BAB 1 PENGENALAN 1.1 PENGENALAN

Transcription

1 BAB 1 PENGENALAN 1.1 PENGENALAN Malaysia memiliki pelbagai ciri keistimewaan dan tarikan yang mampu dibangunkan sebagai destinasi pelancongan yang terkenal di dunia. Aset utama negara selain daripada keindahan alam semula jadi dan tempat bersejarah ialah keunikkan budayanya. Dalam konteks pelancongan berasaskan budaya, negara mempunyai kekuatannya tersendiri kerana adanya pelbagai budaya yang unik dan berpotensi dimajukan sebagai produk pelancongan negara. Pelancongan adalah suatu sektor ekonomi terbesar di dunia yang turut melibatkan beberapa sektor yang berkaitan seperti makanan, pengangkutan, penginapan, lokasi tarikan dan perkhidmatan lain (Yoon et. all, 2001). Sektor ini menjadi antara penyumbang utama kepada pembangunan ekonomi kebanyakan negara. Perkembangan pelancongan disebabkan oleh pergerakan manusia untuk mencari sesuatu yang belum diketahuinya, menjelajahi kawasan yang baru, mencari perubahan suasana atau untuk mendapat perjalanan yang baru di samping peningkatan kualiti hidup penduduk dunia. Keadaan ini menunjukkan bahawa pelancongan adalah suatu sektor yang semakin berkembang maju di dunia termasuklah Malaysia. Merujuk kepada hasrat kerajaan yang ingin menjadikan Malaysia sebagai sebuah negara perindustrian yang maju sepenuhnya pada tahun 2020, pelancongan telah dikenalpasti sebagai salah satu sektor utama yang menjadi sumber baru dalam memangkin pembangunan sosioekonomi negara. Maka dengan hasrat tersebut, kerajaan telah melaksanakan pelbagai promosi bagi memperkenalkan Malaysia kepada negara luar, seperti kebudayaan yang terdapat di Sarawak. Sarawak adalah antara negeri yang menjadi tarikan pelancong kerana kepelbagaian etnik yang kaya dengan budaya tersendiri. Page 1

2 Negeri Sarawak merupakan sebuah negeri yang didiami oleh beberapa kumpulan etnik yang mempunyai adat resam, bahasa dan cara hidup yang berbeza dan tersendiri. Malahan tempat tinggal mereka juga seolah-olah terdapat satu pembahagian dan pengasingan. Cuma kehidupan masyarakat bandar pada hari ini menjadikan keadaan kehidupan mereka berbeza. Secara umumnya, sebahagian besar penduduk luar bandar tinggal secara berasingan di antara satu kaum lain dengan kaum lain. Boleh dikatakan di sesebuah kampung tidak didiami oleh dua atau lebih kaum. Lantaran itu, kumpulan etnik dapat dikenal pasti bukan sahaja dari segi kebudayaan, bahasa dan organisasi sosialnya, malah melalui lokasi petempatan mereka. Kebanyakkan orang Melayu tinggal di tepi-tepi pantai dan lembah-lembah sungai. Sementara itu, kumpulan etnik Dayak pula mendiami kawasankawasan pedalaman dan hulu-hulu sungai. Seperti kebiasaan di negeri-negeri lain, kawasan bandar didiami oleh kumpulan etnik pendatang semata-mata. Selain daripada orang Melayu, Melanau, Iban dan Bidayuh, terdapat beberapa kumpulan kecil lain seperti Kayan, Kenyah, Lun Bawang, Tagal, Kelabit, Penan, Kajang, Bisaya, Tabun, Saban, dan Bukitan. Setiap kumpulan masyarakat ini mempunyai perbezaan di antara satu sama lain. Tetapi untuk tujuan banci dan pentadbiran, mereka digolongkan sebagai lain-lain bumiputera. Mereka merupakan masyarakat kecil daripada jumlah penduduk negeri Sarawak. Walau bagaimanapun, keunikkan budaya dalam etnik mereka menjadi antara faktor utama pelancong menjadikan Sarawak sebagai destinasi pelancongan. Pembangunan di Sarawak disebabkan kedatangan pelancong sehingga membawa kepada pelbagai perubahan bentuk fizikal dan sosioekonomi. Masyarakat tempatan yang tinggal di kawasan pelancongan akan merasai perubahan terhadap budaya mereka daripada Page 2

3 kehidupan secara tradisional dengan berpendapatan rendah kepada kehidupan secara moden dengan kadar pendapatan yang tinggi. Perubahan menerusi pembangunan industri pelancongan yang dialami oleh masyarakat Bidayuh di Kampung Annah Rais dan Kampung Darul Islam Belimbing secara langsung akan memberikan impak secara positif dan negatif kepada budaya masyarakat tempatan. Penglibatan masyarakat tempatan merupakan faktor penting untuk memastikan pembangunan dapat terus dijalankan. Namun pembangunan industri pelancongan yang mengetepikan kebudayaan masyarakat Bidayuh tersebut akan mewujudkan pelbagai impak. Kajian ini bertujuan untuk melihat kesan pembangunan industri pelancongan di kawasan Kampung Annah Rais dan Kampung Darul Islam Belimbing kepada budaya masyarakat Bidayuh. Kajian ini juga akan membandingkan impak-impak tersebut terhadap budaya masyarakat Bidayuh di kedua-dua kawasan kajian Pelancongan Luar Bandar / Desa Pelancongan luar bandar atau desa merupakan industri perkhidmatan yang kian berkembang pesat di negara kita. Senario ini menjadikan Malaysia sebagai negara ketiga paling ramai menerima pelancong Asia Timur selepas China dan Hong Kong. Pelancongan desa dapat memberikan pengalaman kepada pelancong supaya menghargai kehidupan di kampung dan merasai budaya dan adat resam. Pelancongan luar bandar merupakan pelancongan yang menumpukan kepada aspekaspek yang terdapat di sesebuah desa. Kenyataan Inskeep (1991) yang mendefinisikan pelancongan luar bandar adalah melangkaui pelancongan berasaskan ladang termasuk kepentingan sifat khas dan ekopelancongan, berjalan, mendaki dan menunggang, melakukan aktiviti pengembaraan, sukan dan pelancongan kesihatan, memburu dan memancing, pelancongan pendidikan, seni dan warisan pelancongan, dan sesetengah kawasan pelancongan etnik. Manakala menurut Hamzah (2010), definisi rasmi bagi Page 3

4 pelancongan desa mengikut Kementerian Kebudayaan, Kesenian dan Pelancongan (MOCAT, 1995) ialah: di mana pelancong tinggal bersama dengan keluarga tuan rumah dan mempelajari gaya hidup serta budaya mereka sama ada secara langsung atau tidak langsung. Pelancongan luar bandar melibatkan kepelbagaian aktiviti, perkhidmatan dan keselesaan yang disediakan oleh penduduk luar bandar. Melalui pembangunan program-progran homestay, pembangunan pelancongan desa di Malaysia semakin berkembang sejak 20 tahun lepas. Program-program pembangunan homestay di Malaysia dapat dirujuk sebagai sebuah pelancongan yang berjaya dan dapat dilihat dalam sesebuah kampung yang berjaya. Program yang dilaksanakan oleh Kementerian Kesenian, Kebudayaan dan Pelancongan dapat dinyatakan sebagai di mana pelancong tinggal bersama keluarga tuan rumah dan mengalami cara hidup seharian keluarga, kedua-dua belah pihak akan mudah terdedah dengan pelbagai impak pelancongan sama ada secara langsung atau tidak langsung. Industri pelancongan di Malaysia menjadi semakin penting atas keunikkan dan kepelbagaian budaya oleh rakyat Malaysia yang memaparkan kemeriahan, cara perubatan tradisional dan kepercayaan penduduk di sesuatu kawasan. Pendekatan dengan membangunkan program homestay sebagai salah satu produk pelancongan desa dapat membantu dalam memberi nilai tambah kepada aktiviti ekonomi tradisional tempatan. Namun tahap pencapaian sehingga kini, perubahan hanya berlaku dari aspek kuantiti program sahaja. Dari aspek kualiti pula, program ini tidaklah jauh ketinggalan daripada negara-negara luar yang lebih maju dan berdaya saing. Aktivitiaktiviti yang memberi pengalaman kepada para pengunjung seperti perkhemahan, kembara di hutan dan sebagainya adalah antara aktiviti yang terdapat di sesebuah homestay. Selain itu, pelancongan desa ini turut mempromosikan aktiviti-aktiviti kebudayaan dan keagamaan sesuatu kaum seperti adat perkahwinan, upacara keagamaan seperti marhaban, berzanji, burdah dan nasyid bagi masyarakat Islam. Page 4

5 Robinson (1990) menyatakan pelancongan luar bandar atau desa ini dalam bahasa yang mudah, kawasan luar bandar dapat ditakrifkan berdasarkan kehadiran beberapa jenis masalah tertentu. Contohnya, pengurangan penduduk akibat perpindahan dan kekurangan perhubungan kerana terletak di kawasan jauh dari pusat-pusat metropolitan utama, menyebabkan kesukaran dalam melaksanakan pelbagai aktiviti. Selain itu, konflik antara persembahan landskap tertentu dan pembangunan pelbagai aktiviti ekonomi, dan juga konflik antara keperluan tempatan dan undang-undang yang berasal dari undang-undang berasaskan bandar. Ciri-ciri utama luar bandar dianggap sebagai kegunaan tanah luas, termasuk kawasan lapang tanah besar semakin mundur dan penyelesaian penempatan kecil di pangkal hierarki dan begitu juga dengan penempatan yang terdapat di sesebuah luar bandar akan dianggap sebagai luar bandar. Begitu juga dengan Cloke (1992) yang menyatakan bahawa tempat-tempat luar bandar secara tradisinya dikaitkan dengan fungsi-fungsi tertentu di luar bandar seperti pertanian, kawasan-kawasan jarang penduduk, dan geografi pola tempatan yang semakin tersebar ke bandar-bandar. Perubahan dalam cara masyarakat dan tempat-tempat luar bandar yang mengalami banyak perubahan telah memberikan definisi luar bandar tradisional kurang bermakna kerana perubahan berikut : 1. Mobiliti manusia meningkat, barangan dan pelbagai mesej telah menghakis autonomi masyarakat tempatan 2. Aktiviti ekonomi menjadikannya mustahil untuk menentukan kawasan-kawasan ekonomi utama 3. Bandar kebanyakannya menggunakan ruang luar bandar (sebagai tapak pelancongan, taman dan zon pembangunan) telah mencipta rangkaian hubungan baru yang khusus di kawasan berkenaan 4. Orang-orang yang menghuni kawasan luar bandar termasuklah pelancong yang datang dari pelbagai negara Page 5

6 5. Kawasan luar bandar semakin melaksanakan fungsi bagi pengguna bukan luar bandar dan dalam kes-kes ini boleh disifatkan dengan fakta bahawa mereka wujud secara bebas daripada tindakan penduduk luar bandar 1.2 KAUM BIDAYUH DAN ASAL USUL Pengenalan Siapakah masyarakat Bidayuh dan dari mana asal usul mereka? Ramai mengatakan orang Bidayuh adalah masyarakat pribumi awal yang mendiami kepulauan Borneo. Namun ia sukar dipastikan kerana tiada fakta atau bukti kukuh yang boleh menyokong hujah ini kerana sejarah membuktikan manusia sudah mendiami kepulauan Borneo lebih 40, 000 tahun yang lampau. Masyarakat Bidayuh adalah etnik pribumi yang mendiami bahagian barat daya Borneo dan di Sarawak hanya terdapat di bahagian pertama, menetap lebih dahulu daripada etnik pribumi lain. Kaum Bidayuh ialah satu etnik yang terdapat di Sarawak. Populasi terbesar adalah di bahagian pertama, iaitu Kuching. Kaum Bidayuh banyak terdapat di kawasan Lundu, Bau, Penrissen, Padawan dan Serian. Bidayuh atau dalam bahasa kaum itu sendiri adalah bermaksud orang darat ( Bi bermaksud Dayak atau orang, Dayuh bermaksud darat). Selain dikenali sebagai Bidayuh, kaum ini juga dikenali sebagai Dayak Darat. Perkataan Dayak Darat ini mulanya digunakan oleh orang Eropah. Ia bermula semasa pemerintahan Kesultanan Brunei. Pada ketika itu, aktiviti memburu kepala adalah sangat aktif dan berleluasa menyebabkan kaum Bidayuh berpindah ke kawasan berbukit untuk mendapatkan tempat perlindungan yang sesuai dan jauh dari ancaman aktiviti tersebut. Ekoran daripada keadaan itu, orang Eropah telah menggelar kaum ini sebagai Dayak Darat (Land Dayak). Page 6

7 Dalam dialek Orang Bidayuh, suku kata Bi merupakan singkatan Abi yang membawa makna dalam, di dalam atau kandungan. Manakala istilah Dayah membawa maksud tanah tinggi, bukit atau daratan yang mana bentuk topografi ini merujuk kawasan pedalaman dipanggil ulu. Sebagai perbandingan, suku dialek yang berasal dari daerah Serian/Samarahan akan identitikan diri mereka sebagai Dayak Bibukar/Bisadong dengan menggelarkan dirinya sebagai Bibunan, Bitapuh, Bitaup, Bitutoi dan sebagainya apabila berinteraksi sesama suku dialek. Begitu juga dengan kelompok etnik dialek Bidayuh di daerah Penrissen, Padawan dan Kuching. Mereka akan identitikan diri mereka sebagai Biaatah, Bipuruh, Biannah dan Bibengoh. Manakala di daerah Bau dan Lundu menggelarkan diri mereka suku Bijagoi, Bisinggai, Biselako, Bilara, Bipueh dan sebagainya yang merujuk kepada sempadan daerah atau nama tempat asalnya. Sistem identiti ini hampir sama dengan masyarakat Iban cuma komuniti Iban menggunakan sistem sungai bagi menonjolkan identiti mereka. Perkataan Bidayuh pada asalnya hanya merujuk kepada kumpulan Dayak Darat dalam kalangan komuniti Bukar-Sadong. Tetapi selepas penubuhan Kerajaan Malaysia, perkataan Bidayuh juga turut digunakan untuk merujuk kepada semua komuniti Dayak Darat, termasuk Salako dan Lara di Daerah Lundu. Ia terbahagi kepada beberapa kumpulan dan sub-kumpulan. Empat kumpulan yang utama adalah Bukar-Sadong di Daerah Serian, Bau Jagoi di Daerah Bau, Salako Lara di Lundu, dan Biatah di Kuching. Secara tadisionalnya, kepercayaan kaum Bidayuh ini telah dipengaruhi oleh Hindu dan Buddha. Mereka mensifatkan roh untuk banyak perkara dalam alam semula jadi seperti burung, binatang-binatang lain, dan tumbuh-tumbuhan. Ramai yang berpegang kepada agama tradisional percaya kepada tuhan tertinggi yang datang memberi bantuan kepada mereka dalam kitaran tanaman padi. Pada hari ini, ramai Bidayuh yang telah menganut agama Kristian. Page 7

8 Penduduk Bidayuh tradisional tinggal di rumah panjang yang menyara hidup mereka dengan pertanian sara hidup. Dalam tahun-tahun kebelakangan ini, banyak telah meninggalkan rumah panjang untuk tinggal rumah sendiri dalam kampung-kampung. Namun begitu, banyak aspek budaya dan sosial organisasi tradisional mereka masih dikekalkan. Penanaman padi masih menjadi bahagian penting pada budaya dan ekonomi mereka. Kitaran pertanian dihargai dengan perayaan penting yang dipanggil Gawai. Cara hidup mereka dibentuk oleh adat mereka (undang-undang adat) Asal usul Kedatangan Kaum Bidayuh Bidayuh atau kata lainnya Dayak Darat adalah kaum minoriti di Sarawak, malah merupakan kumpulan yang terkecil dalam konteks Pra-Malaysia. Walau bagaimanapun, jika dibandingkan dengan kumpulan-kumpulan minoriti lain di Sarawak, kaum Bidayuh merupakan kumpulan keempat terbesar selepas Iban, Cina dan Melayu. Kaum Bidayuh majoriti menetap di empat daerah Sarawak iaitu Kuching, Lundu, Serian dan Bau. Sebilangan kecil pula menetap di Samarahan, Bandar Miri, Sibu dan Bintulu. Sehingga tahun 2000 lebih kurang 90 peratus masyarakat Bidayuh tinggal di empat daerah tersebut. Berdasarkan cerita lisan daripada orang-orang tua, mereka menceritakannya berdasarkan dongeng dan lagenda yang sukar dibukti kesahihan asal usul masyarakat ini. Perkataan Bidayuh tidak lagi begitu kerap digunakan pada masa kini. Sejarah asal usul orang Bidayuh dikhaskan dalam bentuk yang agak tersusun menurut salasilah kronologi. Menurut cerita dahulu, dalam setiap persinggahan ekspedisi Padat dan Trauh serta pengikutnya singgah di sesuatu lokasi untuk beberapa minggu bahkan berbulan untuk mendapatkan bekalan dan pada masa yang sama melakukan upacara ritual untuk mendapatkan alamat atau petanda sebagai berkat. Akhirnya Rabak Mikabuh dijadikan tapak menetap dan ia juga menjadi saksi bermula konflik antara Padat dan Page 8

9 Trauh yang membawa kepada perpecahan dan masing-masing membawa pengikutnya berpindah serta menetap di lokasi lain. Perpecahan ini menyebabkan mereka menetap di merata-rata tempat seperti di Bung Piradom, Bung Bratak, Bung Jagoi, Bung Siburan, Rbak Rutoi, Bung Gading dan sebagainya. Perpecahan ini mewujudkan petempatan yang kekal sehingga ke hari ini. Mitologi asal usul kewujudan sering dikaitkan dengan peristiwa atau simbol yang dijelmakan dalam sifat binatang seperti burung. Contohnya kewujudan orang Bidayuh dilambangkan melalui watak burung gagak. Walaupun pada zahirnya gagak adalah spesis yang asing dalam masyarakatnya. Mitosnya menarik kerana suatu waktu dahulu berlakunya banjir besar menenggelamkan seluruh pelusuk benua. Burung Nkak (gagak) seperti yang diceritakan terbang membawa bersamanya sebiji batu kecil (Gravel) yang diikat pada sanggulnya dari Pulau Jawa lalu menjatuhkannya ke dasar lautan. Tiba-tiba sahaja terbentuknya dataran tinggi di tengah lautan iaitu Sungkung yang menganjur ke selatan puncak Gunung Penrissen. Cerita ini menunjukkan bahawa berlakunya migrasi penduduk dari Pulau jawa menuju ke dataran tinggi Sungkung. Jelas dalam konteks ini, hubungan manusia dengan alam tidak dapat dipisahkan dari alam mitologi malah ia dipadu dan direncanakan dalam bentuk realiti. Walhal ia sebenarnya sukar untuk diterjemahkan ke dalam konteksnya yang lebih ideal ataupun nyata kerana kebenaran dan kepastian sukar untuk dipastikan. Tetapi ramai yang beranggapan bahawa asal usul orang Bidayuh adalah dari Kepulauan Jawa dan telah berhijrah ke Kepulauan Borneo lebih dari seribu tahun yang lampau. Walau bagaimanapun, salah satu elemen yang tidak dapat dipisahkan adalah budaya dan warisan masyarakatnya yang unik. Kini, ia telah disesuaikan mengikut peredaran masa, agama serta perkembangan mentaliti masyarakat. Budaya serta warisan yang ingin Page 9

10 diketengahkan dalam kajian ini adalah tentang perubahan budaya yang berlaku ke atas masyarakat Bidayuh di tempat yang berbeza selepas kedatangan industri pelancongan. 1.3 KEHIDUPAN MASYARAKAT BIDAYUH Orang Bidayuh sering digambarkan sebagai suatu rumpun bangsa yang tinggal menetap dan tidak suka berpindah atau berhijrah ke kawasan lain. Senario sedemikian mungkin bertolak dari ideologi settle nature yang meresapi pemikiran masyarakatnya. Ini tidak bermakna tiada sifat adventures cuma bagi mereka tanah, rumah, ladang, tanaman, buahbuahan, tanah perkuburan, dan sebagainya mempunyai ikatan kukuh dengan cara kehidupan menetap. Ini jelas menunjukkan perbezaan yang ketara dengan kelompok etnik masyarakat Iban yang dianggap lebih agresif dan suka mengembara menerokai wilayah baru sesuai dengan falsafah bejalai. Namun, gambaran ini secara tidak langsung memperlihatkan sifat identiti diri (self-identity) yang membezakan masyarakat Bidayuh dari masyarakat pribumi yang lain. Setelah masyarakat Bidayuh berhijrah dari kawasan sekitar Sungkung Rabak Mikabuh, dan dari Rabak Mikabuh mereka berpindah dan menetap di pelbagai tempat di bukit untuk menyesuaikan diri mereka dengan penempatan baru mereka dan pemimpinpemimpin mereka yang baru. Tidak seperti kaum pribumi lain yang biasanya menggunakan sistem sungai untuk membezakan dan menamakan kumpulan, kebanyakan masyarakat Bidayuh pula menggunakan sistem gunung atau bukit untuk menamakan kumpulan mereka. Oleh itu kumpulan Jagoi memperolehi namanya daripada Gunung Jagoi, kumpulan Singai yang dinamakan sempena Gunung Singai, Kumpulan Serembu pula diperolehi daripada Gunung Serembu dan Kumpulan Sadong yang dinamakan sempena Gunung Sadong. Page 10

11 Pengkaji telah memilih budaya masyarakat Bidayuh sebagai kajian dalam membuat perbandingan impak pelancongan antara Kampung Annah Rais dan Kampung Darul Islam Belimbing dalam jangka masa 10 tahun daripada tahun 1994, 2004 dan Antara spesifikasi budaya masyarakat ini yang ingin dikaji oleh pengkaji adalah penempatan, muzik tradisional, bahasa, pakaian tradisional dan adat perkahwinan. Selain itu, pengkaji turut menjadikan ekonomi masyarakat Bidayuh yang terdiri daripada infrastruktur, pengangkutan dan perhubungan, pekerjaan dan kegiatan keusahawanan sebagai salah satu kajian dalam melengkapkan kajian pengkaji Kebudayaan Masyarakat Bidayuh Penempatan Masyarakat Bidayuh pada zaman dahulu menjadikan rumah panjang sebagai sebuah penempatan mereka dan kedudukan sesebuah rumah panjang menjadi faktor utama sebelum pembinaan rumah panjang tersebut. Kawasan bukit menjadi pilihan utama dalam membina rumah panjang kerana kedudukan tersebut mampu melindungi mereka daripada pelbagai ancaman musuh. Mereka membuat pagar buluh dan tumbuhan rotan telah diletakkan di sekitar rumah panjang untuk menghalang dan melambatkan manamana penyerang. Selain itu, kayu pokok dan batu-batu yang telah diletakkan di atas bukit dan sekiranya berlaku sebarang serangan, mereka bergolek ke bawah kayu balak dan batu untuk mencederakan atau membunuh musuh. Rumah panjang merupakan tempat tinggal bagi masyarakat Bidayuh sejak zaman dahulu lagi dan masih lagi dikekalkan sehingga ke hari ini. Kedudukan rumah panjang masyarakat ini biasanya terletak dia kawasan tanah tinggi dan agak jauh di kawasan pedalaman. Penempatan ini dibina di tempat-tempat seperti itu adalah untuk mengelak daripada dikesan oleh musuh selain untuk tujuan keselamatan. Berdiri lebih tinggi di Page 11

12 atas tanah daripada mana-mana bangunan lain, rumah panjang ini dibina di atas tiang dengan bumbung tirus dan dengan ruang lantai sehingga 1,600 kaki persegi, ia adalah struktur bangunan yang masih wujud di sesebuah perkampungan Bidayuh. Ia adalah satu sumber kebanggan dalam pencapaian dan pemilikan masyarakat Bidayuh yang membuat usaha gabungan untuk membina dan dikongsi bersama-sama dalam penggunaannya. Struktur rumah panjang masyarakat Bidayuh tidak jauh bezanya dengan struktur rumah panjang masyarakat Iban di Sarawak. Rumah panjang mempunyai bilik-bilik kecil yang rapat antara satu sama lain dan didiami oleh beberapa buah keluarga yang kecil. Setiap rumah panjang yang didirikan disokong oleh taas (ironwood dan belian) yang telah terbentuk sedia dari hutan gunung. Kebiasaannya dinding rumah panjang masyarakat Bidayuh diperbuat daripada buluh dan lantai rumah diperbuat daripada papan atau buluh manakala atap pula diperbuat daripada atap rumbia atau sagu. Terdapat tiga bahagian dalam rumah panjang masyarakat Bidayuh ini iaitu bilik utama, awah dan tanju. Bilik utama dapat disamakan dengan ruang utama kediaman pada masa sekarang. Barang-barang peribadi milik keluarga masing-masing seperti Gong, tempayan, tembikar dan sebagainya akan diletakkan di dalam ruangan tersebut. Ruang ini juga berfungsi sebagai tempat tidur pada waktu malam. Awah pula adalah bahagian pelantar di luar rumah panjang masyarakat Bidayuh dan lazimnya bahagian ini adalah bertutup dan beratap. Bahagian ini dapat disamakan dengan beranda rumah pada zaman ini. Masyarakat Bidayuh akan menjalankan aktiviti-aktiviti harian mereka di bahagian ini seperti menganyam,membuat peralatan bertani, berkomunikasi sesama sendiri dan sebagainya. Ruangan awah ini juga akan digunakan untuk sebarang upacara keagamaan seperti perkahwinan, pantang larang dan pesta-pesta tertentu seperti pesta gawai dan sebagainya. Bahagian paling luar di dalam rumah panjang masyarakat Bidayuh pula dikenali sebgai tanju. Biasanya bahagian tanju terdedah dan lazimnya tidak bertutup mahupun beratap. Bahagian ini akan digunakan untuk tujuan menjemur Page 12

13 hasil tuaian masyarakat Bidayuh seperti lada, padi, jagung dan sebagainya (Minos, 2000). Muzik Tradisional Masyarakat Bidayuh Muzik memainkan peranan penting dalam setiap etnik bagi pelbagai tujuan dan aktiviti. Begitu juga dengan masyarakat Bidayuh. Muzik menjadi aspek penting dalam setiap upacara keagamaan yang dilaksanakan. Muzik yang dimainkan memainkan pelbagai peranan dalam upacara tersebut seperti menaikkan semangat seseorang pesakit, mengusir roh jahat yang mengganggu mereka terutama roh-roh jahat yang boleh merosakkan semangat terhadap tanaman-tanaman mereka, dan sebagai alat penenang kepada semangat roh terutama semangat yang menjaga hasil tanaman-tanaman mereka. Muzik juga dimainkan bagi meraikan usaha mereka dalam menghasilkan tanaman yang baik. Umumnya, muzik tradisional masyarakat Bidayuh terdiri daripada sepasang gong besar, canang, gendang, dan tawak iaitu sejenis gong kecil. Terdapat juga alat muzik lain yang digunakan seperti serunai atau seruling dan gitar yang diperbuat daripada buluh. Namun alat muzik seumpama ini amat kurang digunakan kerana proses penghasilannya yang agak rumit dan memakan masa (Minos, 2000). Bahasa Masyarakat Bidayuh Menurut lagenda yang berkaitan dengan Datuk William Nais, bekas Temenggong Bidayuh dari bahagian Kuching, Dayak Bidayuh di bahagian barat Kalimantan borneo menyatakan hanya satu dialek Bidayuh tempatan pada zaman dahulu dan mereka sendiri yang memperkenalkannya sebagai Dayak Biperoh. Bidayuh mempunyai empat dialek utama yang dikenali iaitu Bukar/Sadong, Biatah, Jagoi/Singai dan Selakau/Lara dengan setiap kumpulan dialek mempunyai banyak variasi dan gaya bercakap yang berbeza, sebutan bunyi berbeza dan kejelasan yang berbeza. Kadang-kadang ia agak berbeza dan mengelirukan dalam kalangan Bidayuh dari kumpulan dialek yang lain dan lebih menyukarkan komunikasi antara masyarakat Bidayuh dan bukan Bidayuh. Oleh itu, Page 13

