ФЕРМЕРЛИК ФАОЛИЯТИНИНГ ҲУҚУҚИЙ ВА МОЛИЯВИЙ АСОСЛАРИ

Size: px
Start display at page:

Download "ФЕРМЕРЛИК ФАОЛИЯТИНИНГ ҲУҚУҚИЙ ВА МОЛИЯВИЙ АСОСЛАРИ"

Transcription

1 Ушбу китоб Ўзбекистон Республикаси Қишлоқ ва сув хўжалиги вазирлиги томонидан Америка Қўшма Штатларининг халқаро ривожлантириш Агентлиги кўмагида ва Сувдан фойдаланувчилар уюшмаларини қўллабқувватлаш Дастури билан ҳамкорликда тайёрланди. Марказий Осиёда сув ресурсларини бошқаришни такомиллаштиришга амалий тажрибаларни татбиқ этиш ФЕРМЕРЛИК ФАОЛИЯТИНИНГ ҲУҚУҚИЙ ВА МОЛИЯВИЙ АСОСЛАРИ Муаллифлар жамоаси: О. Олимжонов, иқтисод фанлари доктори, профессор раҳбар ва муҳаррир Т. Фармонов, П. Қосимбеков, иқтисод фанлари номзоди, доцент- I боб C. Сирожиддинов, ҳуқуқшунос тадқиқотчи- II боб, I боб 1.1. М. Қосимов, иқтисод фанлари номзоди III боб И. Рафиқов, иқтисод фанлари номзоди IV боб Бу китоб Америка Қўшма Штатлари халқаро ривожлантириш Агентлигининг Марказий Осиёдаги ваколатхонаси ёрдамида 122-A ҳамкорлик шартномасига асосан тайёрланган. Унда баён этилган фикрлар муаллифларнинг шахсий фикри бўлиб, Америка Қўшма Штатлари халқаро ривожлантириш Агентлиги ёки Америка Қўшма Штатлари ҳукумати нуқтаи назаридан фарқ қилиши мумкин. Тошкент 2005

2 This book has been prepared in collaboration with the Ministry of Agriculture and Water Resources with support provided by the United States Agency for International Development in cooperation with the Water Users Associations Support Program. Putting Practical Experience to Work for Irrigation Resources Management in Central Asia Legal and Financial Aspects of Private Farming Group of authors: Оdil Оlimjonov, professor of economics editor-in-chief Tulkin Farmonov, Pulat Kosimbekov, PhD, economics- I Chapter Sahobiddin Sirojiddinov II Chapter, I Chapter 1.1 Muhammad Kosimov, PhD, economics- III Chapter Ikrom Rafikov, PhD, economics- IV Chapter This book was made through support provided by the U.S. Agency for International Development's Mission to the Central Asian Republics, under the terms of Cooperative Agreement No. 122-A The views expressed herein are the authors own views and do not necessary reflect those of the author's employer or especially those of the U.S. Agency for International Development or the United States Government. 2 Tashkent 2005

3 ФЕРМЕРЛИК ФАОЛИЯТИНИНГ ҲУҚУҚИЙ ВА МОЛИЯВИЙ АСОСЛАРИ 3

4 МУНДАРИЖА Сўз боши 6 I боб. ҚИШЛОҚ ХЎЖАЛИГИДА ФЕРМЕРЛИК ФАОЛИЯТИНИНГ ҲУҚУҚИЙ АСОСЛАРИ Фермер хўжаликларининг қишлоқ хўжалигидаги ўрни Фермерлик фаолиятининг ҳуқуқий асослари Фермер хўжалиги тўғрисидаги қонун ҳужжатларидан фойдаланиш тартиби Фермер хўжаликларининг ҳуқуқ ва мажбуриятлари 29 II боб. ФЕРМЕР ХЎЖАЛИКЛАРИ ФАОЛИЯТИ ҚОНУН ҲИМОЯСИДА Фермерлик фаолияти дахлсиздир Судларга мурожаат қилиш тартиби Хўжалик судида кўрилган ишлардан намуналар Фермерга ҳуқуқий ва ижтимоий кўмак (пенсия, суғурта, Даромад ва меҳнат стажи) 66 III боб. ФЕРМЕР ХЎЖАЛИГИ ФАОЛИЯТИНИ ТАШКИЛ ҚИЛИШ Фермер хўжалигини ташкил этиш тартиби Фермер хўжалигида ер ва сувдан фойдаланиш Фермер хўжалигида банк иши ва кредитдан фойдаланиш Фермер хўжалигида суғурта Фермер хўжалигида солиқ Фермер хўжаликларида бизнес режа тузиш 113 IV боб. ФЕРМЕР ХЎЖАЛИГИДА ШАРТНОМАВИЙ МУНОСАБАТЛАР Шартномавий муносабатларни тартибга солувчи ҳуқуқий ва меъёрий ҳужжатлар Тайёрлов корхоналари билан ўзаро муносабатлар Моддий-техника ресурслари етказиб берувчи ва хизмат кўрсатувчи корхоналар билан ўзаро муносабатлар Шартномаларнинг бажарилишида томонларнинг (мулкий) жавобгарлиги Фермер хўжалигида меҳнат муносабатлари 140 4

5 1-илова. Ўзбекистон Республикасининг Фермер хўжалиги тўғрисида ги Қонун (янги таҳрири) 2004 й. 26 август илова. Қишлоқ хўжалиги маҳсулотлари етиштирувчилар билан тайёрлов, хизмат кўрсатиш ташкилотлари ўртасида шартномалар тузиш, уларни рўйхатдан ўтказиш, бажариш, шунингдек, уларнинг бажарилиши мониторингини олиб бориш тартиби тўғрисида Низом илова. Қишлоқ хўжалиги маҳсулотлари етиштирувчилар билан тайёрлов, хизмат кўрсатиш ташкилотлари ўртасида шартномалар тузиш, уларни рўйхатдан ўтказиш, бажариш, шунингдек, уларнинг бажарилиши мониторингини олиб бориш тартиби тўғрисидаги Низомга 1-илова илова. Намунавий контрактация шартномаси илова. Моддий-техника ресурслари етказиб беришга намунавий шартнома илова. Минерал ўғитлар етказиб бериш жадвали илова. Нефть маҳсулотлари етказиб бериш жадвали илова. Хизматлар кўрсатишга (ишларни бажаришга) намунавий шартнома илова. Хизматлар кўрсатиш (ишларни бажариш) жадвали илова. Фермер хўжалиги ходимларини ёллаш тўғрисида намунавий шартнома илова. Фермер луғати 204 5

6 6 Сўз боши Ўзбекистон Республикаси Президенти Ислом Каримов томонидан яратиб берилган бозор ислоҳотларига ўтишнинг тамойиллари асосида қишлоқ хўжалиги ривожланишида туб бурилиш ясалди. Ислоҳотларнинг илк босқичида мамлакат қишлоқ хўжалиги барқарорлигини таъминлаш ва режали иқтисодиётдан бозор иқтисодиётига ўтишнинг дастлабки асослари яратилди. Бунда устувор йўналиш қилиб шахсий томорқа хўжаликларини ривожлантириш белгиланган эди. Улар ихтиёридаги ер майдонлари йилларда икки баробарга кўпайди. Натижада аҳолини озиқ-овқат маҳсулотлари билан узлуксиз таъминлашда ва қишлоқ хўжалигини ривожлантиришда барқарорликка эришилди. Тармоқда мулкни давлат тасарруфидан чиқаришга ва хусусийлаштиришга муҳим аҳамият берилди. Жумладан, 1066 та давлат хўжаликлари (совхозлар) тугатилиб, улар негизида жамоа хўжаликлари ташкил этилди. Чорвачилик фермалари, боғ ва токзорлар, кичик ер майдонлари ҳамда иссиқхоналар хусусийлаштирилди. Ислоҳотларнинг иккинчи босқичида «Ер кодекси», «Қишлоқ хўжалик кооперативи (ширкат хўжалиги) тўғрисида», «Фермер хўжалиги тўғрисида», «Деҳқон хўжалиги тўғрисида»ги қонунлар ва тегишли Ҳукумат қарорлари қабул қилиниб, меъёрий ҳужжатлар тасдиқланди. Бундай ҳуқуқий базанинг яратилиши иқтисодий ислоҳотларни чуқурлаштиришга замин яратди. Қишлоқ хўжалиги ишлаб чиқаришини ташкил этишнинг халқаро андозалар ва халқимиз менталитетига мос келадиган - ширкат, фермер ва деҳқон хўжаликларидан иборат модели танланди. Ширкат хўжаликларида ишлаб чиқариш оила пудрати асосида ташкил этилди, пудратчиларнинг ўз меҳнати натижасидан манфаатдорлигини оширадиган ва масъулиятини таъминлайдиган тизим яратилди. Қишлоқ хўжалигида товар етиштирувчилар

7 фаолиятини эркинлаштириш босқичма-босқич олиб борилди, халқимиз учун стратегик аҳамиятга эга бўлган пахта ва дондан бошқа барча маҳсулотларга давлат буюртмаси бекор қилинди. Ер муносабатларида янги тамойиллар жорий қилинди. Ширкат хўжаликларида экин майдонларини, боғ ва токзорларни оила пудратчиларига танлов асосида узоқ муддатга ижарага бериш амалга оширила бошланди. Ерни фермер хўжаликларига 50 йилгача ва деҳқон хўжаликларига умрбод фойдаланишга бериш тизими яратилди. Қишлоқ хўжалик корхоналарида солиқ тизими такомиллаштирилиб, 1999 йил 1 январдан бошлаб, унинг мавжуд бир нечта турлари ўрнига ягона ер солиғи жорий этилди. Бу тадбир МДХ давлатлари ичида биринчи бўлиб қўлланила бошланганлиги ва ҳозиргача амалдалиги муҳим аҳамият касб этади. Ислоҳотларнинг учинчи босқичи 2000 йилдан бошланди. Бу босқич: - қишлоқ хўжалигида товар ишлаб чиқарувчилар ҳақҳуқуқларини ҳимоя қилиш устуворлиги; - товар ишлаб чиқарувчиларнинг иқтисодий эркинлигини янада кенгайтириш ва давлат буюртмаси бўйича етиштирилаётган маҳсулотларга баҳо белгилашда дунё бозори нархларига мос келувчи тизимни шакллантириш; - ширкат хўжаликларини, биринчи навбатда паст рентабелли ва зарар кўриб ишлаётган корхоналарни фермер хўжаликларига айлантириш асосида қайта ташкил этиш механизми жорий этилиши; - қишлоқ хўжалиги маҳсулотлари ишлаб чиқарувчиларига хизмат кўрсатувчи замонавий инфратузилма тизимининг барпо этилиши билан характерланади. Хизмат кўрсатиш сохалари объектларини бозор иқтисодиёти тамойиллари асосида ташкил этиш бошланди. Улар биринчи навбатда янги фермер хўжаликлари тузилаётган ҳудудларда барпо этилмоқда. Шундай қилиб, қишлоқ хўжалиги ўтиш даврининг мураккаб босқичларида ўз олдига қўйилган вазифаларни бажара олди. Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2003 йил 24 мартдаги «Қишлоқ хўжалигида ислоҳотларни чуқурлаштиришнинг энг муҳим йўналишлари тўғрисида» ги Фармони қишлоқ хўжалигида тарихий аҳамиятга эга ҳужжат бўлиб, тармоқ ривожланишида янги босқични бошлаб берди. 7

8 Фармон айрим идора ва вазирликларнинг ширкат ҳамда фермер хўжаликлари эркин фаолиятига тўғаноқ бўлиб келган буйруқбозлик ва тақсимот функцияларига чек қўйди. Ушбу ҳужжат қишлоқ хўжалигида мана шундай камчиликларни бартараф этиш йўлларини ҳамда яқин келажакда тармоқни ривожлантиришдаги устувор йўналишдаги вазифаларни аниқ белгилаб берди. Қишлоқ хўжалигида ўтказилаётган иқтисодий ислоҳотларнинг янги босқичида мулкчиликнинг ижара шаклларини, шартномавий муносабатларга асосланган хўжалик юритиш тизимини ривожлантириш, қишлоқ хўжалиги маҳсулотлари ишлаб чиқарувчилари манфаатлари устуворлигини таъминлаш ва хизмат кўрсатувчи ташкилотлар фаолиятини ана шу мақсадга қаратиш, турли ташкилий-ҳуқуқий шаклдаги хўжалик юритиш субъектлари сақлаб қолинган ҳолда фермер хўжаликларини ривожлантириш муҳим йўналиш этиб белгиланди. Фермер хўжаликларини ташкил этиш танлов асосида, ошкораликни таъминлаган ҳолда амалга оширилмоқда. Ширкат, фермер ва деҳқон хўжаликларига ишлаб чиқариш фаолиятида янада кенг эркинлик берилди, бир вақтнинг ўзида ер-сув ресурсларидан унумли фойдаланиш ва шартнома шартларини бажаришда томонларнинг жавобгарлиги ва масъулияти оширилди. Фармонда кўзда тутилган чора-тадбирларни амалга оширишдан бош мақсад ислоҳотларни янада жадаллаштириш, мавжуд табиий, иқтисодий, ташкилий ва меҳнат ресурслари салоҳиятидан самарали фойдаланиш, пировард натижада аҳоли турмуш фаровонлигини оширишга қаратилган. Фармонда ширкат, деҳқон ва фермер хўжаликларининг тенг ҳуқуқлигини сақлаб қолган фермер хўжаликларини устувор ривожлантиришга алоҳида урғу берилди. Негаки, фермер хўжаликлари мамлакатимиз шароитида ҳам хўжалик юритишнинг энг самарали шакли эканлигини қисқа муддат ичида исботлай олди. Буни 2003 йилнинг охири ва 2004 йилнинг бошида тугатилган 326 та ширкат хўжалиги негизида ташкил этилган та фермер хўжаликларининг илк натижалари яққол кўрсатиб турибди. Янгидан ташкил этилган фермер хўжаликларида биринчи йилнинг ўзидаёқ пахтанинг ҳосилдорлиги 6,4 центнерга, доннинг ҳосилдорлиги 5,3 центнерга ошди. Рентабеллик даражаси пахтада 12,8 фоиздан 18,9 фоизга, дончиликда 1,9 фоиздан 19,8 фоизга етди. Фермерларда маҳсулот бирлигига 8

9 кетадиган моддий ресурслар сарфи сезиларли даражада камайди. Моддий харажатлар ҳар гектарига минерал ўғит бўйича 46 килограмм, ёнилғи-мойлаш материаллари бўйича 67 килограммга кам бўлди. Уларда маҳсулот миқдорининг кўпайиши асосан экинлар ҳосилдорлиги ва чорва маҳсулдорлигининг ошиши эвазига юз бермоқда. Шу боис 2005 йилда сони тадан ошган ва Ўзбекистон қишлоқ хўжалигининг асосий бўғинига айланиб бораётган фермер хўжаликларига услубий ёрдам кўрсатиш мақсадида ушбу китоб тайёрланди. Мазкур китоб қишлоқ хўжалиги раҳбар, мутахассис ва ходимлари, айниқса, фермерлар учун муҳим қўлланма бўлиб қолади, деб умид билдираман. Абдувоҳид Жўраев Ўзбекистон Республикаси Қишлоқ ва сув хўжалиги вазирининг биринчи ўринбосари 9

10 10 I БОБ. ҚИШЛОҚ ХЎЖАЛИГИДА ФЕРМЕРЛИК ФАОЛИЯТИНИНГ ҲУҚУҚИЙ АСОСЛАРИ 1.1. Фермер хўжаликларининг қишлоқ хўжалигидаги ўрни Фермер хўжаликлари қишлоқ хўжалиги ишлаб чиқаришини ташкил этишнинг асоси сифатида фаолият кўрсатишлари лозим. Чунки иқтисодий жиҳатдан эркин бўлган фуқаро, ҳақиқий мулкдоргина ўз мол-мулкини самарали тасарруф этишдан, ўз бойлигини кўпайтиришдан манфаатдор бўлибгина қолмай, балки бутун мамлакатни, бойитишга ҳам қодир бўлади. Ислом КАРИМОВ Бундан 5 аср илгари шеърият султони Алишер Навоий деҳқон меҳнатига таъриф бериб, ўзининг Махбуб-ул-қулуб асарида шундай деб ёзган: Деҳқонлар дона сочар, Ерни ёрмоқ бирлан ризқ йўлин очар. Алар ҳар ён қилса ҳаракат, Элга ҳам қут еткарур, ҳам баракат. Дарҳақиқат, дастурхонимиз тўкинлиги, ноз-неъмат бисёрлиги, эгнимиз бутлиги, эртанги кундан кўнглимизнинг тўқлиги фермерлар, деҳқону-чорвадорлар, боғбону, соҳибкорлар меҳнатидандир. Бироқ ўтган асрнинг йилларида юритилган қалтис сиёсат туфайли деҳқонларнинг меҳнати қадрсизланди, ҳақ-ҳуқуқлари ва қонуний манфаатлари ҳимоя қилинмади. Иқтисодий таназзул туфайли бу соҳа инқироз ёқасига келиб қолди. Мустақилликнинг илк давридаёқ мамлакатимиз Президенти томонидан яратилган бозор иқтисодиётига ўтишнинг беш тамойили бу соҳада туб бурилиш ясади. Қишлоқ хўжалигида барқарорликни таъминлашга, шахсий томорқа хўжаликларини ривожлантиришга, мулкчиликнинг турли шаклларини жорий этишга, аграр муносабатларнинг янги типини вужудга келтиришга ва уларнинг қонуний асосларини яратишга алоҳида эътибор қаратилди. Қишлоқ хўжалигидаги ислоҳотлар иқтисодий ўзгаришларнинг энг муҳим бўғини деб эътироф этилди, янги хўжалик