14 penggunaan bahasa Melayu dan beberapa perkataan Iban dalam komunikasi menjadi lebih banyak. Penggunaan bahasa/dialek adalah satu perkara yang sensitif. Setiap kumpulan dialektik akan mempertahankan dan sangat melindungi dialek mereka sendiri untuk dijadikan sebagai identiti dan kebanggan mereka. Ia adalah agak sukar untuk sesuatu kumpulan meninggalkan dialek mereka yang tersendiri dan mengamalkan dialek lain dalam masyarakat yang sama tanpa mengundang reaksi negatif daripada kumpulankumpulan lain. Dialek Dayak Bidayuh secara keseluruhannya adalah sangat unik kerana akar kata-kata mereka tidak berasal dari mana-mana dialek tertentu. Walau bagaimanapun, dialek Selakau adalah terkecuali kerana ia adalah lebih kurang sama dengan bahasa Melayu Sarawak tempatan. Pada zaman dahulu, hubungan antara individu Dayak Bidayuh adalah sukar kerana masalah komunikasi dan lain-lain bahaya bakal terjadi seperti memburu kepala sekiranya komunikasi antara mereka tidak berkesan. Oleh itu, apabila mereka mendapat kesukaran dalam menamakan perkara-perkara tertentu, mereka mencipta perkataan baru bagi mereka sahaja. Mereka juga mengubah sebutan mereka sedikit untuk disesuaikan dengan persekitaran. Perubahan dalam intonasi dialektik wujud selepas satu proses yang panjang, sekaligus menyebabkan perbezaan di antara dialek Bidayuh. Lebih-lebih lagi, dalam setiap kumpulan dialek terdapat variasi. Bibukar/Bisadong, Biatah dan Bijagoi/Biringai dapat memahami antara satu sama lain dalam perbualan tapi tidak dapat mengikuti sebutan yang betul-betul. Dialek Selako/Rara (Selakau/Lara), bagaimanapun agak berbeza dari dialek Bidayuh lain kerana dialek Selako/Rara (Selakau/Lara) mengandungi banyak perkataan Melayu tempatan. Setiap etnik yang terdapat di Borneo ini mempunyai bahasa ibunda yang tersendiri yang digunakan sehari-hari dalam komunikasi. Begitu juga dengan masyarakat Bidayuh yang memiliki bahasa yang agak unik berbanding bahasa lain yang terdapat di Sarawak. Keunikan ini adalah berdasarkan sebutan, pertuturan, gerak gaya, dan alunan yang Page 14

15 dipertuturkan. Penggunaan intonasi dan bahasa dalam masyarakat ini adalah berubah dan tidak sama mengikut sesebuah kampung atau sesebuah daerah tertentu. Ini menyebabkan kesukaran bagi masyarakat ini untuk berkomunikasi antara satu sama lain sekiranya mereka dari suku dan daerah yang berlainan. Contohnya, masyarakat Bidayuh dari kawasan Serian akan menyebut makan sebagai ma-an manakala masyarakat Bidayuh daripada kawasan Padawan pula akan menyebut makan sebagai man (Minos, 2000). Pakaian Tradisional Masyarakat Bidayuh Masyarakat Bidayuh menjadikan warna hitam sebagai warna utama dalam pemakaian mereka. Pakaian lengkap bagi kaum wanita masyarakat Bidayuh adalah termasuk baju berlengan pendek atau separuh lengan dan sepasang kain sarung berwarna hitam paras lutut yang dihiasi dengan manik halus pelbagai warna disulami dengan kombinasi warna utama iaitu putih, kuning, dan merah. Pelengkap hiasan kepala wanita masyarakat Bidayuh pula adalah tudung kecil separuh tinggi dengan corak anyaman yang indah atau penutup kepala daripada kain berwarna warni dengan sulaman manik halus. Wanita Bidayuh juga kebiasaannya mengenakan baju jipo pendek dan skirt bidang fabrik satin rona hitam berhias selempang merah. Perhiasan pinggang adalah daripada syiling perak dan perhiasan kepala pula ialah sipiah dari tiga warna hitam, merah dan putih berhias manik, labuci dan syiling perak. Kaum lelaki masyarakat Bidayuh pula lazimnya mengenakan sepasang persalinan berbentuk baju hitam separa lengan atau berlengan pendek dengan sedikit corak berunsur flora dan seluar hitam atau cawat yang berwarna asas seperti biru, merah, dan putih. Kain lilit kepala pula pelengkap hiasan kepala kaum lelaki masyarakat ini. Pakaian lelaki juga kebiasaannya menggunakan baju dan seluar dari satin yang dihiasi pita merah dan putih. Bahagian luar pula akan dikenakan jipo Boyuh dari kulit kayu dan kalung gigi beruang (Minos, 2000). Page 15

16 Perkahwinan Bagi menjadi anggota dan menikmati hak sebagai anggota sesebuah bilik atau ramin itu, perkahwinan adalah satu cara yang boleh dilakukan oleh masyarakat Bidayuh. Mereka hanya mengamalkan monogami dalam perkahwinan mereka. Namun demikian, perkahwinan semula selepas perceraian ialah satu perkara biasa. Perkahwinan luar daripada keluarga sendiri ialah peraturan penting dalam masyarakat tersebut disebabkan larangan yang kuat. Masyarakat Bidayuh juga melarang perkahwinan antara sepupu. Kumpulan seperti Dayak Selako melarang ahlinya daripada berkahwin dengan anggota kaum yang pernah menjadi musuh perang mereka kerana khuatir akan termakan sumpah namun kerana sudah berlaku perkahwinan pertama antara nenek datuk mereka dengan keturunan bekas musuh mereka, maka larangan tersebut telah dimansuhkan. Perkahwinan boleh berlaku secara terpaksa melalui amalan yang dikenali sebagai batangkap. Ini merupakan amalan apabila pasangan lelaki dan perempuan yang kerap dilihat berdua-duaan boleh dihadapkan kepada para pemimpin kampung supaya tindakan dapat diambil. Peraturan tentang perkahwinan agak longgar dalam kumpulan Dayak Bukar-Sadong. Mereka bebas bergaul antara satu sama lain sebelum melaksanakan perkahwinan. Majlis perkahwinan yang diadakan sangat bergantung pada kemampuan ekonomi keluarga pengantin. Masyarakat Bidayuh mementingkan pemilihan tempat tinggal selepas berkahwin dan dipengaruhi oleh pelbagai faktor. Faktor utama ialah kedudukan ekonomi pasangan yang berkahwin. Amalan virilokal adalah seorang suami yang berada dan berkedudukan boleh mempengaruhi pihak isteri untuk tinggal bersama-sama keluarganya. Manakala sebaliknya disebut sebagai amalan uksorivokal. Amalan neolokal pula adalah perkahwinan suami isteri yang sudah stabil dan duduk di rumah sendiri. Salah satu cara melangsungkan perkahwinan dalam masyarakat Bidayuh adalah melalui amalan nyagam, iaitu apabila bakal suami dihantar bersama-sama segala tikar dan Page 16

17 bantal ke kediaman bakal isteri setelah mendapat persetujuan daripada pihak perempuan. Perkahwinan yang sempurna mengikut pandangan suku Selako, Jagoi dan Lara ialah perkahwinan yang melibatkan pengetahuan, peranan dan perancangan oleh ibu bapa kedua-dua belah pihak. Perkahwinan juga mungkin melibatkan peranan orang perantaraan atau dikenali sebagai picara dalam kalangan masyarakat Selako untuk mewakili pihak lelaki. Setelah semua pihak bersetuju, hari dan masa yang sesuai akan ditetapkan (Minos, 2000) Ekonomi Masyarakat Bidayuh Umumnya, Bidayuh adalah masyarakat yang agak mundur dari segi ekonomi dan masih amat ketinggalan dalam semua sektor ekonomi moden. Majoriti daripada mereka terutama yang tinggal di kampung-kampung luar bandar, masih banyak terlibat dalam bidang pertanian, menanam padi dan lain-lain seperti lada, getah dan koko, terutamanya kepada yang berasaskan kepada keluarga, kecil-kecilan, buruh intensif dan sara diri. Pada zaman dahulu, masyarakat Bidayuh menganggap dan mempertimbangkan padi sebagai sumber kehidupan. Sebahagian padi yang diproses bukan hanya bahan makanan untuk makan. Mereka melihat dalam padi sebagai sesuatu yang memberikan mereka kehidupan, yang memberi mereka kekuatan untuk bercucuk tanam, memburu atau memancing. Dalam penanaman padi, semua jenis ritual seperti sembahyang, upacara dan perayaan-perayaan yang diadakan adalah dilaksanakan dengan cara tradisional. Kini, padi dan beras dianggap oleh Bidayuh sama ada muda atau tua dan di kampungkampung atau di bandar-bandar, hanya sebagai item makanan, dan bukan lagi dilihat sebagai demi Tuhan atau sebarang aktiviti yang luar biasa. Masa telah mengubah persepsi Bidayuh tentang padi dan perkara-perkara yang berkaitan dengannya. Bagi orang-orang Bidayuh yang tinggal atau tinggal berhampiran di pinggir ibu kota negeri Kuching, ramai yang telah menjadi peniaga kecil menjual sayur-sayuran, buah- Page 17

18 buahan dan barangan pengguna yang lain di pasaran terutamanya pada hari Ahad. Majoriti peniaga kecil ini adalah wanita yang mengambil inisiatif untuk menambah pendapatan keluarga mereka. Sehingga hari ini, tiada Bidayuh yang menceburi atau mencuba apa-apa cara sebagai pemegang saham utama dan pengarah dalam sektor korporat moden seperti perbankan, pemborongan, pembangunan hartanah, insurans, perkapalan, pengangkutan, pembangunan tanah komersial besar-besaran dan mana-mana perniagaan yang melibatkan berjuta-juta ringgit (Foh, 2002) Politik Masyarakat Bidayuh Perpecahan politik yang sedia wujud dalam kalangan masyarakat Bidayuh memberi kesan buruk yang serius kepada mereka. Perpecahan politik sering disebut sebagai salah satu sebab Bidayuh masih mundur dari segi ekonomi dan tertinggal jauh di belakang kaum lain di negeri ini, terutama dalam bidang perniagaan moden. Kelemahan politik juga telah dipersalahkan kerana mereka terlepas pandang masyarakat Bidayuh sehingga dipandang rendah oleh kaum lain. Masyarakat Bidayuh juga mendapati diri mereka mahu dalam perlantikan di beberapa Lembaga Badan Berkanun penting, pelbagai komisen dan perkhidmatan berkaitan kerajaan yang lain. Mereka tidak pernah dicalon untuk menjadi pengerusi dalam majlis, dan kebanyakan pekerja biasa adalah masyarakat Bidayuh. Terdapat beberapa Bidayuh yang bekerja di seluruh kementerian, jabatan, badan berkanun, lembaga pengarah dan agensi-agensi lain, tetapi kerana banyak Bidayuh yang bekerja tidak memegang atau diberi jawatan yang secara langsung menyebabkan masyarakat Bidayuh mencari peluang lain dalam perniagaan ataupun peluang ekonomi yang lain. Page 18

19 Dalam semua kaum di Sarawak dan Malaysia, Bidayuh mungkin berada di kedudukan yang terendah. Bagi orang-orang Bidayuh yang mencuba terbaik untuk melibatkan diri dalam sektor perniagaan, mereka berbuat demikian tanpa sokongan dari pelbagai ahli politik atau sistem politik (Foh, 2002) Persekitaran Masyarakat Bidayuh Semua tanah Bidayuh terletak di kawasan pedalaman daerah Lundu, Bau, Kuching dan Serian. Lokasi di mana Bidayuh telah tinggal dan masih tinggal sejak mereka menetap di Sarawak selepas penghijrahan mereka daripada wilayah Indonesia Kalimantan Barat pada zaman dahulu. Masyarakat Bidayuh percaya bahawa setiap bahagian tanah di sekitar kampung mereka adalah untuk menyara kehidupan mereka. Disebabkan Bidayuh telah berminat dalam penanaman padi bukit dan dalam penanaman getah, lada dan koko secara kecil-kecilan, mereka telah mendapat saiz tanah yang agak besar di bawah Hak Adat Bumiputera (HAB). Kampung-kampung Bidayuh yang bertaburan di seluruh kawasan pedalaman daerah Lundu, Bau, Kuching dan Serian menyebabkan pemilikan tanah HAB juga bertaburan di seluruh empat daerah tersebut. Dengan peningkatan jumlah penduduk dan perkembangan atau pembinaan kampung-kampung baru, banyak tanah HAB Bidayuh dimiliki secara bersama dalam keluarga. Perayaan, ritual, doa dan semua jenis persembahan yang diadakan di kampung-kampung adalah untuk menunjukkan rasa terima kasih kepada tanah dan jiwa itu, serta setiap yang berkaitan dengan tanah termasuk bukit dan gunung, hutan dan sungai. Setiap yang keluar dari tanah, terutamanya padi, juga dianggap suci dan mesti dihormati dan dilayan dengan kasih sayang dan penjagaan khas. Tanah dan semua benda yang datang daripadanya adalah sebenarnya dianggap dekat dengan Tuhan (kepercayaan Bidayuh dan dirujuk sebagai Topah ) (Foh, 2002). Page 19

20 1.4 KERANGKA KONSEP Rajah 1.1 : Kerangka konsep PELANCONGAN (Perbezaan agama) PERBANDINGAN IMPAK PELANCONGAN 1. Kampung Annah Rais dan Kampung Darul Islam Belimbing 2. Tahun 1994, tahun 2004 dan tahun 2014 BUDAYA (Bahasa, Pakaian, Muzik, Penempatan, Adat perkahwinan) EKONOMI Berdasarkan kerangka konsep tersebut, pengkaji menjadikan pelancongan sebagai faktor utama yang mempengaruhi berlakunya perbezaan amalan budaya di Kampung Annah Rais dan Kampung Darul Islam Belimbing pada tahun 1994, 2004 dan Manakala perbezaan agama juga mempunyai pengaruh terhadap amalan budaya yang diamalkan masyarakat di kedua-dua kampung dan pengaruh yang mereka berikan kepada pelancong tempatan dan antarabangsa. Page 20

21 1.5 SKOP KAJIAN Padawan merupakan sebuah daerah kecil dengan kebanyakan kawasannya berbukit bukau dan bersempadan dengan Kalimantan, Indonesia. Padawan mempunyai 39 buah kampung dengan bilangan penduduk sekitar dianggarkan melebihi 10, 000 orang dan majoritinya terdiri daripada etnik Bidayuh. Pekerjaan utama penduduk adalah petani yang menanam padi bukit atau paya, buah-buahan, getah, lada, koko dan lain-lain. Padawan terkenal dengan pusat-pusat tarikan pelancongan seperti Borneo Highlands Resort, Annah Rais Hot Spring, Darul Islam Belimbing Longhouse, kawasan pergunungan di kampung yang mempunyai lebih kurang empat buah gua besar, serta keindahan flora dan fauna. Mengikut cerita masyarakat Bidayuh, Padawan yang nama sebenarnya berasal dari sebuah tempat yang dikenali sebagai Rabak Padawan bersebelahan dengan Kampung Annah Rais dan di sisi lain daripada Sungai Sarawak Kiri. Sungai tersebut turut dikenali sebagai Teng Bukap. Teng bermaksud pos dan Bukap adalah nama sebuah sungai yang pada zaman dahulu terkenal dengan kewujudan hantu di sepanjang sungai tersebut. Kampung Annah Rais dan Kampung Darul Islam Belimbing merupakan perkampungan masyarakat Bidayuh yang terdapat di daerah Padawan, Kuching Sarawak. Annah Rais yang mempunyai tiga kumpulan deretan rumah panjang terdiri daripada Kupo Saba, Kupo Terkan dan Kupo Sijo. Kampung ini mempuyai lebih kurang 120 buah keluarga dan berkongsi salah silah keturunan. Kedudukan Annah Rais yang hanya mengambil masa satu jam dari Kuching memudahkan pengkaji untuk mendapatkan maklumat yang diperlukan dalam masa yang telah dirancang. Homestay Kampung Annah Rais yang terletak di kawasan berbukit Penrissen kira-kira 60 kilometer dari bandar Kuching. Kampung ini boleh dikatakan sebagai penempatan Bidayuh yang memiliki rumah panjang tertua untuk penduduk tempatan dan pelancong bagi memberikan gambaran yang penuh tentang budaya Sarawak di samping memperkenalkan budaya Sarawak kepada mereka. Kampung Annah rais adalah salah satu kampung Bidayuh yang masih Page 21

22 mempunyai beberapa rumah panjang dan ketua rumah (Pangah), pelancong tempatan dan asing sering menjadikan kampung ini sebagai sebuah destinasi pelancongan yang menarik. Pada zaman dahulu, ia mengambil masa dua hari bagi seseorang untuk perjalanan dengan bot menggunakan Sungai Sarawak Kiri dari Kuching ke Kampung Annah Rais melalui Pangkalan Ampat. Terdapat Pangah (rumah) yang dibina di kampung ini. Ia telah digunakan oleh Biannah pagan untuk tujuan agama. Ia juga berkhidmat sebagai rumah bujang dan tempat untuk penginapan pelawat. Perkataan Biannah sebenarnya berasal dari perkataan Bidayuh bi yang bermaksud rakyat dan Annah adalah nama kampung (Rais) serta nama sungai. Oleh itu, Biannah bermaksud Rakyat Annah Rais. Rumah panjang 80 pintu telah dibina di puncak bukit untuk menghalang musuh daripada menyerang dalam peperangan suku kaum sebelum kedatangan kerajaan Brooke. Pada zaman dahulu, penulis asing memanggil Kampung Annah Rais sebagai Kampung Sennah. Kampung ini telah ditubuhkan sejak 1834 lagi dan mempunyai 7 Kupo (bahagian) sejak zaman dahulu lagi iaitu : 1. Kupo Mempayoh 2. Kupo Putos 3. Kupo Petung 4. Kupo Trakan 5. Kupo Sibudat 6. Kupo Sauu 7. Kupo Bangkian Begitu juga dengan Darul Islam Belimbing. Kampung Darul Islam Belimbing ini telah bertapak di Kuching seawal tahun 1968 dan merupakan salah satu penempatan masyarakat Muslim Bidayuh yang terdapat di Padawan. Lapan kumpulan masyarakat Page 22

23 Bidayuh di Kampung Belimbing yang diketuai oleh Haji Faried bin Laton memeluk agama Islam. Maka kumpulan-kumpulan ini meninggalkan Kampung Belimbing dan mewujudkan perkampungan baru di Kampung Belimbing Darul Islam. Pada tahun 1974, kumpulan yang lebih besar dari Kampung Belimbing yang menyertai agama Islam juga meninggalkan kampung ini untuk kampung Islam yang baru. Pada tahun 1979, Kampung Belimbing Darul Islam telah mendirikan tiga rumah panjang moden dan sebuah masjid untuk para penduduknya yang baru memeluk Islam. Kampung ini yang terletak di dalam kawasan tanah tinggi Borneo berada kira-kira 60 kilometer dari bandar Kuching. Nama Belimbing atau Gerumbing dalam dialek tempatan membawa maksud buah belimbing yang banyak terdapat di kawasan kampung tersebut. Kebanyakan penduduk di kampung ini masih mengamalkan penanaman padi bukit bermusim. Program homestay Kampung Darul Islam Belimbing ini menerima kirakira 3000 pelawat dan ini menunjukkan nama kampung ini telah meningkat dengan stabil dalam industri pelancongan. Sehingga kini terdapat 22 buah keluarga yang terlibat dalam program homestay yang dilaksanakan di kampung ini. 1.6 PERMASALAHAN KAJIAN Sarawak mempunyai 27 etnik yang memiliki pelbagai kebudayaan tersendiri dan unik. Antaranya adalah etnik Bidayuh. Ini menjadikan Sarawak menjadi salah satu destinasi pelancongan yang banyak membantu kepada peningkatan dan pembangunan industri pelancongan negara. Populasi masyarakat Bidayuh di negeri ini semakin ketara dan dapat dilihat melalui penempatan mereka yang banyak terdapat di kawasan Kuching. Budaya yang dimiliki oleh masyarakat ini menjadikan kawasan penempatan mereka mendapat perhatian daripada para pelancong terutama pelancong antarabangsa. Namun, impak daripada industri pelancongan terhadap budaya mereka kurang mendapat perhatian menjadikan Page 23

24 maklumat mengenai impak tersebut kurang jelas bagi membantu dalam penyelidikan dan kajian. Oleh itu, pengkaji telah menjadikan faktor perkembangan industri pelancongan di kedua-dua kawasan kajian sebagai salah satu permasalahan dalam kajian ini. Perbandingan dalam budaya masyarakat Bidayuh di kedua-dua tempat ini selepas dipengaruhi oleh industri pelancongan perlu dilaksanakan bagi menilai impak yang berlaku dalam kalangan masyarakat Bidayuh pada hari ini. Perbandingan ini juga akan membantu penyelidik untuk mengenalpasti keadaan budaya mereka mengikut arus industri pelancongan yang semakin berkembang dalam negeri Sarawak. Selain itu, kekurangan perhatian yang khusus tentang impak industri pelancongan terhadap budaya masyarakat Bidayuh di Kampung Annah Rais dan Kampung Darul Islam Belimbing mampu membawa perubahan mendadak. Melalui kajian ini, pengkaji akan mengupas pelbagai isu mengenai perubahan tersebut dan seterusnya mengkaji tentang kelebihan dan kekurangan perubahan yang berlaku. Sekiranya membawa perubahan negatif ke atas budaya mereka di kedua-dua kampung tersebut, maka kajian lebih mendalam perlu dilaksanakan bagi mengatasi impak tersebut. Kekurangan kajian ke atas impak tersebut akan menyukarkan pelaksanaan strategi yang berkesan bagi mengekalkan budaya masyarakat Bidayuh di kedua-dua tempat ini. Ini seterusnya akan memberi impak ke atas generasi baru bagi masyarakat ini. Contohnya, generasi baru tersebut tidak mampu bertutur dalam bahasa ibunda mereka kerana impak daripada kedatangan dan penggunaan bahasa pelancong yang berbeza. Usaha masyarakat Bidayuh di kedua-dua tempat juga tidak mendapat sokongan yang sewajarnya daripada masyarakat dalam pengekalan budaya mereka daripada terpengaruh oleh industri pelancongan di tempat mereka. Ini mampu menyukarkan masyarakat Page 24

25 tersebut untuk melaksanakan usaha-usaha yang dirancang kerana tidak mendapat sokongan padu yang sewajarnya daripada masyarakat Sarawak sendiri. 1.7 PERSOALAN KAJIAN Pengkaji menjalankan penyelidikan ini berdasarkan kepada beberapa persoalan yang timbul : 1. Apakah faktor perkembangan industri pelancongan di Kampung Annah Rais dan Kampung Darul Islam Belimbing? 2. Apakah perbezaan budaya masyarakat Bidayuh di Kampung Annah Rais dan Kampung Darul Islam Belimbing selepas dipengaruhi oleh industri pelancongan di tempat mereka? 3. Apakah perbezaan impak pelancongan terhadap masyarakat Bidayuh di Kampung Annah Rais dan Kampung Darul Islam Belimbing dalam tiga tahun iaitu tahun 1994, 2004 dan 2014? 1.8 OBJEKTIF KAJIAN Objektif utama pengkaji dalam kajian ini adalah untuk membuat perbandingan tentang perubahan yang berlaku ke atas budaya masyarakat Bidayuh di Kampung Annah Rais dan Kampung Darul Islam kesan daripada industri pelancongan di kedua-dua tempat tersebut. Selain itu, objektif kajian ini juga adalah untuk : 1. Mengenalpasti faktor perkembangan industri pelancongan di Kampung Annah Rais dan Kampung Darul Islam Belimbing. 2. Menerangkan budaya masyarakat Bidayuh di Kampung Annah Rais dan Kampung Darul Islam Belimbing selepas dipengaruhi oleh industri pelancongan di tempat mereka. Page 25

26 3. Membandingkan perbezaan impak pelancongan terhadap masyarakat Bidayuh di Kampung Annah Rais dan Kampung Darul Islam Belimbing dalam tiga tahun iaitu 1994, 2004 dan 2014 PERMASALAHAN KAJIAN PERSOALAN KAJIAN OBJEKTIF 1 Kekurangan maklumat mengenai faktor perkembangan industri pelancongan di Kampung Annah Rais dan Kampung Darul Islam Belimbing. 2 Perbandingan impak industri pelancongan terhadap budaya masyarakat Bidayuh di Kampung Annah Rais dan Kampung Darul Islam Belimbing kurang jelas untuk pengetahuan masyarakat. 3 Perbandingan impak pelancongan terhadap masyarakat Bidayuh di kedua-dua buah kampung dalam tiga tahun iaitu 1994, 2004 dan Apakah faktor Untuk mengenalpasti faktor perkembangan industri perkembangan industri pelancongan di Kampung pelancongan di Kampung Annah Rais dan Kampung Darul Islam Belimbing? Annah Rais dan Kampung Darul Islam Belimbing Apakah perbezaan budaya Untuk menerangkan budaya masyarakat Bidayuh di masyarakat Bidayuh di Kampung Annah Rais dan Kampung Annah Rais dan Kampung Darul Islam Kampung Darul Islam Belimbing selepas Belimbing selepas dipengaruhi oleh industri dipengaruhi oleh industri pelancongan di tempat pelancongan di tempat mereka? mereka Apakah perbezaan impak Membandingkan perbezaan pelancongan terhadap impak pelancongan terhadap masyarakat Bidayuh di masyarakat Bidayuh di Kampung Annah Rais dan Kampung Annah Rais dan Kampung Darul Islam Kampung Darul Islam Belimbing dalam tiga tahun Belimbing dalam tiga tahun iaitu 1994, 2004 dan 2014? iaitu 1994, 2004 dan Page 26