11 механизми-фермер хўжаликлари этиш ва фаолиятини юритишнинг асосий қоидалари яратилди. Мулкчилик масаласини ҳал қилиш, - деди Президентимиз И. Каримов,- бозорни вужудга келтиришга қаратилган бутун тадбирлар тизимининг тамал тоши бўлиб хизмат қилади. Иқтисодий манфаатдорликка, фойдага ва ўз фаолиятининг натижалари учун моддий жавобгарликка таянадиган бу иқтисодий ўзгаришларнинг асосини мулкчилик ҳуқуқи ташкил этади. Бинобарин, қишлоқни ислоҳ қилиш жараёни ихтиёримиздаги энг катта бойлик бўлган ернинг чинакам эгасини тиклаш, қишлоқ кишисида умид туғдириш, унинг турмушини янада тўкинроқ қилиш вазифасидан келиб чиқилди. Бунда давлат қишлоққа бутун чоралар билан ёрдам кўрсатиши шарт қилиб белгиланди. Ана шу қоидага изчиллик билан амал қилинган ҳолда қишлоқ хўжалиги корхоналарини қайтадан ташкил этиш, қишлоқ хўжалик маҳсулотлари етиштиришни янада кўпайтириш, айниқса, ғалла мустақиллигига эришиш, айрим маҳсулот турларини четдан келтиришдаги қарамликни камайтириш учун зарур шароитлар яратилди. Ислоҳотларни ўтказиш жараёнида жамоа хўжаликлари ва давлат хўжаликларининг фаолияти танқидий таҳлил этилди ва барча давлат ҳамда жамоа қишлоқ хўжалиги корхоналари, биринчи навбатда зарар кўриб ишлаётган хўжаликларни фермер хўжаликларига айлантириш механизми жорий этилди. Бу механизм аҳолини озиқ-овқат маҳсулотлари билан таъминлашдаги кескинликка барҳам берди. Ер участкалари олган оилалар картошка, сабзавот, полиз, мева, чорвачилик маҳсулотларига бўлган эҳтиёжларини қондирибгина қолмай, балки 11

12 уларни мамлакатимиз шаҳарларидаги бозорларда сотишни анча кўпайтириб, озиқ-овқат муаммосини ҳал қилдилар. Ер олган фермер даромад ола бошлади, ўзини эркин ва мустақил ҳис қилди. Фермер ва деҳқон сектори амалда шаклланди. Фермер хўжаликларини ривожлантиришни рағбатлантириш учун ҳам ҳуқуқий, ҳам ташкилий шарт-шароитлар янада мустаҳкамланди. Эндиликда фермерларга ажратилган ерларни мерос қилиб қолдириш шарти билан узоқ муддатга 50 йилгача ижарага олиш ҳуқуқи қонуний мустаҳкамлаб қўйилди. Республика бюджетидан фермерларни қўллаб-қувватлаш учун катта-катта маблағлар ажратила бошланди. Бугунга келиб, фермер хўжаликларида дон, сабзавот, пахта, гўшт ва бошқа маҳсулотлар етиштириш бир неча бараварга кўпайди. Мамлакатимизда дон мустақиллигига эришилди, шакар ва бошқа озиқ-овқат маҳсулотлари тайёрлаш кескин даражада кўпайди. Донни четга экспорт қилиш бошланди. Тежаб қолинган катта миқдордаги валюта ресурслари республиканинг бошқа зарур эҳтиёжларини қондиришга қаратила бошланди. Фермер хўжаликларини ташкил этишнинг энг муҳим ижтимоий-ҳуқуқий заруриятларидан яна бири, бу - меҳнатга яроқли аҳолини, айниқса, қишлоқ хотин-қизларини ва ёшларни ижтимоий фойдали меҳнатга жалб этишдан, шу тариқа ишсизлик хавфини кескин камайтиришдан, шунингдек, аҳолининг реал даромадларини оширишдан, шартномалар асосида қишлоқ хўжалик маҳсулотлари етиштириш билан шуғулланувчиларга меҳнат дафтарчалари бериш ҳамда уларнинг қариганда нафақа олиш ҳуқуқини аниқ таъминлашга эришишдан иборат эди. Қишлоқ хўжалиги аксарият давлатларда ишлаб чиқаришнинг энг мураккаб тармоқларидан бири бўлиб ҳисобланади. Қишлоқ хўжалиги ҳам иқтисодий қонунларга бўйсунган ҳолда фаолият кўрсатади, аммо тармоқда маҳсулот етиштириш, энг аввало, ер ва табиат билан боғлиқ бўлиб, мавсумий характерда эканлиги, маҳсулот етиштириладиган майдонлардан хизмат кўрсатиш шохобчаларининг узоқда жойлашганлиги ва тармоққа хос бошқа объектив сабаблар туфайли иқтисодий қонунларнинг қишлоқ хўжалигида қўлланилиши алоҳида бир муҳим хусусиятга эга. 12

13 Мамлакатимиз қишлоқ хўжалигида 1990 йиллардан бошлаб жамоа ва давлат хўжаликларини аста-секин тугатиш ва улар ўрнига ширкат ва фермер хўжаликлари ташкил этишнинг ҳуқуқий асосларини яратишга киришилди. Савол туғилади: нима учун республикамиз қишлоқ хўжалигида мустақиллик йилларида фермер хўжаликларини ташкил қилишга киришилди? Нима учун жамоа ва давлат хўжаликлари ичида оилавий ёки ижара пудрат тизимини янада ривожлантиришга ҳаракат қилинмади? Чунки, бозор муносабатлари шаклланаётган ва иқтисодий ислоҳотлар бошланган шароитда қишлоқ хўжалигида эркин ва мустақил ишбилармон ва тадбиркор, ўз мулкига тўлиқ эгалик қиладиган арзон ва сифатли маҳсулот етиштиришдан моддий манфаатдор бўлган мулкдор хўжалик эгалари - фермер хўжаликларини ташкил этиш ва ривожлантириш энг аввало: республикамиз қишлоқ хўжалигида муайян ўз ерига, ўз меҳнатининг натижасига ва ишлаб чиқариш қуроллари (воситалари) трактор, машина, омоч, сеялка ва бошқа турли воситаларга эга бўлган мулкдор синфни шаклантириш; сифатли ва экологик тоза маҳсулотлар ишлаб чиқаришни кўпайтириш орқали экспорт салоҳиятини мустаҳкамлаш; қишлоқ ҳудудларида ижтимоийиҳтисодий муҳитни мустаҳкамлаш; қишлоқ хўжалигида қонунчилик ва ҳуқуқий-меъёрий асосларни шакллантириш ва такомиллаштириш; қишлоқ хўжалигида ташкилотчи, тадбиркор ва ишбилармон шахсларни ўз қобилиятларини тўла кўрсатишларига шароит яратиш; қишлоқ ҳудудларида янги иш жойларини ташкил этиш ва меҳнат бандлигини кучайтириш; ердан самарали фойдаланиш асосида тупроқ унумдорлигини ошириш ва харажатларни камайтириш орқали атроф-муҳит ҳамда экологиянинг мусаффолигини таъминлаш юзасидан зарур эди. Юқорида таъкидланган ҳолатларга оилавий пудратни ривожлантириш орқали эришиб бўлмас эди. Чунки, йирик жамоа ва давлат хўжаликларида барча масалаларни, шу жумладан, оилавий пудратчилар даромадини кўпайтириш ёки камайтириш, экинлар турини жойлаштириш, у ерларнинг ҳосилдорлиги ва чорвачиликдаги маҳсулдорликни ошириш эвазига олинадиган моддий манфаатдорлиги фақат ўзининг меҳнати натижасига эмас, балки муайян даражада хўжалик раҳбарининг иш юритиш тартибига ҳам боғлиқ эди. Фермер хўжаликларида иш юритиш юқоридаги ҳолатга нисбатан тескари, яъни экинлар ҳосилдорлиги ёки чорва моллари маҳсулдорлигини ошириш, 13

14 ерларнинг мелиоратив ҳолати ва тупроқ унумдорлигини оширишдан биринчи навбатда фермер хўжалигининг раҳбари ва унинг аъзолари манфаатдор эди. Бугунги кунда қишлоқ хўжалигининг барқарор ўсиши биринчи навбатда фермер хўжаликларини ташкил этиш ва ривожлантиришнинг қандай ва қай даражада ҳал этилишига боғлиқ бўлмоқда. Ўтган йиллар ичида фермер хўжаликларини самарали фаолият кўрсатишининг ҳуқуқий, ташкилий ва иқтисодий асослари яратилиб, маълум даражада ижобий ютуқларга эришилди. Фермер хўжаликлари фаолиятини ўрганиш ва иқтисодий аҳволини таҳлил қилиш республикамизда фермер хўжаликларини устувор йўналиш сифатида ривожлантириш орқали қишлоқ хўжалигидаги иқтисодий аҳволни яхшилаш ва стратегияси тўғри белгиланганлигини яна бир бор исбот қилди. Республикамизда фермер хўжаликлари мустақил субъект сифатида ўзининг тўлиқ фаолият кўрсатиши ва ривожланиш асосларини унга хос бўлган маълум бир тамойиллар (принциплар) ташкил этади. Ушбу тамойиллар эса қуйидагилардан иборат: Буни эсда тутинг! 1. Иш жараёнига барча шерикларни эркин танлаш ва улар билан ўзаро муносабатларни мустақил ўрнатиш; 2. Фермер хўжалиги юритиш учун ер участкаларини амалдаги қонунларга биноан 50 йилгача, аммо 30 йилдан кам бўлмаган муддатга тўлиқ ижарага олиш; 3. Барча ишлаб чиқариш воситалари-турар жой, техника, чорва моллари каби қишлоқ хўжалиги ҳамда бошқа фаолият учун зарур бўлган воситаларга тўлиқ эгалик қилиш; 4. Маҳсулот ишлаб чиқариш таркибини мустақил белгилаш ва маҳсулотни сотиш ҳамда олинадиган даромаддан фойдаланишда тўлиқ эркинлик; 5. Фермер хўжаликларини давлат томонидан молиявийиқтисодий ва бошқа тарзда қўллаб-қувватланиши; 14 Қишлоқ хўжалигини унинг неъматларидан баҳраманд бўлаётганлар юритишса улар кўп сонли аҳоли фаровонлигини таъминлашга қодир. Фақат мулкдор деҳқон барча ер эгалари орасида келажак ҳақида кўпроқ қайғуради ва амалда ўз ишини бошқалардан кўра яхши-роқ ўзлаштиради Швейцар иқтисодчиси ва тарихчиси Сисмонди.

15 6. Хўжаликни мустақил бошқариш ва унинг фаолияти учун тўлиқ иқтисодий жавобгарлик; 7. Аъзоларнинг хўжаликда юқори ҳосил ва маҳсулдорликка эришиш учун ўзаро хамжиҳатликда меҳнат қилиши; 8. Фермер хўжалиги аъзоларига давлатнинг ижтимоий-таъминот, қарилик, ногиронлик ва маълум бир вақт меҳнатга лаёқатсиз бўлганда тўланадиган нафақаларни олиш ҳуқуқи кафолатланганлиги. Фермер хўжалиги раҳбари, билиб қўйинг: юқорида таъкидланган 8 та тамойил Фермер хўжалиги тўғрисида ги онунда тўлиқ баён этилган ва агарда Сизнинг фаолиятингиз давомида ушбу тамойиллардан мабодо биттасига амал қилинмаса, унда Сизнинг фермер хўжалигингизни тўлиқ равишда фаолият юритаётган фермер хўжалиги деб бўлмайди. Қишлоқ хўжалигида хўжалик юритишнинг янги, илғор шакли ҳисобланган фермер хўжаликларини ташкил этиш ва ривожлантириш учун 1991 йил 29 декабрда Республика Президентининг Деҳқон (фермер) хўжаликларини янада мустаҳкамлаш ва республикада ишбилармонлик фаолиятини давлат йўли билан қўллаб-қувватлаш тўғрисида ги Фармони, 1991 йил 30 декабрида эса Вазирлар Маҳкамасининг 315-сонли Республикада деҳқон (фермер) хўжаликларини янада ривожлантириш ва мустаҳкамлаш чоралари ҳақида ги қарори 15

16 қабул қилинди. Ушбу қарорга биноан республикамизда фермер хўжаликларини ташкил этиш учун 200,0 минг гектар махсус ер фонди ажратилди йил бошига келиб эса фермер хўжаликлари тасарруфига 2935,6 минг гектар ер бириктирилган. Фермер хўжаликлари сони ҳам 1990 йилдаги 6977 тадан 2005 йилда 126,0 мингтага етди. Эсларингизда бўлса, республикада фермер хўжаликлари ўз фаолиятлари давомида бирмунча мураккаб бўлган йўлни босиб ўтишди. Иқтисодий ислоҳотларнинг бошланғич йилларида ( йй.) фермер хўжаликлари асосан давлат ва жамоа хўжаликлари негизида ички ижарачи сифатида ишган бўлса, бугун у барча хўжалик субъектлари билан тенг шароитда ўз фаолиятларини юритиб, турли корхона ва ташкилотлар билан мустақил равишда ўзаро иқтисодий муносабатларни ўрнатмоқда. Фермер хўжаликларининг сони ва уларга бириктирилган экин майдонлари хажмининг кўпайиши натижасида қишлоқ хўжалиги экинлари таркиби ва майдонлари ҳажмида уларнинг улуши ортиб бормоқда. Масалан, республикамизда фермер хўжаликлари бўйича йилларда бошоқли дон экинлари экилган майдон 11,4 минг гектардан 691,6 минг гектаргача, бошоқли дон экинлари ялпи маҳсулотида эса 17,2 минг тоннадан 2645,2 минг тоннагача, шунга мос равишда пахтачиликда 3,4 минг гектардан 785,2 минг гектаргача ва 6,3 минг тоннадан 1834,5 минг тоннагача, мева-сабзавот, картошка ва полиз экинлари 9,4 минг гектардан 82,9 минг гектаргача ва 30,7 минг тоннадан 768,0 минг тоннагача ошди йилдан бошлаб республикамиз қишлоқ хўжалигидаги тадбиркор ва ишбилармон деҳқонлар бошқараётган фермер хўжаликларини янада ривожлантириш мақсадида давлат миқёсида иқтисодий қўллаб-қувватлашнинг турли механизмларни амалиётга жорий қилишга қаратилган чора-тадбирлар ишлаб чиқилди. Сурункали зарар ва паст рентабелли ширкат хўжаликларини тарқатиб, фермер хўжаликларига айлантириш билан бир вақтда қишлоқда бозор инфраструктурасини шакллантириш ва ривожлантириш, моддий-техника таъминотини мустаҳкамлаш, молиялаштириш ва кредитлашнинг янги тизимини ишлаб чиқаришга жорий қилиш ва бошқа долзарб масалаларни ҳал қилишга қаратилган дастурлар тайёрланди Жумладан, Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2003 йил 27 октябрдаги 3342-сонли Фермер хўжаликларини йилларда 16

17 ривожлантириш концепцияси тўғрисида ги Фармони ва Вазирлар Маҳкамасининг 2004 йил 30 октябрдаги 476-сонли йилларда фермер хўжаликларини ривожлантириш концепциясини амалга ошириш чора-тадбирлари тўғрисида ги қарори қабул қилинди. Мазкур концепция истиқболда қишлоқ хўжалиги маҳсулотларини етиштиришда асосий хўжалик субъекти ҳисобланадиган фермер хўжаликларини йиллар давомида устувор ривожлантиришни таъминлаш мақсадида ишлаб чиқилди. Концепцияни амалга ошириш чора-тадбирлари Дастури фермер хўжаликлари фаолиятидаги энг муҳим йўналишлар, жумладан: ер-сув муносабатларини такомиллаштириш; молиякредит механизмини такомиллаштириш; фермер хўжаликларининг моддий-техника базасини мустаҳкамлаш ҳамда сервис ва ҳуқуқий хизматлар соҳасини ривожлантириш; маҳсулот тайёрлаш, қайта ишлаш ва сотиш тизимини такомиллаштириш; меҳнат муносабатлари ва кадрлар тайёрлаш соҳасини такомиллаштириш чора-тадбирларидан иборат бўлиб, ҳар бир йўналиш бўйича ҳукумат ва маҳаллий хокимиятлар миқёсида алоҳида вазифалар белгиланди йилда фермер хўжаликлари фаолиятининг таҳлиллари, шунингдек, сурункали зарар кўриб ишлайдиган ширкат хўжаликларини фермер хўжаликларига айлантириш жараёнининг натижалари асосида Вазирлар Маҳкамасининг 2004 йил 24 декабрида 607-сонли йилларда фермер хўжаликларини жадал ривожлантириш чора-тадбирлари тўғрисида ги қарори қабул қилинди. Фермер хўжаликларини ривожлантиришга хукумат миқёсида берилаётган алоҳида эътибор шундай хулоса чиқаришга изн берадики, паст рентабелли ва зарар билан фаолият кўрсатаётган ширкат хўжаликларини фермер хўжаликларига айлантириш ҳамда бозор инфраструктура субъектлари фаолиятларини ривожлантириш орқали қишлоқ хўжалигида иқтисодиётнинг барқарор ўсишини таъминлашнинг муҳим воситаси ҳамда иқтисодий ислоҳотларни чуқурлаштиришнинг устувор йўналиши бўлиб ҳисобланмоқда. Фермер хўжаликларини ривожлантириш қисқа вақт ичида қуйидаги иқтисодий натижаларни қўлга киритилишига имконият яратади: - қишлоқ хўжалиги маҳсулотлари ишлаб чиқаришни барқарор ўсиши; 17