27 1.9 HIPOTESIS KAJIAN Pengkaji memperoleh hipotesis yang dapat menerangkan perbandingan impak pelancongan yang mempengaruhi budaya masyarakat Bidayuh di Kampung Annah Rais dan Kampung Darul Islam Belimbing, Kuching Sarawak. H 0 : Perbezaan agama tidak memberi impak secara menyeluruh terhadap budaya masyarakat Bidayuh dan aktiviti pelancongan di Kampung Annah Rais dan Kampung Darul Islam Belimbing H 1 : Perbezaan agama memberi impak yang besar kepada budaya masyarakat Bidayuh dan aktiviti pelancongan di Kampung Annah Rais dan Kampung Darul Islam Belimbing 1.10 KEPENTINGAN KAJIAN Kajian ini diharap dapat membantu masyarakat Bidayuh di Kampung Annah Rais Padawan dan Kampung Darul Islam Belimbing Padawan dalam mengenalpasti impak yang dibawa oleh industri pelancongan terhadap budaya mereka. Melalui kajian ini secara tidak langsung masyarakat ini akan mampu melaksanakan pelbagai strategi dalam mengekalkan kebudayaan mereka dan mengambil peluang yang sewajarnya untuk meningkatkan lagi keunikkan budaya mereka walaupun berada di tempat yang berbeza. Selain itu, maklumat daripada kajian ini juga diharapkan dapat membantu penyelidikan yang seterusnya dalam melaksanakan pelbagai kajian mengenai masyarakat Bidayuh di kedua-dua tempat tersebut. Perbandingan yang dilakukan dalam kajian ini akan mengetengahkan isu-isu yang memberi impak terhadap budaya masyarakat Bidayuh di kedua-dua tempat selepas kepesatan industri pelancongan di kawasan mereka. Perbandingan ini adalah untuk melihat cara mereka mengekalkan budaya mereka dan punca-punca implikasi tersebut secara tidak langsung akan dapat dikaji. Page 27

28 1. 11 RINGKASAN KAJIAN Impak pelancongan merupakan satu isu yang ketara dalam masyarakat hari ini terutama terhadap budaya sesuatu etnik. Impak yang positif mampu meningkatkan keunikkan sesuatu budaya namun jika sebaliknya, punca berlakunya impak tersebut perlu dikaji dengan lebih mendalam bagi mengelakkannya daripada terus berlarutan. Malaysia menjadi antara pusat pelancongan budaya kerana kekayaan budaya yang terdapat setiap etnik di negara ini terutamanya di Borneo. Industri pelancongan dan pelancongan desa dapat difahami menerusi bab satu dalam kajian ini. Pengkaji turut menerangkan kewujudan masyarakat Bidayuh dalam negeri Sarawak dan aspek-aspek sosial, ekonomi, politik dan persekitaran masyarakat ini pada zaman dahulu sebelum dipengaruhi oleh industri pelancongan. Permasalahan yang wujud dalam impak pelancongan di kedua-dua kawasan kajian membantu pengkaji untuk melaksanakan objektif kajian berdasarkan teori motivasi yang digunakan sebagai asas rujukan. Secara tidak langsung kajian ini akan memberi pelbagai kepentingan kepada masyarakat Bidayuh di kedua-dua kawasan kajian bagi mengelakkan isu generasi muda melupakan budaya mereka sendiri. Page 28

29 BAB 2 SOROTAN KESUSATERAAN 2.1 PENGENALAN Sorotan kajian penting untuk mengetahui kajian yang pernah dibuat oleh pengkajipengkaji yang lepas. Melalui sorotan kajian, perbandingan dapat dibuat dengan kajian yang akan dijalankan. Oleh itu, sebarang kekurangan yang terdapat dalam kajian pengkaji-pengkaji terdahulu dapat diperbaiki lagi dan ditambah. Sorotan kajian dipilih daripada tajuk-tajuk kajian yang mempunyai perkaitan dengan kajian yang sedang dijalankan. Pengkaji telah mengenalpasti beberapa sorotan kajian yang ditulis dalam bentuk artikel serta jurnal dan berkaitan dengan tajuk kajian yang lebih kepada membuat perbandingan dalam memahami industri pelancongan. Pengkaji juga mengenalpasti beberapa sorotan kajian yang membincangkan tentang impak-impak industri pelancongan. Page 29

30 2.2 DEFINISI Perbandingan Perbandingan dapat dikatakan sebagai suatu teknik, disiplin, pelaksanaan dan metod di mana nilai-nilai kehidupan manusia, hubungan dan aktivitinya dikenal dan dievaluasi. Perbandingan menjadi suatu aspek yang penting dalam pelbagai bidang bagi mendapatkan keputusan yang memuaskan dan penuh maklumat terutama dalam kegiatan penyelidikan dan penelitian. Perbandingan dapat dilaksanakan dengan mengumpulkan, menganalisa, menguraikan gagasan-gagasan, doktrin, peraturan dan perlembagaan yang ditemukan di setiap hukum yang berkembang atau setidaknya pada hampir keseluruhan sistem (Adey, Budd dan Hubbard, 2007). Istilah perbandingan jika diterjemahkan ke dalam Bahasa Inggeris ialah comparative. Dari pengertian tersebut, dapat disimpulkan bahawa perbandingan berkaitan dengan aspek praktikal iaitu yang membandingkan sesuatu (compare with) atau mencari sesuatu perbandingan (finding comparison). Terdapat pendapat yang menyatakan perbandingan adalah satu kajian yang mengadakan perbandingan teori dan praktikal kependidikan yang ada di dalam beberapa negara dengan maksud untuk memperluas pandangan dan pengetahuan di luar sempadan negeri sendiri (Adam, Beck dan Van, 2000). Perbandingan juga dapat didefinisikan sebagai kajian tentang teori dan praktikal pendidikan masa sekarang sebagaimana yang dipengaruhi oleh pelbagai latar belakang yang merupakan lanjutan daripada sejarah. Berdasarkan pengertian daripada kedua-dua pendapat tersebut, perbandingan dapat disimpulkan sebagai suatu bidang pengetahuan yang mengkaji pelbagai teori dan praktikal dalam bidang-bidang yang dikaji serta membandingkannya. Page 30

31 Melalui proses perbandingan terhadap pelbagai aspek yang dikaji akan menghasilkan keputusan yang luas tentang penerapan yang dilakukan ke atas sesuatu kajian termasuk sejarahnya dari semasa ke semasa (Bennet, 2002). Pada dasarnya, kajian perbandingan ini mempunyai pengertian yang menganalisa dua atau lebih aspek untuk mencari persamaan dan perbezaan. Dengan demikian, pengertian dan pemahaman terhadap pelbagai aspek akan dapat ditafsir secara keseluruhannya. Dalam konteks ini, perbandingan dapat dilihat sebagai kaedah membezakan impak industri pelancongan yang diterima oleh masyarakat yang sama tetapi kawasan pelancongan yang berbeza. Secara tidak langsung, perbandingan ini akan membawa pemahaman dan pengertian pengkaji terhadap persamaan budaya masyarakat Bidayuh pada zaman dahulu di kedua-dua tempat tersebut dan mengkaji perbezaan impak industri pelancongan di kedua-dua tempat terhadap masyarakat Bidayuh. Seterusnya pengkaji akan dapat memahami perbezaan budaya masyarakat tersebut setelah dipengaruhi oleh agama yang dianuti masing-masing Impak Di sini, kita akan melihat satu set yang sangat luas tentang impak atau pengaruh. Pengaruh boleh dianggap sebagai positif atau negatif mengikut kedudukan pemerhatian yang berbeza. Terdapat pelbagai kesan dan hasil yang tidak boleh diukur dalam tempoh masa yang singkat. Ini adalah kajian yang menarik tetapi sukar bagi pengkaji untuk terlibat secara langsung dengan masyarakat Bidayuh tersebut. Impak dapat dilihat sebagai tanda yang ditinggalkan oleh sesuatu (sama ada kebaikan atau keburukan) yang timbul daripada sesuatu kejadian. Impak juga dapat didefinisikan sebagai pengaruh (pada pemikiran, sikap, watak, dan sebagainya) yang timbul akibat daripada menyaksikan (mendengar atau membaca) sesuatu sehingga mampu membawa Page 31

32 kesan yang ketara yang mampu memberi kesenangan sama ada positif atau negatif kepada seseorang (Bruner, 2005). Impak atau implikasi ini berfungsi dalam membandingkan antara hasil penelitian yang lalu dengan hasil penelitian yang baru atau telah dilakukan. Impak dapat dibahagikan kepada tiga jenis iaitu impak secara teori, impak pengurusan, dan impak metodologi (Bryman, 2001). Impak secara teori menggalakkan penggunaan gambar lengkap mengenai implikasi teoritikal dari kajian yang dilakukan. Bahagian ini bertujuan untuk meyakinkan pengkaji mengenai kesesuaian terhadap ilmu pengetahuan dalam teori-teori yang relevan dengan bidang kajian yang utama yang disediakan dalam model teoritikal. Impak pengurusan pula dapat diterangkan sebagai implikasi praktikal yang dapat dihubungkan dengan penemuan-penemuan yang telah dilakukan dalam kajian. Implikasi ini memberikan banyak sumbangan atau sokongan bagi pengurusan. Seterusnya impak metodologi. Bahagian ini bersifat operational dan menyediakan tindak balas pengkaji mengenai metodologi yang digunakan dalam penelitiannya. Contohnya pada bahagian ini penjelasan mengenai bahagian-bahagian kaedah yang telah dilakukan dengan sangat baik dan bahagian yang relatif serta prosedur-prosedur yang telah dikembangkan untuk mengatasi pelbagai masalah yang tidak diperjelaskan dalam sorotan kajian mengenai kaedah kajian yang digunakan. Pengkaji dapat menyediakan pendekatan-pendekatan yang dapat digunakan dalam bahagian ini bagi kajian lanjutan untuk memudahkan atau untuk meningkatkan mutu dari kajian tersebut. Bagi Wall dan Wright (1977), menyatakan sebarang kenyataan impak alam sekitar amatlah sukar dibuat. Ini kerana manusia sudah tinggal dan mengubahsuai bentuk muka Page 32

33 bumi sejak beribu-ribu tahun. Oleh itu, kesukaran membayangkan keadaan alam sekitar sebelum campur tangan manusia berlaku dan wujud penetapan peringkat asas untuk mengukur perubahan yang berlaku. Selain itu, masalah dalam memisahkan peranan manusia daripada peranan alam juga menjadi kesukaran. Contohnya, luluhawa dan hakisan tanah adalah proses alam yang dapat menjadi masalah besar apabila diburukkan oleh tindakan manusia. Fenomena pelancongan menyebabkan hampir mustahil untuk menilai keseluruhan impak yang berlaku. Kebanyakan impak pelancongan muncul secara tidak nyata dan biasanya di luar dugaan. Impak utama membibitkan impak di peringkat kedua dan ketiga yang mencetuskan pula kesan susulan yang berturut-turut. Pengkaji mengkaji impak daripada projek yang dipilih atau projek pembangunan yang khusus secara terasing daripada fenomena pelancongan yang lebih luas. Pengkaji menumpukan kajian kepada impak yang diterima oleh masyarakat Bidayuh di kedua-dua buah kampung dalam tahun-tahun yang dipilih bagi melihat kesan secara langsung dan tidak langsung dalam aspek yang tertentu. Penelitian akibat pelancongan terhadap masyarakat tuan rumah pada masa hadapan akan terus berkisar pada kitar jenis dan kadar impak itu. Selain itu perhatian yang lebih besar perlu diberikan kepada persoalan skala impak kerana bidang pengaruh pembangunan pelancongan berbeza dan akibatnya boleh ditinjau secara berlainan, bergantung kepada tinjauan impak tersebut sama ada dari perspektif tempatan, wilayah, kebangsaan atau antarabangsa. Kajian yang dijalankan oleh Yang, Ryan dan Zhang (2013) menerangkan tentang kesan pelancongan terhadap konflik sosial dalam komuniti. Kesan pelancongan terhadap komuniti bukan sahaja membawa pelbagai kesan positif malah kesan negatif juga turut menjadi isu. Dalam kajian berkenaan, mereka telah menganalisis tekanan yang membawa kepada konflik di kawasan barat China berdasarkan teori konflik sosial oleh Lewis. Mereka telah berhujah bahawa banyak kajian impak pelancongan adalah bersifat khusus dalam bidang kes, dan kekurangan perbandingan dengan kawasan lain yang Page 33

34 berkaitan kajian. Beberapa fungsi konflik dalam sistem sosial, lebih khusus kaitannya dengan kelonggaran di dalam institusi, kemajuan teknikal dan produktiviti. Impak Sosial Impak pelancongan terhadap kedudukan sosial dan kebudayaan masyarakat meliputi perubahan yang dibawa pada sistem nilai, kelakuan individu, hubungan kekeluargaan, cara hidup bermasyarakat, kedudukan keselamatan, kelakuan moral, ekspresi kreatif, adat istiadat tradisional dan organisasi masyarakat (Fox, 1977). Menurut Wolf (1977) pula, impak sosiobudaya adalah impak manusia iaitu tentang kesan terhadap masyarakat tuan rumah disebabkan oleh perhubungan mereka secara langsung dan tidak langsung dengan pelancong. Affeld (1975) mengkategorikan penyelidikan mengenai impak pelancongan terhadap kedudukan sosial dan kebudayaan masyarakat yang termasuk : 1. Pelancong. Penyelidikan yang ada menekankan permintaan yang berbagai-bagai terhadap perkhidmatan pelancongan dan motivasi, sikap, serta harapan pelancong. 2. Tuan rumah. Penyelidikan ini menekankan aspek perkhidmatan yang ditawarkan kepada pelancong. Penyelidikan ini berkaitan dengan penduduk kawasan destinasi, tenaga yang digunakan bagi menyediakan perkhidmatan dan pengurusan industri pelancongan di peringkat tempatan. 3. Hubungan pelancong dengan tuan rumah. Penyelidikan ini menumpukan perhatian kepada sifat perhubungan di antara tuan rumah dengan tamunya dan dengan akibat-akibat daripada hubungan ini. Page 34

35 Rangka Konsep Pengukuran Impak Sosial Jadual 2.1 : Respon sikap/kelakuan tuan rumah terhadap kegiatan pelancong Aktif Kemungkinan perubahan Pasif Positif MENGUNTUNGKAN: Promosi dan sokongan yang agresif terhadap kegiatan pelancongan MENGUNTUNGKAN: Penerimaan dan sokongan yang sedikit terhadap kegiatan pelancongan Sikap/Kelakuan Negatif MERUGIKAN: Tentangan yang agresif terhadap kegiatan pelancongan MERUGIKAN: Penerimaan secara diam tetapi menentang kegiatan pelancongan Sumber : Bjorklund dan Philbrick 1972: 8 dalam Butler 1974: 12 Rangka konsep di atas adalah untuk menganalisa proses perhubungan dua kumpulan budaya atau lebih yang dapat digunakan bagi memahami hubungan sosial antara pelancong dengan masyarakat tuan rumah. Sikap dan kelakuan kumpulan atau individu terhadap pelancongan masing-masing boleh menjadi positif atau negatif dan aktif atau pasif. Dalam sesebuah masyarakat, keempat-empat bentuk tersebut wujud pada satu ketika tetapi bilangan orang dari kategori tertentu adalah tidak tetap. Butler mengakui bahawa ada sikap yang berlainan terhadap pelancongan dalam sebuah kawasan peranginan dan perkara ini mungkin menyebabkan ketegangan malahan pergeseran politik antara kumpulan yang berlainan di kawasan tersebut. Page 35

36 Jadual 2.2 : Petunjuk Perasaan Pelancong 1. Peringkat perasaan senang dan bahagia Orang berasa gembira disebabkan pembangunan pelancongan. Orang asing disambut manakala orang tempatan menerima pendapatan lumayan. 2. Peringkat perasaan tak peduli Apabila industri pelancongan meluas orang mula menerima pelancong sebagai perkara biasa. 3. Peringkat perasaan marah Peringkat ini bermula apabila industri pelancongan hampir mencapai titik tepu ataupun tahap penduduk tempatan tidak mengurus bilangan pelancong tanpa meluaskan kemudahan. 4. Peringkat permusuhan Orang memandang pelancong sebagai pembawa masalah. 5. Peringkat terakhir Mereka masih mungkin dapat menarik pelancong tetapi jenis yang datang sangat berlainan daripada golongan yang mereka sambut dengan gembiranya pada tahap awal. Sumber : Doxey (1976) Doxey mengemukakan pendapat bahawa impak yang wujud di antara orang luar dan penduduk boleh diubah menjadi perasaan kurang senang dalam kalangan penduduk. Perasaan kurang senang tersebut berasal daripada pelancong dan ancaman yang dibawa kepada kehidupan penduduk tetap. Beliau menyatakan lagi bahawa reaksi penduduk akan berubah mengikut masa dengan satu rentetan yang dapat diramalkan dan dapat dibandingkan dengan edaran tempat peranginan. Page 36

37 Impak Budaya Pelancongan kebudayaan telah ditakrifkan oleh Smith (1977) sebagai penyerapan oleh pelancong akan ciri-ciri hidup masyarakat tradisional yang mulai pupus dan yang nampak pada seni bina rumah, pertukangan, kelengkapan perdagangan dan pakaian. Manakala Ritchie dan Zins (1978) mentakrifkannya sebagai unsur penarik yang terdapat di sesuatu wilayah pelancongan. Unsur-unsur tersebut adalah : 1. Kerajinan tangan 2. Bahasa 3. Tradisi 4. Amalan masak-memasak 5. Kesenian dan muzik, termasuk konsert, lukisan cat dan seni rupa 6. Sejarah wilayah tersebut, termasuk ciri-ciri warisan yang dilihat 7. Jenis kerja yang dijalankan oleh penduduk dan teknologi yang digunakan 8. Seni bina yang memberikan pemandangan yang khusus kepada kawasan itu 9. Agama termasuk manifestasi lahiriah 10. Sistem pendidikan 11. Pakaian 12. Kegiatan masa senggang Interaksi di antara pelancong massa dengan kebudayaan tuan rumah sedikit sahaja, pada umumnya tidak mendalam dan tidak bersifat peribadi, terutamanya yang berlaku dalam bidang ekonomi. Hassan (1975) membuat kesimpulan berdasarkan pandangan komunikasi antara budaya iaitu pelancongan massa yang tersusun, yang menjadi ciri pelancongan, tidak memberikan banyak sumbangan kepada komunikasi antara budaya. Beliau juga membuat kesimpulan bahawa dalam pelancongan massa, hasrat untuk berjalan-jalan menghalang peluang untuk berinteraksi antara pelancong dengan orang sekeliling. Page 37

38 2.2.3 Pelancongan Pelancongan adalah satu kuasa yang benar-benar kuat dan unik untuk perubahan dalam sesebuah masyarakat. Kajian ini menggariskan impak ke atas sosial dan budaya analisis, unsur-unsur yang berbeza yang membentuk sesebuah budaya menerima kesan positif dan negatif pada bahagian-bahagian tertentu. Sebagai contoh, kita dapat lihat bagaimana keluarga sebagai kumpulan persaudaraan sering membentuk tenaga kerja untuk operasi perniagaan dan mempengaruhi kecenderungan politik, identiti sosial dan nilai-nilai. Dengan memahami perhubungan dalam masyarakat, kita lebih mampu untuk menghargai kesan pengaruh luaran seperti pelancongan. Fenomena seperti perkahwinan antara bekas pelancong dengan sesebuah keluarga mampu membawa perubahan besar dalam keluarga tersebut terutama terhadap kebudayaan mereka. Walau bagaimanapun, perubahan tersebut tidak begitu jelas. Pelancongan adalah amat penting kepada kehidupan sosial, budaya dan ekonomi di abad ke dua puluh satu. Mengikut World Tourism Organization (WTO), pelancongan secara teknikalnya dapat ditakrifkan sebagai pergerakan sementara, Pelancongan adalah pergerakan sementara dalam jangka pendek untuk mereka yang menuju destinasi luar di mana mereka biasanya tinggal dan bekerja, dan melaksanakan aktiviti-aktiviti semasa bercuti. Secara umumnya, pelancongan dapat dikategorikan kepada dua bahagian iaitu pelancongan sebagai aktiviti masyarakat dan pelancongan sebagai aktiviti ekonomi (Cohen, 2004). Antara contoh aktiviti pelancong semasa melawat kawasan desa atau kampung adalah melawat, aktiviti-aktiviti yang berkaitan dengan air, aktiviti udara, aktiviti-aktiviti di atas tanah kering, aktiviti sukan, aktiviti jenis pencarian, aktiviti kebudayaan, dan aktiviti-aktiviti yang berkaitan dengan kesihatan. Page 38

39 Jenis pelancong merupakan antara faktor yang membawa kesan yang paling ketara kerana kecenderungan mereka untuk berkomunikasi dan hidup dalam sesebuah persatuan yang rapat dengan penduduk tempatan. Sebuah kajian telah menunjukkan bahawa pelancongan adalah satu perniagaan yang sangat kompleks, begitu juga tindak balas yang diterima daripada sesebuah komuniti yang menyatakan bahawa pelancongan mempunyai kepentingan berbeza mengikut kumpulan-kumpulan pelancong (Church dan Coles, 2007). Pelancongan dan pemodenan dapat dilihat sebagai perkara yang berasingan, dengan menjadikan pemodenan sebagai pengaruh utama (Franklin, 2003). Walau bagaimanapun, ia diperdebatkan bahawa dengan mengenal pasti pelancongan sebagai sebahagian daripada proses globalisasi yang lebih besar yang termasuk pemodenan, dan menjadi aspek penting. Pelancongan antarabangsa di negara-negara yang kurang maju pada awal alaf ketiga adalah lanjutan daripada proses globalisasi yang telah didirikan pada pertengahan abad ke-19, dan mesti difahami dalam konteks sejarah ini. Pelancongan turut ditakrifkan sebagai sistem terbuka daripada lima elemen interaksi dengan persekitaran yang luas, elemen manusia, pelancong : tiga elemen geografi ; menjana rantau, laluan transit dan kawasan destinasi dan elemen ekonomi, industri pelancongan (Church dan Coles, 2007). Kelima-lima elemen ini disusun berkaitan dengan fungsi dan ruang, berinteraksi dengan fizikal, teknologi, faktor-faktor budaya, ekonomi sosial, dan politik. Elemen yang dinamik terdiri daripada orang-orang yang menjalankan perjalanan yang sedikit sebanyak berasaskan riadah dan yang melibatkan tinggal sementara di luar rumah sekurang-kurangnya satu malam. Pelancongan terdiri daripada tiga unsur asas iaitu: 1. Suatu unsur dinamik yang melibatkan perjalanan ke destinasi atau destinasidestinasi yang dipilih Page 39

40 2. Suatu unsur statik yang melibatkan masa tinggal di destinasi yang dipilih 3. Suatu unsur akibat yang berpunca daripada kedua unsur yang lebih awal, dan berkaitan dengan kesan terhadap subsistem ekonomi, fizikal dan sosial yang berhubungan dengan pelancongan secara langsung ataupun secara tidak langsung Rajah 2.3 : Bentuk Perjalanan Pelancong Permintaan UNSUR DINAMIK PELANCONG: Bentuk pelancongan CIRI PELANCONG CIRI DESTINASI UNSUR STATIK Lama tinggal Jenis kegiatan pelancong Tingkatan penggunaan Tingkatan kepuasan pelancong Ciri sosioekonomi Destinasi Pelancong Penerbitan Tekanan Keupayaan Tampung Proses suasana Struktur ekonomi Organisasi politik Tingkatan pembangunan pelancongan Struktur sosial dan Organisasi sosial IMPAK PELANCONGAN Ekonomi Fizikal Sosial UNSUR AKIBAT Impak Kawalan Sumber : Mathieson dan Wall, 1991 Page 40

41 Permintaan terhadap pelancongan dapat dilihat dalam unsur dinamik. Ini berkaitan dengan jumlah orang yang pergi melancong atau yang ingin pergi melancong dengan menggunakan kemudahan dan perkhidmatan pelancongan di tempat yang jauh dari tempat tinggal dan tempat kerjanya. Permintaan terhadap pelancongan terdiri daripada empat komponen yang utama iaitu: 1. Permintaan benar atau permintaan berkesan. Penyertaan seseorang pelancong yang sedang dalam perjalanan ke destinasi pelancongan dengan menggunakan perkhidmatan serta kemudahan yang disediakan. 2. Permintaan potensi meliputi seseorang pelancong yang hendak pergi melancong tetapi tidak dapat berbuat demikian akibat kekangan masa sementara ataupun kekangan kewangan. 3. Permintaan tertangguh meliputi seseorang pelancong yang dapat melaksanakan hasratnya untuk melancong tanpa sebarang kekangan. Namun, pelancong pada tahap ini tidak mempunyai pengetahuan tentang peluang atau kemudahan yang disediakan ataupun kedua-duanya menyebabkan mereka tidak melancong. 4. Permintaan potensi atau permintaan tertangguh dapat didefinisikan sebagai permintaan terpendam. Perubahan pada penentu permintaan yang umum telah menyebabkan lebih banyak orang menghabiskan masa senggangnya dengan lebih bebas, dan telah menggalakan perkembangan pesat kedatangan pelancong dengan cara memperbanyakkan peluang untuk pergi melancong. Bentuk perjalanan pelancong juga menjadi unsur dinamik. Tipologi yang berdasarkan tujuan perjalanan telah ditetapkan oleh Wahab (1975) yang mengelaskan lima jenis tipologi pelancongan iaitu pelancongan rekreasi, pelancongan budaya, pelancongan kesihatan, pelancongan olahraga dan pelancongan persidangan. Manakala Smith (1977) mengelaskan tipologi kepada dua jenis iaitu pelancongan budaya dan pelancongan Page 41

42 sejarah. Wahab dan Smith juga menyenaraikan beberapa bentuk pelancongan yang berlainan menurut suatu julat pembolehubah yang luas iaitu: 1. Seks Jantina pelancong 2. Jenis pengangkutan Pelancongan di darat, laut atau udara 3. Tempat geografi Pelancongan antarabangsa dan pelancongan dalam negeri 4. Harga dan kelas sosial Pelancongan kelas mewah dan pelancongan kelas sederhana 5. Umur Pelancong remaja dan pelancong dewasa Kapasiti tampung menjadi isu utama dalam unsur statik. Kapasiti tampung ialah bilangan maksimum orang yang dapat menggunakan sesuatu tempat tanpa pengubahan yang tidak dapat diterima pada persekitaran fizikal dan tanpa kemerosotan yang tidak dapat diterima pada mutu pengalaman yang diterima yang diperoleh pelawat. Walaupun tidak banyak percubaan yang telah dibuat untuk mengukur kapasiti tampung kawasan peranginan namun konsep ini sangatlah penting dalam menentukan dan memahami impak pelancongan. Konsep ini juga mempunyai implikasi terhadap perancangan kawasan destinasi dan bagi mengatur kegiatan para pelawat. Menurut Wagar (1964), kapasiti tampung bukanlah matlamat terakhir, tetapi merupakan cara bagi mencapai matlamat. Perubahan pada destinasi pelancongan tidak dapat dielakkan tetapi penggunaan konsep kapasiti tampung mempunyai kemungkinan untuk menunjukkan tingkatan dan arah perubahan dan untuk menilai sejauh mana perubahan tersebut dapat diterima. Tingkatan kapasiti dipengaruhi oleh dua faktor iaitu : 1. Sifat pelancong 2. Sifat kawasan destinasi serta penduduknya Sifat Pelancong Sifat pelancong adalah penting kerana semuanya mempengaruhi kekerapan dan jenis interaksi dengan sifat fizikal destinasi serta penduduknya. Sifat pelancong mempunyai implikasi terhadap kapasiti tampung serta sifat impak pelancongan yang meliputi : Page 42

43 1. Sifat sosioekonomi pelawat. Sifat ini meliputi profil umur dan kelamin, tingkatan pendapatan, kesediaan wang untuk dibelanjakan, motivasi, sikap dan harapan, tanggapan tentang mutu sumber, latar belakang bangsa dan etnik dan kelakuan lahir. Pembolehubah ini turut memberikan sumbangan kepada gaya perhubungan peribadi. 2. Tingkatan penggunaan. Bilangan pelawat, taburannya dalam ruang dan masa dan kepadatan pelawat. 3. Tempoh lawatan 4. Aktiviti pelancongan 5. Kepuasan pelancong Sifat Kawasan Destinasi serta Penduduknya Sifat kawasan destinasi serta penduduknya mempengaruhi kapasiti tampung dan impak pelancongan yang meliputi : 1. Sifat alam sekitar dan proses-prosesnya. Sifat ini meliputi topografi, gunung ganang, tasik, sungai dan laut, tanah, tumbuh-tumbuhan, flora dan fauna, cahaya matahari, hujan, hakisan dan proses-proses persekitaran yang lain. 2. Struktur ekonomi dan pembangunan ekonomi. Ini meliputi tingkatan pembangunan ekonomi, asas ekonomi yang pelbagai, ciri ruang pembangunan, pola pelaburan dan ciri-ciri hasil import-eksport destinasi. 3. Struktur sosial dan organisasi. Kategori ini meliputi profil demografi penduduk negeri tuan rumah, kekuatan budaya tempatan, penyediaan dan mutu kemudahan sosial, pola organisasi sosial, wanita dalam tenaga kerja, penganutan agama dan kelakuan moral. 4. Organisasi politik. Struktur politik negeri tuan rumah dan yang terutamanya organisasi tempat peranginan. Faktor-faktor seperti kewujudan prinsip kapitalis atau sosialis, peraturan perancangan, insentif dan sekatan, dan peranan organisasi kebangsaan, wilayah dan tempatan mempengaruhi impak pelancongan. Page 43

44 5. Tingkatan pembangunan pelancongan. Ini merangkumi tingkatan penglibatan penduduk tempatan dalam industri pelancongan, kadar pembangunan, sifat dan faktor tarikan, jenis dan mutu penginapan, kemudahan berhibur dan makan minum serta peranan orang tengah pelancongan. Antara contoh yang digunakan dalam motivasi kedatangan pelancong adalah teori kognitif. Teori kognitif menumpukan perhatian kepada peranan pemikiran, jangkaan dan kefahaman manusia tentang kehidupan (Asmawati, 2002). Salah satu jenis teori kognitif adalah teori nilai-jangkaan iaitu dua jenis kognitif yang mendasari tingkah laku manusia. Jangkaan pertama, tingkah laku tersebut akan membantu manusia mencapai matlamat manakala yang kedua adalah nilai atau kefahaman tentang kepentingan sesuatu matlamat kepada manusia. Selain itu, menurut Lundberg (1972) dan McIntosh (1977) menghuraikan motivasi perjalanan sebagai salah satu daripada pokok persoalan yang paling asas dan yang tidak dapat ditinggalkan dalam kajian pelancongan. Mengabaikannya atau tidak mempedulikannya sebagai sesuatu yang tidak penting akan menafikan seluruh maksud di sebalik rancangan pembangunan pelancongan. Pada zaman dahulu orang pergi melancong kerana sebab-sebab yang lebih mudah dikenalpasti daripada sebab-sebab yang mendorong pelancong moden pergi melancong. Sebab-sebab itu meliputi usaha mencari makanan, air dan perlindungan, selain daripada ekonomi dan perluasan daerah. Pelancong moden pada dasarnya pergi melancong untuk beriadah tetapi mereka turut melancong atas faktor lain seperti tekanan dan berhasrat untuk meluangkan masa berehat. Manakala faktor tarikan pula seperti tarikan terhadap destinasi, mengunjungi sahabat dan sanak saudara ataupun untuk menyaksikan dan bermain aktiviti sukan. Motivasi berlaku secara umum apabila seseorang itu dipengaruhinya supaya pergi melancong. Motivasi itu menjadi lebih khusus apabila pelancong didorong supaya mengunjungi sesuatu destinasi ataupun memilih suatu kegiatan atau kaedah Page 44

45 pengangkutan tertentu. Motivasi pelancong sangat berbeza dan mungkin tidak dapat dibandingkan. Motivasi pelawat yang mengunjungi tempat-tempat kerana urusan perniagaan, sebab kesihatan, ataupun untuk mengunjungi sanak saudara mungkin pada umumnya ditentukan terlebih dahulu. Hal ini mempunyai implikasi yang nyata bagi kunjungan seterusnya. Jadual 2.4 : Motivasi Pelancong KATEGORI MOTIVASI Motivasi Jasmani Motivasi Budaya Motivasi Peribadi Motivasi Status dan Prestasi MOTIVASI Menyegarkan tubuh dan fikiran kerana sebab-sebab kesihatan (iaitu dinasihatkan oleh doktor ataupun dilakukan secara sukarela) Untuk turut serta dalam sukan, bersenang-senang, bergembira dan tujuan membeli belah Ingin tahu tentang negeri, bangsa dan tempat asing, minat terhadap seni, muzik, seni bina, tempattempat bersejarah (monumen, rumah ibadat, bangunan bersejarah) Menyertai atau untuk menyaksikan acara antarabangsa dan kebangsaan yang tertentu seperti Sukan Olimpik Mengunjungi sanak saudara dan sahabat, menemui dan mencari sahabat baru, mencari pengalaman baru dan berlainan dalam persekitaran yang berlainan. Melepaskan diri daripada persekitaran sosial yang sibuk Perasaan untuk pergi melancong, mengunjungi tempat dan orang atas sebab agama Hobi Melanjutkan pelajaran atau mencari ilmu Urusan perniagaan Sumber : McIntosh (1977) Page 45

46 2.2.4 Budaya Budaya pula ialah tentang keseluruhan cara kehidupan manusia dalam sesebuah masyarakat yang merangkumi cara bertindak, berkelakuan serta berfikir. Keadaan ini terjadi kerana budaya melambangkan identiti sesebuah masyarakat kerana setiap perkara yang berlaku dalam sesebuah masyarakat itu terlahir daripada kebudayaannya. Secara amnya, budaya bermaksud cara hidup manusia. Ia merupakan satu proses perkembangan sahsiah, akal, semangat, dan usaha manusia dalam sesuatu kelompok. Perkara ini dapat dilihat melalui etimologi perkataan budaya yang bermaksud budi + daya, yakni budi sebagai aspek dalaman manusia yang meliputi akal dan nilai, manakala daya sebagai aspek lahiriah manusia yang meliputi usaha dan hasilan. Budaya yang berasal daripada perkataan Sanskrit budayyah, adalah merupakan kata jamak bagi perkataan buddhi, yang bermaksud budi pekerti atau akal yang membincangkan hal hal berkaitan budi dan akal manusia (Lord, 1999). Di dalam pengertian yang luas pula, bermaksud segala sesuatu yang dibawa atau dikerjakan oleh manusia, berlawanan dengan perkara semula jadi yang bukan diciptakan atau boleh diubah oleh manusia. Budaya boleh dilihat daripada pelbagai perspektif. Salah satu daripadanya ialah peranan dalam mempromosikan keamanan dan keharmonian antara pelbagai bangsa dan masyarakat. Menurut pandangan ahli sosiologi, budaya ialah keseluruhan yang kompleks merangkumi pengetahuan, undang-undang, kepercayaan, sikap, moral, adat istiadat dan tingkah laku atau kemahiran lain yang biasanya dipelajari oleh manusia sebagai seorang anggota dalam masyarakat. Budaya terbentuk secara simbolik, boleh berubah dan dicipta, boleh diguna, dimanipulasikan, dibuang, diselaraskan dan disesuaikan (Smith, 1989). Peranan serta operasi budaya sebagai alat kawalan sosial yang efektif dalam sesebuah masyarakat tidak mungkin dapat dinilai dengan lebih tepat jika aspek latar belakang yang menjadi latar alam kehidupan dipinggirkan. Begitu juga dengan orang Bidayuh, jati diri dan identiti masyarakatnya terpancar dalam budaya yang diamalkan. Budaya pula Page 46

47 dijunjung kerana dipercayai menjadi pedoman yang mengekal dan memelihara mereka dalam keadaan harmoni. Kepercayaan ini utuh dalam diri masyarakat kerana budaya membentuk sistem nilai dan etika yang berfungsi mengawal dan menentukan tingkah laku individu atau masyarakat. Budaya lahir sebagai elemen kawalan sosial yang sangat efektif kerana adanya keadaan di mana fungsinya sesuai dan diterima pakai menurut tuntutan sosial masyarakat yang mempraktikkannya. Corak kehidupan yang terkongkong dengan amalan nilai sosio-budaya merupakan suatu bentuk manifestasi tradisi akibat daripada saling bergantungan alam kehidupan dengan ekologi persekitaran. Persepsi timbul dengan bersandarkan hidup pada hukum alam di mana kehidupan sukar untuk dipisahkan dari pengaruh ekologi alam semula jadi. Akibat daripada pengaruh etika dan moral yang menjadi amalan maka lahirlah pelbagai versi dalam cerita atau lagenda sejarah asal usul. Merujuk kes masyarakat Bidayuh, budaya terbit dalam bentuk versi yang pelbagai menurut variasi kelompok dialek suku etniknya. Berdasarkan rujukan pengkaji terhadap budaya Bidayuh, budaya dapat dirangkumkan sebagai manifestasi fizikal kaum Bidayuh seperti pakaian tradisional, muzik dan tarian mereka yang dapat digambarkan dan dilihat sendiri oleh orang ramai. Oleh itu, tingkah laku dan cara hidup serta aspek-aspek mental dan sikap sesuatu kaum digambarkan dan dinyatakan kepada dunia melalui muzik tradisional, tarian dan pakaian. Ramai pihak yang mengatakan budaya adalah dari segi fizikal sesuatu kaum dan sesuatu yang dilihat oleh mereka sahaja. Apabila mereka bercakap tentang Bidayuh, mereka akan membayangkan kebudayaan Bidayuh dalam bentuk pakaian tradisional, muzik dan tarian. Bahan-bahan budaya hanya sebahagian kecil daripada masyarakat Bidayuh. Lebih penting adalah asas sikap mereka dan nilai-nilai ke arah kehidupan, bagaimana mereka tinggal dan menyara kehidupan mereka serta cara mereka bertindak balas terhadap isu-isu dan cabaran hidup. Page 47

48 Budaya Bidayuh iaitu nilai dan sikap mereka, tradisi dan persepsi hidup mereka, mempunyai pengaruh yang sangat kuat dan langsung kepada kemajuan sosioekonomi masyarakat. Budaya mereka juga menentukan kadar perkembangan ekonomi Bidayuh dan keupayaan mereka dalam menghadapi dunia dan persaingan hebat yang disebabkan oleh arus globalisasi, liberalisasi dan juga pengkomputeran. Bennet (1998) mendefinisikan budaya dari pespektif berlainan iaitu: 1. Kajian budaya merupakan salah satu bidang antara disiplin yang berbeza daripada pelbagai perspektif yang boleh dilukis secara selektif bagi menilai hubungan budaya dan kuasa 2. Kajian budaya adalah berkenaan dengan semua amalan, institusi dan sistem klasifikasi yang terdapat penduduk dengan nilai-nilai tertentu, kepercayaan, kecekapan, rutin hidup dan kelakuan bentuk biasa 3. Bentuk-bentuk kuasa kajian budaya yang diteroka adalah pelbagai dan termasuk jantina, bangsa, kelas, kolonialisme dan lain-lain kajian budaya yang berusaha untuk meneroka hubungan antara bentuk-bentuk kuasa dan untuk membangunkan cara pemikiran tentang budaya dan kuasa yang boleh digunakan dalam mengejar perubahan. 4. Laman institusi utama untuk kajian budaya adalah pendidikan mereka yang lebih tinggi dan oleh itu, kajian budaya lain adalah seperti disiplin akademik yang lain. Bagaimanapun, ia cuba untuk menjalin hubungan luar akademik itu dengan gerakan-gerakan sosial dan politik di institusi budaya dan pengurusan budaya. Budaya mempunyai dua aspek iaitu makna yang diketahui dan arahan yang anggotanya yang dilatih untuk pemerhatian baru dan makna yang ditwarkan dan diuji. Ini adalah proses biasa bagi masyarakat dan minda manusia, dan secara tidak langsung kita dapat melihat sifat budaya mereka dari aspek tradisional dan kreatif (maksud kedua-dua aspek adalah paling biasa atau individu terbaik). Kita menggunakan perkataan budaya melalui kedua-dua pancaindera iaitu cara untuk menggambarkan seluruh kehidupan makna Page 48

49 bersama iaitu seni dan pembelajaran penemuan proses khas dan usaha kreatif. Sesetengah penulis menempah perkataan untuk satu atau selain daripada pengertian ini, saya mendesak kedua-duanya dan sempena kepentingan mereka. Budaya adalah biasa dalam setiap masyarakat dan di setiap fikiran. Williams, 1989 Menurut Williams (1989), budaya adalah kedua-dua seni iaitu nilai-nilai dan normanorma serta barangan simbolik dalam kehidupan harian. Budaya juga mengambil berat dengan tradisi dan pembiakan sosial. Ia juga adalah satu perkara yang penuh dengan kreativiti dan perubahan yang pelbagai variasi. Konsep budaya antropologi beliau juga boleh digambarkan dengan nilai-nilai (abstrak, cita-cita), norma (prinsip-prinsip yang jelas atau peraturan) dan bahan (barangan simbolik). Rajah 2.5 : Asas dan struktur utama dalam teori Marxsis Seni STRUKTUR Budaya Politik Hubunganhubungan pengeluaran ASAS Cara-cara pengeluaran Petunjuk: Anak panah menunjukkan hubungan penentuan antara asas dan struktur Page 49

50 Teori Marxis (1961), menerangkan tentang budaya politik yang mempunyai hubungan kuasa ekspresif. Idea-idea kelas pemerintahan pada setiap zaman merupakan bahan yang dominan dalam masyarakat pada masa yang sama mempunyai kuasa dominan intelektual. 1. Budaya adalah ekspresif dalam kelas kuasa hubungan sosial 2. Susunan budaya sebagai fakta yang tidak dapat dielakkan 3. Budaya mempengaruhi hubungan asas eksploitasi Konsep ideologi merujuk kepada peta makna yang sementara iaitu sebagai kebenaran sejagat, pemahaman sejarah tertentu dan idea-idea kelas pemerintah. Hubungan antara asas ekonomi dan struktur utama budaya adalah satu yang mekanikal dan berketentuan dari segi ekonomi. Ekonomi yang dimaksudkan adalah idea motif keuntungan dan kelas hubungan secara langsung menentukan bentuk dan makna produk budaya. Pengaruh seperti model mekanistik dan berketentuan telah lama pudar dalam kajian budaya. Sebaliknya, naratif kajian budaya melibatkan peralihan daripada ekonomi reduksionisme ke arah analisis dan logik autonomi bahasa, budaya, perwakilan dan penggunaan. Rajah 2.6 : Litar Budaya Perwakilan Peraturan Identiti Penggunaan Pengeluaran Page 50

51 Hall (1997) menerangkan model ini membawa maksud budaya yang dihasilkan dan tertanam di setiap peringkat litar. Kerja yang bermakna setiap peringkat adalah perlu tetapi tidak mencukupi untuk menentukan contoh seterusnya dalam litar. Setiap aspek pengeluaran, perwakilan, identiti, penggunaan dan peraturan melibatkan pengeluaran makna yang dinyatakan atau dikaitkan dengan masa depan. Walau bagaimanapun, ia tidak menentukan sebarang maksud yang dikeluarkan di setiap peringkat. 2.3 RINGKASAN KAJIAN Sorotan kesusateraan merupakan analisis, kajian dan rujukan yang dilakukan bagi mengenalpasti teori dan penulisan penting terhadap kajian-kajian lepas yang berkaitan dengan topik kajian. Medium seperti buku, jurnal, artikel, internet dan sebagainya merupakan antara medium yang digunakan pengkaji untuk mengkaji dan menilai kajian terdahulu. Pengkaji mengupas dengan lebih lanjut tentang maksud setiap tajuk yang dikaji berdasarkan rujukan-rujukan daripada pelbagai pihak bagi menerangkan tujuan kajian ini dilakukan. Kajian-kajian lepas yang berkaitan dengan tajuk pengkaji juga menjadi sumber penting bagi pengkaji membincangkan kajian ini. Page 51

52 BAB 3 METODOLOGI KAJIAN 3.0 PENGENALAN Metodologi kajian ialah berkenaan cara-cara atau kaedah yang digunakan untuk mendapatkan maklumat dalam sesuatu kajian. Seseorang pengkaji perlu memilih kaedah yang bersesuaian untuk memudahkan pengumpulan data dan maklumat yang diperlukan. Kajian boleh dilakukan sama ada melalui kaedah kualitatif atau kuantitatif. Segala maklumat dan data yang diperoleh akan dianalisa untuk dimuatkan dalam kajian. Metodologi kajian ini merangkumi lokasi kajian, sumber data, kaedah kualitatif dan kuantitatif, limitasi kajian, instrumen kajian, persampelan dan populasi. Penyelidikan yang dijalankan adalah berkaitan dengan impak industri pelancongan terhadap budaya masyarakat Bidayuh. Perbandingan impak yang berlaku terhadap budaya masyarakat ini akan dikaji dari tahun 1994, 2004 dan Seterusnya pengkaji akan membandingkan pula impak-impak tersebut antara dua buah kampung di Padawan iaitu Kampung Annah Rais dan Kampung Darul Islam Belimbing. Ini adalah untuk melihat perkembangan industri pelancongan dalam masyarakat Bidayuh secara langsung atau tidak langsung di kedua-dua buah perkampungan tersebut. Di dalam membuat sesuatu kajian, kaedah serta teknik yang digunakan mestilah bersesuaian dengan konteks kajian. Ini adalah untuk memastikan maklumat yang diperoleh adalah tepat dan betul. Oleh itu, pengkaji telah mengenalpasti kaedah kualitatif adalah sesuai dalam menjalankan penyelidikan ini. Pengkaji akan terlibat secara langsung dengan aktiviti yang dilaksanakan di Kampung Annah Rais dan Kampung Darul Islam Belimbing bagi menilai sendiri impak pelancongan yang diterima di keduadua kawasan tersebut. Pengkaji juga akan mengalami sendiri kepayahan dalam mendapatkan responden yang mampu bekerjasama dalam mendapatkan maklumat. Page 52

53 3.2 LOKASI KAJIAN Kampung Annah Rais dan Kampung Darul Islam Belimbing merupakan perkampungan masyarakat Bidayuh yang terdapat di daerah Padawan, Kuching Sarawak. Annah Rais yang mempunyai tiga kumpulan deretan rumah panjang terdiri daripada Kupo Saba, Kupo Terkan dan Kupo Sijo. Kampung ini mempuyai lebih kurang 120 buah keluarga dan berkongsi salah silah keturunan. Kedudukan Annah Rais yang hanya mengambil masa satu jam dari Kuching memudahkan pengkaji untuk mendapatkan maklumat yang diperlukan dalam masa yang telah dirancang. Homestay Kampung Annah Rais yang terletak di kawasan berbukit Penrissen kira-kira 60 kilometer dari bandar Kuching. Peta 3.1 Peta Kampung Annah Rais Page 53

54 Begitu juga dengan Darul Islam Belimbing. Kampung Darul Islam Belimbing ini telah bertapak di Kuching seawal tahun 1968 dan merupakan salah satu penempatan masyarakat Muslim Bidayuh yang terdapat di Padawan. Peta 3.2 Kampung Darul Islam Belimbing Page 54

55 3.3 PERSAMPELAN Persampelan adalah berkaitan dengan proses memilih sebilangan subjek daripada sesuatu populasi untuk dijadikan sebagai responden kajian. Penggunaan sampel yang tidak sesuai akan mengurangkan kesahihan dan kebolehpercayaan kajian. Kualiti hasil penyelidikan bergantung kepada persampelan kajian. Perancangan persampelan yang rapi bukan sahaja memudahkan pengkaji untuk mengumpul data dari sampel kajian, malah, ia juga dapat mengurangkan ralat pengukuran dan menjimatkan masa serta perbelanjaan. Pengkaji menggunakan kaedah kualitatif dalam mengumpul data. Bilangan sampel yang digunakan adalah kecil. Pengkaji hanya melibatkan dua orang responden sahaja dalam menjalankan penyelidikan ini. Namun terdapat juga beberapa orang responden daripada setiap kampung tersebut yang memberi kerjasama dalam melengkapkan lagi maklumat yang diperlukan oleh pengkaji. Pengkaji menggunakan kaedah kualitatif yang melibatkan populasi yang mempunyai data demografi yang sama. Oleh itu, pengkaji telah memilih saiz sampel sekecil enam orang responden sahaja. Saiz sampel yang lebih kecil adalah tidak menyukarkan pengkaji untuk mendapatkan maklumat. Pengkaji hanya perlu mendapatkan responden yang lebih berpengetahuan dalam budaya masyarakat Bidayuh. Responden yang ditemu ramah juga adalah seorang yang berpengalaman dalam keadaan di setiap perkampungan tersebut. Ini adalah untuk mendapatkan maklumat berdasarkan impak-impak industri pelancongan terhadap budaya masyarakat Bidayuh. Pengkaji telah menjadikan persampelan bertujuan (purposive sampling) sebagai prosedur dalam persampelan bukan kebarangkalian untuk mendapatkan responden yang sesuai. Responden yang dipilih oleh pengkaji mempunyai ciri-ciri seperti berpengetahuan dan berpengalaman dalam kebudayaan masyarakat Bidayuh dari tahun Page 55

56 1994, tahun 2004 dan tahun Ini adalah untuk membantu pengkaji dalam menentukan impak-impak yang berlaku dalam tiga tahun tersebut dan mengkaji perkembangan impak tersebut dalam masyarakat Bidayuh. Pengkaji telah memilih perbezaan masa selama 10 tahun daripada tahun 1994, 2004 dan tahun 2014 adalah untuk memudahkan pengkaji menilai sendiri impak pelancongan terhadap budaya masyarakat Bidayuh di kedua-dua kawasan kajian. Perbezaan masa ini juga secara tidak langsung membantu pengkaji untuk mendapatkan maklumat yang diperlukan berdasarkan masa penubuhan kedua-dua kampung tersebut pada tahun 1834 (Kampung Annah Rais) dan tahun 1968 (Kampung Darul Islam Belimbing) 3.4 KAEDAH KUALITATIF Sumber Data Primer Menurut Marican (2005), Data primer ialah data asal yang dikumpul secara khususnya untuk menjawab persoalan kajian. Ia adalah data yang dikumpulkan sendiri oleh penyelidik untuk menguji hipotesis kajiannya. Ia juga sering diistilahkan sebagai data mentah (raw data). Sumber maklumat untuk kajian data primer adalah maklumat yang dikumpulkan sendiri oleh pengkaji. Pengkaji akan melakukan penyelidikan berdasarkan pendekatan kualitatif bagi menyempurnakan kajian ini. Marican juga ada menerangkan beberapa ciri kualitatif iaitu salah satunya tidak banyak menggunakan alat ukur kajian. Page 56

57 Temu Ramah Menurut Marican (2005), temu ramah ialah satu situasi penemu ramah akan bertanya soalan pada seorang atau lebih responden secara bersemuka. Temu ramah bersama responden boleh dilakukan dengan beberapa cara namun dalam kajian ini pengkaji hanya menggunakan temu ramah secara bersemuka (face to face). Temu ramah ini dilakukan dengan menemu ramah secara langsung responden yang dipilih sebagai subjek kajian. Pengkaji telah menjalankan sesi temu ramah bersama dengan responden dalam tiga hari iaitu pada 7 November 2013 (Khamis), 1 Mac 2014 (Sabtu) dan 3 April 2014 (Khamis). Pengkaji melaksanakan temu ramah lebih daripada sehari adalah untuk memudahkan pengkaji melaksanakan analisis data dan seterusnya membolehkan hasil daripada kajian ini menjawab hipotesis pengkaji. Dalam kajian ini pengkaji menggunakan temu ramah tidak berstruktur. Pengkaji menggunakan teknik ini kerana dapat membuat temu ramah dalam cara biasa dan bebas untuk bertanya soalan kepada responden. Pengkaji menyenaraikan soalan sebagai panduan dalam sesi temu ramah tersebut. Teknik ini membenarkan jawapan yang bebas dan terbuka tanpa membuat ketetapan awal terhadap soalan-soalan yang diutarakan. Pengkaji telah mengadakan sesi temu ramah dengan dua orang warga tua yang berpengetahuan dan berpengalaman dalam kebudayaan masyarakat Bidayuh pada masa dahulu iaitu Ketua Kampung Annah Rais, Encik Dominic Yon Anak Jonk, dan Ketua Kampung Darul Islam Belimbing, Encik Hussein Bin Banya. Mereka juga meyaksikan sendiri perubahan yang berlaku ke atas budaya mereka setelah kedatangan industri pelancongan di kedua-dua buah kampung tersebut dalam ketiga-tiga tahun iaitu dari tahun 1994, 2004 dan Ini juga adalah bertujuan untuk melihat sejauh mana impak industri pelancongan ke atas budaya masyarakat Bidayuh dan membandingkannya antara Kampung Annah Rais dan Kampung Belimbing Darul Islam. Antara soalan yang Page 57

58 dikemukakan oleh pengkaji kepada responden adalah berkaitan dengan aktiviti utama yang menarik kedatangan pelancong ke kedua-dua buah kampung tersebut. Soalan yang diajukan oleh pengkaji adalah berkaitan dengan aktiviti utama yang menarik kedatangan pelancong ke Kampung Annah Rais dan Kampung Darul Islam Belimbing. Soalan tersebut adalah untuk mengenalpasti aktiviti yang menyebabkan pelancong tertarik untuk melancong ke kedua-dua kawasan kajian selain daripada faktor motivasi diri dan orang lain. Pengkaji juga akan mampu mendapatkan maklumat tentang masa penubuhan aktiviti pelancongan di kedua-dua kawasan kajian sehingga mampu menarik minat pelancong untuk datang melancong. Soalan berkaitan jenis-jenis pelancong yang datang ke Kampung Annah Rais dan Kampung Darul Islam Belimbing turut diajukan. Ini adalah untuk mengetahui aktiviti yang dilaksanakan di kedua-dua kawasan kajian mampu menarik jumlah pelancong domestik dan antarabangsa yang ramai ataupun jumlah yang sedikit. Selain itu, pengkaji juga mengajukan soalan berkaitan impak terhadap budaya masyarakat Bidayuh yang dibawa oleh pelancong antarabangsa. Pengkaji akan mengenalpasti tentang pengaruh pelancong antarabangsa yang menyebabkan budaya masyarakat Bidayuh menerima pelbagai impak. Responden akan turut disoal tentang kesedaran mereka mengenai impak pelancongan dalam budaya mereka dan sejauh mana generasi muda di kedua-dua kawasan kajian mengamalkan budaya masyarakat Bidayuh yang sebenar setelah dipengaruhi oleh industri pelancongan. Bagi mengekalkan budaya masyarakat Bidayuh di Kampung Annah Rais dan Kampung Darul Islam Belimbing, usaha pengekalan perlulah dilaksanakan. Oleh itu, pengkaji akan turut mengajukan soalan tentang sebarang usaha yang dilaksanakan oleh penduduk kampung bagi mengekalkan kebudayaan mereka dalam kehidupan seharian mereka. Page 58