18 - фермер хўжаликларида даромадларнинг ошиши ва молиявий-иқтисодий ҳолатнинг мустаҳкамланиши; - ишлаб чиқариш асосий фондларидан самарали фойдаланиш ва меҳнат унумдорлигини ошириш; - қишлоқ хўжалиги маҳсулотларини етиштиришда фойдалилик даражасининг ошиши; - қишлоқ хўжалиги маҳсулотларини чет элларга экспорт қилишнинг ошиши ва валюта тушумининг кўпайиши; - бозор инфратузилмаси шохобчаларини кенг миқёсда ташкил қилиниши ва улар фаолиятининг кескин ривожланиши; - янги иш жойларини ташкил қилиниши ва қишлоқда меҳнат бандлиги ҳолатининг яхшиланиши. Республикамиз қишлоқ хўжалигида фермер хўжаликларини устувор ривожлантириш асосида юқори иқтисодий натижаларга эришилиши нафақат қишлоқ аҳолисининг даромадини ошишига, балки республикамиз аҳолисини сифатли ва мўл-кўл озиқ-овқат маҳсулотлари, саноатни эса хом-ашё билан таъминлаш даражасини яхшиланишига олиб келади Фермерлик фаолиятининг ҳуқуқий асослари Ҳар қандай мулкчилик ёки хўжалик юритиш шакли ўз фаолиятини бошлар экан, у энг аввало ўз фаолиятини белгиловчи ҳуқуқий асосларга таянган ҳолда иш юритади. Фермер хўжаликлари фаолиятининг ҳуқуқий асослари бўлиб 1998 йил апрел ойида қабул қилинган Ер кодекси, 2004 йил август ойидан кучга кирган янги таҳрирдаги Фермер хўжалиги тўғрисида ги Қонун ва бошқа қонун ости ҳужжатлари, Ўзбекистон Республикаси Президентининг фармонлари, Вазирлар Маҳкамасининг қарорлари асосида тасдиқланган ҳуқуқиймеъёрий хужжатлар, шунингдек, фермер хўжалигининг Устави ҳисобланади. Сурункали зарар кўриб фаолият кўрсатаётган ширкат хўжаликлари тарқатилиб, уларнинг негизида фермер хўжаликларини ташкил этилиши бўйича танловда ғолиб чиққан фуқаро фермер хўжалигини ташкил қилади. Фермер хўжалигининг бошлиғи ўз хўжалигига биринчи навбатда алоҳида мол-мулк ажратиб бериб, хўжаликнинг Уставини ишлаб чиқиши зарур. Фермер хўжаликларининг намунавий Устави Вазирлар Маҳкамасининг 2003 йил 30 октябрдаги 476-сонли қарори билан тасдиқланган

19 бўлиб, ушбу Устав белгиланган тартибда давлат рўйхатидан (туман хокимиятининг қарорига асосан) ўтгандан эътиборан фермер хўжалиги ташкил этилган деб ҳисобланади. Фермер хўжалиги фақатгина ваколатли орган (туман хокимининг қарори) томонидан давлат рўйхатига олиганидан кейин юридик шахс мақомини олади ва шундан сўнг банк муассасида ҳисобварақ очишга, ўз номи ёзилган муҳрга эга бўлишга ҳақли ҳисобланади. Баъзи бир ҳолатларда фермер хўжалиги ташкил этилиши Фермер хўжалиги тўғрисида ги Қонунда белгиланган тартиб ёки Қайта ташкил этилаётган қишлоқ хўжалиги корхонаси негизида фермер хўжалиги барпо этиш учун талабгорларни танлаш ва уларнинг танловини ўтказиш тартиби бузилган, шунингдек, хўжаликнинг устави қонунга мувофиқ бўлмаган тақдирда фермер хўжалигини давлат рўйхатига олиниши рад этилиши мумкин. Сиз унутманг! Ушбу ҳолатда, яъни давлат рўйхатига олиш рад этилганлиги, шунингдек, рўйхатга олиш муддатларининг бузилганлиги устидан бўлажак фермер хўжалигининг раҳбари судга шикоят қилиши мумкин. Фермер хўжалиги ўз фаолиятини бошлар экан, хўжалик бошлиғи томонидан фермер хўжалигининг устав фонди белгиланади. Фермер хўжалигининг Устав фондини унинг бошлиғи томонидан қўшиладиган пул, қимматли қоғозлар, бинолар, иншоотлар, бошқа мол-мулк ёки пул билан баҳоланадиган мулкий ҳуқуқлар ташкил этади. Агарда Сиз - фермер хўжалигининг бошлиғи - хўжаликнинг Устав фондига ўз оила аъзоларингизни умумий (улушли ёки биргаликдаги) мулки ҳисобланган мол-мулкини қўшаётган бўлсангиз, ушбу ҳолатда қўшилаётган мулкнинг барча мулкдорларидан (эгаларидан) нотариал тасдиқланган розилик хати олишингиз зарур. Тасдиқланган Устав фондини кўпайтириш ёки камайтириш фақатгина фермер хўжалиги бошлиғининг қарорига кўра хўжаликнинг Уставига ўзгартириш киритиш йўли билан амалга оширилади. Фермер хўжалигининг бошлиғи Вазирлар Маҳкамасининг 2003 йил 30 октябрдаги 476-сонли қарорида тасдиқланган Ер участкаларини фермер хўжаликларига узоқ муддатли ижарага бериш тартиби га асосан ер участкаларини ижарага олади. Шунингдек, Фермер хўжалиги томонидан ер участкасини узоқ 19

20 муддатли ижарага олишнинг намунавий шартномаси га мувофиқ туман ҳокимлиги билан ер участкасини қонунда белгиланган муддатга ижарага олиш бўйича шартномани имзолайди. Эсда тутинг: Фермер хўжалигининг бошлиғи ўз Уставида ва ер участкасини ижарага олиш шартномасига мувофиқ ўз хўжалигининг фаолияти йўналишувини, ишлаб чиқариш тузилмаси ва ҳажмларини мустақил равишда белгилаши зарур. Бунда фермер хўжалиги қишлоқ хўжалиги экинларини экиш, парвариш қилиш ва ҳосил етиштиришнинг амалдаги қонунларида таъқиқланмаган ҳар қандай тури билан, шунингдек, қишлоқ хўжалиги маҳсулотларини тайёрлаш, қайта ишлаш, сотиш ва бошқа соҳалар бўйича хизмат кўрсатиш каби тадбиркорлик фаолиятлари билан шуғулланиши мумкин. Маълумот учун: Чорвачилик маҳсулотлари етиштиришга ихтисослашган фермер хўжалигининг бизнес-режасида назарда тутилган камида 30 шартли бош чорва молларини боқиш шартлари билан ташкил этилади. Бунда шартли равишда ҳар бир бош мол ҳисобига қуйидаги коэффициентлардан фойдаланилади: қорамоллар (сигирлар, насл олинадиган новвослар, бўрдоқига боқиладиган новвослар) ва отлар учун 1,0, ёш қорамоллар учун 0,6, қўй ва эчкилар учун 0,1, чўчқалар учун 0,3 ҳамда паррандалар учун 0,025. Фермер хўжалигига бериладиган ер участкаларининг энг кам ўлчами ҳар бир шартли бош чорва молига ҳисобланганда: -Андижон, Наманган, Самарқанд, Тошкент, Фарғона ва Хоразм вилоятларидаги суғориладиган ерларда камида 0,30 гектарни; -Қорақалпоғистон Республикаси, Бухоро, Қашқадарё, Жиззах, Навоий, Сурхондарё ва Сирдарё вилоятларидаги суғориладиган ерларда камида 0,45 гектарни; -суғорилмайдиган (лалмикор) ерларда камида 2 гектарни ташкил этиши зарур. Деҳқончилик маҳсулотлари етиштиришга ихтисослашаётган фермер хўжаликларига ижарага бериладиган ер участкаларининг энг кам ўлчами: -пахтачилик ва ғаллачилик учун камида 10 гектарни; -боғдорчилик, узумчилик, сабзавотчилик ва бошқа экинлар етиштириш учун камида 1 гектарни ташкил қилади. Фермер хўжалиги ўз хўжалигида етиштирилган маҳсулотларнинг сифатига оид нормативлар ва стандартлар, экология, 20

21 санитарияга (туман санэпидстанцияси, вилоят давлат стандарт ва сертификатлаштириш бошқармаси, туман табиатни ҳимоя қилиш бўлими ва бошқалар) тааллуқли ҳамда қонун хужжатларида белгилаб қўйилган бошқа талаблар ва қоидаларга риоя этиши шарт. Эсдан чиқарманг! Фермер хўжалиги маҳсулот етказиб бериш, тайёрлаш, қайта ишлаш ёки хизмат кўрсатиш каби ўз мажбуриятлари бўйича, шу жумладан тузилган контрактация шартномаларига мувофиқ давлат эҳтиёжлари учун қишлоқ хўжалиги маҳсулотларини белгиланган миқдорда ва сифатда етказиб берилишини таъминлаш бўйича, шунингдек таъминотчи ташкилотлар томонидан моддий-техника ресурслари етказиб берилганлиги ва хизматлар кўрсатилганлиги учун ўз вақтида ҳисоб-китоб қилиш бўйича қонунларга мувофиқ ундирув қаратилиши мумкин бўлган ўз мол-мулки билан жавоб беради. Фермер хўжалигининг бошлиғи фермер хўжалигининг молмулки етарли бўлмаган тақдирда фермер хўжалигининг мажбуриятлари бўйича ўз шахсига қарашли мол-мулк билан қонун хужжатларига мувофиқ субсидиар жавобгар бўлади. Агарда фермер хўжалигидаги иш жараёнларида бирон-бир аъзонинг ҳаёти ва соғлиғига зарар етказилса жавобгар ҳисобидан қайта ташкил этилаётган ёки тугатилаётган фермер хўжалиги раҳбари ҳисобида мабодо маблағ бўлмаган ёки етарли бўлмаган тақдирда эса ундирилиши лозим бўлган суммалар қонун хужжатларида назарда тутилган тартибда давлат томонидан тўланади. Унутманг! Фермер хўжаликларининг хўжалик фаолиятига давлат органлари ҳамда бошқа органлар ва ташкилотлар, шунингдек, уларнинг мансабдор шахслари аралашувига йўл қўйилмайди. Фермер хўжалигининг фаолиятига давлат органлари ҳамда бошқа органлар ва ташкилотларнинг ғайриқонуний қарорлари, улар мансабдор шахслари ёки фуқароларнинг ғайриқонуний ҳаракатлари (ёки ҳаракатсизлиги) натижасида етказилган зарарлар, шу жумладан, бой берилган фойда қонун хужжатларида белгиланган тартибда қопланади. Агарда фермер хўжалигининг раҳбари ташқи иқтисодий фаолият билан шуғулланишни хоҳласа, унда у амалдаги қонун ва белгиланган тартиб асосида рўйхатдан ўтгандан сўнг мустақил равишда шуғулланиши мумкин. 21

22 Фермер хўжалиги ўз фаолиятини бошлар экан, ҳокимият органлари фермер хўжаликларининг ҳуқуқлари ва қонуний манфаатларини ҳимоя қилишни кафолатлайди. Фермер хўжалиги фаолият кўрсатаётган туман ва вилоят давлат органлари ўз ваколатлари доирасида фермер хўжаликларини ривожлантириш ва мустаҳкамлашга кўмаклашиши қонун йўли билан кафолатланган. Республика ва маҳаллий ижро этувчи ҳокимият органлари, шаҳарча, қишлоқ ва овул, фуқаролар ўз-ўзини бошқариш органлари қонун хужжатларида белгиланган тартибда: - ишлаб чиқариш ва ижтимоий-маиший объектлари бўлмаган ҳудудларда фермер хўжаликлари ташкил этилганида мазкур ҳудудларни бирламчи ободонлаштириш (йўллар, электр узатиш ва алоқа линиялари қурилишни, сув билан таъминлашни, газлаштиришни, телефонлаштиришни, радиолаштиришни, ер тузишни, ерларни мелиорациялашни) амалга оширишлари зарур; - ишлаб чиқариш объектлари ва турар жойларни барпо этишда фермер хўжаликларига ёрдам кўрсатишлари; - қишлоқ хўжалиги экинларининг юқори навли уруғликлар ва унинг кўчатлари, органик ва минерал ўғитлар, қишлоқ хўжалик ўсимликларини зараркунда, касаллик ва бегона ўтлардан ҳимоя қилиш воситаларини етказиб бериш юзасидан агротехника ва агрокимё хизмати кўрсатиш тизимлари орқали хизматлар, шунингдек, техникавий хизмат кўрсатиш; - қишлоқ хўжалиги техникаси, асбоб-ускуналар ва инвентарларни лизинг асосида сотиб олишга кўмаклашиш; - зотдор чорва моллар ва паррандалар, уларга зоветеринария хизмати кўрсатилиши учун зарур шароитлар яратиш, шунингдек, омухта ем сотиб олишда кўмаклашиш; - фермер хўжаликларида етиштирилган қишлоқ хўжалик маҳсулотларини тайёрлаш, қайта ишлаш ва сотишда кўмаклашиш ва ушбу йўналишдаги ишлаб чиқаришларни ташкил этаётган фермер хўжаликларини рағбатлантириш; - консалтинг, ахборот, маркетинг тадқиқотлари ва бошқа турли хил хизматлар кўрсатишни амалга оширишда яқиндан ёрдам беришлари зарур. Хусусий тадбиркорликни ривожлантириш учун қонун хужжатларида назарда тутилган қўллаб-қувватлашнинг бошқа шакллари фермер хўжаликларига ҳам тадбиқ этилади. 22

23 Билиб қўйганингиз зарар қилмайди! Фермер хўжаликлари тасаруффидаги ерлардан фойдаланиш ҳамда уларни муҳофаза қилиш устидан давлат назоратини маҳаллий давлат ҳокимияти органлари, шунингдек, махсус ваколатга эга бўлган давлат органлари амалга оширадилар. Қишлоқ хўжалигида ерлардан фойдаланиш ҳамда уларни муҳофаза қилиш устидан давлат назоратини амалга оширувчи давлат органлари ўз ваколатлари доирасида қуйидаги ҳуқуқларга эга: -ерлардан самарали фойдаланиш ҳолати ва ҳамда уларни муҳофаза қилиш масалалари юзасидан жойида текширувлар ўтказиш, мазкур масалалар бўйича барча зарур ҳужжатларни ва материалларни талаб қилиниши ёки олиши, тупроқнинг кадастр маълумотларига мослигини аниқлаш мақсадида уни текшириш; -ер тўғрисидаги қонун ҳужжатлари бузилишининг сабаблари ва бунга олиб келган шарт-шароитларни бартараф этиш бўйича, шунингдек, барча юридик ва жисмоний шахслар томонидан бажарилиши шарт бўлган кўрсатмалар (ёзма буйруқлар) бериш; -айбдор шахслар ва фуқароларни маъмурий жавобгарликка тортиш, ер тўғрисидаги қонун хужжатлари бузилиши туфайли етказилган зарарнинг ўрнини қоплаш бўйича даъволар киритиш, айбдор шахсларни жавобгарликка тортиш юзасидан тегишли корхоналар, муассасалар ва ташкилотлар ҳамда ҳуқуқни муҳофаза қилиш органларига тақдимномалар юбориш; -ер тўғрисидаги қонун хужжатларини бузганлик учун ерларни ижарага бериш шартномаларини муддатидан олдин бекор қилиш ҳақида, шунингдек, ерлардан фойдаланишни чеклаш ва тўхтатиб қўйишга доир материалларни маҳаллий давлат ҳокимияти органларига тақдим этиш; -фермер хўжаликларида ерлардан фойдаланиш ва уларни муҳофаза қилиш масалалари бўйича тегишли аъзолардан зарур ахборотлар олиш, мазкур масалалар юзасидан фермер хўжаликлари раҳбарларининг ҳисоботлари ва ахборотларини эшитиш; -ерлардан фойдаланиш ҳамда уларни муҳофаза қилиш устидан давлат назоратини олиб бориш ишларида қатнашиш учун мутахассисларни белгиланган тартибда жалб қилиш. Қишлоқ хўжалигида ерлардан фойдаланиш ҳамда уларни муҳофаза қилиш устидан давлат назоратини амалга оширувчи давлат органлари ва мансабдор шахслар: 23

24 -ер участкаларидан белгиланган мақсадда фойдаланиш, ер эгалари, ердан фойдаланувчилар томонидан ерларни муҳофаза қилиш тўғрисидаги қонун хужжатларига риоя этилишини белгиланган тартибда текширишлари; -йўл қўйилаётган камчиликларни бартараф этиш ҳамда айбдор шахсларни жавобгарликка тортиш юзасидан ўз вақтида чоралар кўришлари; -ерлардан оқилона фойдаланиш ҳамда уларни муҳофаза қилиш билан боғлиқ тадбирлар юзасидан ўз ваколатлари доирасида кўрсатмалар беришлари мумкин. Фермер хўжаликлари ерлардан фойдаланиш ва уларни муҳофаза қилиш борасидаги фаолияти бир йилда кўпи билан бир марта текширилиши мумкин. Агарда давлат органлари ва мансабдор шахслар томонидан ерлардан оқилона фойдаланмаслик ва уларни муҳофаза қилмаслик сабабларини бартараф этиш юзасидан кўрсатмалар берилган бўлса, улар қўшимча равишда белгиланган муддатда мазкур тадбирларни текширишга ҳақлидир. Фермер хўжаликлари томонидан амалга оширилган ер участкалари олди-сотдиси, уларни ҳадя қилиш, ер участкаларини ўзбошимчалик билан айирбошлаш ҳақиқий эмас деб ҳисобланади. Бундай битимларни амалга оширишда айбдор шахслар қонунга биноан жавобгар бўладилар. Қуйидаги ҳолатларда ҳам фермер хўжаликларининг раҳбарлари ёки аъзолари қонунда белгиланган тартибда жавобгар бўладилар: ерлардан белгиланган мақсадда фойдаланмаслик; ер участкаларини ўзбошимчалик билан эгаллаб олиш; қишлоқ хўжалиги ерларини ва бошқа ерларни яроқсиз ҳолга келтириш, уларни кимёвий ва радиоактив моддалар, ишлаб чиқариш чиқиндилари ва оқова сувлар билан ифлослантириш; ерларнинг ҳолатига салбий таъсир кўрсатадиган объектларни қуриш; ерлардан фойдаланишнинг табиатни муҳофаза қилишга оид талабларини бажармаслик; давлат кадастри маълумотларини бузиб кўрсатиш; ёввойи ўтлар ва зараркунандаларга қарши кураш чораларини кўрмаслик; ерлардан хўжасизларча фойдаланиш, ерларнинг ҳолатини яхшилаш ҳамда тупроқни сув ва шамол эрозиясидан ва тупроқ ҳолатининг ёмонлашувига олиб келадиган бошқа жараёнлардан сақлаш мажбуриятларини бажармаслик; 24