59 Soalan utama yang diajukan oleh pengkaji adalah tentang impak pelancongan yang diterima oleh budaya di Kampung Annah Rais dan Kampung Darul Islam Belimbing. Pengkaji akan mengenalpasti impak yang diterima tersebut membawa impak positif atau negatif terhadap penduduk kampung melalui pendapat responden yang ditemu ramah. Pengkaji juga mengajukan soalan tentang anggaran jumlah rumah di kedua-dua kawasan kajian berdasarkan tiga tahun iaitu 1994, 2004 dan tahun Ini adalah untuk memudahkan pengkaji menilai perkembangan industri pelancongan di kedua-dua kawasan kajian sehingga mampu menanggung kehidupan penduduk kampung. Pengkaji telah menyediakan soalan yang berbentuk jadual bagi memudahkan perbandingan dilakukan untuk Kampung Annah Rais dan juga Kampung Darul Islam Belimbing daripada aspek sosial, ekonomi, persekitaran dan politik. Perbandingan ini dilakukan daripada tahun 1994, 2004 dan tahun SOSIAL Penempatan Muzik Bahasa Pakaian Adat perkahwinan EKONOMI Infrastruktur Pengangkutan dan perhubungan Pekerjaan PERSEKITARAN Pusat peranginan Page 59

60 Pemerhatian Pengkaji juga telah menggunakan kaedah pemerhatian dalam mengumpulkan maklumat. Melalui kaedah ini, pengkaji melibatkan penggunaan visual, kertas-pensel dan rakaman suara untuk mendapatkan maklumat yang diberi secara langsung oleh responden. Pemerhatian secara langsung di kedua-dua kawasan kajian memudahkan pengkaji untuk melihat dan meninjau sendiri kawasan masyarakat Bidayuh yang telah banyak berubah selepas kedatangan industri pelancongan. Kaedah ini juga membantu pengkaji melihat sendiri impak industri pelancongan terhadap kehidupan generasi muda masyarakat Bidayuh yang kebanyakannya lebih terarah kepada kehidupan moden. Di Kampung Darul Islam Belimbing, pengkaji dapat membuat pemerhatian ke atas rumah panjang yang terdapat di kampung tersebut. Rumah panjang yang dibina adalah lebih bercirikan moden dengan warna yang menarik seperti hijau. Manakala di Kampung Annah Rais, rumah panjang yang dibina masih bercirikan tradisional dan penggunaan buluh dalam pembinaannya mampu mengekalkan lagi keunikkan rumah panjang masyarakat Bidayuh yang sebenar. Secara tidak langsung pengkaji dapat melihat sendiri kedatangan pelancong yang agak ramai ke kampung tersebut berbanding rumah panjang di Kampung Darul Islam Belimbing Sumber Data Sekunder Data sekunder didefinisikan sebagai bukan reaktif (non-reactive), tidak menonjol dan tidak bersifat mengganggu (non-intrusive). Data sekunder menggunakan data yang telah dikumpulkan oleh pengkaji lain. Ia adalah data yang pada awalnya dikumpul pada masa lepas untuk tujuan lain tetapi ia sesuai digunakan oleh penyelidik masa kini, (Marican, 2005). Page 60

61 Sumber Bahan Bacaan Data sekunder diperoleh melalui bahan-bahan bacaan yang dihasilkan oleh tokoh-tokoh yang mempunyai pengetahuan dalam bidang yang dikaji. Bahan-bahan tersebut dijadikan sebagai panduan dan rujukan semasa melakukan kajian. Pengkaji mendapatkan maklumat yang secukupnya tentang budaya masyarakat Bidayuh yang ingin dikaji oleh pengkaji iaitu penempatan, bahasa masyarakat Bidayuh, muzik tradisional, pakaian tradisional dan adat perkahwinan mereka daripada buku-buku rujukan yang menceritakan tentang masyarakat ini. Pengkaji juga telah mendapatkan maklumat tentang kehidupan sosial dan ekonomi masyarakat Bidayuh bagi melengkapkan lagi nilai kehidupan mereka pada zaman dahulu dan sekarang. Setelah mengenalpasti kebudayaan masyarakat Bidayuh, pengkaji meneruskan kajian dengan mendapatkan maklumat tentang impak-impak pelancongan yang berlaku dalam kajian yang dikaji oleh pengkaji-pengkaji terdahulu. Ini dapat membantu pengkaji untuk membandingkan kajian mereka dengan kajian pengkaji dan membuat kaitan dengan teori-teori yang bersesuaian dengan kajian. Sumber Internet Pengkaji mendapatkan artikel tokoh-tokoh terdahulu daripada internet sebagai sumber data yang seterusnya. Pengkaji menjadikan laman web sebagai sumber pengkaji untuk mendapatkan artikel tersebut. Artikel-artikel yang diperoleh oleh pengkaji adalah perlu bersesuaian dengan tajuk kajian bagi membantu pengkaji setiap konsep yang ingin dikaji agar tidak terpesong dari objektif kajian. Kaedah Pembacaan Kaedah pembacaan ini adalah kaedah dalam mendapatkan maklumat yang bersesuaian dengan tajuk kajian. Kaedah ini membantu pengkaji dalam memastikan tajuk kajian yang dipilih adalah tidak dikaji atau belum pernah dikaji oleh pengkaji-pengkaji lepas. Kaedah ini juga secara tidak langsung membantu pengkaji dalam melengkapkan sorotan Page 61

62 kesusateraan (bab dua) kajian ini. Kajian dilakukan di Pusat Khidmat Maklumat Akademik Universiti Malaysia Sarawak (CAIS), Perpustakaan Negeri Sarawak dan Perpustakaan Negeri Sabah. 3.5 INSTRUMEN KAJIAN Beberapa instrumen telah digunakan oleh pengkaji untuk melengkapkan penyelidikan yang dikaji. Pengkaji menggunakan kamera, video kamera, pita rakaman dan kertaspensel dalam merekod dan mendapatkan maklumat dan data kajian. Kamera digunakan oleh pengkaji dalam mendapatkan gambar yang berkaitan dengan tajuk kajian. Gambar seperti aktiviti masyarakat kampung dapat diambil bagi membuat perbezaan antara kehidupan masyarakat Bidayuh pada zaman dahulu dengan sekarang. Pengkaji juga dapat mengambil gambar individu-individu penting yang ditemu ramah bagi melengkapkan lampiran pengkaji. Video kamera dan pita rakaman lebih banyak membantu pengkaji dalam merekod sesi temu ramah yang dilakukan antara pengkaji dengan responden. Instrumen ini dapat membantu pengkaji mendapatkan maklumat yang lebih tepat berdasarkan rakamanrakaman tersebut dan melihat serta mendengar semula rekod tersebut sekiranya terlepas maklumat yang diperlukan. Kertas-pensel pula digunakan oleh pengkaji untuk menulis dan memahami sendiri maklumat yang diberikan oleh responden semasa sesi temu ramah dilakukan. Page 62

63 3.6 LIMITASI KAJIAN Ketika melakukan kajian, terdapat beberapa masalah yang dihadapi oleh pengkaji. Pengkaji tidak mendapat kerjasama daripada individu yang ingin ditemu ramah. Hal ini kerana, individu tersebut mungkin tidak memahami tujuan kajian dilakukan di samping kekangan masa yang berlaku antara individu tersebut dengan pengkaji. Walau bagaimanapun, pengkaji telah membuat perbincangan dengan individu yang ingin ditemu ramah bagi mendapatkan kesesuaian masa bagi pengkaji melaksanakan temu ramah. Pengkaji juga akan menerangkan terlebih dahulu tentang kajian yang dilakukan oleh pengkaji bagi membolehkan individu tersebut memahami tentang kajian yang dilakukan. Secara tidak langsung pengkaji akan memperoleh jawapan yang memuaskan dan bersesuaian dengan topik kajian. Seterusnya ialah masalah bahasa. Terdapat beberapa buah artikel yang berkaitan dengan tajuk yang dikaji, ditulis dalam bahasa Iban atau Bidayuh, yang sukar difahami oleh pengkaji. Namun begitu, pengkaji telah mendapatkan pertolongan daripada beberapa orang rakan yang berbangsa Iban atau Bidayuh untuk menerangkan secara ringkas tentang artikel yang berkaitan. Pengkaji juga menjadikan artikel-artikel dalam bahasa Inggeris sebagai rujukan bagi memudahkan kajian. Pengkaji akan membaca berkali-kali artikel yang dipilih dan memahaminya sebelum menjadikannya sebagai sorotan kesusasteraan dalam kajian ini. Pengkaji turut menghadapi kesukaran untuk mendapatkan bahan rujukan. Hal ini adalah ekoran daripada kekurangan bahan rujukan yang berkaitan dengan tajuk yang dikaji. Kebanyakan buku tersebut tidak menerangkan tentang impak pelancongan yang mempengaruhi budaya masyarakat negeri Sarawak. Ini menyukarkan pengkaji untuk menerangkan dengan lebih spesifik mengenai perbandingan tersebut. Selain itu, kajian seperti ini tidak dilakukan oleh pengkaji lain. Maka sukar untuk pengkaji membuat rujukan dan perbandingan daripada hasil pengkajian terdahulu. Dari segi kos pula, pengkaji memerlukan kos yang banyak mendapatkan bahan-bahan rujukan yang terkini. Page 63

64 Walaupun begitu, pengkaji telah mendapatkan alternatif bagi mengatasi masalah ini. Pengkaji telah berkunjung ke Perpustakaan Negeri Sarawak untuk mendapatkan bahan rujukan yang diperlukan. Pengkaji juga telah menjadikan Perpustakaan Universiti Malaysia Sarawak sebagai tempat dalam mencari bahan rujukan yang berkaitan dengan kajian. Manakala penggunaan kos pula akan dikurangkan oleh pengkaji dalam mencari bahan rujukan. Pengkaji menjadikan internet sebagai salah satu sumber dalam mencari maklumat yang diperlukan. 3.7 RINGKASAN KAJIAN Metodologi kajian menerangkan kaedah atau teknik yang digunakan oleh pengkaji untuk mendapatkan maklumat daripada responden yang terlibat dalam kajian ini. Secara keseluruhannya bab ini menerangkan kaedah yang digunakan oleh pengkaji dalam menjalankan kajian. Metodologi kajian yang digunakan oleh pengkaji dalam kajian ini hanya tertumpu pada kaedah kualitatif. Ini kerana kajian pengkaji sukar diukur dengan nombor. Oleh yang demikian, pengkaji tidak menggunakan kaedah kuantitatif kerana tidak bersesuaian dengan kajian. Melalui kaedah kualitatif ini, pengkaji tidak perlu mendapatkan jumlah responden yang ramai kerana saiz sampel adalah kecil sahaja. Setelah memperoleh maklumat dan data-data yang berkaitan barulah analisis data dapat dilakukan. Tanpa maklumat tersebut sudah tentu penganalisaan data tidak dapat dilakukan dengan tepat. Oleh itu, setelah membuat kajian maka dalam bab empat dapatan kajian akan dibuat untuk membuktikan hipotesis pengkaji tepat atau pun tidak. Page 64

65 BAB 4 DAPATAN KAJIAN 4.1 PENGENALAN Analisa data dan dapatan kajian merupakan bab yang akan menerangkan dengan lebih lanjut lagi mengenai data-data yang telah dikumpul oleh pengkaji. Dalam bab ini pengkaji akan lebih tertumpu kepada penganalisaan data yang telah dikumpul sepanjang membuat kajian di Kampung Annah Rais dan Kampung Darul Islam Belimbing Padawan, Sarawak. Pengkaji telah menggunakan kaedah kualitatif dalam menganalisis data yang telah terkumpul. Ini bersesuaian dengan tajuk pengkaji Perbandingan Impak Pelancongan terhadap Budaya Masyarakat Bidayuh di Kampung Annah Rais Padawan dan Kampung Darul Islam Belimbing. Pengkaji menggunakan kaedah pendekatan kualitatif dalam menyempurnakan kajian ini kerana kajian ini lebih tertumpu kepada kesan pelancongan terhadap budaya masyarakat Bidayuh dan tidak melibatkan para pelancong yang datang melancong ke kedua-dua buah kampung tersebut. Oleh itu, data yang dikumpul adalah lebih menjurus kepada penduduk kampung sahaja. Marican (2005) ada menerangkan beberapa ciri pendekatan kualitatif iaitu salah satunya tidak banyak menggunakan alat ukur kajian. Ini bermaksud pengkaji yang merupakan alat ukur kajian, kerana kesemua data akan ditapis melalui penglihatan atau pendengaran penyelidik sendiri. Dalam hal ini, pengkaji membuat pemerhatian sendiri terhadap kehidupan masyarakat Kampung Annah Rais dan Kampung Darul Islam Belimbing yang terdedah kepada industri pelancongan. Pengkaji juga turut membuat sesi temu ramah bersama dengan pihak-pihak tertentu di kedua-dua kawasan kajian. Ini bertujuan memperoleh maklumat daripada aspek yang Page 65

66 berbeza. Persoalan yang telah diajukan membolehkan pengkaji memperoleh jawapan yang efektif seterusnya membolehkan pengkaji membuat analisis data dengan lebih mudah. Temu ramah tersebut dilakukan terhadap ketua kampung di kedua-dua kawasan kajian. Perkongsian maklumat ini dapat memberi penerangan yang lebih khusus dan jelas tentang sesuatu perkara. 4.2 PENGANALISAAN DATA Setiap data dan maklumat yang diperolehi melalui wawancara dan rakaman pada setiap kerja lapangan dianalisis kandungannya. Data-data dan maklumat dianalisis dan digunakan untuk penerangan peristiwa yang berkaitan dengan subjek kajian serta dapatan kajian yang diterokai dalam penyelidikan. Setiap perkataan data dan maklumat dikupas, dihujah dan diteliti sebelum diaplikasikan sebagai penerangan yang asli dan bersesuaian dengan skop kajian. Setiap input data dan maklumat yang diperolehi mengandungi pendapat, pandangan, gambaran, saranan dan cadangan dianggap penting dan bersesuaian dengan peredaran zaman dan masa, perubahan teknologi dan penemuan, sistem adat dan kepercayaan serta perubahan sosial dan budaya yang dialami oleh masyarakat Bidayuh dari zaman tradisional sehingga berada dalam arus kemodenan. Pendekatan penganalisaan data untuk kajian ini berbentuk kualitatif berasaskan Qualitative Data Collection and Analysis (Newman, 1991) iaitu data yang diperolehi melalui penyelidikan sekunder dan primer. Data melalui penyelidikan sekunder ialah melalui bahan bacaan, media cetak dan elektronik. Manakala data melalui penyelidikan primer diperolehi melalui pemerhatian dan lawatan sepanjang menjalankan kajian lapangan di lokasi kajian. Proses penganalisaan data diterangkan seperti Rajah 1 dan 2. Page 66

67 Rajah 4.1 : Proses penganalisaan data melalui penyelidikan sekunder yang digunakan dalam kajian Data dan maklumat bertulis dari buku, jurnal, majalah, media bercetak Lain-lain dokumen seperti gambar dan fail-fail penting Bahan media elektronik seperti rakaman yang diperolehi dari perpustakaan dan pusat sumber Dianalisis dan diteliti Laporan terakhir Diaplikasikan dalam penyelidikan Sumber : Social Research Methods : Qualitative and Quantitative Approaches Page 67

68 Rajah 4.2 : Proses penganalisaan data melalui penyelidikan primer yang digunakan dalam kajian Dengar Pemerhatian Temu ramah Data 1 Rakaman suara Perakam video Catatan nota Data 2 Analisis Data : 1. Dibuat koding (berasaskan lokasi subjek dan tarikh) 2. Diinterpretasi 3. Disusun dan diklasifikasi Diaplikasikan dalam penyelidikan Sumber : Social Research Methods : Qualitative and Quantitative Approaches Page 68

69 4.3 LATAR BELAKANG RESPONDEN Pengkaji telah mengadakan sesi temu ramah bersama tiga orang responden di Kampung Annah Rais dan tiga orang responden di Kampung Darul Islam Belimbing. Responden yang dipilih oleh pengkaji adalah penduduk tetap di kedua-dua kawasan. Mereka juga merupakan orang-orang yang lebih berpengalaman dalam budaya masyarakat Bidayuh serta melihat sendiri perubahan yang berlaku terhadap budaya mereka selepas kedatangan industri pelancongan ke kampung mereka. Responden-responden tersebut mampu memberi kerjasama yang baik kepada pengkaji dalam menyiapkan kajian ini. Pengkaji telah menemu ramah Encik Dominic Yon Anak Jonk yang merupakan ketua kampung atau ketua kaum di Kampung Annah Rais Padawan. Beliau telah dilantik menjadi ketua kampung tersebut pada bulan Jun dalam tahun 1997 dan masih lagi memegang jawatan tersebut sehingga ke hari ini (2014). Beliau sendiri telah menceritakan pengalaman beliau selama menetap di kampung tersebut. Encik Dominic juga merupakan antara orang yang bertanggungjawab dalam perkembangan industri pelancongan di kampung tersebut setelah menyaksikan sendiri potensi pelancongan di Kampung Annah Rais. Responden kedua di Kampung Annah Rais adalah Puan Catherine Nyangun. Beliau merupakan seorang atendan Perpustakaan Desa Kampung Annah Rais yang juga merupakan perpustakaan awam di kampung tersebut. Beliau berumur 45 tahun yang dilahirkan pada tahun 1969 di Kampung Annah Rais. Beliau telah melihat dan mengalami sendiri perubahan yang berlaku terhadap budaya masyarakat Bidayuh di kampung tersebut selain daripada perubahan yang berlaku terhadap Kampung Annah Rais. Page 69

70 Puan Janet Anak Samber merupakan responden ketiga pengkaji di Kampung Annah Rais. Beliau merupakan seorang penyambut tetamu dan bergiat aktif dalam aktiviti pelancongan di Kampung Annah Rais selama hampir lima tahun. Beliau yang dilahirkan pada 1969 dan berumur 45 tahun mempunyai banyak pengetahuan dan pengalaman tentang Kampung Annah Rais. Ini dapat membantu pengkaji untuk mendapatkan maklumat yang diperlukan dalam melengkapkan kajian ini. Beliau juga merupakan antara orang yang penting dalam aktiviti kebudayaan di rumah panjang Kampung Annah Rais. Selain menjadi seorang penari kebudayaan, tugas mendidik generasi muda yang berumur tujuh tahun hingga 13 tahun dalam tarian kebudayaan Bidayuh menjadi tanggungjawab beliau di kampung tersebut yang dilakukan pada musim cuti sekolah atau semasa musim perayaan. Seterusnya, pengkaji turut mendapatkan tiga orang responden di Kampung Darul Islam Belimbing. Pengkaji telah menemu ramah Encik Hussein Bin Banya yang merupakan ketua kampung atau ketua kaum di Kampung Darul Islam Belimbing Padawan. Beliau dilahirkan pada 30 Disember Beliau telah berhijrah ke Kampung Darul Islam Belimbing pada tahun 80-an dan telah dilantik menjadi ketua kampung pada 18 Mac Beliau dan keluarga tinggal di kampung bersebelahan Kampung Darul Islam Belimbing sebelum mereka berhijrah ke kampung tersebut yang seterusnya menjadi perkampungan Islam masyarakat Bidayuh. Responden kedua pengkaji di Kampung Darul Islam Belimbing adalah merupakan seorang pesara guru iaitu Encik Saji Haji Ahim yang berumur 65 tahun. Bekas guru besar yang pernah mengajar di beberapa buah sekolah di daerah Sarawak selama 40 tahun ini memenuhi kriteria responden yang diperlukan oleh pengkaji. Beliau melihat sendiri perubahan yang berlaku terhadap budaya masyarakat Bidayuh Kampung Darul Islam Belimbing selepas kedatangan industri pelancongan. Page 70

71 Puan Zaiton Binti Morshidi turut memberi kerjasama sebagai responden ketiga pengkaji di Kampung Darul Islam Belimbing. Beliau merupakan isteri kepada Encik Saji yang berumur 48 tahun. Beliau bergiat aktif sebagai ahli Homestay Kampung Darul Islam Belimbing dari tahun 2008 menceritakan pelbagai pengalaman beliau selama melibatkan diri dalam pengurusan homestay dan aktiviti-aktiviti yang dijalankan di kampung tersebut. Kerjasama yang diberikan oleh beliau membantu pengkaji dalam mendapatkan pelbagai maklumat yang diperlukan. 4.4 FAKTOR PERKEMBANGAN INDUSTRI PELANCONGAN DI KAMPUNG ANNAH RAIS DAN KAMPUNG DARUL ISLAM BELIMBING Menurut Ketua Kampung Annah Rais, Encik Dominic, Kampung Annah Rais ini ditubuhkan sejak tahun 1718 lagi. Beliau menyatakan bahawa masyarakat Bidayuh pada zaman dahulu menetap di kawasan Gunung Betan, Gunung Seringi, Gunung Rangga dan Gunung Kupo sebelum Kampung Annah Rais ditubuhkan bagi mengelak daripada ancaman musuh kampung lain. Setelah mereka berpindah ke kawasan yang sesuai dan menubuhkan kampung ini, rumah panjang telah didirikan sebagai tempat tinggal mereka. Rumah panjang yang dibina adalah berdasarkan kebudayaan mereka bagi membandingkannya dengan rumah panjang kaum lain seperti Iban dan Melanau. Industri pelancongan di kampung ini bermula pada tahun Rumah panjang masyarakat Bidayuh telah menjadi salah satu tarikan utama industri ini pada tahun tersebut selain daripada keindahan flora dan fauna. Berdasarkan temu ramah pengkaji dengan Puan Catherine, beliau menyatakan bahawa Kampung Annah Rais dikenali melalui penerokaan orang luar. Ini disebabkan Kampung Annah Rais terletak berdekatan dengan puncak borneo yang menarik ramai kedatangan pelancong antarabangsa dan tempatan. Secara tidak langsung para pelancong tersebut akan menjelajah ke seluruh kawasan Padawan untuk menikmati keindahan flora dan fauna di kawasan Padawan. Puan Janet turut menyatakan Kampung Annah Rais dikenali melalui penerokaan orang Page 71

72 luar. Namun mereka tidak mengetahui dengan lebih lanjut tentang identiti penerokapeneroka tersebut. Setelah penerokaan Kampung Annah Rais berlaku, pada tahun 1991 sehingga tahun 1992, pelancong-pelancong mula datang mengunjungi kampung tersebut. Kedatangan pelancongan ke Kampung Annah Rais adalah untuk melihat sendiri kewujudan rumah panjang masyarakat Bidayuh yang mempunyai keunikkan tersendiri 1. Keunikkan rumah panjang masyarakat Bidayuh yang terdapat di kampung ini telah menarik minat mereka untuk memperkenalkan kepada orang ramai. Rumah panjang masyarakat Bidayuh yang menggunakan buluh sebagai dinding dan lantai rumah, serta atap yang diperbuat daripada atap rumbia atau sagu menjadikannya salah satu penempatan yang unik dalam masyarakat Bidayuh. Didiami oleh beberapa buah keluarga dalam sebuah rumah panjang mampu mengeratkan lagi silaturahim antara satu sama lain. Kampung Annah Rais yang sering menjadi tumpuan para pelancong menggalakkan Ketua Kampung untuk menubuhkan industri pelancongan di kawasan tersebut 2. Beliau memperkenalkan Kampung Annah Rais ke Kementerian Pelancongan Sarawak berdasarkan jumlah pelancong yang datang ke kampung tersebut. Jumlah pelancong yang semakin bertambah saban hari menjadikan penduduk kampung bersetuju untuk menubuhkan industri pelancongan di kampung mereka. Pihak Kementerian Pelancongan Sarawak tersebut kemudiannya tertarik untuk melakukan pelbagai kajian di Kampung Annah Rais sebelum mendaftarkan kampung tersebut sebagai salah satu pusat pelancongan yang sesuai untuk dilawati oleh pelancong tempatan dan antarabangsa selain untuk memperkenalkan budaya masyarakat Bidayuh. Selain itu, Kampung Annah Rais ini juga dikenali melalui aktiviti promosi. Puan Catherine menyatakan bahawa Kementerian Pelancongan Sarawak telah menjadikan kampung ini sebagai salah satu destinasi pelancongan menarik yang terdapat di 1 Puan Janet Anak Samber 2 Puan Catherine Nyangun Page 72

73 Sarawak. Keunikkan rumah panjang masyarakat Bidayuh telah dijadikan sebagai daya penarik Kampung Annah Rais selain daripada budaya Bidayuh. Pengiklanan di internet juga telah dijadikan sebagai salah satu promosi yang dilakukan oleh Kementerian Pelancongan Sarawak. Pelancong antarabangsa dan tempatan mampu mendapatkan maklumat yang berkesan melalui pengiklanan tersebut. Mereka boleh mendapatkan khidmat pemandu pelancong daripada organisasi tersebut untuk ke Kampung Annah Rais bagi menyaksikan sendiri keunikkan rumah panjang Bidayuh. Namun terdapat juga segelintir pelancong seperti pelancong antarabangsa yang datang sendiri ke kampung tersebut dengan berpandukan peta sahaja 3. Pihak media seperti TV1 dan TV2 juga memainkan peranan penting dalam perkembangan industri pelancongan di Kampung Annah Rais. Pihak media tersebut sering membuat liputan tentang keunikkan budaya, adat resam dan rumah panjang masyarakat Bidayuh di Kampung Annah Rais. Pelbagai keistimewaan Kampung Annah Rais disiarkan termasuklah kehidupan masyarakat Bidayuh yang berbeza daripada suku kaum lain yang terdapat di Sarawak. Puan Janet menjelaskan bahawa peranan pihak media tersebut menggalakkan lagi kedatangan pelancong ke Kampung Annah Rais. Mereka ingin datang dan melihat sendiri rumah panjang yang menjadi kebanggaan penduduk kampung tersebut selain melibatkan diri dalam pelbagai aktiviti yang disediakan oleh pihak Kampung Annah Rais. Tanggungjawab penduduk kampung dalam memperkenalkan Kampung Annah Rais juga tidak dapat dinafikan sebagai faktor perkembangan industri pelancongan di kawasan tersebut. Menurut Puan Janet, penduduk kampung ini berkongsi maklumat tentang Kampung Annah Rais dengan agensi-agensi pelancongan atau di kawasan-kawasan perhotelan bagi menggalakkan lagi aktiviti pelancongan di kampung mereka. Secara tidak langsung, Kementerian Pelancongan Sarawak menjadikan Kampung Annah Rais sebagai destinasi khas untuk mengadakan Gawai Tourism. 3 Encik Dominic Yon Anak Jonk Page 73