25 ер участкалари бериш тўғрисидаги аризаларни кўриб чиқишнинг белгиланган муддатлари ва тартибини бузиш ҳолатларини содир этишганда. Унутманг: Фермер хўжалигини қайта ташкил этиш (қўшиб юбориш, қўшиб олиш, бўлиш, ажратиб чиқариш, ўзгартириш) Фермер хўжалиги тўғрисида ги Қонун хужжатларида белгиланган тартибда амалга оширилади. Фермер хўжалиги ўз фаолиятини давом эттира олмаётган тақдирда қонунда белгиланган тартибда қуйидаги ҳолатларда тугатилади: - ер участкасини ижарага олиш ҳуқуқидан ихтиёрий воз кечилганда; - фермер хўжалиги моддий-техника ресурслари етказиб берувчи, иш бажарувчи ва хизмат кўрсатувчи ташкилотлар билан ҳисоб-китобларни мунтазам равишда амалга оширмаганида ёки хўжалик умуман банкрот деб эълон қилинганида; - фермер хўжалигининг бошлиғи вафот этиб, хўжалик фаолиятини давом эттиришни ҳохловчи меросхўр бўлмаганда; - давлат ва жамият эҳтиёжлари учун ёки ер тўғрисидаги қонун хужжатларини бузганлик учун, шу жумладан, фермер хўжалиги ер участкасидан белгиланган мақсадда фойдаланмаганида, хусусан контрактация шартномасида назарда тутилмаган қишлоқ хўжалиги экинларини экканида ер участкасини олиб қўйиш зарурати бўлган тақдирда, ер участкасини ижарага олиш шартномаси белгиланган тартибда бекор қилинса. Ушбу ҳолатлар фақат фермер хўжалиги фаолиятини тугатилишига асос бўлади ва фермер хўжалиги хўжалик бошлиғининг қарорига биноан ёки қонун хужжатларида назарда тутилган ҳолларда суднинг қарорига биноан тугатилади. Эсда тутинг: фермер хўжалигини ташкил этилиши, фаолияти, қайта ташкил қилиниши ва тугатилиши соҳасидаги низолар амалдаги қонун хужжатларида белгиланган тартиблар асосида кўриб чиқилади ва этилади. Фермер хўжалиги тўғрисида ги Қонун ҳужжатларини бузганликда айбдор шахслар белгиланган тартибда жавобгар бўладилар. 25

26 Фермер хўжалиги тўғрисидаги қонун ҳужжатларидан фойдаланиш тартиби Фермер хўжалиги ўзига узоқ муддатли ижарага берилган ер участкаларидан фойдаланган ҳолда қишлоқ хўжалиги товар ишлаб чиқариш билан шуғулланувчи юридик шахс мақомига эга мустақил хўжалик юритувчи субъектдир. Фермер хўжаликларини ташкил этиш, уларнинг фаолияти, қайта ташкил этилиши ва тугатилиши билан боғлиқ муносабатлар Фермер хўжалиги тўғрисида ги Қонун ва бошқа қонун ҳужжатлари билан тартибга солинади. Билиб қўйинг: агар Ўзбекистон Республикасининг халқаро шартномасида фермер хўжалиги тўғрисидаги Ўзбекистон Республикасининг қонун хужжатларида назарда тутилганидан бошқа қоидалар белгиланган бўлса, халқаро шартнома қоидалари қўлланилади. Сизнинг бошқа тадбиркорлардан фарқингиз шундаки, сиз бошқараётган хўжаликнинг асосий ишлаб чиқариш воситаси ер бўлганлиги учун ҳам сиз ер билан боғлиқ бўлган барча муносабатларни Ўзбекистон Республикасининг Ер кодексида белгиланган қоида ва тартибларга риоя қилган ҳолда амалга оширасиз. Шунинг учун сиз: Ер кодексининг қуйидаги асосий принципларини билиб қўйсангиз, фойдадан ҳоли бўлмайди: - энг муҳим табиий ресурс, қишлоқ хўжалигининг асоси тариқасида ер фондини асраш, тупроқ сифатини яхшилаш ҳамда унинг унумдорлигини ошириш; - ерлардан оқилона самарали ва белгиланган мақсадда фойдаланишни таъминлаш; - қишлоқ хўжалиги учун мўлжалланган ерларнинг, энг аввало, суғориладиган ерларнинг алоҳида муҳофаза этилишини, кенгайтириб боришнинг ҳамда улардан қатъий белгиланган мақсадда фойдаланишни таъминлаш; - қишлоқ хўжалиги ерларининг унумдорлигини ошириш, ерларнинг мелиоратив ҳолатини яхшилаш ҳамда ерларни муҳофаза қилиш тадбирларини амалга оширишни давлат йўли билан ва бошқа тарзда қўллаб-қувватлаш;

27 - ерга ва табиий муҳитга зарар етказилишининг олдини олиш, экологик хавфсизликни таъминлаш; - ерга эгалик қилиш ва ундан фойдаланиш шаклларининг хилма-хиллиги, ер муносабатлари иштирокчиларининг тенг ҳуқуқлигини таъминлаш ҳамда уларнинг қонуний ҳуқуқ ва маннфаатларини ҳимоя этиш; - ердан фойдаланганлик учун ҳақ тўлаш; - ерларнинг ҳолати ҳақидаги ахборотнинг тўлиқ бўлишини ҳамда ундан эркин фойдаланишга йўл қўйилишини таъминлаш. Умуман Ер кодексида юқоридаги принциплардан келиб чиққан ҳолда фермер хўжалигининг ер билан бўладиган барча муносабатлари аниқ кўрсатиб берилган. Фермер ўз фаолиятида Ер кодекси моддаларидан фойдаланиш механизмлари ёки шарҳлари ёритилган меъёрий хужжатлар тўпламидан фойдаланиши мақсадга мувофиқ. Бу ҳужжатлар у ёки бу моддадан ҳаётда қандай қилиб фойдаланишнинг қоида ва тартибларини белгилайди. Улар Вазирлар Маҳкамасининг Қарори билан тасдиқланади ёки Ўзбекистон Адлия вазирлигида рўйхатдан ўтади. Масалан, Ер кодексида фермер хўжалигини юритиш учун ер участкалари бериш деган модда мавжуд. Бу моддани ҳаётга тадбиқ этиш учун Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 2004 йил 30 октябрдаги 476-сонли қарори билан тасдиқланган Ер участкаларини фермер хўжаликларига узоқ муддатли ижарага бериш тартиби тўғрисидаги Низом ва Ер участкаси фермер хўжалиги томонидан узоқ муддатли ижарага олинишининг намунавий шартномаси меъёрий ҳужжатларидан фойдаланилади. Чунки Ер кодексида ер участкаларини беришнинг асосий қоидалари ёзилган бўлса, ушбу меъёрий ҳужжатларда қайси ер участкалари (контурлар бўйича), қанча муддатга (кодексда 30 йилдан кам бўлмаган, 50 йилгача дейилган) эканлиги аниқ ёзилади ва ерга бўлган эгалик давлат гувоҳномаси берилиб, фермернинг ҳуқуқ ва мажбуриятлари аниқ белгиланади. Фермер асосан ўзининг иш фаолиятини, «Фермер хўжалиги тўғрисида»ги Қонун бўйича амалга оширади. Ушбу қонуннинг 8-моддасида фермер хўжалигининг устави тўғрисида ёзилган бўлса, ушбу уставнинг моҳияти, мазмуни, фермер хўжалигини бошқариш, ишлаб чиқаришни ташкил этиш, фермернинг ҳуқуқ ва мажбуриятлари, фермер хўжалигини қайта ташкил этиш ёки тугатиш билан боғлиқ 27

28 бўлган масалаларни ҳал этиш бўйича Вазирлар Маҳкамасининг 2004 йил 30 октябрдаги 476-сонли қарори билан Фермер хўжалигининг намунавий устави тасдиқланган. Ушбу ҳужжат орқали ҳар бир фермер ўзининг хусусиятлари, шароити, ихтисослигини ҳисобга олган ҳолда фермер хўжалигининг уставини қабул қилади. Қонуннинг 23-моддаси «Фермер хўжалигида меҳнат», деб номланган. Ушбу моддада меҳнатга жалб қилиш, ҳақ тўлаш, суғурта бадалларини тўлаш каби умумий қоидалар белгиланган. Уларни қандай расмийлаштириш ва амалга ошириш бўйича Меҳнат кодексидан ҳамда Вазирлар Маҳкамасининг 2004 йил 30 октябрдаги 476-сонли қарори билан Фермер хўжалиги ходимларини ёллаш тўғрисидаги намунавий шартнома тасдиқланган ҳужжатдан фойдаланилади. Бунда иш берувчи (фермер) ва ходимнинг ҳуқуқ ва мажбуриятлари, ишнинг аниқ кўлами ва унга тўланадиган иш ҳақининг тури ва миқдори, ишнинг тартиби ва бошқа келишувлар ёзилади ҳамда иккала томоннинг имзолари қўйилади. Фермер хўжалиги томонидан ишлаб чиқариладиган маҳсулотларни сотиш, таъминот ва хизмат кўрсатувчи ташкилотлар билан бўладиган иқтисодий алоқаларнинг умумий қоида ва тартиблари «Фермер хўжалиги тўғрисида»ги Қонунда белгилаб қўйилган. Ушбу муносабатларни ташкил этиш механизми (тартиби) Вазирлар Маҳкамасининг 2004 йил 30 октябрдаги 476-сонли қарори билан тасдиқланган Намунавий контрактация шартномаси, Моддий-техника ресурслари етказиб беришга намунавий шартнома, Хизматлар кўрсатишга (ишларни бажаришга) намунавий шартнома ҳужжатларида акс эттирилган. Ушбу меъёрий ҳужжатларда (шаклларда) шартноманинг мазмуни, томонларнинг ҳуқуқ ва мажбуриятлари, маҳсулотнинг, ресурснинг, хизматнинг баҳоси ва ҳисоб-китоб тартиби, томонларнинг жавобгарлиги, низоларни ҳал этиш тартиби, шартноманинг амал қилиши, якуний қоидалар, томонларнинг манзили ва банк реквизитлари ҳақида ёзилган. Бу ҳужжатлардан фойдаланишда ҳар бир фермер маҳсулот, ресурс ва хизмат турлари бўйича алоҳида шартномаларни тузади ҳамда ўзига хос хусусиятларни ҳисобга олган ҳолда тегишли ўзгартиришларни киритади. Умуман фермер хўжалик фаолиятини юритиш жараёнида қўлланадиган қонунлардан фойдаланишда биринчи навбатда қонунларни ҳаётга тадбиқ этиш бўйича Вазирлар Маҳкамасининг қарорлари билан тасдиқланган ёки Адлия вазирлиги 28

29 томонидан рўйхатга олинган қонун ости ҳужжатларини (механизми, тартиби) ўрганиб чиқиши ва тегишли модданинг асл моҳиятини билиб олиши лозим. Ундан кейин ўзининг ҳуқуқ ва мажбуриятлари доирасида тегишли вазирлик, идора ва судларга мурожаат этишлари мумкин. Чизма-1. Фермер хўжалигида қонун ҳужжатларидан фойдаланиш тартиби Кодекс, +онун ФЕРМЕР Моддалар Щаётга тадби= этиш бûйича хужжатлар Вазирлар Маùкамасининг =арори билан тасди=ланган Адлия вазирлигида рûйхатдан ûтган +арор =абул =илиш 1.4. Фермер хўжаликларининг ҳуқуқ ва мажбуриятлари Фермер хўжаликлари барча юридик субъектлар сингари Ўзбекистон Республикасининг Ер кодекси, Фермер хўжалиги тўғрисида ги қонун ва фермер хўжаликлари фаолиятини тартибга солувчи қонунлар ва қонуности ҳужжатларига кўра қуйидаги асосий ҳуқуқларга эгадир. Фермер хўжалиги тадбиркорлик шаклларидан бири бўлиб, ташкил этилишидан кўзланган мақсадларга эришиш учун шу мақсадларга монан тадбиркорлик фаолиятини амалга оширишга ҳақлидир. У хўжалик юритишнинг бошқа шаклларидаги корхоналар билан тенг ҳуқуқларга эга. Фермер хўжалигининг раҳбари унинг уставини қабул қилади ва унга белгиланган тартибда ўзгартиришлар киритади. Яъни фермер хўжалигининг фаолиятида янги йўналишлар, устав капиталини кўпайтириш ёки камайтириш ва бошқа қонунда таъқиқланмаган ўзгартиришлар киритилган тақдирда фермер 29

30 хўжалигининг уставига ўзгартиришлар киритилиб, у тасдиқланади ва қайта рўйхатдан ўтказилади. Фермер фермер хўжалигининг устав фондини шакллантиради ва уни мустақил бошқаради. Яъни устав фондини шакллантиришда ёки уни бошқаришда давлат, жисмоний ва юридик шахслар томонидан аралашувларга йўл қўйилмайди. Фермер хўжалиги ўзига қарашли хўжалик иморатлари, қишлоқ хўжалик экинзорлари ва кўчатзорлари, дов-дарахтлар, маҳсулдор чорва моллари, паррандалар, қишлоқ хўжалиги техникаси, инвентар, асбоб-ускуналар, транспорт воситалари, пул маблағлари, интеллектуал мулк объектлари, шунингдек фермер хўжалиги балансидаги бошқа мол-мулкларни, ишлаб чиқариш фаолияти натижасида етиштирилган маҳсулотлар (давлат буюртмасидаги пахта ва ғалла бундан истисно), олинган фойда ва қонунда таъқиқланмаган асосларда олинган бошқа мол-мулкларини мустақил равишда бошқаришга ҳақлидир. Бундан ташқари сиз ўз фаолиятингизда қуйидаги ҳуқуқларга эга эканлигингизни асло унутманг: - уставда назарда тутилган доирада ва ижара шартномасида белгиланган ихтисослашувга мувофиқ фермер хўжалигининг ишлаб чиқариш фаолиятини ўзига берилган ер участкасида мустақил ташкил этиш; - етиштирилган маҳсулотни сотиш юзасидан юридик ва жисмоний шахслар билан, шу жумладан, давлат эҳтиёжлари учун сотиш юзасидан қонун ҳужжатларига мувофиқ хўжалик шартномалари тузиш; - ҳарид қилинадиган маҳсулотга олдиндан ҳақ тўланадиган фьючерс битимлари тузиш; - ўзи етиштирган маҳсулотга эгалик қилиш, шу жумладан, уни ўзи хоҳлаган истеъмолчиларга сотиш; - етиштирилаётган маҳсулотга ва хизматларга мустақил равишда нарх белгилаш; - қишлоққа хизмат кўрсатувчи ташкилотлар билан электр энергияси, ёнилғи-мойлаш материаллари, минерал ўғитлар, ўсимликларни кимёвий ҳимоя қилиш воситалари етказиб бериш, хизматлар кўрсатиш юзасидан тўғридан-тўғри шартномалар тузиш; - тадбиркорликдан қонун хужжатларида белгиланган тартибда солиқ солинадиган чекланмаган миқдорда даромад (фойда) олиш; 30

31 - олинган даромад (фойда)дан ўз ихтиёрига кўра фойдаланиш, банк ҳисоб рақамидаги ўз маблағларини мустақил Равишда тассаруф этиш; - акцияларни ва бошқа қимматли қоғозларни сотиб олиш; - кредитлар олиш, бошқа юридик ва жисмоний шахсларнинг мол-мулки ҳамда пул маблағларини ихтиёрийлик асосида ва шартнома шартларига мувофиқ жалб қилиш ҳамда уларни ишлаб чиқариш ва такрор ишлаб чиқаришга йўналтириш; - кредит олиш учун ер участкасидан фойдаланишни ижарага бериш ҳуқуқини ва етиштирилган маҳсулотни гаровга қўйиш; - зарур асбоб-ускуналар, ишлаб чиқариш воситаларини сотиб олиш, ижарага олиш, бино ва иншоотлар қуриш ҳамда уларни таъмирлаш, шунингдек, улардан мустақил фойдаланиш; - кичик ва хусусий корхоналар учун берилган имтиёзларнинг барча турларидан фойдаланиш; - ер участкасининг ижара муддати тамом бўлгандан кейин фермер хўжалиги ижара шартномасини янги муддатга узайтириш (чўзиш); - пул муомаласини юритиш ҳамда пул маблағларини сақлаб туриш ва бу маблағларини эркин тасарруф этиш учун банк муассаларида ҳисоб рақамларини очиш; - ихтиёрийлик асосида бирлашиш, шу жумладан, улуш (пай) асосида бирлашиш, маҳсулот етиштириш, харид қилиш, уни қайта ишлаш ва сотиш, моддий-техника таъминоти, қурилиш, техникавий, сув хўжалиги, ветеринария, агрокимё, маслаҳат бериш бўйича ва бошқа хил хизмат кўрсатиш бўйича жамиятларга, иттифоқларга, уюшмаларга кириш; - фермер хўжалиги текшириш ҳуқуқини берувчи тегишли ҳужжат кўрсатилишини талаб қилиш, текширувчиларнинг ваколатларига кирмайдиган масалалар бўйича талабларини бажармаслик ва уларни текшириш мавзусига тегишли бўлмайдиган материаллар билан таништирмаслик; - ер участкасига бўлган ижара ҳуқуқини гаровга қўйиб банклардан узоқ муддатли кредитлар олиш; - ўз ҳуқуқларини ҳимоя қилиш учун фаолиятининг ҳар қандай масалалари бўйича судга мурожаат қилиш; - хўжалик фаолиятини юритишда истиқболга (узоқ муддатга), жорий йилга мўлжалланган бизнес-режасини тузиш ва 31

32 тасдиқлаш ҳамда юридик ва жисмоний шахслар билан ўзаро муносабатларида фермер хўжалиги номидан иш юритиш; - ишончномалар бериш, шартномалар тузиш ва уларнинг бажарилишини таъминлаш, шунингдек, фермер хўжалиги ходимлари билан меҳнат шартномаларини имзолаш, улар ўртасида вазифаларни тақсимлаб, ички меҳнат тартибларини белгилаш; - иш фаолиятидан келадиган даромадларни мустақил тасарруф этиш ва тақсимлаш ҳуқуқларига эгадир. Фермер хўжалиги юқорида келтирилган ҳуқуқлардан фойдаланиш билан бир қаторда қуйидаги мажбуриятларни ўз зиммасига олиб, амалга оширишни унутмаслиги лозим: - фермер хўжалиги ижарага олган ер участкасидан фақатгина қишлоқ хўжалиги маҳсулотлари ишлаб чиқариш учун фойдаланади. Бунда шартномада назарда тутилмаган бошқа экинлар экмаслик; - ер участкасидан ижара шартномасида белгиланган мақсад ва шартларда мақсадли, самарали ва оқилона фойдаланишни таъминлаш; - экология талабларига ва атроф- муҳитни муҳофаза қилишнинг бошқа қоидаларига риоя этиш; - ернинг мелиоратив ҳолатини яхшилаш ва ер участкасининг унумдорлигини ошириш чора-тадбирларини амалга ошириш, бизнес-режаларда ушбу мақсадлар учун маблағлар ажратилишини назарда тутиш; - пахта ва ғаллани навлар бўйича жойлаштиришнинг белгиланган талабларига риоя қилиш; - сувдан лимит асосида фойдаланиш тўғрисидаги шартномага мувофиқ сув ресурсларидан фойдаланиш; - хўжалик ички мелиорация тармоғини тозалаш ва таъмирлаш; - сервутутларга риоя этиш; - фермер хўжалигининг мажбуриятлари ва қарзлари юзасидан тўлиқ жавоб бериш; - қонун хужжатларида белгиланган тартибда солиқ ва бошқа мажбурий тўловларни ўз вақтида тўлаш; - етказиб берилган электр энергияси, ёнилғи-мойлаш материаллари, минерал ўғитлар, ўсимликларни кимёвий ҳимоя қилиш воситалари, кўрсатилган хизматлар учун ўз вақтида ҳисоб-китоб қилиш; 32

33 - қишлоқ хўжалиги маҳсулотлари ва бошқа маҳсулотлар етиштиришда стандартлар талабларига риоя қилиш; - қишлоқ хўжалиги зараркунандалари ва касалликларига қарши кураш олиб бориш; - қишлоқ хўжалиги экинлари, шу жумладан, пахта ва ғалла ҳосили учун сарфланган барча харажатлар фермер хўжалигининг қишлоқ хўжалиги маҳсулотлари сотишдан олинган даромадлари ҳисобига қопланиши; - фермер хўжалиги фаолиятини юритишда унда ишловчилар билан меҳнат шартномаси тузиш ва уларнинг меҳнат фаолияти ҳисобини юритиш ҳамда уларга хавфсиз меҳнат шароитларини таъминлаш; - фермер хўжалиги меҳнат шартномаси асосида ишлаётган шахсларнинг меҳнатига ҳақ тўлаш қонун хужжатларида белгиланган энг кам ойлик иш ҳақидан оз бўлмаган миқдорда, томонларнинг келишувига биноан ҳам пул тарзида, ҳам натура тариқасида ойма-ой тўлаш; - ижтимоий суғурта ва пенсия жамғармаларига бадалларни ўз вақтида ўтказиб бериш; - тузилган контрактация шартномаларига мувофиқ давлат эҳтиёжлари учун қишлоқ хўжалиги маҳсулоти назарда тутилган ҳажмларда етказиб берилишини таъминланиш; 33

34 - ғўза ва дон экинларини навлар бўйича жойлаштиришнинг белгиланган талабларига риоя этиш; - қишлоқ хўжалиги ўсимликларининг зараркунандалар, касалликлар ва бегона ўтлардан муҳофаза қилинишини таъминлаш ва қонун хужжатларига мувофиқ бошқа мажбуриятларни ўз зиммасига олади. Умуман фермер ўзининг ҳуқуқ ва мажбуриятларини жуда яхши билиб олиши ва унга риоя қилиши лозим. Чунки, айрим фермерлар ўз ҳуқуқларини билмаганлиги туфайли панд емоқдалар. Кўплари эса ўз мажбуриятларини амалда бажармаганликлари натижасида молиявий зарар кўрмоқдалар. Айрим ҳолларда ер участкаларидан ва бошқа мол-мулкларидан айри-либ қолмоқдалар. Шунинг учун Сиз (фермер) ларни ўз ҳуқуқ ва мажбуриятларингизни тўла билиб олишларингизни сўраймиз. 34

35 II БОБ. ФЕРМЕР ХЎЖАЛИКЛАРИ ФАОЛИЯТИ ҚОНУН ҲИМОЯСИДА 2.1 Фермерлик фаолияти дахлсиздир...тадбиркорлик, бизнес ва хусусий сектор вакилларига нисбатан муносабатимизни тубдан ўзгартиришимиз керак... Тадбиркорлик фаолиятига нохолис, тирноқ остидан кир қидириш кайфияти билан қарашдан бутунлай воз кечиш, аксинча, уларнинг манфаатлари ва қонуний ҳуқуқлари ҳимоясини тўла таъминлаш фурсати етди. Ислом КАРИМОВ Бозор муносабатларини ривожлантиришга қаратилган Ўзбекистон иқтисодиётининг негизини хилма-хил шакллардаги мулк ташкил этади. Давлат истеъмолчиларнинг ҳуқуқи устунлигини ҳисобга олиб иқтисодий фаолият, тадбиркорлик ва меҳнат қилиш эркинлигини, барча мулк шаклларининг тенг ҳуқуқлилигини ва ҳуқуқий жиҳатдан баб-баравар муҳофаза этилишини кафолатлайди. Хусусий мулк бошқа мулк шакллари каби дахлсиз ва давлат ҳимоясидадир. Ўзбекистон Республикаси Конституциясининг 53-моддаси. Мамлакатимизда мулкчиликнинг ҳамма шакллари тенг ҳуқуқли эканлиги конституцион тарзда эътироф этилган. Бинобарин, фермер хўжаликларининг тўлиқ мулкий, иқтисодий ва молиявий мустақиллигини таъминлайдиган ва фермер хўжаликларига узоқ муддатга ижарага берилган ер ресурсларидан мақсадли, оқилона ва самарали фойдаланишни рағбатлантирадиган ҳуқуқий шарт-шароитлар ва кафолатлар яратиш, уларнинг ҳақ-ҳуқуқларини тўлақонли ҳимоя қилиш, айрим идора ва вазирликларнинг фермер хўжаликлари эркин фаолиятига тўғаноқ бўлаётган хатти-ҳаракатларига чек қўйиш давлат зиммасида ва кафолатидадир. 35

36 Ўзбекистон Республикасининг Асосий қонунида Мамлакат Президенти фуқароларнинг ҳуқуқлари ва эркинликларига, конституция ва қонунларга риоя этилишининг кафилидир, деб ёзиб қўйилган. Демак, бунга кўра Сиз фермерларнинг ҳуқуқ ва манфаатларингизга биринчи кафолат бу Давлатимиз Президентидир. Фермер хўжалиги тўғрисида ги Қонуннинг 29-моддасида Давлат фермер хўжаликларининг ҳуқуқларига риоя этилишини ва қонуний манфаатлари ҳимоя қилинишини кафолатлайди. Давлат органлари фермер хўжаликларини ривожлантириш ва мустаҳкамлашга кўмаклашишлари шарт, деб аниқ белгилаб қўйилган. Бундан ташқари мазкур моддада республика ва маҳаллий ҳокимият органлари шаҳарча, қишлоқ ва овул фуқаролар ўзини ўзи бошқариш органлари қонун ҳужжатларида белгиланган тартибда фермер хўжаликларига кўмак беришлари кўрсатиб ўтилган. 36 Фермер ва фермер хўжаликлари ҳуқуқларини ҳимоя қилиш тизими Жаҳоннинг барча ривожланган давлатларида фермерлик ва фермер хўжаликларининг ҳуқуқлари ҳам давлат, ҳам маҳаллий ҳокимият органлари, адлия тизими ва оммавий ахборот воситалари ҳамда жамоат бирлашмалари, нодавлат ва нотижорат ташкилотлар томонидан ҳимоя қилинади. Маълумки, тараққий этган мамлакатлар каби республикамизда ҳам давлат ҳокимияти моҳиятига кўра учга қонунчилик, ижро этувчи ва суд ҳокимиятига бўлинади. Ва ушбу ҳокимият органлари орқали фермерлик ва фермер хўжаликлари фаолияти ва ҳуқуқлари тараққий этган давлатларда жорий этилган халқаро андозаларга мос келадиган тартибларда ҳимоя қилинади. Қонунчилик ҳокимияти Олий Мажлис (Парламент) фермерлик ва фермер хўжаликларининг ҳуқуқларини ҳимоя қилувчи ва фаолиятларини тартибга солувчи қонунлар, меъёрий ҳужжатлар қабул қилади ва тасдиқлайди.

37 Олий Мажлис Албатта қонун лойиҳаси чуқур таҳлил ва ўрганишни тақозо этади. Тайёрланган ҳар қандай қонун лойиҳаси аввал қуйи Қонунчилик палатаси депутатлари муҳокамасидан ўтади. Депутатлар уни қабул қилгандан сўнг парламентнинг Юқори палатаси Сенатга юборилади ва мазкур палата аъзоларининг тасдиғидан ўтади. Сенат рад этган қонун ҳужжати Қонунчилик палатасига қайтарилади. Парламент палаталари муҳокамасидан ва тасдиғидан ўтган қонун имзолаш ва эълон қилиш учун Республика Президентига юборилади. Президент қонун билан танишиб чиққач, рози бўлса, уни эълон қилади. Агар қонунга эътирозлари бўлса, бу қонунни ўз эътирозлари билан Олий Мажлисга қайтаришга ҳақлидир. Икки палатали парламентнинг вужудга келиши қонун чиқарувчи ҳокимият ролининг ошишига ва парламентнинг қабул қилинган қонунлар ижроси устидан назоратни кучайишига, натижада эса қонунларнинг яхшироқ ижро этилишига олиб келади. Ижро ҳокимияти Президент, Вазирлар Маҳкамаси, вазирликлар, қўмиталар, 37

38 ҳуқуқни ҳимоя қилиш идоралари, ҳокимлик ва бошқа ташкилотлар амалдаги қонунлар ва меъёрий ҳужжатларнинг ижросини таъминлаш ва амалиётга тадбиқ этиш йўли билан фермерлик ва фермер хўжаликлари ҳуқуқларини ҳимоя қиладилар. Амалиётда фермерларнинг асосий фаолиятлари кўпинча қуйи ижро ҳокимияти, яъни вилоят ва туман ҳокимликлари билан жиддий боғлиқ бўлади. Албатта, фермерлар муаммолар, тадбирлар, ишлаб чиқариш билан боғлиқ масалалар бўйича дастлаб маҳаллий давлат ҳокимияти органи сифатида туман ҳокимлигига мурожаат қиладилар. Ҳокимлик томонидан чиқарилган ҳар қандай ҳужжат қонун талабларига мос бўлиши керак. Акс ҳолда ноқонуний чиқарилган биргина қарор ёки ҳужжат фермер ҳаётини, унинг орзу-умидларини чилпарчин қилиб юбориши турган гап. Фермер ёки фермер хўжалиги раҳбари ҳокимликнинг битта ноқонуний қарори ёки ҳужжати билан ана шундай ҳолатга тушиб қолганда, нималарга эътибор бериши керак? Билиб қўйган яхши! Ўзбекистон Республикаси Маҳаллий ҳокимият тўғрисида ги Қонунининг 28-моддасида ҳоким қабул қилган ва чиқарган ҳужжатлар устидан фуқаролар (шу жумладан фермерлар ҳам) жамоат бирлашмалари, корхоналар, муассасалар ва ташкилотлар судга шикоят қилишлари мумкинлиги белгилаб қўйилган. Шунингдек, Вазирлар Маҳкамасининг 2003 йил 20 августдаги 357-сонли қарорига 1-илова сифатида тасдиқланган 38

39 Тадбиркорлик субъектларини давлат рўйхатидан ўтказиш, ҳисобга қўйиш ва руҳсат берувчи ҳужжатларни расмийлаштириш тартиби тўғрисида ги Низомнинг 20-бандида ариза берувчи (Сиз, яъни ҳозирги ёки бўлғуси фермер) рўйхатдан ўтказувчи органнинг қароридан, унинг мансабдор шахсларининг ноқонуний хатти-ҳаракатларидан (ҳаракатсизлигидан) норози бўлган ёки рўйхатдан ўтказиш муддатлари бузилган тақдирда белгиланган тартибда судга мурожаат қилишга ҳақлидир, деб кўрсатиб қўйилган. (Судга мурожаат қилиш тартиби билан кейинроқ батафсил танишасиз.) Башарти Сиз туман ҳокими чиқарган қарор ёки ҳужжат юзасидан судлашишни истамасангиз, унда Ўзбекистон Республикасининг Маҳаллий ҳокимият тўғрисида ги Қонуннинг 25-моддаси 6-бандига асосан ҳаракат қилинг, яъни туман ҳокими чиқарган қарор ёки ҳужжатни юқори турувчи давлат идоралари орқали бекор қилиш ёки ўзгартириш ҳуқуқига эгасиз. Демак, юқори турувчи ҳокимликлар мазкур қонуннинг 25- моддаси 6-бандига мувофиқ қуйи турувчи ҳокимликларнинг қарорларини, башарти, улар Республикамиз Конституциясига, Президент, Вазирлар Маҳкамаси қабул қилган ҳужжатларга, юқори турувчи халқ депутатлари кенгаши ва ҳокимнинг қарорларига зид бўлса, бекор қилади ва халқ депутатлари кенгашига қуйи турувчи халқ депутатларининг ҳужжатларини бекор қилиш тўғрисида тақдимнома киритади. Баъзан туман ҳокимликлари ўзлари чиқарган хоҳ қонуний, хоҳ ноқонуний қарор ва ҳужжатларни юқоридаги қонуннинг 29-моддасини важ қилиб қайта кўриб чиқиш ваколатига эга эканликларини рўкач қилсалар, асло кўнманг. Дарҳол бу қонуннинг 29-моддасида туман ҳокимининг Ўзбекистон Конституциясига ва қонунларига, Республика Президенти ва ҳукуматининг ҳужжатларига зид равишда қабул қилган қарорига нисбатан фақат прокурор келтирган протестга асосан лозим топилсагина, бу қарор шу ҳокимнинг ўзи томонидан кўриб чиқилишига йўл қўйилиши мумкинлигини, акс ҳолда эса юқори турувчи ҳоким ёки Вазирлар Маҳкамаси, заруратга 39

40 қараб Республика Президенти томонидан қайта кўриб чиқилиши ва бекор қилиниши мумкинлигини туман ҳокимига эслатиб, туман (шаҳар), вилоят ёки Республика прокурорига мурожаат қилинг. Шу ўринда прокурор фермер хўжалиги фаолиятини текширувчи ва фермернинг ҳимоячиси эканлиги ҳақида икки оғиз тўхталсак. Фермер хўжаликлари прокурор ҳимоясида ва назоратида Ўзбекистон Республикаси ҳудудида қонунларнинг аниқ ва бир хилда бажарилиши устидан назоратни Ўзбекистон Республикаси Бош прокурори ва унга бўйсунувчи прокурорлар амалга оширади. Ўзбекистон Республикаси Конституциясининг 118-моддаси. 40 Демак, фермер, аввало, Фермер хўжалиги тўғрисида ги қонунни, биз юқорида таъкидлаб ўтган фермерлар ҳаётида туб бурилиш ясаган Президент фармонларини, Вазирлар Маҳкамасининг тегишли қарорларини, фармон, фармойиш ҳамда Вазирлар Маҳкамаси қарорлари билан тасдиқланган Уставлар, Низомлар, Намунавий шартномалар каби фермерлик фаолиятига дахлдор муҳим ҳужжатларни мукаммал билиши ва уларга қатъий амал қилиши лозим. Фермерларни қаттиқ доғда қолдираётган нарса бу шартнома шартларини бажармасликдир. Ахир шартнома бу кичик қонун, уни бажармаслик, режани барбод қилиш, энг ёмони давлатнинг, халқнинг манфаатларига, қолаверса, фермер хўжаликларининг обрўсига жиддий путур етказиш демакдир. Чунки фермерлик фаолияти энг аввало, ҳамкорлар билан ўзаро ишончни, жиддий масъулиятни, машаққатли меҳнатни,

41 шахсий фидойиликни, ақлий тадбиркорлик ва ташаббускорликни, аҳдга вафодорликни, деҳқончилик, иқтисодиёт ва ҳуқуқ соҳасида зарур билимларга эга бўлишини талаб қиладиган соҳа. Бу фазилатларга эга бўлмаган фермер қаттиқ қоқилиши мумкин. Мана шундай ҳолатларда прокурор Сизнинг тўлақонли ҳимоячингиз бўлади. Сиз ўзингизни қийнаган муаммолар, истаган масалалар юзасидан унга тўғридан-тўғри мурожаат қилишга ҳақлисиз. Прокурор Сизга нималарда кўмак бериши мумкин? Аввало, прокурор сизни қийнаган барча масалаларда ҳуқуқий кўмакдош. Қолаверса, амалга оширилаётган иқтисодий ислоҳотлар ва ижтимоий ўзгаришларга, фермерлик фаолиятига тўсқинлик қилувчи ҳар қандай қонун бузилишларини ўз вақтида аниқлаш ва уларнинг олдини олишда; назорат-текширув идораларининг қонунсиз текширувларида, бу назорат-текширувлар натижасида фермерга ёки фермер хўжалиги фаолиятига нисбатан турли иқтисодий ёки тадбиркорлик фаолиятини чеклаш билан боғлиқ чиқарилган қарорларнинг асослигини аниқлашда; Сизнинг хўжалик юритувчи субъект сифатида манфаатларингизга путур етказувчи қонунсиз маъмурий ёки молиявий жазолар қўллаши каби қонун бузилишларини бартараф этишда; назорат-текширув ёки бошқа идоралар томонидан фермерлик фаолиятини текширишнинг асослилигини, текшириш якунига кўра қўлланилган маъмурий жазо ва иқтисодий санкцияларнинг қонунийлигини аниқлашда; ҳуқуқларингиз бузилганда уларни барча чоралар билан тиклашда; мансабдор шахсларнинг ғайри-қонуний ҳуқуқий актларини бекор қилишда, рўйхатдан ўтказиш, ер майдонлари ажратиш, кредит маблағлари билан таъминлаш, маҳсулот сотиш ва етиштириш юзасидан тузилган шартнома шартлари бузилганда; Сизга тегишли ер майдонлари қонунсиз олиб қўйилганда прокурор сизнинг қонуний кўмакдошингиз бўлади. Биз юқорида фермер хўжаликлари ҳуқуқлари Адлия вазирлиги тизими, давлат ва нодавлат нотижорат 41