74 Perayaan Gawai merupakan salah satu perayaan yang dilaksanakan pada musim menuai padi di Sarawak setiap bulan Jun. Perayaan ini adalah untuk meraikan penat lelah para petani dalam menuai padi sehingga mengeluarkan hasil untuk kegunaan sendiri dan juga orang lain. Perayaan seperti ini akan mampu menarik lebih ramai kedatangan pelancong ke Kampung Annah Rais. Aktiviti ini bukan sahaja untuk memperkenalkan perayaan Gawai masyarakat Bidayuh dalam kalangan pelancong, malah aktiviti ini juga adalah untuk memperkenalkan keunikkan budaya Bidayuh. Puan Janet menjelaskan lagi bahawa perayaan ini turut membantu mereka untuk memperkenalkan makanan tradisi masyarakat Bidayuh yang dimasak dengan menggunakan buluh. Kampung Darul Islam Belimbing pula merupakan sebuah perkampungan masyarakat Bidayuh Islam yang bertapak di daerah Padawan sejak tahun 80-an. Encik Hussein, Ketua Kampung Darul Islam Belimbing menyatakan bahawa industri pelancongan di kampung ini telah diiktiraf pada tahun Namun, aktiviti-aktiviti pelancongan pada tahun-tahun sebelumnya telah bergiat secara perlahan sebelum diiktiraf pada tahun Manakala pada tahun 2007, kampung ini telah menerima Sijil Pengurusan Homestay daripada Kementerian Pelancongan Sarawak setelah kampung ini berjaya melaksanakan pelbagai program yang mampu menarik minat pelancong daripada Sabah, Semenanjung dan luar negara. Kampung Darul Islam Belimbing melaksanakan aktiviti pelancongan untuk para pelancong adalah melalui penyediaan pakej yang telah ditetapkan dan dipersetujui oleh pihak Kementerian Pelancongan Sarawak. Namun terdapat juga para pelancong yang datang tanpa membuat sebarang permintaan berdasarkan pakej lawatan ke tempattempat menarik seperti Gunung Parais 4. Oleh itu, penduduk kampung yang bertanggungjawab telah menyediakan pakej untuk melaksanakan aktiviti di kampung tersebut seperti Sukan Rakyat dan Malam Kebudayaan. 4 Encik Hussein Banya Page 74

75 Berdasarkan temu ramah pengkaji bersama Encik Hussein, industri pelancongan mampu berkembang di Kampung Darul Islam Belimbing berdasarkan promosi yang dilakukan oleh para pelajar yang mengadakan program di kampung tersebut. Para pelajar yang terdiri daripada pelajar Semenanjung seperti Skudai telah mengadakan program keluarga angkat di Kampung Darul Islam Belimbing. Kerjasama daripada penduduk kampung yang memuaskan telah menyebabkan mereka menjadikan kampung ini sebagai salah sebuah kampung yang sesuai untuk melaksanakan pelbagai program. Menurut beliau lagi, pelajar dan penduduk kampung yang bertanggungjawab dalam aktiviti di kampung tersebut telah bertukar-tukar pandangan tentang melaksanakan program yang sama bagi peserta lain. Oleh itu, nama Kampung Darul Islam Belimbing ini tidak lagi begitu asing bagi kebanyakan pelajar di Semenanjung yang aktif dalam aktiviti seperti ini. Dalam tempoh dua hingga tiga bulan pelbagai aktiviti dijalankan di kampung tersebut dan kebanyakan peserta adalah daripada pelajar Semenanjung. Perkembangan industri pelancongan di Kampung Darul Islam Belimbing ini juga adalah melalui peranan Kementerian Pelancongan Sarawak. Pihak tersebut telah datang sendiri ke kampung ini untuk melihat aktiviti-aktiviti yang dilaksanakan. Secara tidak langsung pihak tersebut telah mencadangkan Kampung Darul Islam Belimbing untuk dijadikan sebagai salah satu destinasi pelancongan di Sarawak. Menurut beliau, pihak tersebut ingin menjadikan Kampung Darul Islam Belimbing sebagai salah satu destinasi pelancongan dengan mengadakan pelbagai aktiviti kebudayaan, mengadakan pameran kraftangan masyarakat Bidayuh seperti tambok (nyiru), dan mengadakan aktiviti melawat ke tempat-tempat menarik sekitar daerah Padawan. Aktiviti seperti ini akan mampu menarik minat pelancong tempatan dan antarabangsa untuk lebih mengenali budaya masyarakat Bidayuh di kampung tersebut. Industri pelancongan yang berkembang di Kampung Darul Islam Belimbing juga mampu menjana pendapatan penduduk kampung. Page 75

76 Encik Hussein menyatakan, berdasarkan peratusan kedatangan pelancong ke Kampung Darul Islam Belimbing, sebanyak 80 peratus adalah daripada pelancong tempatan dan selebihnya adalah daripada pelancong antarabangsa seperti Jerman, Korea dan New Zealand. Tetapi bagaimana kampung ini boleh dikenali sehingga ke luar negara? Beliau menjawab persoalan ini dengan menyatakan terdapat risalah-risalah yang diletakkan di Lapangan Terbang Antarabangsa Kuching. Melalui risalah tersebut para pelancong yang baru menjejakkan kaki ke bumi Kenyalang ini akan tertarik untuk melancong ke Kampung Darul Islam Belimbing setelah mengetahui skop dan pakej-pakej pelancongan yang disediakan. Hasil temu ramah pengkaji dengan Encik Saji, beliau menyatakan bahawa perkembangan industri pelancongan di Kampung Darul Islam Belimbing adalah daripada usaha FELCRA iaitu satu badan berkanun yang mengusahakan tanah-tanah di kampung daerah Padawan tersebut melalui penanaman kelapa sawit untuk meningkatkan taraf ekonomi penduduk. Pihak FELCRA telah melihat potensi pelancongan yang terdapat di Kampung Darul Islam Belimbing. Mereka telah menggalakkan aktiviti pelancongan dilaksanakan di Kampung Darul Islam Belimbing dengan memperkenalkan kebudayaan masyarakat Bidayuh dan juga produk kraftangan yang dihasilkan oleh penduduk kampung. Aktiviti pelancongan tersebut mampu membantu meningkatkan taraf ekonomi dan sosial penduduk Kampung Darul Islam Belimbing dan pihak FELCRA telah memberi bantuan yang perlu dalam merealisasikan pelancongan di kampung tersebut. Penduduk Kampung Darul Islam Belimbing yang merupakan masyarakat Bidayuh beragama Islam menjadi faktor perkembangan industri pelancongan di kawasan tersebut 5. Para pelancong terutama yang beragama Islam akan menjadikan Kampung Darul Islam Belimbing sebagai destinasi pelancongan dan penginapan yang sesuai untuk 5 Encik Saji Haji Ahim Page 76

77 mereka. Ini adalah untuk memudahkan mereka mendapatkan sumber makanan yang bersesuaian dan penginapan yang selesa serta mempunyai kemudahan surau. Puan Zaiton turut menjelaskan situasi yang dialami oleh pelancong beragama Islam yang membandingkan Kampung Darul Islam Belimbing dengan Kampung Annah Rais. Mereka mengalami kesukaran dalam mendapatkan makanan yang halal dan kawasan yang sesuai untuk menginap. Namun, di Kampung Darul Islam Belimbing mereka mampu mendapatkan keperluan tersebut dengan mudah. Pelancong bukan beragama Islam turut menyatakan kelebihan kampung tersebut berdasarkan pakej dan layanan yang disediakan oleh penduduk kampung dalam menyambut kedatangan pelancong walaupun tidak melanggan pakej yang mahal. Kampung Darul Islam Belimbing yang terletak di kawasan strategik memberi banyak kelebihan kepada kampung tersebut 6. Pelbagai tempat menarik untuk dilawati menjadi salah satu faktor perkembangan industri pelancongan di Kampung Darul Islam Belimbing. Kawasan-kawasan menarik tersebut menarik ramai kedatangan pelancong. Namun, ketiadaan pusat pelancongan di sekitar kawasan tersebut menyukarkan mereka untuk pergi melawat sendiri. Kementerian Pelancongan Sarawak telah menjadikan Kampung Darul Islam Belimbing sebagai pusat pelancongan di sekitar kawasan Padawan berdasarkan pelbagai kajian yang telah dilakukan untuk memberi kemudahan kepada para pelancong. Antara kawasan yang menjadi tarikan pelancong seperti yang dinyatakan adalah bunga raflesia, kawasan gua dan juga air terjun yang masih menyimpan khazanah alam yang sebenar. Pelbagai faktor telah dijelaskan dan diterangkan oleh responden-responden daripada Kampung Annah Rais dan Kampung Darul Islam Belimbing dalam perkembangan industri pelancongan di kedua-dua kawasan tersebut. Berdasarkan faktor-faktor tersebut 6 Puan Zaiton Morshidi Page 77

78 dapat disimpulkan bahawa peranan pihak pelancongan seperti Kementerian Pelancongan Sarawak memainkan peranan penting dalam perkembangan industri pelancongan di sesebuah kawasan di Sarawak. Begitu juga dengan penduduk kampung tersebut yang berperanan dalam memperkenalkan kampung mereka kepada para pelancong tempatan dan antarabangsa. Perkembangan industri pelancongan di Kampung Annah Rais dan Kampung Darul Islam Belimbing secara tidak langsung dapat membantu kepada peningkatan ekonomi mereka. Oleh itu, mereka telah berpendapat bahawa perkembangan industri pelancongan yang lebih meluas di kedua-dua kawasan tersebut akan mempengaruhi pendapatan mereka. Langkah yang lebih efisien telah dirancang dan dilaksanakan oleh mereka bagi memperkenalkan Kampung Annah Rais dan Kampung Darul Islam Belimbing ke peringkat yang lebih jauh. 4.5 IMPAK PELANCONGAN TERHADAP BUDAYA MASYARAKAT BIDAYUH DI KAMPUNG ANNAH RAIS DAN KAMPUNG DARUL ISLAM BELIMBING Industri pelancongan yang berkembang di Kampung Annah Rais pada tahun 1974 telah membawa pelbagai kesan positif dan negatif terhadap budaya masyarakat Bidayuh di kampung tersebut. Namun, perkembangan industri pelancongan di Kampung Annah Rais ini tidak menjadi penghalang masyarakat Bidayuh untuk meneruskan kebudayaan mereka. Begitu juga dengan Kampung Darul Islam Belimbing yang mendapat pengiktirafan sebagai pusat pelancongan daripada Kementerian Pelancongan Sarawak pada tahun Penempatan Dari segi penempatan, masyarakat Bidayuh di Kampung Annah Rais sebelum kedatangan industri pelancongan menetap di sebuah rumah panjang. Sebuah rumah Page 78

79 panjang mampu memuatkan beberapa buah keluarga yang tinggal bersama. Rumah panjang masyarakat Bidayuh lebih tertumpu di kawasan berbukit bukau kerana mampu melindungi mereka daripada sebarang ancaman musuh. Menurut Encik Dominic, pada tahun 1994 terdapat lebih kurang 125 buah kelurga yang tinggal di Kampung Annah Rais. Setiap rumah panjang yang terdapat di kampung tersebut tidak mempunyai bilik. Mereka tinggal bersama seperti sebuah keluarga yang besar. Penempatan masyarakat Bidayuh Kampung Darul Islam pada tahun 90-an adalah jauh berbeza dengan penempatan mereka sekarang. Menurut Puan Zaiton, rumah panjang di kampung tersebut merupakan rumah panjang yang terpanjang di daerah Padawan. Sebelum kedatangan industri pelancongan, rumah panjang yang merupakan kediaman masyarakat Bidayuh tersebut masih lagi menggunakan bahan-bahan tradisional seperti buluh. Anggaran jumlah keluarga yang dinyatakan oleh Encik Hussein pada tahun tersebut adalah sebanyak 40 buah keluarga. Jumlah ini jauh berbeza dengan jumlah keluarga sekarang kerana pada tahun 90-an tersebut, penduduk Kampung Darul Islam Belimbing baru sahaja berpindah dan menetap di kawasan tersebut. Pada tahun 1994 dan sebelum tahun tersebut, buluh telah dijadikan sebagai bahan utama dalam pembinaan rumah panjang di Kampung Annah Rais dan Kampung Darul Islam Belimbing. Dinding dan lantai menggunakan buluh-buluh kecil dan disusun secara rapat untuk menghasilkan dinding dan lantai yang selesa dan selamat untuk didiami. Terdapat juga rumah panjang masyarakat Bidayuh pada zaman ini menggunakan papan sebagai lantai. Manakala pada atap pula, penggunaan daun seperti daun rumbia dan sagu dijadikan sebagai atap. Daun-daun tersebut akan dikeringkan terlebih dahulu sebelum diikat dan dijadikan sebagai atap yang sempurna. Menurut Encik Dominic, daun-daun yang kering tersebut memudahkan lagi pekerjaan mengikat untuk menghasilkan atap. Page 79

80 Rumah panjang masyarakat Bidayuh pada zaman ini mempunyai tiga bahagian iaitu bilik utama, awah dan juga tanju. Bilik utama mempunyai fungsi yang sama seperti zaman dahulu iaitu berfungsi sebagai ruangan penyimpanan barang-barang peribadi milik keluarga masing-masing. Awah pula merupakan bahagian hadapan rumah panjang yang dapat disamakan dengan beranda rumah pada masa sekarang. Ruangan ini kebiasaannya menjadi ruangan mereka untuk berkomunikasi, melakukan pekerjaanpekerjaan seperti menganyam dan membuat peralatan bertani. Bahagian tanju pula adalah bahagian luar rumah panjang masyarakat Bidayuh. Bahagian ini adalah terdedah untuk melakukan aktiviti-aktiviti menjemur hasil tuaian seperti padi. Beberapa pertanyaan yang sering muncul, seperti mengapa orang Bidayuh kebanyakannya ditemui bermukim di pedalaman dan di dataran tinggi sehingga ada pendapat yang mengatakan bahawa Bidayuh bermaksud gunung (Horse et all, 1912). Ini adalah disebabkan orang Bidayuh pada zaman dahulu tidak mampu mengadaptasikan dan tidak dapat menerima kebudayaan baru serta tidak tahu cara untuk membendung kehadiran serangan musuh. Kehidupan mereka lebih tertekan oleh kebiasaan dan budaya mengayau di antara kaum etnik yang berbeza. Ini adalah kerana mereka ingin menanam pengaruh, mempertahankan kewujudan kekuasaan, mengamankan kehidupan kampung, mendapatkan tenaga kerja yang berupa hamba abdi dan sebagainya (Geddes, 1954). Pada tahun 2004, penempatan masyarakat Bidayuh Kampung Annah Rais dan Kampung Darul Islam Belimbing mengalami perubahan yang ketara setelah kedatangan industri pelancongan ke kedua-dua kawasan tersebut. Terdapat masyarakat Bidayuh di keduadua kawasan yang berhijrah ke kawasan bandar dan tinggal di rumah sendiri. Namun masih terdapat juga segelintir masyarakat Bidayuh yang tinggal menetap di rumah panjang tersebut. Page 80

81 Menurut Puan Catherine, rumah panjang Kampung Annah Rais pada tahun 2004 masih lagi mengekalkan ciri-ciri tradisional walaupun terdapat sedikit perubahan. Rumah panjang masyarakat Bidayuh yang sebenar mempunyai dua buah dapur kayu. Ini adalah merupakan antara ciri-ciri yang perlu ada dalam rumah panjang mereka. Namun, pada tahun tersebut, dapur kayu tidak lagi wujud. Mereka telah mengubah sedikit bentuk rumah panjang di Kampung Annah Rais agar bersesuaian sebagai sebuah penempatan kekal dan selesa kepada penduduk. Encik Dominic pula menyatakan bahawa pada tahun 2004 pembinaan bilik di rumah panjang telah berkembang. Ini adalah untuk menampung 130 buah keluarga yang tinggal menetap di Kampung Annah Rais. Keselesaan penduduk mula diutamakan dan sedikit perubahan dilakukan untuk menyesuaikan rumah panjang tersebut untuk aktiviti pelancongan. Begitu juga dengan penempatan Kampung Darul Islam Belimbing yang mengalami perubahan pada tahun Rumah panjang yang pada asalnya merupakan sebuah rumah panjang tradisional yang menggunakan buluh sebagai material telah diubah. Menurut Encik Hussein, sebanyak 60 buah keluarga menetap di kampung tersebut. Jumlah ini meningkat walaupun terdapat segelintir penduduk yang berhijrah tinggal di kawasan bandar. Beliau turut menyatakan kepada pengkaji bahawa perubahan yang dilakukan adalah untuk memperbaiki struktur bangunan rumah panjang agar lebih kukuh dan dapat bertahan lama. Walaupun pelbagai unsur moden diterapkan, namun ciri tradisional masih lagi dikekalkan terutama dari segi ukuran rumah panjang tersebut. Perubahan pada warna rumah panjang juga telah diubah dengan mengenakan warna menarik seperti hijau. Ini adalah untuk menarik minat para pelancong untuk menginap di kawasan tersebut selain memberi keselesaan kepada mereka. Tahun 2014 memberi gambaran yang jelas kepada pengkaji dalam membuat pemerhatian ke atas penempatan masyarakat Bidayuh di Kampung Annah Rais dan Kampung Darul Islam Belimbing. Seperti yang dinyatakan oleh Puan Catherine, kebanyakan rumah panjang masyarakat Bidayuh masa kini cukup jauh berbeza dengan Page 81

82 rumah panjang pada zaman dahulu. Sebanyak 99 peratus perubahan telah dilakukan ke atas rumah panjang tersebut. Beliau menjelaskan bahawa hanya Head House dan Show House yang masih mengekalkan ciri-ciri tradisional sesebuah rumah panjang masyarakat Bidayuh. Pengkaji dapat melihat sendiri rumah panjang di Kampung Annah Rais yang mempunyai unsur moden walaupun masih menggunakan buluh sebagai material bangunan. Pembinaan bilik di rumah panjang tersebut adalah lebih kepada rumah untuk penduduk di Kampung Annah Rais. Anggaran jumlah keluarga yang dinyatakan oleh Encik Dominic pada tahun ini adalah sebanyak 148 buah keluarga. Tidak ramai penduduk yang menetap di rumah panjang tersebut. Mereka lebih memilih kawasan persekitaran untuk mendirikan rumah persendirian yang lebih selesa. Puan Janet menjelaskan bahawa rumah panjang di Kampung Annah Rais adalah merupakan tarikan pelancongan yang utama dalam menggambarkan seni warisan masyarakat Bidayuh. Gambar 4.1 : Struktur rumah panjang di Kampung Annah Rais pada tahun 2014 Page 82

83 Gambar 4.2 : Pembinaan rumah di sepanjang rumah panjang Kampung Darul Islam Belimbing pada hari ini (2014) mengalami lebih banyak perubahan setelah kedatangan industri pelancongan di kampung tersebut. Jumlah keluarga yang menetap di Kampung Darul Islam Belimbing semakin meningkat walaupun terdapat segelintir yang telah berhijrah ke kawasan bandar. Sebanyak 98 buah keluarga telah menjadikan kampung tersebut sebagai penempatan mereka. Rumah panjang yang dahulunya menggunakan material atau bahan-bahan tradisional seperti buluh dan papan, kini telah diubah. Penggunaan konkrit digunakan dalam setiap struktur bangunan rumah panjang tersebut. Seperti yang telah dinyatakan Encik Hussein, perubahan penempatan masyarakat Bidayuh di kampung tersebut dapat dilihat dari segi pembinaan rumah-rumah kecil di bawah sepanjang rumah panjang yang menjadi tarikan pelancong. Setiap rumah tersebut menempatkan keluarga yang tinggal secara berasingan dan tidak lagi tinggal di bersama di rumah panjang tersebut. Kini, rumah panjang yang pernah menjadi penempatan mereka telah dijadikan sebagai inap desa oleh masyarakat Bidayuh Kampung Darul Islam Belimbing. Page 83

84 Gambar 4.3 : Struktur rumah panjang Kampung Darul Islam Belimbing pada tahun 2014 Gambar 4.4 : Pembinaan rumah di bawah sepanjang rumah panjang Page 84

85 Jadual 4.3 : Penempatan Kampung Annah Rais dan Kampung Darul Islam Belimbing TAHUN KAMPUNG ANNAH RAIS KAMPUNG DARUL ISLAM BELIMBING 1994 Penggunaan bahan tradisional seperti buluh dan papan masih digunakan dalam pembinaan dinding dan lantai. Manakala atap masih menggunakan daun rumbia Tidak lagi mempunyai dua dapur kayu yang menjadi kemestian dalam pembinaan rumah panjang masyarakat Bidayuh. Pada tahun ini juga rumah panjang tersebut mengalami perubahan untuk menyesuaikannya sebagai sebuah penempatan kekal dan selesa. Perubahan dilakukan untuk memperbaiki struktur rumah panjang agar kukuh dan tahan lama. Penerapan unsur moden pada rumah panjang telah dilakukan untuk menarik kedatangan pelancong peratus perubahan telah dilakukan pada rumah panjang. Hanya Head House dan Show House yang masih mengekalkan ciri tradisional. Penggunaan konkrit pada struktur bangunan rumah panjang telah dilakukan dan menggunakan warna menarik seperti hijau bagi memperlihatkan rumah panjang yang moden. Page 85

86 Muzik Muzik memainkan peranan penting dalam sesuatu kebudayaan. Begitu juga dengan masyarakat Bidayuh. Berdasarkan temu ramah pengkaji bersama responden-responden Kampung Annah Rais dan Kampung Darul Islam Belimbing, mereka menyatakan hal yang sama iaitu penggunaan alat muzik dalam masyarakat Bidayuh pada tahun 1994 adalah sama. Penggunaan gong besar, canang, tawak dan serunai masih lagi digunakan dalam era 90-an ini. Namun, perbezaan dari segi peranan muzik tersebut adalah berbeza selepas kedatangan industri pelancongan di kedua-dua kawasan kajian. Menurut Puan Janet, muzik masyarakat Bidayuh pada zaman dahulu adalah untuk melengkapkan sesuatu upacara keagamaan. Muzik tersebut adalah untuk menaikkan semangat pesakit, mengusir roh-roh jahat yang mengganggu mereka dan yang menjadi penghalang dalam kesuburan tanaman mereka. Encik Hussein turut menyatakan peranan muzik dalam masyarakat Bidayuh pada zaman dahulu adalah untuk meraikan usaha mereka yang berhasil dalam mendapatkan tanaman yang baik dan subur. Selepas kedatangan pelancongan, peranan muzik di Kampung Annah Rais dan Kampung Darul Islam Belimbing adalah jauh berbeza dengan peranan muzik pada zaman dahulu. Penggunaan muzik pada tahun 2004 dan tahun-tahun seterusnya sehingga ke hari ini (2014) di kedua-dua kawasan kajian adalah untuk menyambut kedatangan pelancong. Mereka tidak lagi menggunakan muzik sebagai upacara keagamaan tetapi lebih kepada pelancongan dan juga dalam menyambut perayaan seperti gawai. Page 86

87 Kami menyambut kedatangan pelancong-pelancong yang datang di Kampung Annah Rais dengan menggunakan muzik kami sendiri. Mereka tidak mahu disambut secara moden. Mereka mahu disambut secara tradisional. Kami menggunakan alat-alat muzik daripada buluh seperti alat muzik yang dipanggil peretuang. Kami turut menggunakan gendang yang diperbuat daripada kulit binatang. Responden 3, Kampung Annah Rais Muzik yang dimainkan dalam masyarakat Bidayuh sekarang lebih kepada perayaan dan juga untuk aktiviti pelancongan. Penggunaan instrumen seperti kompang adalah salah satu pengaruh daripada orang Melayu. Responden 2, Kampung Darul Islam Belimbing Berdasarkan kenyataan kedua-dua responden tersebut, kedatangan pelancong ke Kampung Annah Rais dan Kampung Darul Islam Belimbing disambut secara tradisional berdasarkan permintaan pelancong tersebut. Mereka akan memainkan muzik masyarakat Bidayuh yang diiringi dengan pelbagai jenis instrumen. Penggunaan instrumen yang diperbuat daripada buluh dan kulit binatang masih lagi dikekalkan dalam kalangan masyarakat Bidayuh di Kampung Annah Rais. Manakala di Kampung Darul Islam Belimbing, penggunaan alat muzik seperti kompang telah menjadi salah satu impak pelancongan yang dapat dilihat di kampung tersebut daripada pengaruh Melayu. Page 87

88 Gambar 4.5 : Penghasilan peralatan muzik buluh yang dikenali sebagai Peretuang Page 88

89 Jadual 4.4 : Muzik tradisional Kampung Annah Rais dan Kampung Darul Islam Belimbing TAHUN KAMPUNG ANNAH RAIS KAMPUNG DARUL ISLAM BELIMBING 1994 Muzik memainkan peranan penting dalam upacara keagamaan bagi masyarakat Bidayuh seperti untuk menaikkan semangat pesakit, menghalau roh-roh jahat dan meraikan usaha mereka yang berjaya menghasilkan tanaman yang baik dan subur Muzik digunakan pada tahun ini untuk meyambut kedatangan pelancong tempatan dan antarabangsa secara tradisional dan untuk menyambut hari gawai Pada tahun ini juga muzik tradisional digunakan untuk menyambut kedatangan pelancong tempatan dan antarabangsa. Penggunaan alatan muzik buluh lebih digunakan seperti peretuang dan gendang. Sambutan pelancong pada tahun ini menggunakan muzik tradisional masyarakat Bidayuh. Peralatan muzik seperti kompang antara pengaruh Melayu terhadap muzik tradisional mereka. Page 89

90 Bahasa Bahasa merupakan suatu alat komunikasi yang penting dalam setiap masyarakat yang berbudaya. Bahasa yang digunakan melambangkan budaya sesuatu bangsa. Begitu juga dengan masyarakat Bidayuh yang mempunyai bahasa tersendiri mengikut empat dialek utama iaitu Bukar, Biatah, Jagoi dan Selakau dengan setiap kumpulan dialek mempunyai banyak variasi dan gaya bercakap yang berbeza. Penggunaan Bahasa Bidayuh di Kampung Annah Rais dan Kampung Darul Islam Belimbing pada tahun 1994 adalah sangat aktif dan digunakan oleh setiap peringkat umur masyarakat Bidayuh di kedua-dua kawasan. Menurut Puan Catherine, Bahasa Bidayuh menjadi salah satu tarikan pelancong di Kampung Annah Rais yang ingin mempelajari bahasa tersebut. Sebutan, pertuturan dan alunan yang berbeza menjadikannya salah satu keunikkan bahasa masyarakat Bidayuh. Kemasukan industri pelancongan yang lebih awal di Kampung Annah Rais, tidak memperlihatkan kesan yang ketara dalam penggunaan bahasa asing seperti Bahasa Melayu dan Bahasa Inggeris dalam kalangan masyarakat Bidayuh di kampung tersebut. Penggunaan Bahasa Bidayuh di Kampung Darul Islam Belimbing juga turut digunakan oleh setiap peringkat umur. Bahasa tersebut digunakan setiap hari sama ada untuk aktiviti rasmi atau pun untuk hari-hari biasa. Generasi muda pada era ini masih lagi menggunakan bahasa mereka dalam berkomunikasi antara satu sama lain. Kedatangan industri pelancongan di Kampung Annah Rais dan Kampung Darul Islam Belimbing yang semakin maju membawa kesan yang ketara dalam penggunaan Bahasa Bidayuh pada tahun Bahasa Melayu telah dijadikan sebagai bahasa kedua selepas Bahasa Bidayuh dalam kehidupan seharian mereka. Kampung Annah Rais yang menerima kedatangan industri pelancongan lebih awal daripada Kampung Darul Islam Belimbing memperlihatkan penggunaan Bahasa Melayu dan Bahasa Inggeris yang Page 90