42 ташкилотлари, жамоат уюшмалари ёки бирлашмалари ҳамда оммавий ахборот воситалари томонидан ҳам ҳимоя қилинишини таъкидлаган эдик. Фермер хўжаликлари манфаатларини ҳимоя қилишда адлия органлари ва оммавий ахборот воситаларининг ўрни Ўзбекистон Республикаси Адлия вазирлиги хўжалик юритувчи субъектлар томонидан Қишлоқ хўжалиги маҳсулотлари етиштирувчилар билан тайёрлов, хизмат кўрсатиш ташкилотлари ўртасида шартномалар тузиш, уларни рўйхатдан ўтказиш, бажариш, шунингдек, уларнинг бажарилиши мониторингини олиб бориш тартиби тўғрисидаги Низом талабларига қатъий риоя этилиши устидан зарур даражада назорат ўрнатсин ЎзР Вазирлар Маҳкамасининг 2003 йил 4 сентябрдаги 383-сонли қарори, 3-банди. Мазкур қарорнинг 2-бандида Адлия вазирлиги, Қишлоқ ва сув хўжалиги вазирлиги зиммасига қишлоқ хўжалиги товар ишлаб чиқарувчилар билан тузилган шартномаларнинг тайёрлов ва хизмат кўрсатиш ташкилотлари томонидан бажарилиши устидан назорат ўрнатиш вазифаси юклатилади. Худди шу банд билан туман қишлоқ ва сув хўжалиги бўлими ходимларининг шартномаларнинг ўз вақтида рўйхатдан ўтказилишига, шунингдек, бу шартномалар бажарилишининг доимий мониторинги олиб борилишига шахсан жавобгар эканлиги ҳам белгилаб қўйилди. Билиб қўйган яхши! Қарорда шартнома мажбуриятлари тайёрлов ва хизмат кўрсатиш ташкилотлари томонидан бажарилмаганлиги билан боғлиқ даъволар бўйича қишлоқ хўжалиги товар ишлаб чиқарувчилари, яъни Сиз фермерлар, шунингдек, фермерларнинг манфаатларини кўзлаб судларга бериладиган даъволар бўйича туман қишлоқ ва сув хўжалиги бўлимлари давлат божидан озод этиладилар. Муҳтарам Фермер! Яна бир янгилик: Илгари Сиз амал қилиб келаётган 1998 йилдаги 42

43 Контрактация шартномаларини тузиш ва бажариш тартиби тўғрисида ги Низом эскирди. Эндиликда Вазирлар Маҳкамасининг 2003 йил 4 сентябрда Қишлоқ хўжалиги ишлаб чиқаришида шартномавий муносабатларни такомиллаштириш ва мажбуриятлар бажарилиши учун томонларнинг жавобгарлигини ошириш чора-тадбирлари тўғрисида ги 383-сонли қарори қабул қилинди. Мана шу қарор билан тасдиқланган (мазкур қарорнинг 3- бандидаги) Низомга асосан шартнома тузишда, уларни ижро этишда тайёрлов, хизмат кўрсатувчи ва таъминотчи корхоналарга нисбатан фермер хўжаликлари устувор мавқега эга эканлиги эътироф этилди. Бу нима дегани? Соддароқ қилиб тушунтирсак, фермер хўжалигининг хизмат кўрсатувчи ва таъминотчи ташкилотларнинг айби билан (минерал ўғитлар, ёнилғи-мойлаш материаллари вақтида етказиб берилмаганлиги, ўз вақтида машина-трактор парклари томонидан ерлар шудгор қилинмаганлиги, ҳосил йиғиштириб олинмаганлиги, сув таъминотида узилишлар бўлганлиги ва бошқа ҳолатлар оқибатида) контрактация шартномаси лозим даражада бажарилмаганлиги исботланса, фермер шартномада белгиланган жавобгарликдан озод этилади. Бунда моддий жавобгарлик ёки бошқа ҳуқуқий чоралар айбдор бўлган хизмат кўрсатувчи ва таъминотчи ташкилотлар зиммасига юклатилади. Демак, фермерларимиз эндиликда юқорида санаб ўтилган қатор ҳолатлар, айниқса, шартномалар тузиш, шартнома шартларининг бажарилиши бўйича қандай муаммо туғилса, тўғридан-тўғри Адлия вазирлигига ёки унинг жойлардаги органларига мурожаат қилиш ҳуқуқига эгадирлар. Оммавий ахборот воситаларининг ўрни Бугунги тезкор замонда фермерларимизнинг иқтисодий ва ҳуқуқий билимларини оширишда, уларнинг амалга ошираётган ибратли ишлари-ю, йўл қўяётган нуқсонларини очиқ-ошкора ёритиб боришда оммавий ахборот воситаларининг алоҳида ўрни борлигига шак-шубҳа йўқ. 43

44 Оммавий ахборот воситалари ходимлари, айниқса, матбуот журналистлари фермер хўжаликлари ҳуқуқларини ҳимоя қилишнинг таъсирчан механизмларини яратишда давлат бошқаруви, назорат текширув идоралари, суд, прокуратура, солиқ идоралари ва фуқароларнинг ўзини-ўзи бошқариш органлари билан жиддий ҳамкорлик қилишмоқда. Оммавий ахборот воситалари ходимлари матбуотда ўз мақолалари билан, телерадио журналистлари эса ўз телекўрсатувлари ва радио эшиттиришлари билан фермер хўжаликлари ҳуқуқларини ҳимоя қиладилар. Турли мақола ва кўрсатувлар орқали ҳамда теле-радио рейдлари орқали фермерларнинг ҳуқуқларини бузаётган идораларнинг, мансабдор шахсларнинг фаолиятидаги камчилик ва нуқсонлар очиб ташланади ва шу йўл билан ўзига хос жамоатчилик назорати ҳамда ҳимояси ташкил этилади. Ўзбекистон телевидениеси томонидан қатор кўрсатувлар, телемулоқотлар ташкил этилиб, бунда фермерлар учун керакли янгиликлар, ҳуқуқий тушунчалар ва зарур маълумотлар бериб борилмоқда. (Мазкур бобнинг 2.3-қисмида фермер хўжаликлари ҳуқуқлари ҳимоя қилинган мақолаларнинг айримлари билан танишасиз.) Суд ҳокимияти Суд ҳокимияти Давлат номидан фермерлик ва фермер хўжаликларининг хавфсизлигини таъминлайди ва қонунга мувофиқ улар ҳуқуқларини ҳимоя қилади. Айни пайтда фермерлар суд орқали ҳимояланиш ҳуқуқига эгадирлар. Бугунги суд ҳокимияти қонуний асосда ҳар қандай тазйиқ ва таъсирлардан, буйруқ, кўрсатма ва аралашувлардан ҳоли этилган, маҳаллий ҳокимиятларга бўйсунмайдиган, фақат қонунга таяниб иш кўрувчи чинакам мустақил идорага айланиб бормоқда. Суд ҳокимиятининг, жумладан, хўжалик судларининг ҳам тузилиши ва шаклланишига оид бир қатор фармонлар ва қарорлар қабул қилинганлиги шундай дейишга асос бўлади. Мамлакатимизда барча турдаги тадбиркорлик, шунингдек, фермерлик фаолиятининг ҳимоячиси сифатида фаолият 44

45 кўрсатаётган хўжалик судларининг бутун диққат-эътибори қонун устуворлигини таъминлашга, тадбиркорлик фаолиятини бутун чоралар билан ҳимоя қилишга қаратилган. Халқимизда камбағални урма, сўкма, чориғини ечиб ол, деган тагдор мақол бор. Бугунги кун фермерини ҳам урмай, сўкмай, ерини олиб қўйиш иллати ҳали камайгани йўқ. Қонун ҳужжатларида фермернинг ери ижара шартномаларида кўрсатилган тартибларда ёки томонларнинг ўзаро келишувига кўра, ёхуд суд қарорига кўра қонунда белгиланган асослар мавжуд бўлгандагина қайтариб олиниши мумкинлиги аниқ белгилаб қўйилган. Суд қайси ҳолларда фермернинг ижара шартномасини бекор қилиши ва ер майдонини олиб қўйиши мумкин, деган савол туғилиши табиий. Билиб қўйган яхши! Суд қарорига асосан қуйидаги ҳолатларда: 1) фермер хўжалиги банкрот бўлганда; 2) ердан белгиланган мақсадда фойдаланилмаганда, шу жумладан, контрактация шартномасида назарда тутилмаган бошқа экин экилганда; 3) самарасиз фойдаланилганда, яъни ижарага олувчининг айби билан 3 йил давомида нормативдаги кадастр баҳосидан кам миқдорда ҳосил олинганда; 4) ернинг экологик ҳолати ижарага олувчининг айби билан ёмонлашганда; 5) ер участкаси давлат ва жамоат эҳтиёжи учун белгиланган тартибда олиб қўйилганда; 6) агар фермер хўжалиги ер участкаси олинган пайтдан бошлаб бир йил мобайнида фаолиятини бошламаса, ижара шартномаси бекор қилиниши мумкин. Суд томонидан ижара шартномасини бекор қилиш ва фермер хўжалигини тугатиш тўғрисида қарор қабул қилинганда ушбу ҳолатларнинг келиб чиқиш сабаблари ҳам ўрганилади. 45

46 Албатта, Сиз судга ердан самарасиз фойдаланмаганлигингизни, нормативдаги кадастр баҳосидан нега кам ҳосил олганлигингизни, бу ҳолат юзага келишида қандай объективсубъектив сабаблар борлигини, кимнинг айби ёки ноқонуний хатти-ҳаракатлари ёки ҳаракатсизлиги сабабчи эканлигини батафсил баён этинг. Сиз Фермер хўжалиги Намунавий уставининг 11-моддаси 16-бандига мувофиқ ўз ҳуқуқларингизни ҳимоя қилиш учун ўз фаолиятингизнинг ҳар қандай масалалари бўйича судга мурожаат қилишга ҳақлисиз. Демак, фермерларнинг ҳуқуқлари қонун чиқарувчи, ижро этувчи ва суд ҳокимияти органлари тарафидан тўла ҳимояланган. Фермерлар ўзларини ҳимоя қилишлари ёки ҳимоя қилинишлари учун мурожаат этадиган давлат органлари қонунда аниқ кўрсатилган ва фермерлар манфаатларини ҳимоялаш тўла кафолатланган Судларга мурожаат қилиш тартиби Умумий судга мурожаат қилиш тартиби Шу ўринда фермерларнинг ҳуқуқи ва эркинликларини бузадиган хатти-ҳаракатлар (қарорлар) устидан судга шикоят бериш тартибини ойдинлаштириб олиш мақсадга мувофиқ. Бунда фермер 1995 йил 30 августда қабул қилинган Фуқароларнинг ҳуқуқлари ва эркинликларини бузадиган хатти-ҳаракатлар ва қарорлар устидан судга шикоят қилиш тўғрисида ги Қонунга асосан харакат қилиши лозим. Чунки мазкур қонунда давлат органлари, корхоналар, муассасалар, ташкилотлар, жамоат бирлашмалари, фуқароларнинг ўзини-ўзи бошқариш органлари ва мансабдор шахсларнинг қайси ноқонуний хатти-ҳаракатлари устидан қандай тартибда судга мурожаат қилиш мумкинлиги аниқ белгилаб қўйилган. Бундан ташқари, Ўзбекистон Республикаси Конституциясининг 35-моддасида эса Ҳар бир шахс бевосита ўзи ва бошқалар билан биргаликда ваколатли давлат органларига, муассасаларига ёки халқ вакилларига ариза, таклиф ва шикоятлар билан мурожаат қилиш ҳуқуқига эга лиги ҳамда Аризалар, таклифлар ва шикоятлар қонунда

47 белгиланган тартибда ва муддатларда кўриб чиқилиши шарт эканлиги кўрсатиб қўйилган. Фермерларнинг мурожаатлари ва, айниқса, шартномалари билан ишлашда давлат ва жамоат ташкилотларида хизмат қилувчи мансабдор шахслар ўз вазифаларини бажариш давомида уларнинг шартномалари, таклифлари, ариза ва шикоятларини қонунда белгиланган муддатларда кўриб чиқиш, фермерларга қаноатланарли жавоб қайтариш ўрнига, бюрократлик, мансабпарастлик, хизматга бепарво ва совуққонлик билан қараш ҳолатлари ҳали учраб туради. Масалан, фермерлар томонидан солиқлар, йиғимлар ва бошқа барча мажбурий тўловлар ўз вақтида тўлангандан кейин ҳам, айниқса, ёнилғи- мойлаш материаллари, минерал ўғитлар, ўсимликларга кимёвий ишлов беришга ёки чорва молларига дори-дармонлар етказиб берувчи, ветеринария ёки бошқа хизматлар кўрсатувчи идораларнинг раҳбарлари ёки бу идораларнинг масъул ходимлари билан ўз вақтида қонуний ҳисоб-китоблар қилинганига қарамай, улар фермерларни турли баҳоналар билан сарсон қиладилар. Айни мана шу ҳолатларда фермерларнинг қонуний ҳуқуқлари бузилади ва шикоят билан судга мурожаат қилишга асос бўлади. Шунингдек, фермерларнинг ишлаб чиқариш билан боғлиқ таклифлари, мурожаатлари, хатлари, илтимослари ва шикоятларидаги қонуний истакларини рўёбга чиқаришга ёки шартнома шартларида кўрсатилган маҳсулот етиштириш учун зарур воситаларни олишларига монеълик туғдирадиган, фермерларнинг зиммасига қонунга хилоф равишда қандайдир мажбуриятлар юклатилишига сабаб бўладиган хаттиҳаракатлар ва қарорлар ҳам ана шундай ноқонуний ҳолатлар тоифасига киради ва судга мурожаат қилишга асос бўлади. Бу тоифа хатти-ҳаракатлар юзасидан судга шикоят билан мурожаат қилаётган фермер шикоятнинг мазмунига, унинг ёзилиш тартибига жиддий аҳамият бериши жуда муҳимдир. Чунки бу ўз навбатида ишни тез ва мазмунан ҳал этилишида асосий омил бўлиб хизмат қилади. Шундай қилиб, фермер судга шикоят билан мурожаат қилишда қуйидагиларга эътибор бериши лозим: 47

48 - фермернинг исми, отасининг исми, фамилияси ва унинг турар-жойи; - шикоят қилинаётган идора ёки корхоналарнинг, мансабдор шахсларнинг номи ва уларнинг манзили; - қайси хатти-ҳаракат ёки қарорлар устидан шикоят қилинаётганлиги, агар илгари мурожаат қилган бўлса, шикоят юзасидан қаерда ва қандай қарор қабул қилинганлиги; - қандай асосларга кўра фермер хатти-ҳаракатлар (қарорлар)нинг ноқонуний деб топганлиги; - ҳамда фермернинг мазкур шикоят юзасидан талаби аниқ кўрсатилиши жоиз. Бундан ташқари ҳар бир фермер ўз ҳақ-ҳуқуқларини бузадиган бошқа органларнинг ҳар қандай хатти-ҳаракатлари (қарорлари) устидан ҳам шикоят билан бевосита судга ёки юқори турувчи органга, идорага ёхуд мансабдор шахсга мурожаат қилиш ҳуқуқига эгадир. Агарда мазкур органлар идора ёки мансабдор шахслар шикоятни белгиланган муддатда кўриб чиқмасалар, бу ҳақда ўз жавобини бермаган ёки шикоятни қондиришни рад этган бўлсалар, фермер ушбу ишлар юзасидан альтернатив (муқобил) судга мурожаат қилишга ҳақлидир. Яъни фермернинг хоҳишига қараб бу шикоят ўзи яшайдиган жойдаги судга ёки орган жойлашган ердаги ёхуд шикоят қилинаётган мансабдор шахснинг иш жойи жойлашган ҳудуддаги судга берилади. Бериладиган аризанинг формаси ва мазмуни бўйича Фуқаролик Процессуал Кодексининг 149-моддасида қўйилган талаблардан келиб чиққан ҳолда, шикоятда, жумладан, қандай хатти-ҳаракатлар юзасидан шикоят қилинаётганлиги, бу хаттиҳаракатлар (қарорлар) оқибатида фермернинг қандай муайян ҳуқуқ ва эркинликлари бузилганлиги, худди шундай шикоят тобелик тартибида юқори турувчи органга ёки мансабдор шахсга берилган - берилмаганлиги ва берилган бўлса, қандай жавоб олинганлиги кўрсатилган бўлиши лозим. Фуқароларнинг мурожаатлари тўғрисида ги Қонуннинг 15-моддасига кўра, ариза, таклиф ва шикоятлар буларда қўйилган масалаларни ҳал этиш ваколат доирасига кирадиган давлат органларига, бевосита ёки бўйсинув тартибида юқори 48

49 турувчи органга берилади. Фермерлар ариза, таклиф ва шикоятларини шахсан беришга, шунингдек, бу борадаги ваколатни ўз вакилига беришга ёки мурожаатларни алоқа воситалари орқали юборишга ҳақлидирлар. Бу мурожаатлар бўйича қабул қилинган қарорни давлат органининг раҳбари ёки бошқа ваколатли мансабдор шахси имзолаши керак. Сансалорликка йўл қўймаслик мақсадида, қонунда фуқароларнинг таклиф, ариза ва шикоятлари 10 кунлик, 15 кунлик ҳамда 1 ойлик муддат ичида ҳал этилиши аниқ белгилаб қўйилган. Шунингдек, қонунда фермерларнинг ўз мурожаатларини кўриб чиқилишида шахсан иштирок этиш ҳуқуқи ҳам мустаҳкамланган. Мурожаати давлат органлари томонидан кўриб чиқилаётган фермер ўз мурожаатининг кўриб чиқилиши жараёни ҳақида ахборот олиш, важларини шахсан баён этиш ва изоҳлаб бериш, мурожаатни текшириш материаллари ҳамда кўриб чиқиш натижалари билан танишиш, қўшимча материаллар тақдим этиш ёки уларни бошқа органлардан сўраб олиш тўғрисида илтимос қилиш, адвокат ёки ўз вакили хизматларидан фойдаланиш ҳуқуқига эга. Ариза, шикоят ва мурожаатларни кўриб чиқиш натижаси мурожаатларнинг кўриб чиқилиши жараёнида фермер иштирок этган - этмаганлигидан қатъий назар, ариза ёки шикоят муаллифига ёзма равишда маълум қилиниши шарт. Фермерларнинг мурожаатларини қабул қилишни ва кўриб чиқишни асоссиз рад қилиш, уларни кўриш муддатларини бузиш, қонунга зид қарор қабул қилиш, бузилган ҳуқуқларни тиклаш ва мурожаат бўйича қабул қилинган қарорни бажармаслик, фермернинг шахсий ҳаётига доир маълумотларни уларнинг розилигисиз ошкор қилиш, фермерни мурожаат қилганлиги учун таъқиб қилиш қонунга мувофиқ жавобгарликка сабаб бўлади. Фермерлар яна шуни аниқ билиб қўйишлари керак: Фуқаролик ишлари билан боғлиқ мурожаатлар Фуқаролик тўғрисида ги Қонунда белгиланган тартибда; хўжалик ишлари, жиноят ишлари, суриштирув, тергов органлари ходимлари ҳаракатлари ҳамда суд ажримлари, ҳал қилув қарорлари ва 49

50 ҳукмларига нисбатан мурожаатлар эса Фуқаролик Процессуал Кодекси, Хўжалик Процессуал Кодекси ва Жиноят Процессуал кодексларида белгиланган тартибларда ҳал этилади. Юқорида фермерларнинг ҳуқуқ ва эркинликлари бузилганда судга мурожаат қилишнинг умумий тартибларини кўриб чиқдик. Қуйида айнан хўжалик ишлари бўйича хўжалик судларига мурожаат қилиш тартибини кўриб чиқамиз. а) Биринчи инстанция хўжалик судларига мурожаат қилиш тартиби Ҳар қандай манфаатдор шахс ўзининг бузилган ёки низолашаётган ҳуқуқлари ёҳуд қонун билан қўриқланадиган манфаатларини ҳимоя қилишни сўраб хўжалик судига ушбу Кодексда белгиланган тартибда мурожаат қилишга ҳақли. Ўзбекистон Республикаси Хўжалик Процессуал Кодексининг 1-моддаси. Демак, фермер юридик шахс сифатида фермер хўжалигининг манфаатлари ва ҳуқуқлари бузилганда хўжалик судига қайси тартибда мурожаат қилиши керак? Бу тартиблар нималардан иборат, деган саволни ойдинлаштириб оламиз. Фермерлар амалдаги қонунларда ва Фермер хўжалиги тўғрисида ги Қонунда кўрсатилган барча манфаатларига путур етганда ва шу қонуннинг 16-моддасида белгилаб берилган фермер хўжалигининг ишлаб чиқариш билан боғлиқ ҳуқуқлари ва бошқа барча ҳуқуқлари бузилганда бу манфаат ва ҳуқуқларни ҳимоя қилиш учун қуйидаги тартибда судга мурожаат қиладилар. Қарз ундириш тартиби Қарз ундириш ҳақидаги аризанинг шакли ва мазмуни Ариза хўжалик судига ёзма шаклда судловга тегишлиликнинг умумий қоидалари бўйича берилади. Ариза кредитор, яъни фермер ёки унинг вакили томонидан имзоланади. Вакил томонидан имзоланадиган аризага ишончнома илова қилинади. 50

51 Аризада қуйидагилар: 1) ариза берилаётган хўжалик судининг номи; 2) кредитор фермернинг, қарздорнинг номи ва уларнинг манзиллари; 3) фермернинг қонун ҳужжатларига асосланган талаби; 4) талабга асос бўлган ҳолатлар ва уларни тасдиқловчи далиллар; 5) ундириладиган сумманинг ҳисоб-китоби; 6) илова қилинаётган ҳужжатлар рўйхати кўрсатилиши керак. Даъво тақдим этиш тартиби Даъво аризасининг шакли ва мазмуни Даъво аризаси хўжалик судига ёзма шаклда берилади. У фермер ёки унинг вакили томонидан имзоланади. Даъво аризасида: 1) ариза берилаётган хўжалик судининг номи; 2) ишда иштирок этувчи шахсларнинг номи, уларнинг почта манзиллари; 3) агар даъво баҳоланиши лозим бўлса, даъвонинг баҳоси; 4) даъво талабларига асос бўлган ҳолатлар; 5) даъво талабларининг асосларини тасдиқловчи далиллар; 6) ундириладиган ёки низолашилаётган сумманинг ҳисобкитоби; 7) фермернинг қонун ҳужжатларини далил қилиб келтирган талаблари, даъво бир неча жавобгарга нисбатан тақдим этилганда эса - уларнинг ҳар бирига қўйилган талаблар; 8) низони жавобгар шахс билан судгача ҳал қилиш (талабнома юбориш) тартибига риоя этилганлиги тўғрисидаги маълумотлар, агар бу шу тоифадаги низолар учун қонунда ёки шартномада назарда тутилган бўлса; 9) илова қилинаётган ҳужжатлар рўйхати кўрсатилиши керак. Даъво аризасида агар низони тўғри ҳал қилиш учун зарур бўлса, бошқа маълумотлар ҳам, шунингдек фермерда мавжуд бўлган илтимосномалар ҳам кўрсатилади. Фермер судга даъво тақдим этганда ишда иштирок этувчи бошқа шахсларга даъво аризасининг ва унга илова қилинган, бу 51

52 шахсларда бўлмаган ҳужжатларнинг нусхаларини юбориши шарт. Даъво аризасига: 1) белгиланган тартибда ва миқдорда давлат божи тўланганлигини; 2) даъво аризасининг ва унга илова қилинган ҳужжатларнинг нусхалари юборилганлигини; 3) низони жавобгар билан судгача ҳал қилиш (талабнома юбориш) тартибига риоя этилганлигини, агар бу шу тоифадаги низолар учун қонунда ёки шартномада назарда тутилган бўлса; 4) даъво талабларига асос бўлган ҳолатларни тасдиқловчи ҳужжатлар илова қилинади. Агар даъво аризаси фермернинг вакили томонидан имзоланган бўлса, унинг даъво тақдим этишга ваколатли эканлигини тасдиқловчи ишончнома илова қилинади. Шартнома тузишга мажбур этганлик тўғрисидаги аризага шартнома лойиҳаси илова қилинади. Фермер ўзаро боғлиқ бўлган бир неча талабни битта даъво аризасида бирлаштиришга ҳақлидир. Хўжалик суди эса айни бир шахслар иштирок этувчи бир турдаги бир неча ишни битта иш юритишга бирлаштиришга ва аксинча, бир ёки бир неча бирлаштирилган талабни алоҳида иш юритишга ажратишга ҳақлидир. Хўжалик суди ишларни бирлаштириш ва талабларни алоҳида иш юритишга ажратиш тўғрисида ажрим чиқаради ва фермерга маълум қилади. Даъво аризасини қабул қилиш тартиби Даъво аризасини қабул қилиш масаласини судьянинг якка ўзи ҳал қилади. Судья Хўжалик Процессуал Кодексида назарда тутилган талабларга риоя этган ҳолда берилган даъво аризасини хўжалик судининг иш юритишига қабул қилиши шарт. Судья даъво аризасини қабул қилиш тўғрисида у келиб тушган кундан бошлаб ўн кундан кечиктирмай ажрим чиқаради. Даъво аризасини қабул қилиш тўғрисидаги ажримнинг мазмуни ишни мажлисда кўришга тайёрлаш тўғрисидаги ажримда баён қилиниши мумкин. 52

53 Судья даъво аризасини қабул қилишни қуйидаги ҳолларда рад этади: 1) низо хўжалик судида кўриб чиқишга тегишли бўлмаса; 2) айни бир шахслар ўртасидаги, айни бир предмет тўғрисидаги ва айни бир асослар бўйича низо юзасидан ишни юритишни тугатиш тўғрисида хўжалик судининг қонуний кучга кирган ҳал қилув қарори ёки ажрими ёхуд умумий суднинг келишув битимининг тасдиқлаш тўғрисида ҳал қилув қарори ёки ажрими бўлса; 3) хўжалик судининг, умумий суднинг ҳакамлар судининг иш юритишида айни бир шахслар ўртасида, айни бир предмет тўғрисида ва айни бир асослар бўйича низо юзасидан иш мавжуд бўлса; 4) айни бир шахслар ўртасидаги, айни бир предмет тўғрисидаги ва айни бир асослар бўйича низо юзасидан қабул қилинган ҳакамлар судининг қонуний кучга кирган қарори бўлса, (хўжалик суди ҳакамлар судининг қарорини мажбурий ижро этиш учун ижро варақасини беришни рад этиб, ишни қарорни қабул қилган ҳакамлар судига янгидан кўриш учун қайтарган, бироқ ишни ўша ҳакамлар судида кўриш имконияти бўлмаган ҳоллар бундан мустасно). Судья даъво аризасини қабул қилишни рад этиш тўғрисида ажрим чиқаради. Ажрим ишда иштирок этувчи шахсларга ариза келиб тушган кундан бошлаб беш кундан кечиктирмасдан юборилади. Фермерга юборилаётган ажримга даъво материаллари илова қилинади. Даъво аризасини қабул қилишни рад этиш тўғрисидаги ажрим устидан шикоят қилиш (протест келтириш) мумкин. Даъво аризасини қайтариш тартиби Судья даъво аризасини ва унга илова қилинган ҳужжатларни қуйидаги ҳолларда: 1) даъво аризасининг Хўжалик Процессуал Кодексида белгиланган шакли ва мазмунига риоя қилинмаган бўлса; 2) даъво аризаси имзоланмаган ёки уни имзолаш ҳуқуқига эга бўлмаган шахс ёхуд мансаб мавқеи кўрсатилмаган шахс томонидан имзоланган бўлса; 53

54 3) иш мазкур хўжалик суди судловига тегишли бўлмаса; 4) ишда иштирок этувчи бошқа шахсларга даъво аризасининг нусхалари юборилганини тасдиқловчи далиллар тақдим этилмаган бўлса; 5) белгиланган тартибда ва миқдорда давлат божи тўланганлигини тасдиқловчи ҳужжатлар тақдим этилмаган бўлса, давлат божи тўлашни кечиктириш, бўлиб-бўлиб тўлаш мумкинлигини қонунда назарда тутилган ҳолларда, бу ҳақда илтимоснома берилмаган ёхуд илтимоснома рад этилган бўлса; 6) шу тоифадаги низолар учун қонунда ёхуд шартномада назарда тутилган ҳолларда фермер жавобгар билан низони судгача ҳал қилиш (талабнома юбориш) тартибига риоя этилганини тасдиқловчи ҳужжатларни тақдим этмаган бўлса; 7) битта даъво аризасида бир ёки бир неча жавобгарга ўзаро боғланмаган бир неча талаб бирлаштирилган бўлса; 8) қонун ҳужжатларига ёки шартномага мувофиқ қарз банк ёхуд бошқа кредит муассасаси орқали олиниши лозим бўлганида жавобгардан қарзни олиш учун банкка ёки бошқа кредит муассасасига мурожаат қилинганлиги ҳақида далиллар тақдим этилмаган бўлса; 9) агар даъво аризасини иш юритишга қабул қилиш тўғрисида ажрим чиқарилгунга қадар уни қайтариб олиш тўғрисида фермердан ариза тушган бўлса қайтарилади. Судья даъво аризасини қайтариш тўғрисида у олинган кундан бошлаб беш кундан кечиктирмай ажрим чиқаради. Фермер норози бўлса даъво аризасини қайтариш тўғрисидаги ажрим устидан шикоят қилиши мумкин. Даъво аризасининг қайтарилиши йўл қўйилган хатолар бартараф этилгандан кейин иккинчи марта хўжалик судига умумий тартибда даъво аризси билан мурожаат этишга тўсқинлик қилмайди. Қонунда фермернинг даъво аризаси юзасидан иккинчи тараф даъвога нисбатан ўз фикр-мулоҳазаларини фақат ёзма равишда билдириши белгилаб қўйилган. Демак ишда иштирок этувчи иккинчи тараф фермернинг даъво аризаси юзасидан даъвога қарши эътирозларини тасдиқловчи ҳужжатлар илова қилинган ёзма фикрини ва ишда иштирок этувчи шахсларга 54

55 ёзма фикрнинг ҳамда уларда бўлмаган ҳужжатларнинг нусхалари юборилганини тасдиқловчи далилларни иш кўриладиган кунгача етиб боришини таъминлайдиган муддатда хўжалик судига юборишга ҳақли. Ёзма фикрда: 1) ёзма фикр юборилаётган хўжалик судининг номи; 2) фермернинг номи ва ишнинг тартиб рақами; 3) даъво талаблари рад этилган тақдирда, фермернинг талабларини тўлиқ ёки қисман рад этишнинг қонун ҳужжатларига асосланган сабаблари, шунингдек эътирозларни асословчи далиллар; 4) ёзма фикрга илова қилинаётган ҳужжатлар рўйхати; 5) бошқа маълумотлар, шунингдек жавобгарда мавжуд бўлган илтимосномалар кўрсатилади. Ёзма фикр ишда иштирок этувчи шахс ёки унинг вакили томонидан имзоланади. Вакил томонидан имзоланган ёзма фикрга унинг ишни юритишга ваколати борлигини тасдиқловчи ишончнома ҳам илова қилинади. Фермернинг даъвоси юзасидан қарши тараф ҳам иш бўйича ҳал қилув қарори қабул қилингунга қадар дастлабки даъво билан бирга кўриб чиқиш учун фермерга қарши ўзининг даъвосини тақдим этишга ҳақлидир. Демак қарши тараф ҳам даъвосини тақдим этишда даъво тақдим этишнинг умумий қоидалари бўйича ҳаракат қилади. Қарши даъво: 1) қарши талаб дастлабки талабни ҳисоб қилишга қаратилган бўлса; 2) қарши даъвони қаноатлантириш дастлабки даъвони қаноатлантиришни тўлиқ ёки қисман мумкин бўлмайдиган қилиб қўйса; 3) қарши даъво билан дастлабки даъво ўртасида ўзаро боғлиқлик бўлиб, уларни биргаликда кўриб чиқиш низони тез ва тўғри кўришга олиб келса қабул қилинади. Мабодо ишда иштирок этувчи шахслар ишни судда кўрилиши вақтида ўз манзилларини ўзгартирсалар, бу ҳақда хўжалик судига хабар беришлари шарт. 55

56 б) Апелляция инстанциясига мурожаат қилиш тартиби Фермернинг даъвосида келтирилган талаблар қисман ёки бутунлай қаноатлантирилмай қолдирилса, ёхуд судда мағлуб бўлган иккинчи тараф биринчи инстанция судининг ҳал қилув қароридан норози бўлса, албатта, апелляция судига мурожаат қилинади. Демак ишда иштирок этувчи ҳар икки тараф ҳам хўжалик судининг қонуний кучга кирмаган ҳал қилув қарори устидан апелляция шикояти беришга ҳақлидирлар. Апелляция шикоятини кўрувчи хўжалик суди Фермернинг апелляция шикоятини биринчи инстанцияда ҳал қилув қарорини қабул қилган вилоят ёки Республика Олий хўжалик судининг апелляция инстанцияси кўради. Фермер хўжалик судининг ҳал қилув қарори қабул қилингандан кейин бир ой ичида апелляция шикояти беради ва ўз апелляция шикоятида: 1) шикоят йўлланган хўжалик судининг номини; 2) ўзининг исми, отасининг исми ва фамилиясини; 3) устидан шикоят берилаётган ҳал қилув қарорини қабул қилган хўжалик судининг номи, ишнинг тартиб рақами ва ҳал қилув қарори қабул қилинган сана, низонинг предметини; 4) ўзининг барча талабларини ва суднинг ҳал қилув қарорини нотўғри деб ҳисоблашининг асослари, бунга далил бўлган қонун ҳужжатлари ҳамда иш материалларини; 5) шикоятга илова қилинаётган ҳужжатлар рўйхатини кўрсатиши керак. Апелляция шикояти фермер томонидан ёки унинг вакили томонидан имзоланади. Шикоят унинг вакили томонидан имзоланса, шикоятга вакилнинг суд ҳужжатлари устидан шикоят қилиш ваколатини тасдиқловчи ишончнома, давлат божи тўланганлиги ва шикоят нусхалари ишда иштирок этувчи бошқа шахсларга юборилганини тасдиқловчи далиллар илова қилинади. Айни пайтда фермер қарши тарафга ҳам шикоятнинг ва унга илова қилинган, қарши тарафларда бўлмаган ҳужжатларнинг нусхаларини юбориши керак. 56