91 semakin meluas dalam kalangan masyarakat Bidayuh di kampung tersebut. Generasi muda tidak lagi menggunakan Bahasa Bidayuh sepenuhnya dalam komunikasi mereka. Puan Catherine menyatakan bahawa kebanyakan generasi muda tidak lagi tinggal di Kampung Annah Rais. Mereka telah tinggal di kawasan bandar dan hanya akan pulang ke kampung setiap hujung minggu. Ini menjadi salah satu punca kedatangan bahasa lain ke dalam kampung tersebut. Kampung Darul Islam Belimbing yang menerima industri pelancongan telah menjadikan Islam sebagai panduan. Penduduk yang keseluruhannya mengamalkan Islam telah membenarkan pengaruh Melayu dalam budaya mereka terutama dari segi bahasa. Penggunaan Bahasa Bidayuh pada tahun 2004 tidak lagi digunakan sepenuhnya oleh generasi muda. Bahasa Melayu menjadi keutamaan mereka dalam berkomunikasi terutama dengan pelancong tempatan. Penggunaan Bahasa Inggeris pada tahun ini juga telah mula berkembang setelah kedatangan pelancong dari luar negara. Namun, Bahasa Inggeris pada masa ini tidak begitu meluas dalam kalangan mereka. Sekarang budak-budak kecil ada ranggi sikitlah. Mereka tak guna sangat Bahasa Bidayuh. Mereka tak macam kita. Kita pun ada perubahan sikit. Bahasa dalam-dalam tu orang-orang tua lebih tahu. Mereka fasih cakap Bahasa Melayu. Tak sekolah pun pandai cakap Bahasa Melayu. Responden 2, Kampung Annah Rais Kalau orang-orang seumur saya ni, rata-rata boleh berbahasa Inggeris, yang mudamuda tak tahu sangat berbahasa Inggeris. Mereka lebih tahu berbahasa Melayu sebab sekolah sekarang menggunakan Bahasa Melayu sebagai bahasa utama. Responden 2, Kampung Darul Islam Belimbing Page 91

92 Kedatangan industri pelancongan di Kampung Annah Rais dan Kampung Darul Islam Belimbing pada tahun 2014 lebih memberi impak terhadap penggunaan bahasa dalam kalangan masyarakat yang lebih tua. Berdasarkan respon dari kedua-dua responden tersebut, penggunaan Bahasa Inggeris adalah sangat meluas dalam kalangan mereka. Bahasa tersebut dianggap sebagai suatu bahasa yang penting untuk berkomunikasi dengan para pelancong di samping dapat memperkenalkan budaya masyarakat Bidayuh kepada mereka. Manakala generasi muda pada tahun ini mendapat pengaruh bahasa lain daripada pelbagai faktor seperti media dan pembelajaran di sekolah. Page 92

93 Jadual 4.5 : Bahasa Bidayuh di Kampung Annah Rais dan Kampung Darul Islam Belimbing TAHUN KAMPUNG ANNAH RAIS KAMPUNG DARUL ISLAM BELIMBING 1994 Penggunaan Bahasa Bidayuh pada tahun ini digunakan oleh setiap peringkat umur. Kemasukan industri pelancongan yang lebih awal mula memperlihatkan impak Bahasa Melayu dan Inggeris dalam kalangan masayarakat Bidayuh. Bahasa Bidayuh pada tahun ini menjadi kebiasaan oleh setiap peringkat umur. Mereka menggunakannya sama ada dalam aktiviti rasmi dan juga aktiviti seharian Penggunaan Bahasa Melayu dan Kemasukkan industri pelancongan Inggeris mula meluas. Bahasa pada tahun ini menyebabkan Bidayuh kurang digunakan oleh pengaruh Melayu mudah diterima golongan muda. Golongan tua masuk berdasarkan agama yang menggunakan Bahasa Inggeris dianuti. Penggunaan Bahasa untuk berkomunikasi dengan para Melayu menjadi kebiasaan dalam pelancong. kalangan masyarakat Bidayuh terutama golongan muda. Penggunaan Bahasa Melayu lebih digunakan oleh golongan muda seperti 2014 kanak-kanak sama ada berkomunikasi dengan ibu bapa atau rakan-rakan. Penggunaan Bahasa Inggeris juga digunakan tetapi lebih ketara pada golongan tua. Mereka lebih menggunakannya untuk berkomunikasi dengan para pelancong. Page 93

94 Pakaian Pakaian tradisional masyarakat Bidayuh pada zaman dahulu menggunakan warna hitam sebagai warna utama dalam pemakaian mereka. Kombinasi warna utama iaitu putih, kuning dan merah menjadi warna yang perlu ada dalam pakaian tradisional mereka. Begitu juga dengan pakaian tradisional mereka pada tahun 1994 di Kampung Annah Rais dan Kampung Darul Islam Belimbing. Pakaian tersebut bagi kaum wanita masih lagi lengkap dengan baju berlengan pendek atau separuh lengan dan sepasang kain sarung berwarna hitam paras lutut yang dihiasi dengan manik halus pelbagai warna. Tudung kecil separuh tinggi dengan corak anyaman yang indah menjadi pelengkap hiasan kepala wanita. Sepasang persalinan berbentuk baju hitam separa lengan atau berlengan pendek dengan corak berunsur flora dan seluar hitam atau cawat merupakan pakaian tradisional lengkap bagi kaum lelaki Bidayuh. Setelah kedatangan industri pelancongan di Kampung Annah Rais dan Kampung Darul Islam Belimbing, pada tahun 2004 sehingga hari ini (2014), pakaian tradisional masyarakat Bidayuh di kedua-dua kawasan mempunyai perbezaan dengan zaman dahulu. Menurut Puan Catherine, pakaian tradisional tersebut sama ada untuk kaum lelaki atau wanita, penghasilannya menggunakan bahan yang berbeza dengan dahulu. Walaupun penggunaan warna wajib seperti putih, merah dan kuning pada pakaian tradisional masyarakat Bidayuh sekarang, terdapat juga sesetengah baju tradisional tersebut menggantikan warna putih dengan warna silver. Mereka menggunakan material yang lebih senang untuk didapati dalam menghasilkannya. Page 94

95 Gambar 4.6 : Salah seorang penduduk kampung yang menggunakan baju tradisional kaum wanita dan Encik Dominic yang mengenakan pakaian tradisional kaum lelaki yang biasanya dihiasi dengan pita merah dan putih Gambar 4.7 : Pakaian tradisional kaum lelaki yang dimiliki oleh Encik Hussein Page 95

96 Jadual 4.6 : Pakaian tradisonal Bidayuh Kampung Annah Rais dan Kampung Darul Islam Belimbing TAHUN KAMPUNG ANNAH RAIS KAMPUNG DARUL ISLAM BELIMBING 1994 Pakaian tradisional masyarakat Bidayuh pada tahun ini masih menggunakan elemen tradisional dan menjadikan warna hitam sebagai warna utama yang dikombinasikan dengan merah, putih dan kuning bagi wanita dan lelaki. Terdapat juga pakaian tradisional lelaki yang dihiasi dengan pita merah dan putih Impak pelancongan terhadap pakaian tradisional masyarakat Bidayuh dalam tahun-tahun ini tidak memperlihatkan perbezaan yang terlalu ketara. Penggunaan warna hitam dan kombinasi warna putih, merah dan kuning masih lagi dikekalkan. Namun perbezaannya adalah dari segi material yang digunakan. Biasanya, warna putih tersebut akan digantikan dengan warna silver. Page 96

97 Adat Perkahwinan Setiap perkahwinan mempunyai adat dan budaya yang tersendiri berdasarkan sesuatu bangsa. Begitu juga dengan masyarakat Bidayuh yang mempunyai adat istiadat dalam melaksanakan sesuatu perkahwinan. Berdasarkan temu ramah pengkaji bersama responden-responden dari Kampung Annah Rais dan Kampung Darul Islam Belimbing, mereka berpendapat bahawa adat perkahwinan pada tahun 1994 masih lagi mengamalkan adat yang sebelum ini dilakukan oleh nenek moyang mereka. Masyarakat Bidayuh melangsungkan perkahwinan melalui amalan ngayam iaitu bakal suami dihantar bersama-sama hantaran ke kediaman bakal isteri setelah mendapat persetujuan daripada pihak perempuan. Berbeza dengan tahun 2004 dan tahun-tahun berikutnya sehingga kini (2014). Setelah kedatangan industri pelancongan di Kampung Annah Rais, adat perkahwinan turut berubah. Pengaruh barat telah menjadi pilihan kebanyakan pasangan pengantin di kampung tersebut. Terdapat juga segelintir yang masih mengamalkan adat perkahwinan masyarakat Bidayuh pada zaman dahulu berdasarkan persetujuan keluarga di kedua belah pihak. Menurut Puan Catherine, adat perkahwinan masyarakat Bidayuh di kampung tersebut tidak lagi menggunakan adat istiadat pada zaman sebelum kedatangan pelancongan. Tidak ramai yang mengadakan aktiviti perkahwinan di kampung tersebut. Mereka lebih memilih untuk melaksanakannya di gereja. Pemakaian juga tidak lagi menggunakan pakaian tradisional masyarakat Bidayuh sebaliknya menggunakan pakaian daripada butik-butik perkahwinan. Adat perkahwinan di Kampung Darul Islam Belimbing selepas kedatangan pelancongan adalah lebih kepada pengaruh Melayu. Adat istiadat perkahwinan masyarakat Bidayuh pada zaman dahulu tidak lagi dilaksanakan. Ini kerana, masyarakat Bidayuh di kampung tersebut adalah beragama Islam dan perkahwinan turut dilaksanakan mengikut syariat Islam. Penggunaan baju tradisional masyarakat Bidayuh juga adalah berdasarkan Page 97

98 permintaan keluarga atau pun persetujuan daripada pihak pengantin yang digunakan sesuai dengan agama Islam. Jadual 4.7 : Adat perkahwinan masyarakat Bidayuh di Kampung Annah Rais dan Kampung Darul Islam Belimbing TAHUN KAMPUNG ANNAH RAIS KAMPUNG DARUL ISLAM BELIMBING 1994 Adat perkahwinan masyarakat Bidayuh pada tahun ini masih mengamalkan adat yang sebelum ini dilakukan oleh nenek moyang mereka sebelum ini seperti amalan ngayam Adat perkahwinan mengalami banyak perubahan dengan menjadikan pengaruh barat dalam melaksanakan perkahwinan Pakaian pengantin lebih kepada pakaian moden dan segelintir sahaja yang masih menggunakan pakaian tradisional Bidayuh dalam perkahwinan melalui persetujuan kedua belah pihak. Pengaruh Melayu digunakan dalam adat perkahwinan mereka. Adat perkahwinan dahulu tidak lagi dilaksanakan kerana mereka beragama Islam dan perkahwinan dilaksanakan berdasarkan syariat Islam. Page 98

99 4.6 IMPAK PELANCONGAN TERHADAP EKONOMI MASYARAKAT BIDAYUH KAMPUNG ANNAH RAIS DAN KAMPUNG DARUL ISLAM BELIMBING Masyarakat Bidayuh dianggap sebagai antara masyarakat Sarawak yang agak mundur dari segi ekonomi. Perkembangan industri pelancongan di Kampung Annah Rais dan Kampung Darul Islam Belimbing membawa perubahan ketara dalam kehidupan masyarakat Bidayuh di kedua-dua kawasan. Pengkaji menerima pelbagai pendapat mengenai industri pelancongan di setiap kawasan tersebut daripada respondenresponden yang ditemu ramah. Industri pelancongan di kampung ini memang memuaskan. Mana tidak, penduduk ada peluang untuk memperkenalkan produk-produk mereka sendiri dan peluang berjualan seperti buah-buahan dan barangan rotan. Responden 3, Kampung Annah Rais Industri pelancongan di kampung ini tidak membantu sangat. Sebab aktiviti pelancongan ini berkala. Katakanlah tahun ni dah takda pelancongan, zero kan? Tahun lepas ada dua tiga kali. Kalau menginap semalaman hanya RM50 termasuk makan dan minum. Responden 2, Kampung Darul Islam Belimbing Page 99

100 Berdasarkan temu ramah tersebut, kedua-dua responden daripada Kampung Annah Rais dan Kampung Darul Islam Belimbing mempunyai pendapat yang berbeza mengenai kedatangan industri pelancongan ke kampung mereka. Industri pelancongan dapat membantu masyarakat Bidayuh di Kampung Annah Rais dengan menggalakkan mereka untuk melakukan aktiviti jualan. Mereka juga mempunyai peluang pekerjaan dalam pengurusan homestay. Walaupun kebanyakan masyarakat Bidayuh di kampung tersebut telah berpindah dan bekerja di kawasan bandar, mereka tetap balik setiap hujung minggu untuk membantu ahli keluarga yang melakukan aktiviti jualan. Peningkatan taraf ekonomi tersebut secara tidak langsung dapat membantu taraf kehidupan masyarakat Bidayuh di Kampung Annah Rais di samping meneruskan aktiviti penanaman padi di kawasan lain. Gambar 4.8 : Antara produk masyarakat Bidayuh yang dijual di Kampung Annah Rais Page 100

101 Responden dari Kampung Darul Islam Belimbing menjelaskan bahawa kedatangan industri pelancongan di kampung tersebut tidak memberi impak yang besar. Kebanyakan masyarakat Bidayuh di kampung tersebut tidak bergantung sepenuhnya dengan aktiviti pelancongan. Mereka mempunyai pekerjaan tetap di luar kawasan kampung dan hanya akan balik ke Kampung Darul Islam Belimbing pada hujung minggu. Berdasarkan responden tersebut, industri pelancongan di Kampung Darul Islam hanya akan memberi impak yang jelas jika jumlah pelancong yang datang adalah ramai dan penginapan mereka adalah lebih lama. Gambar 4.9 : Pusat Kraftangan antara aktiviti ekonomi yang dijalankan oleh penduduk Kampung Darul Islam Belimbing Page 101

102 4.7 RINGKASAN KAJIAN Secara keseluruhannya dalam bab ini dapat memperkukuhkan lagi kajian pengkaji. Melalui penganalisaan data yang telah dibuat berdasarkan data-data yang telah terkumpul pengkaji mendapati bahawa industri pelancongan di Kampung Annah Rais dan Kampung Darul Islam Belimbing membawa impak positif dan juga negatif terhadap budaya masyarakat Bidayuh di kedua-dua kawasan tersebut dari tahun 1994, 2004 dan Hasil daripada penganalisaan data ini juga pengkaji telah berjaya menjawab hipotesis yang telah dibuat dalam bab satu iaitu Perbezaan agama tidak memberi impak secara menyeluruh terhadap budaya masyarakat Bidayuh dan aktiviti pelancongan di Kampung Annah Rais dan Kampung Darul Islam Belimbing. Selain itu pengkaji mendapati bahawa perbezaan agama masyarakat Bidayuh di Kampung Annah Rais dan Kampung Darul Islam Belimbing juga merupakan faktor kedatangan industri pelancongan di kedua-dua kawasan tersebut. Sekiranya impakimpak yang diterima tidak diaplikasikan secara efektif akan mampu memberi kesan kepada budaya mereka seperti generasi muda Bidayuh tidak akan mengenali dengan lebih mendalam tentang budaya mereka sendiri. Dalam bab seterusnya, cadangan dan rumusan pengkaji yang boleh diaplikasikan akan dicadangkan dalam mengekalkan dan memperkenalkan budaya masyarakat Bidayuh. Page 102

103 BAB 5 RUMUSAN DAN CADANGAN 5.1 PENGENALAN Bab ini merupakan bab terakhir dalam kajian yang telah dilakukan oleh pengkaji. Merujuk kepada bab-bab kajian, secara keseluruhannya lebih tertumpu kepada kesan pelancongan yang diterima oleh masyarakat Bidayuh di Kampung Annah Rais dan Kampung Darul Islam Belimbing. Lantaran itu, kajian ini merangkumi dan menyentuh kepada faktor perkembangan industri pelancongan di kedua-dua kawasan kajian bagi melihat perkembangan industri pelancongan sehingga membawa pengaruh terhadap budaya mereka. Walau bagaimanapun, pengkaji telah meminta pendapat dan cadangan daripada setiap responden untuk memelihara budaya mereka dalam kalangan generasi muda di kedua-dua kawasan kajian. Oleh itu dalam bab ini juga pengkaji akan turut memberi beberapa pendapat dan cadangan yang boleh digunakan oleh masyarakat Bidayuh untuk memelihara budaya mereka. Mendapatkan sumber data dalam menyiapkan kajian ini memerlukan pengkaji menggunakan dua kaedah iaitu menggunakan data primer dan data sekunder. Data primer adalah data yang dikumpulkan sendiri oleh pengkaji untuk menguji hipotesis kajian. Manakala data sekunder pula dikenali dengan lebih mudah iaitu data tersedia yang memerlukan pengkaji mendapatkan sumber rujukan dari buku-buku, jurnal dan bahan-bahan lain. Secara keseluruhannya, hasil daripada analisa data dan dapatan kajian yang telah dilakukan oleh pengkaji telah menjawab hipotesis pengkaji di awal kajian iaitu H 0 (perbezaan agama tidak memberi impak secara menyeluruh terhadap budaya masyarakat Bidayuh dan aktiviti pelancongan di Kampung Annah Rais dan Kampung Darul Islam Belimbing). Page 103

104 Hasil daripada dapatan kajian yang diperoleh, pengkaji telah mengkategorikan kepada tiga aspek utama untuk dianalisis dan dipertimbangkan bertujuan agar dapat menjawab hipotesis yang telah dibuat. Aspek-aspek tersebut adalah faktor perkembangan industri pelancongan di Kampung Annah Rais dan Kampung Darul Islam Belimbing, impak pelancongan terhadap budaya masyarakat Bidayuh di Kampung Annah Rais dan Kampung Darul Islam Belimbing, dan perbezaan impak pelancongan di kedua-dua kawasan kajian pada tahun 1994, 2004 dan Melalui penganalisaan data yang telah dibuat dan berdasarkan data-data yang telah dikumpul, pengkaji mendapati industri pelancongan membawa perbezaan impak terhadap masyarakat Bidayuh di Kampung Annah Rais dan Kampung Darul Islam Belimbing. Oleh itu, impak-impak tersebut perlu diselaras agar tidak membawa perubahan kepada budaya masyarakat Bidayuh. Page 104

105 5.2 PERBINCANGAN BAB EMPAT Jadual 5.1 : Responden-responden Kampung Annah Rais PERKARA Encik Dominic Yon Ak Jonk Puan Catherine Nyangun Puan Janet Ak Samber Penempatan Penduduk lebih ramai yang membina rumah sendiri di sekitar rumah panjang 99 peratus rumah panjang mengalami perubahan kecuali Head House dan Show House Rumah penduduk lebih bercirikan moden dan segelintir sahaja yang tinggal di rumah panjang Muzik Alat muzik tradisional masih lagi dikekalkan seperti instrumen buluh Kami menyambut tetamu dengan muzik tradisional Penggunaan instrumen buluh seperti peretuang digunakan dalam menyambut tetamu Bahasa Penggunaan Bahasa Bidayuh masih lagi digunakan dalam kalangan orang tua dan sesetengah generasi muda Penggunaan Bahasa Melayu lebih meluas dan dapat dilihat dalam kalangan kanak-kanak Bahasa Inggeris penting untuk berkomunikasi dengan para pelancong Pakaian Tiada perubahan ketara pada pakaian tradisional masyarakat Bidayuh Penggunaan material pada pakaian tradisional tidak seperti dahulu. Begitu juga dengan warna. Contohnya warna putih telah ditukar menjadi warna silver Adat perkahwinan Masyarakat Bidayuh masih mengamalkan adat perkahwinan yang sebenar. Namun terdapat sedikit perubahan Generasi muda lebih mengamalkan adat perkahwinan seperti Barat. Pakaian tradisional juga hanya digunakan berdasarkan permintaan keluarga. Adat perkahwinan lebih kepada cara masyarakat Barat dan tidak ramai yang berkahwin berdasarkan adat lama Page 105

106 Jadual 5.2 : Responden-responden Kampung Darul Islam Belimbing PERKARA Encik Hussein Banya Encik Saji Ahim Puan Zaiton Morshidi Penempatan Setiap keluarga mempunyai rumah sendiri yang dibina sepanjang rumah panjang Lebih ramai yang tinggal di kawasan luar bandar terutama anak-anak muda Rumah panjang dimodenkan untuk menarik minat kedatangan pelancong Muzik Muzik tradisional dimainkan untuk menyambut kedatangan pelancong Penggunaan alat muzik seperti kompang menunjukkan pengaruh Melayu yang mempengaruhi muzik tradisional masyarakat Bidayuh Bahasa Generasi muda kurang menggunakan Bahasa Bidayuh dalam berkomunikasi Bahasa Inggeris lebih digunakan dalam kalangan orang tua yang berkomunikasi dengan pelancong Generasi muda kini lebih menggunakan Bahasa Melayu Pakaian Pakaian tradisional masyarakat Bidayuh masih lagi digunakan cuma telah diuahsuai agar bersesuaian dengan agama Islam Adat perkahwinan Adat perkahwinan masyarakat Bidayuh di kampung ini lebih kepada cara Islam Pelaksanaan majlis perkahwinan lebih kepada cara Melayu dan Islam. Penggunaan pakaian tradisional adalah berdasarkan kesesuaian majlis perkahwinan tersebut. Page 106

107 Penganalisaan data yang dilakukan pada Bab Empat adalah berdasarkan kepada tiga objektif utama yang telah disediakan oleh pengkaji. Secara keseluruhannya, dapatan kajian yang telah diperoleh telah menjawab objektif-objektif tersebut dan berjaya dalam menjawab hipotesis kajian. Objektif pertama pengkaji adalah untuk mengenalpasti faktor perkembangan industri pelancongan di Kampung Annah Rais dan Kampung Darul Islam Belimbing. Pengkaji berjaya mendapatkan data daripada enam orang responden tentang perkembangan industri pelancongan di setiap kawasan perkampungan tersebut. Berdasarkan temu ramah yang dijalankan, pengkaji mendapati bahawa terdapat pelbagai faktor yang menyebabkan industri pelancongan berkembang di Kampung Annah Rais dan Kampung Darul Islam Belimbing. Selain daripada keunikkan budaya masyarakat Bidayuh, keindahan flora dan fauna kawasan perkampungan tersebut, faktor perkembangan juga adalah disebabkan oleh pegangan agama yang berbeza di kedua-dua kawasan. Pelancong tempatan dan antarabangsa yang beragama Islam kebanyakannya memilih untuk tinggal di Kampung Darul Islam Belimbing kerana mempunyai kawasan yang selesa untuk melakukan ibadat dan juga mudah untuk mendapatkan bekalan makanan yang halal. Manakala pelancong bukan beragama Islam mempunyai dua pilihan untuk menginap sama ada di Kampung Annah Rais ataupun di Kampung Darul Islam Belimbing selain perkampungan lain yang terdapat di daerah tersebut. Objektif kedua pengkaji adalah untuk menerangkan budaya masyarakat Bidayuh Kampung Annah Rais dan Kampung Darul Islam Belimbing selepas kedatangan industri pelancongan. Perbezaan dan persamaan budaya mereka untuk kedua-dua kawasan kajian dapat dilihat dengan jelas selepas pengkaji mendapatkan data daripada responden. Walaupun terdapat persamaan dan perbezaan sebagai masyarakat Bidayuh, namun pegangan agama juga menjadi faktor perubahan budaya tersebut. Hal ini turut memberi kesan kepada perubahan budaya mereka tetapi tidak secara menyeluruh. Contohnya di Page 107

108 Kampung Darul Islam Belimbing, penduduk kampung tidak menyambut kedatangan tetamu dengan minuman yang dipanggil tuak. Membandingkan perbandingan impak pelancongan terhadap budaya masyarakat Bidayuh di kedua-dua kawasan pada tahun 1994, 2004 dan 2014, merupakan objektif ketiga pengkaji. Perbandingan dilakukan dalam masa 10 tahun untuk mendapatkan lagi maklumat yang berkesan tentang impak pelancongan tersebut. Pengkaji telah membandingkannya dalam bentuk jadual bagi memudahkan lagi pemahaman tentang perubahan budaya mereka dari tahun Sebagai masyarakat Bidayuh, tidak dapat dinafikan terdapat persamaan dalam setiap aspek budaya mereka. Namun, kedatangan pelancongan dan faktor pengaruh agama menjadikan budaya mereka untuk kedua-dua kawasan berbeza. Walaupun begitu, pengekalan budaya masyarakat Bidayuh masih lagi dilaksanakan seperti di Kampung Annah Rais yang mempunyai kelas tarian masyarakat Bidayuh untuk generasi muda. Secara keseluruhannya dapat disimpulkan bahawa dapatan kajian pengkaji telah menjawab hipotesis pengkaji H 0 iaitu perbezaan agama tidak memberi impak secara menyeluruh terhadap budaya masyarakat Bidayuh dan aktiviti pelancongan di Kampung Annah Rais dan Kampung Darul Islam Belimbing. Budaya masyarakat Bidayuh di kedua-dua kawasan ini masih lagi mengekalkan budaya masyarakat Bidayuh yang sebenar walaupun mengamalkan pegangan agama yang berbeza. Terdapat sedikit sahaja perubahan pada budaya tersebut seperti amalan minum tuak tidak lagi diamalkan semasa menyambut sebarang perayaan oleh masyarakat Kampung Darul Islam Belimbing selain untuk menyambut kedatangan tetamu. Para tetamu akan disambut dengan makanan tradisional seperti kuih muih dan juga beras yang dimasak dalam buluh. Ini disebabkan oleh pegangan agama Islam yang diamalkan oleh masyarakat di kampung tersebut. Page 108

109 Selain itu, hipotesis ini juga dapat dibuktikan dengan dapatan kajian pengkaji yang berjaya menjawab ketiga-tiga objektif yang telah dibincangkan pada Bab Satu. Industri pelancongan di Kampung Annah Rais dan Kampung Darul Islam Belimbing telah memberi impak terhadap budaya masyarakat Bidayuh di kedua-dua kawasan tersebut. 5.3 CADANGAN UNTUK MEMPERKENALKAN BUDAYA MASYARAKAT BIDAYUH DALAM KALANGAN GENERASI MUDA DAN PARA PELANCONG Adalah sesuatu yang sukar untuk mengekalkan sesuatu kebudayaan dalam kalangan generasi muda kini oleh kerana terdapat banyak halangan yang boleh mambantutkan usaha ini. Dalam konteks ini, halangan dilihat sebagai faktor yang berupaya menyebabkan kadar kedatangan pelancong berkurangan dan atas sebab inilah juga generasi muda kurang meminati untuk belajar mengenai kebudayaan sendiri. Pengekalan sesuatu kebudayaan boleh diukur melalui dua faktor iaitu faktor penarik dan faktor penolak. Faktor penarik merupakan tarikan yang perlu ada untuk memastikan keberkesanan pengekalan kebudayaan tersebut manakala faktor penolak merupakan merupakan faktor yang menolak atau menghalang pengekalan sesuatu kebudayaan. Faktor Penolak Antara faktor penolak dalam pengekalan budaya masyarakat Bidayuh ialah sistem pengurusan yang lemah. Rumah panjang yang terdapat di Kampung Annah Rais dan Kampung Darul Islam Belimbing seharusnya dapat melambangkan identiti masyarakat Bidayuh walaupun wujud perbezaan impak pelancongan di kedua-dua kawasan. Pengurusan rumah panjang tersebut yang dijadikan sebagai homestay bukan hanya melibatkan penduduk tempatan semata-mata malahan ianya turut melibatkan pihak atasan dan ahli Jawatankuasa Kemajuan dan Keselamatan Kampung (JKKK) yang juga berperanan mengurus tadbir sesebuah kampung secara keseluruhannya. Mereka juga perlu merancang bagaimana untuk meningkatkan ekonomi penduduk sekaligus memajukan kampung berkenaan tanpa melibatkan impak negatif industri pelancongan di Page 109

110 kedua-dua kawasan. Dibebani dengan tanggungjawab dan peranan sedia ada, adalah agak sukar bagi para pengurus untuk merancang strategi dalam memastikan kebudayaan masyarakat Bidayuh tidak dipengaruhi oleh industri pelancongan secara keseluruhannya. Selain itu, pihak pengurusan juga perlu memastikan bahawa penggunaan istilah homestay tidak disalahguna oleh sesetengah pihak. Ini kerana rumah panjang yang terdapat di Kampung Annah Rais dan Kampung Darul Islam Belimbing turut menjadi penempatan bagi penduduk di kedua-dua kawasan tersebut. Halangan terbesar dalam mengekalkan budaya masyarakat Bidayuh ini adalah kurangnya strategi pemasaran yang mantap bertujuan untuk mempromosi dan mengkomersialkan produk-produk yang terdapat di Kampung Annah Rais dan Kampung Darul Islam Belimbing. Berdasarkan pemerhatian yang dilakukan oleh pengkaji, didapati bahawa usaha mempromosi dan pemasaran yang dilakukan masih belum cukup untuk menarik minat lebih ramai pelancong untuk mengenali budaya dan seni warisan masyarakat Bidayuh. Masalah ini dipercayai mempunyai kaitan dengan kurangnya maklumat mengenai cara hidup masyarakat Bidayuh dalam kalangan para pelancong yang membuatkan mereka tidak bersedia atau kurang meminati untuk mengenali dengan lebih mendalam tentang budaya Bidayuh. Ini juga akan menyebabkan para pelancong tidak memperolehi pengalaman seperti yang mereka jangkakan. Halangan seterusnya ialah kualiti kemudahan dan infrastruktur yang kurang memuaskan di kedua-dua kawasan. Faktor kemudahan dan infrastruktur yang baik adalah amat penting bagi pembangunan sesuatu kawasan pelancongan terutama kawasan yang menggambarkan sesuatu kebudayaan. Dalam konteks ini, sistem perhubungan seperti kemudahan jalan raya yang baik, bekalan air bersih dan dan bekalan elektrik yang mencukupi, kemudahan komunikasi yang berkesan, penyediaan lampu jalan dan kemudahan-kemudahan awam yang lain perlu dipastikan dapat disediakan pada kadar yang memuaskan. Faktor penyediaan kemudahan dan infrastruktur ini sangat Page 110

111 dititikberatkan terutamanya oleh para pelancong yang sentiasa mahukan keselesaan semasa menjalankan aktiviti di kawasan pilihan mereka. Komunikasi antara tuan rumah dengan tetamu dianggap sebagai salah satu aspek penting untuk memberi pengetahuan tentang budaya masyarakat Bidayuh. Antara masalah utama yang dihadapi oleh tuan rumah adalah halangan kemahiran menguasai bahasa asing yang merupakan elemen terpenting untuk komunikasi secara berkesan dengan tetamu atau pelancong. Sekiranya tuan rumah tidak mempunyai kemahiran menguasai bahasa selain Bahasa Melayu, maka tuan rumah bakal berhadapan dengan kesulitan atau kekangan untuk berinteraksi secara berkesan dengan tetamu mereka. Oleh itu, sekurang-kurangnya tuan rumah perlu mempelajari dan menguasai Bahasa Inggeris sebagai bahasa kedua bagi memudahkan dan melancarkan komunikasi mereka dengan para pelancong. Walaupun sebahagian besar peserta atau penduduk kampung dilihat sukar untuk menguasai Bahasa Inggeris kerana meraka tidak mempunyai tahap pendidikan yang tinggi, namun ini tidak boleh dijadikan alasan untuk menghalang mereka mempelajari bahasa antarabangsa tersebut demi mengelakkan masalah komunikasi ketika mereka menerangkan dan memperkenalkan budaya masyarakat Bidayuh. Faktor Penarik Faktor penarik merupakan faktor yang perlu dilaksanakan untuk menjamin pengekalan budaya Bidayuh dalam kalangan masyarakat Bidayuh dan keberkesanan pengenalan tentang budaya Bidayuh kepada para pelancong. Keunikan budaya dan keindahan alam sekitar juga merupakan kekuatan bagi tarikan para pelancong yang amat menghargai khazanah alam dan warisan budaya global. Pelancong lebih tertarik untuk datang ke sesuatu kawasan pelancongan yang mempunyai budaya berbeza dan warisan yang unik. Ini kerana mereka ingin merasai sendiri pengalaman dalam menjalani cara hidup masyarakat Bidayuh terutamanya. Jika diurus dengan baik dan ditawarkan dengan lebih menarik, faktor ini akan mampu meningkatkan lagi minat pelancong dan generasi muda untuk mengenali budaya Bidayuh. Page 111

112 Aktiviti atau pengisian program yang menarik mampu menjamin minat generasi muda dan para pelancong untuk datang ke Kampung Annah Rais dan Kampung Darul Islam Belimbing. Secara tidak langsung mereka akan tertarik untuk mengenali budaya masyarakat Bidayuh yang mempunyai keunikan tersendiri. Antara aktiviti yang boleh ditawarkan ialah sukan rakyat dan permainan tradisional, berbasikal dengan menggunakan pakaian tradisional masyarakat Bidayuh mengelilingi kampung, memancing dan menangkap ikan secara tradisional, sesi membuat kuih dan masakan tradisional, malam kebudayaan masyarakat Bidayuh, lawatan ke kawasan menarik dan lain-lain aktiviti yang berbeza daripada tempat asal para pelancong dan kebiasaan generasi muda kini. Menguasai sekurang-kurangnya Bahasa Inggeris asas, penduduk serta peserta di Kampung Annah Rais dan Kampung Darul Islam Belimbing juga perlu mempunyai sikap hospitaliti atau layan tetamu yang tinggi. Justeru, para pelancong akan mudah untuk mendapatkan jawapan untuk sebarang pertanyaan yang diutarakan mengenai kebudayaan masyarakat Bidayuh tanpa ragu-ragu selepas mendapat layanan mesra dan baik daripada tuan rumah. Layanan mesra dan ikhlas daripada penduduk kampung adalah penting kerana ia menggambarkan sifat dan sikap masyarakat luar bandar yang amat menghargai dan menghormati tetamu. Faktor ini juga adalah penting agar pelancong berpuas hati dengan layanan yang diberikan sepanjang mereka bersama tuan rumah dan masyarakat sekeliling, malahan ia akan membuatkan mereka merasa selesa dan ingin lebih mengenali budaya masyarakat Bidayuh. 5.4 CADANGAN UNTUK PENGKAJI AKAN DATANG Setelah menyiapkan kajian ini pengkaji mendapati terdapat beberapa aspek lagi yang boleh dikaji pada masa akan datang. Aspek-aspek tersebut ialah pengurusan koleksi dan seni warisan masyarakat Bidayuh di kedua-dua kampung dalam menarik kedatangan pelancong tempatan dan antarabangsa. Pengkaji mendapati masyarakat Bidayuh mempunyai koleksi dan seni warisan yang tersendiri. Namun, pengurusan yang tidak Page 112

113 efektif menjadikan seni warisan mereka kurang mendapat perhatian. Pelancong yang datang ke perkampungan Bidayuh hanya untuk melakukan dan melibatkan diri dengan aktiviti yang telah disediakan seperti permainan tradisional Bidayuh. Selain itu, kajian mengenai strategi promosi bagi memperkenalkan kewujudan rumah panjang masyarakat Bidayuh di Sarawak juga boleh dilaksanakan. Perkampungan masyarakat Bidayuh bukan sahaja terdapat di daerah Padawan, tetapi terdapat di setiap pelusuk negeri Sarawak. Pengetahuan pelancong tempatan dan antarabangsa tentang rumah panjang masyarakat Bidayuh di Sarawak boleh dilaksanakan dalam kajian ini. Secara tidak langsung kajian ini akan membantu pelbagai organisasi dalam melaksanakan promosi yng lebih berkesan dan menarik. Kajian seperti ini akan mampu membawa pengkaji akan datang untuk melawat ke setiap perkampungan Bidayuh yang terdapat di Sarawak. Pengaruh budaya masyarakat Bidayuh kepada pelancong antarabangsa juga boleh dijadikan sebagai kajian. Pengaruh daripada pelancong antarabangsa terhadap budaya masyarakat Bidayuh telah dikenalpasti dan mempunyai pelbagai impak terhadap budaya mereka. Bagaimana pula dengan pengaruh budaya masyarakat Bidayuh terhadap pelancong antarabangsa? Mereka turut membudayakan budaya masyarakat Bidayuh dalam aktiviti atau pemakaian mereka. Cadangan seterusnya adalah mengkaji kepuasan dan gelagat pelancong tempatan dan antarabangsa tentang industri pelancongan dalam Sarawak. Seperti yang diketahui, pelancong tempatan dan antarabangsa mempunyai motivasi masing-masing dalam melancong. Namun, tahap kepuasan dan gelagat mereka selepas melawat kurang untuk dikenalpasti. Melalui kajian ini, tahap kepuasan dan gelagat mereka selepas melancong ke Sarawak mampu membantu dalam meningkatkan lagi industri pelancongan negeri Sarawak. Page 113

114 5.5 RUMUSAN Secara keseluruhannya, kajian yang dilakukan oleh pengkaji berjaya menjawab hipotesis yang telah diutarakan sebelum ini. Kajian ini adalah mengenai impak pelancongan terhadap budaya masyarakat Bidayuh Kampung Annah Rais dan Kampung Darul Islam Belimbing. Perkembangan industri pelancongan di kedua-dua kampung tersebut menarik minat pengkaji untuk melaksanakan kajian mengenai impak-impak tersebut. Kajian ini mempunyai kesinambungan yang bermula dari Bab Satu hingga Bab Empat. Manakala dalam Bab Lima pengkaji melakukan rumusan kepada kesemua andaian awal pengkaji untuk melihat keberkesanan dapatan kajian yang telah diperoleh. Bab Satu merupakan bahagian yang menjelaskan dan memperkenalkan kajian yang dilakukan pengkaji. Antara topik-topik kecil yang dibincangkan adalah mengenai asalusul kaum Bidayuh, kehidupan masyarakat Bidayuh, kerangka konsep, skop kajian, permasalahan kajian, persoalan kajian, objektif kajian, hipotesis kajian dan kepentingan kajian. Kajian yang dijalankan ini adalah untuk membincangkan tentang impak pelancongan terhadap budaya masyarakat Bidayuh. Masyarakat Bidayuh merupakan antara masyarakat Sarawak yang mempunyai keunikkan budaya tersendiri dan menjadikan Kampung Annah Rais dan Kampung Darul Islam Belimbing sebagai pilihan pengkaji dalam melaksanakan kajian ini. Kedua-dua buah kampung tersebut merupakan perkampungan masyarakat Bidayuh yang mempunyai pegangan agama berbeza. Aspek tersebut adalah antara aspek yang dikaji oleh pengkaji. Perbezaan agama turut menjadi faktor dalam perkembangan sesuatu industri pelancongan di pelbagai tempat seperti kedua-dua buah kampung tersebut. Kajian ini juga lebih kepada mengkaji aspek budaya masyarakat Bidayuh. Keunikkan budaya mereka seharusnya dikekalkan bagi memperkenalkannya kepada masyarakat lain Page 114

115 terutama kepada masyarakat negara luar. Budaya juga menjadi aspek penting dalam pembangunan sesuatu bangsa agar bangsa tersebut mempunyai identiti yang tersendiri. Pengkaji turut menerangkan tentang budaya yang dikaji dalam masyarakat Bidayuh seperti penempatan, muzik, bahasa, pakaian tradisional dan adat perkahwinan. Impak pelancongan di Kampung Annah Rais dan Kampung Darul Islam Belimbing turut dikaji terhadap pembangunan ekonomi masyarakat kedua-dua kampung dan membezakannya untuk melihat keberkesanan dapatan kajian tersebut. Penerangan tentang asal usul masyarakat Bidayuh juga diterangkan dalam Bab Satu ini. Pengkaji menjadikan masyarakat Bidayuh sebagai subjek utama dalam kajian yang dijalankan. Oleh itu, sejarah kewujudan masyarakat ini turut disertakan oleh pengkaji untuk menerangkan keistimewaan mereka sebagai sebuah masyarakat yang unik. Persepsi mereka tentang industri pelancongan juga agak berbeza. Penduduk melihat kedatangan industri pelancongan ke Kampung Annah Rais dan Kampung Darul Islam Belimbing adalah lebih banyak membawa kesan positif berbanding negatif. Kajian ini mampu mendedahkan impak pelancongan tersebut terhadap budaya mereka sama ada dalam bentuk negatif ataupun positif. Bab Dua pula menjelaskan tentang analisis dan kajian yang dijalankan berkaitan topik kajian yang dipilih. Pengkaji mendapatkan pelbagai rujukan seperti buku, jurnal, majalah, artikel dan sebagainya dalam melakukan analisis dan kajian. Pengkaji turut menjadikan tesis pengkaji-pengkaji lepas tentang topik yang berkaitan sebagai rujukan tambahan. Definisi setiap tajuk dan konsep-konsep yang digunakan turut dianalisis dalam Bab Dua ini. Penggunaan konsep yang berbeza daripada setiap bahan rujukan dapat membantu pengkaji dalam menerangkan definisi dan memberi pemahaman yang lebih mendalam setiap perkataan tersebut. Page 115

116 Bab Tiga menerangkan tentang kaedah yang digunakan oleh pengkaji dalam mendapatkan data untuk melengkapkan kajian ini. Penggunaan kaedah kualitatif dalam kajian ini adalah lebih sesuai berdasarkan tajuk kajian pengkaji iaitu Perbandingan Impak Pelancongan Terhadap Budaya Masyarakat Bidayuh di Kampung Annah Rais dan Kampung Darul Islam Belimbing. Ini kerana kajian pengkaji sukar untuk diukur dengan nombor. Proses temu ramah dan pemerhatian dilakukan di kedua-dua kawasan kajian. Pengkaji tidak mendapatkan jumlah responden yang ramai dalam mendapatkan data kerana saiz sampel adalah kecil. Penggunaan data sekunder dalam mendapatkan data juga digunakan dalam kajian ini. Pengkaji menggunakan sumber bahan bacaan daripada perpustakaan dan mendapatkan maklumat daripada internet. Hasil daripada dapatan kajian dan data pada Bab Empat, dapat disimpulkan bahawa impak daripada industri pelancongan di Kampung Annah Rais dan Kampung Darul Islam Belimbing memberi kesan terhadap budaya masyarakat Bidayuh di kedua-dua kawasan tersebut. Kajian yang dilakukan ini dapat menjelaskan kesan yang diterima oleh masyarakat Bidayuh daripada industri pelancongan tersebut. Terdapat perbezaan dan persamaan impak yang diterima oleh budaya mereka dan dapat dilihat setelah kajian dijalankan. Perbandingan impak pelancongan yang dikaji meliputi tiga tahun dan jarak daripada ketiga-tiga tahun tersebut adalah selama sepuluh tahun iaitu dari tahun 1994, 2004 dan Ini dapat menjelaskan lagi perbandingan impak pelancongan di keduadua kawasan kajian. Hasil kajian juga mendapati bahawa kajian ini telah menjawab ketiga-tiga objektif pengkaji. Pada Bab Lima ini pula, pengkaji telah merumuskan keseluruhan bab dalam tesis ini, daripada Bab Satu sehingga Bab Empat. Perbincangan dapatan kajian juga turut dilakukan dalam bab ini bagi menyimpulkan objektif dan juga data yang telah diterima. Cadangan kepada pengkaji akan datang juga diselitkan dalam Bab Lima bagi memudahkan pengkaji akan datang untuk melakukan kajian seterusnya berdasarkan kajian yang telah dilakukan oleh pengkaji. Page 116

117 5.6 KESIMPULAN Impak industri pelancongan terhadap budaya masyarakat Bidayuh di Kampung Annah Rais dan Kampung Darul Islam Belimbing perlu diselaraskan dengan keperluan sosial dalam era modernisasi kini. Budaya masyarakat Bidayuh yang mempunyai keunikan tersendiri perlu dikekalkan keindahan dan keunikan nilai seninya agar dapat diadaptasikan dengan selera dan jiwa generasi masa kini. Usaha ini akan menjamin kesinambungan budaya dan keistimewaan masyarakat Bidayuh di kedua-dua kawasan. Justeru, langkah yang efektif perlu dirancang dalam mengekalkan keaslian budaya Bidayuh di samping memperkenalkan keindahan kawasan Kampung Annah Rais dan Kampung Darul Islam Belimbing. Kajian mengenai budaya masyarakat Bidayuh seharusnya tidak dikaji mengenai pentafsiran makna dari sudut tampak atau faktor luaran sahaja, tetapi ia juga terus dilihat dari sudut faktor dalaman. Budaya Bidayuh yang asli merupakan satu lambang yang mempunyai makna abstrak memberitahu suatu hal atau idea di sebalik kewujudannya. Perbincangan tentang perlunya mempertahankan kebudayaan etnik seringkali menimbulkan tanggapan pro dan kontra. Suatu kenyataan beranggapan bahawa hanya kebangkitan kebudayaan sahaja yang dapat mengubah cara berfikir dan menentukan hala tuju sesuatu masyarakat. Kenyataan tersebut memperingatkan masyarakat Bidayuh agar menghindari perasaan kesukuan seperti Bi Pinyawa, Bi Sadung, Bi Bukar, Bi Jagoi dan Bi Attah. Masyarakat Bidayuh perlu bersatu untuk mempertahankan warisan budaya yang mungkin hilang suatu hari nanti. Manusia yang saling berhubung dengan alam sekitarnya serta kelebihan memiliki akal fikiran secara kreatif akan menghasilkan dan melaksanakan pelbagai perkara yang berupa benda atau alat untuk memenuhi tuntutan hakikinya sebagai individu mahupun Page 117

118 masyarakat (Bedui Une, 1995). Sehubungan itu, masyarakat Bidayuh perlu mempunyai daya fikir maju serta kreatif agar budaya Bidayuh tetap relevan sebagai lambang suku bangsa Bidayuh. Menyerahkan tanggungjawab untuk mengekalkan warisan bangsanya dipelihara oleh orang lain tidak wajar dilakukan. Kemungkinan suatu hari nanti, budaya Bidayuh sebagai identiti masyarakat Bidayuh tidak akan wujud lagi keasliaannya akibat daripada pelbagai faktor seperti perkembangan indusri pelancongan. Keaslian budaya mereka tidak akan dapat dikenali lagi oleh generasi muda lantaran berlakunya proses asimilasi budaya yang mampu mengubah acuan bukan sahaja budaya malah suku bangsa Bidayuh itu sendiri. Page 118

119 BIBLIOGRAFI Adam, B., Beck, dan Van Loon. (2000). The Risk Society and Beyond: Critical Issues for Social Theory. London: Sage. Adey, P., Budd, L. dan Hubbard. (2007). Progress in Human Geography. New York: Herder and Herder. Affeld, D. (1975). Social Aspects of The Development of Tourism, ms dalam Pertubuhan Bangsa-bangsa Bersatu, Planning and Development of the Tourist Industry in The ECE Region. New York: Pertubuhan Bangsa-bangsa Bersatu. Asmawi D. (2002). Psikologi Untuk Golongan Profesional. Universiti Kebangsaan Malaysia: McGraw-Hill (Malaysia) Sdn. Bhd. Bedui Une (1995). Kebudayaan Kebendaan Etnik Melanau. The Sarawak Museum Jurnal. Special Issue, Vol. XL. No.61. Part II. Hal.78. Bennet, K. (2002). Doing Cultural Geography. London: Sage. Bennet, T. (1998). Culture: A Reformer's Science. St Leonards, NSW: Allen & Unwin. Bruner, E. (2005). Culture on Tour: Ethnographies of Travel. Chicago: University of Chicago Press. Bryman, A. (2001). Social Research Methods. Oxford: Oxford University Press. Burns, P. M. dan Holden, A. (1995). Tourism A New Perspective. America: Prentice Hall International Limited. Page 119

120 Church, A. dan Coles, T. (2007). Tourism, Power and Space. London: Routledge. Cloke, P. (1992). The Countryside. Oxford: Pergamon Press. Cohen, E. (2004). Contemporary Tourism: Diversity and Change. London: Elsevier. Doxey, G. V. (1976). When Enough's Enough: The Natives are Retless dalam Old Niagra, Heritage Canada, 2 (2), Foh, D. C. (2002). History Of Bidayuh In Kuching Division Sarawak. Sarawak: Sarawak Press Sdn. Bhd. Fox, M. (1977). The Social Impact of Tourism: A challenge to researchers and planners, ms dalam Finney, B. R. and Watson, A. A New Kind of Sugar: Tourism in The Pacific. Pusat Kajian Pasifik Selatan, Universiti of California, Santa Cruz. Franklin, A. (2003). Tourism: An Introduction. London: Sage. Geddes, W. R. (1954). The Land Dayaks of Sarawak Colonial Research Studies. No. 14, London. Her Majesty's Stationary Office. Hall Hall, S. (1997). The Centrality of Culture: Notes on The Cultural Revolutions of Our Time. London: Sage Hamzah, A. (2010). Malaysian Homestays From the Perspective of Young Japanese Tourist: The Quest for Furusato. CIPD Monograf 2. Universiti Teknologi Malaysia: Skudai. Page 120

121 Hassan, R. (1975). International Tourism and Intercultural Communication, Southeast Asian Journal of Social Sciences. Philadelphia: University of Pennysylvania Press. Horse, Charles dan McDougall (1912). The Pagan Tribes of Borneo. Singapore. Oxford University Press. Inskep, E. (1991). Tourism Planning: An Integrated and Sustainable Development Approach. Van Nostrand Reinhold, New York, USA. Lord, G. D. (1999). The Power of Cultural Tourism. New York: Wilay and Sons. Lundberg, D. E. (1972). The Tourist Business. Boston: Cahners McIntosh, R. W. (1977). Tourism: Principles, Practices and Philosophies. Columbus, Ohio: Grid Inc. Minos, P. (2000). The Future Of The Dayak Bidayuhs In Malaysia. Sarawak: Leon Stationery Services. Marican, S. (2005). Kaedah Penyelidikan Sains Sosial. Selangor: Prentice Hall Person Malaysia Sdn. Bhd. Marx, K. (1961). Karl Marx: Selected Writings in Sociology and Social Philosophy, T. Bottomore and M. Rubel (eds). London: Pelican MOCAT. (1995). Garis Panduan Penyediaan Homestay, Kementerian Kebudayaan, Kesenian dan Pelancongan: Kuala Lumpur. Page 121

122 Newman, W. L (1991). Social Research Methods : Qualitative and Quantitative Approaches, Pearson Education, Inc. United States of America, (445) Ritchie, J. R. dan Zins, M. (1978). Culture as a determinant of the attractiveness of a tourist region, Annals of Tourism Research. London: MacDonald & Evans. Robinson, G. M. (1990). Conflict and Change in The Countryside. London: Belhaven Press. Smith, V. L. (1989). The Anthropology of Tourism. Philadelphia: University of Pennnsylvania Press. Smith, V. L. (1977). Hosts and Guests: An Anthropology of Tourism. Philadelphia: University of Pennnsylvania Press. Wahab, S. E. (1975). Tourism Management. London: Tourism International Press Williams, R. (1989). Resources of Hope. London: Verso Wolf, C. P. (1977). Social impact assessment: the state of the art updated. London: Leisure Art. Yang, J., Ryan, C. & Zhang, L. (Eds.) (2013). Social Conflict in Communities Impacted by Tourism (ms ). China: Elsevier Ltd Yoon, Y. Gursoy, D. dan Chen, J. S (2001). Validating a Tourism Development Theory with Structural Equation Modeling. Tourism Management 22, ms Page 122

123 LAMPIRAN UNIVERSITI MALAYSIA SARAWAK FAKULTI SENI GUNAAN DAN KREATIF PROGRAM PENGURUSAN SENI SOALAN TEMURAMAH DAN BORANG SOAL SELIDIK PENGKAJI: NURUL WAHYUNI BINTI WAHIPIN (32526) TAJUK: PERBANDINGAN IMPAK PELANCONGAN TERHADAP BUDAYA MASYARAKAT BIDAYUH KAMPUNG ANNAH RAIS DAN KAMPUNG DARUL ISLAM BELIMBING PERHATIAN: Kajian ini hanya dijalankan untuk kegunaan Projek Tahun Akhir sahaja. Segala maklumat yang diperolehi akan digunakan untuk kegunaan akedemik sahaja. Page 123

124 SOALAN TEMU RAMAH 1. Apakah aktiviti utama yang menarik kedatangan pelancong ke kampung ini? 2. Adakah kedatangan pelancong antarabangsa lebih ramai daripada pelancong domestik? 3. Adakah kedatangan pelancong antarabangsa lebih mempengaruhi budaya masyarakat Bidayuh di kampung ini? 4. Adakah anda menyedari tentang kesan pelancongan dalam budaya masyarakat Bidayuh di kampung ini? 5. Apakah impak pelancongan yang diterima oleh penduduk di kampung ini? 6. Berdasarkan impak-impak pelancongan yang telah anda nyatakan, yang manakah menjadi impak negatif terhadap penduduk di kampung ini? 7. Pada pandangan anda, adakah generasi muda kampung ini masih mengamalkan budaya masyarakat Bidayuh yang sebenar? 8. Adakah penduduk kampung ini melaksanakan sebarang usaha bagi mengekalkan kebudayaan Bidayuh dalam generasi muda? 9. Anggaran jumlah rumah : Impak-impak pelancongan terhadap : SOSIAL Penempatan Muzik Bahasa Pakaian Adat perkahwinan EKONOMI Page 124

125 Gambar pengkaji bersama responden di Kampung Annah Rais Encik Dominic Yon Anak Jonk Puan Catherine Nyagun Puan Janet Anak Samber Page 125

126 Gambar pengkaji bersama responden di Kampung Darul Islam Belimbing Encik Hussein bin Banya Encik Saji Haji Ahim dan Puan Zaiton Morshidi Page 126