57 Худди биринчи инстанцияда бўлгани каби қарши тараф фермернинг апелляция шикоятининг нусхасини олгач, апелляция шикояти юзасидан ўз ёзма фикрини ва ёзма фикрнинг нусхалари ишда иштирок этувчи бошқа шахсларга юборилганини тасдиқловчи далилларни апелляция шикояти кўриладиган кунгача етиб боришини таъминлайдиган муддатда хўжалик судига юборишга ҳақлидир. Қарши тарафнинг ёзма фикри ўзи ёки унинг вакили томонидан имзоланади. Вакил томонидан имзоланган ёзма фикрга вакилнинг ишни юритишга ваколатли эканлигини тасдиқловчи ишончнома илова қилинади. Ёзма фикрга аввал тақдим этилмаган ҳужжатлар, ишда иштирок этувчи бошқа шахсларга уларда бўлмаган ҳужжатларнинг нусхалари юборилганини тасдиқловчи далиллар илова қилинади. Ҳамиша ишнинг пишиқ бўлгани яхши, акс ҳолда судья: 1) апелляция шикояти имзоланмаган ёхуд уни имзолашга ҳуқуқи бўлмаган шахс ёки мансаб мавқеи кўрсатилмаган шахс томонидан имзоланган бўлса; 2) апелляция шикоятига унинг нусхалари ишда иштирок этувчи шахсларга жўнатилганини тасдиқловчи далиллар илова қилинмаган бўлса; 3) апелляция шикоятига белгиланган тартибда ва миқдорда давлат божи тўланганлигини тасдиқловчи ҳужжатлар илова қилинмаган бўлса, қонунда давлат божини тўлаш муддатини кечиктириш ёки бўлиб-бўлиб тўлаш имконияти назарда тутилган ҳолларда эса, бу ҳақда илтимоснома берилмаган ёки илтимоснома рад этилган бўлса; 4) апелляция шикояти иш юритишга қабул қилингани тўғрисидаги ажрим ишда иштирок этувчи шахсларга юборилгунга қадар шикоят берган фермердан аризани қайтариб олиш тўғрисида ариза тушса апелляция шикоятини қайтариб юбориши мумкин. Фермер апелляция шикоятини қайтариш тўғрисидаги суд ажрими ёки апелляция инстанциясининг қарори устидан кассация шикояти бериши мумкин ёки юқорида келтирилган 1, 2, 3-бандларда кўрсатилган ҳолатлар бартараф этилганидан 57

58 кейин хўжалик судига апелляция шикояти билан умумий тартибда яна мурожаат қилишга ҳақли. в) Кассация инстанциясига мурожаат қилиш тартиби Фермер Ўзбекистон Республикаси Олий хўжалик судига ўзининг кассация шикоятини ҳал қилув қарори ёки қарор қабул қилган хўжалик суди орқали беради. Ҳал қилув қарори ёки қарор қабул қилган хўжалик суди шикоят тушган кундан эътиборан беш кунлик муддатда уни Ўзбекистон Республикаси Олий хўжалик судига иш билан бирга юбориши шарт. Кассация шикоятини бериш муддати Кассация шикояти (протести) хўжалик судининг ҳал қилув қарори ёки апелляция инстанциясининг қарори қонуний кучга кирганидан кейин бир ой давомида берилиши мумкин. Кассация шикоятининг мазмуни Фермер ўзининг кассация шикоятида қуйидагиларни: 1) шикоят йўлланаётган хўжалик судининг номини; 2) ўзининг ва ишда иштирок этувчи шахсларнинг номини; 3) устидан шикоят берилаётган ҳал қилув қарорининг ёки қарорни қабул қилган хўжалик судининг номи, ишнинг тартиб рақами ва ҳал қилув қарори, қарор қабул қилинган сана, низо предметини; 4) ўзининг талаблари, моддий ёхуд процессуал ҳуқуқ нормаларининг бузилиши ёки нотўғри қўлланилиши нимадан иборатлигини; 5) шикоятига илова қилинаётган ҳужжатлар рўйхатини кўрсатиши керак. Кассация шикоятида ишнинг ҳолатлари исботланмаганлигини ёки ишда иштирок этувчи шахсларнинг ҳақиқий муносабатлари тўғрисида ҳал қилув қарори ёки қарорда баён қилинган хулосалар ишнинг ҳолатларига номувофиқлигини важ қилиб келтиришга йўл қўйилмайди. Кассация шикояти фермер ёки унинг вакили томонидан 58

59 имзоланади. Вакил томонидан имзоланган шикоятга унинг суд ҳужжатлари устидан шикоят қилиш ваколатини тасдиқловчи ишончнома, агар у аввал ушбу иш бўйича тақдим этилмаган бўлса, илова қилинади. Шикоятга давлат божи тўланганлигини ва ишда иштирок этувчи бошқа шахсларга шикоятнинг нусхалари юборилганлигини тасдиқловчи ҳужжатлар илова қилинади. Фермер кассация инстанциясига кассация шикояти билан мурожаат қилганда суд унинг шикоятини қайтариб юбормаслиги учун фермер худди аппеляция шикоятини қайтариш тартибида белгиланган каби тартиб шартларига қатъий амал қилиши лозим. Кассация инстанциясида қуйидаги қўшимча асослар: 1) кассация шикояти ҳал қилув қарорини қабул қилган хўжалик судини четлаб ўтган ҳолда юборилган бўлса; 2) кассация шикоятида моддий ёки процессуал ҳуқуқ нормаларини бузиш ёки нотўғри қўлланиш нимадан иборатлиги кўрсатилган бўлмаса шикоятни қайтаришга сабаб бўлади. Кассация шикояти биринчи инстанция судининг судьяси томонидан қайтарилади. Агар шикоятни қайтариш асослари кассация инстанциясида аниқланган бўлса, шикоятни шу инстанция судининг судьяси қайтаради. г) Назорат тартибида мурожаат қилиш Фермер норози бўлиб, ўзининг ҳақлигига ишонса ишни назорат тартибида кўриш учун назорат тартибида ишни кўрувчи судга барча важлари билан Ўзбекистон Республикаси Олий хўжалик суди раёсатининг қарорларидан ташқари бошқа барча хўжалик судларининг қонуний кучга кирган ҳал қилув қарорлари ва қарорлари устидан мурожаат қилишга ҳақлидир. Фермернинг ёки унинг вакилининг шикояти асосида Ўзбекистон Республикаси Олий хўжалик судининг раиси ва унинг ўринбосарлари, Ўзбекистон Республикаси Бош прокурори ва унинг ўринбосарлари (агар фермер шикоят билан Бош прокурорга ёки унинг ўринбосарларига мурожаат қилган бўлса) ҳар қандай хўжалик судининг қонуний кучга кирган ҳал 59

60 қилув қарорлари, ажримлари ва қарорлари устидан протест келтиришга ҳақлидир. Қонунда хўжалик судларининг қонуний кучга кирган ҳужжатларини янги очилган ҳолатлар бўйича қайта кўриши мумкинлиги белгилаб қўйилган. Бунда дастлабки иш кўрилаётган вақтда фермерга маълум бўлмаган ва маълум бўлиши ҳам мумкин бўлмаган, иш учун муҳим ҳолатлар, ишда қатнашган гувоҳнинг, экспертнинг, таржимоннинг била туриб ёлғон кўрсатмалар, хулосалар бергани, нотўғри таржима қилгани, ҳужжатлар, ашёвий далилларнинг сохталиги суд ҳужжатининг янги очилган ҳолатлар бўйича қайта кўришга асос бўлади. Қинғир ишнинг қийиғи қирқ йилдан кейин ҳам чиқади, дегани шу бўлса керак Хўжалик судида кўрилган ишлардан намуналар Халқимиз оммавий ахборот воситаларидан мамлакатимиз ва хорижда содир бўлаётган воқеалар тўғрисида холис ва тезкор ахборотлар олишни, шу билан бирга, биринчи навбатда, ҳокимият органлари ва бошқарув тузилмалари фаолияти ҳақидаги танқидий фикрларни, ислоҳотлар ва янгиланишлар йўлидан илгари боришимизга тўсиқ бўлиб турган нуқсонлар, ҳаётдаги долзарб муаммолар хусусида ошкора, профессионал таҳлилий материалларни кутади. Ислом КАРИМОВ Муҳтарам фермер! Инсон ва қонун газетасининг 2004 йил 30-ноябрдаги сонида босилган, хўжалик судида кўрилган бу мақолалар уларнинг муаллифлари ва таҳририятнинг розилиги билан қисман қисқартирилиб, қисман ишлов берилиб эътиборингизга қайта ҳавола этилмоқда. Чунки бу мақолаларда Сиз ибрат оладиган ютуқлар, Сиз ҳушёр тортадиган нуқсонлар, ҳақингизни емоқчи бўлган мансабдорлар борлиги учун, бирни кўриб шукур қил, мингни кўриб фикр қил деймизда. 60

61 Ғирромлиги ўтмади Оқ-олтин туманидаги Дилшод фермер хўжалиги 2004 йил 40 гектар ерда ғалла етиштирди. Фермер тумандаги машинатрактор парки акциядорлик жамиятига бўнак пули тўлашни феврал ойидаёқ бошлаб юборди. 11 февралда МТП ҳисобига 134 минг 400 сўм, 18 мартда 67 минг 200 сўм, 8 апрелда 156 минг сўм, 14 апрелда 124 минг 393 сўм, кейинчалик 3207 сўм пул ўтказди. Ниҳоят, 17 апрелда Дилшод фермер хўжалиги ва МТП акциядорлик жамияти ўртасида Қишлоқ хўжалик маҳсулотлари етиштирувчиларга хизмат кўрсатиш ва механизация ёрдамида ишлар бажариш юзасидан шартнома тузилди. Шу тариқа МТП ҳисобига жами 481 минг 993 сўм пул ўтказилди. Ўртадаги шартномага кўра, МТП фермер хўжалигининг 30 гектар (40 эмас) ердаги ғалласини июнгача ўриб бериш мажбуриятини ўз зиммасига олди. Бироқ фермер хўжалиги раҳбари 4 июнь куни 12-талабнома билан мурожаат этганда, МТП мутасаддилари уни қабул қилишмай, вакилга мурожаат этишни маслаҳат беришди. Холбуки, бунга уларнинг ҳаққи йўқ эди. Нега деганда, фермер МТП хизмати учун аллақачон пул тўлаб қўйган. Шунинг учун техника ўримга шай туриши шарт эди. Фермер бошқа жойга мурожаат этишнинг иложи йўқлиги учун 20 июнь куни 17-талабнома билан яна МТП га келди. Ниҳоят, талабнома 21 июнь куни қайд этилиб, ғалланинг атиги 7,7 гектари комбайн билан ўриб берилди. Қолгани-чи, дерсиз? Ахир, ўртада шартнома бор эдику? Бунинг устига фермер Донмаҳсулот билан ҳам шартнома тузиб қўйган. Уни бажармаслик эса фермер учун жиноят эди. Охир-оқибат фермер қўшни Сирдарё туманидан ҳашарга комбайнларни жалб этишга мажбур бўлди. Бироқ комбайнчилар 12,3 гектар ердаги ғаллани ўриб беришди, холос. 23 июн куни Сардоба ҳудудидаги МТП билан қолган 20 гектардаги ғалла ўрилди. Сирдарё туманидан келган комбайнчилар яна 5 гектардаги ўрилган ғаллани янчиб беришди. Шундай қилиб, ўз вақтида ўрилмаган 15 гектар 61

62 майдондаги ғалла тўкилиб нобуд бўлди... Дилшод фермер хўжалиги бошлиғи Сирдарё вилояти адлия бошқармасига мурожаат этиб, ўз даласидан 49,5 тонна ғалла олиши мумкинлигини, унинг ҳар тоннаси 82 минг 500 сўмдан 4 миллион 88 минг сўмни ташкил этиши, шу 15 гектар ерга жами бўлиб 4 миллион 486 минг 700 сўмлик харажат кетганини, жавобгардан жами 8 миллион 574 минг сўм ундирилишида ёрдам беришни сўради. МТП акциядорлик жамияти раиси Қ.Сулаймонов даъвони рад этиб, фермернинг ғалласини тўлиқ ўриш учун туманда техника етишмагани туфайли вилоят машина-трактор парклари бирлашмасидан жалб этилган қўшимча кучлар билан ғалла ўриб берилган, деб туриб олди. Энг қизиқ томони шундаки, МТП акциядорлик жамияти ҳуқуқшуноси Б. Алимов ўйламай-нетмай шартноманинг 3.4- бандига кўра хизмат учун фермер аввалдан 15 фоиз миқдордаги ҳақни тўлаши лозим эди, бироқ ўрим бошланган пайтда фермер ҳали 73 минг 331 сўм қарз бўлган деган даъво билан ғирромликка ўтди... Қарз пулни қўя турайлик. Ҳолбуки, МТП акциядорлик жамияти мутасаддилари фермернинг шартнома имзоланган кун 2004 йил 17 апрелгача ўтказиб берган 481 минг 993 сўмлик пулига яраша бир тайинли хизмат кўрсатмади-ку! Хуллас, Қ. Сулаймонов жалб этилган техника билан даъвогарнинг ғалласи ўрилган эди, деган даъвоси ҳам пуч эканини сезди шекилли, охир-оқибат 25 ноябрга қолдирилган суд мажлисига ҳам келмай қўя қолди. Даъвогар ўзига МТП акциядорлик жамияти жами бўлиб 8 миллион 574 минг 700 сўмдан зиёдроқ зарар етказди, деб ҳисобласа-да, аслида шартнома шарти бажарилмаслиги оқибатида 15 гектар ердан ғалла йиғиб олинмай қолган 49,5 тонна ғалланинг ундирилиш лозим, деб топилди. Даъвогарнинг ана шу 15 гектар ерга қилган сарф харажатларини ундириш тўғрисидаги даъвоси эса рад этилди. Фуқаролик кодексининг 14-моддасида, эса агар қонун ёки шартномада зарарни камроқ миқдорда тўлаш назарда тутилмаган бўлса, ҳуқуқи бузилган шахс ўзига етказилган 62

63 зарарнинг тўлиқ қопланишини талаб қилиши мумкин лиги таъкидланган. Бироқ... Қисқаси, МТП акциядорлик жамиятидан 4 миллион 88 минг сўм зарар, 81 минг 760 сўм давлат божи ва 4500 сўм почта харажатлари ундирилди. Ҳуқуқий билимингизни синаб кўринг: Фермер қолган ҳақини ундириб олиш учун яна қайси суд инстанциясига қайси тартибда мурожаат қилишга ҳақли? Туман ҳокимининг қарори бормиш Пўлат ўғли Бердиқул фермер хўжалиги ўз фаолиятини 2002 йил бошлаган. Ўша йилнинг декабрь ойида эса Ғаллаорол дон қабул қилиш масъулияти чекланган жамият билан давлат эҳтиёжи учун дон харид қилиш контрактация шартномасини имзолайди. Мазкур шартнома шартига кўра, фермер хўжалиги 2003 йил мазкур жамиятга 143 тонна дон топширди. Бироқ топширилган ғалла учун олинадиган 2 миллион 800 минг сўм пул эса йўқ. Фермер Мингбўсин Иброҳимов бунинг сабабини билиш учун жамият раҳбарларига учрашади. Жавоб ҳам тайёр экан. Мазкур фермер хўжалиги Ғафур Ғулом номидаги ширкат хўжалиги ҳудудида жойлашган. Бироқ ширкат хўжалиги 2003 йилда тугатилгану дон қабул қилиш масъулияти чекланган жамиятдан 2 миллион 800 минг сўм қарзи узилмай қолган экан. Ана шу қарз фермер хўжалигининг ҳисобидан қопланганмиш... Хўш, бу ҳолни қандай изоҳлаш керак? Ширкат хўжалиги қарздор бўлса, нега энди бу қарзни айнан фермер Мингбўсин Иброҳимов узиши керак? Вазирлар Маҳкамасининг 2002 йил 5 январдаги 8-сонли Қишлоқ хўжалиги корхоналарини фермер хўжаликларига айлантириш чора-тадбирлари тўғрисида ги қарорида эса паст рентабелли ва қайта ташкил этилаётган хўжаликларнинг ажратувчи балансидаги активлар ва пассивлар янги ташкил қилинаётган барча фермер хўжаликлари ўртасида тақсимланиши кераклиги кўзда тутилган. 63

64 Аммо Ғаллаорол дон қабул қилиш МЧЖ раҳбарияти Вазирлар Маҳкамасининг 2002 йил 5 январдаги 8-сонли қарорини ўқимаган шекилли, ўз айбларини ҳокимга ағдариб қўя қолишди. Тадбиркор М. Иброҳимовнинг даъво аризаси вилоят хўжалик судида кўрилаётган чоғида Ғаллаорол дон қабул қилиш масъулияти чекланган жамият ҳисобчиси М.Тошпўлатов жавобгар вакил сифатида иштирок этди. М. Тошпўлатовнинг айтишича, жамиятдагилар бу ишга ўзларича қўл уришмаган. Тугатилган ширкат хўжалигининг қарзини туман ҳокимининг қарорига асосан Пўлат ўғли Бердиқул фермер хўжалиги ҳисобидан ушлаб қолишганмиш. Шундай қилиб, вилоят хўжалик суди Пўлат ўғли Бердиқул фермер хўжалиги фойдасига Ғаллаорол дон қабул қилиш масъулияти чекланган жамият ҳисобидан 2 миллион 800 минг сўм асосий қарзни ундириш тўғрисида ҳал қилув қарори чиқарди. Туман ҳокимининг ноҳақ қарори эса суд тартибида ечим топди. Ҳуқуқий билимингизни синаб кўринг: Айтингчи, М. Тошпўлатов судда такрорлаганидек, бу ишлар туман ҳокимининг қарорига асосан амалга оширилган бўлса, фермер Фуқароларнинг ҳуқуқлари ва эркинликларини бузадиган ҳатти-харакатлар ва қарорлар устидан судга шикоят қилиш тўғрисида ги қонунга мувофиқ яна судга мурожаат қилиши мумкинми? Бошингга не бало келса, бировданмас ўзингдан кўр! Жондор тумани ҳокимининг 2001 йил 14 декабрдаги 880- сонли қарори билан Ўзбекистон ширкат хўжалиги ҳудудида Ўзбекистон равнақи фермер хўжалиги ташкил этилди. Унга 11,6 гектар ер ажратиб берилди. Туман ҳокимлиги ва фермер хўжалиги ўртасида ер участкасини 30 йил муддатга ижарага бериш тўғрисида шартнома имзоланди. Ўзбекистон равнақи фермер хўжалиги ердан оқилона фойдаланмагани сабабли 2002 йилда пахта топшириш режаси атиги 30,2 фоизга бажарилди, холос тонна ўрнига 13.2 тонна пахта хомашёси топширилди йили ҳосилдорлик 64

65 янада пасайди. 11,6 гектар ерда деҳқончилик қилган В. Қўзиев бошлиқ фермер хўжалиги аъзолари режани аранг 28,3 фоизга етказишди йили 8 ноябрда фермер хўжалиги билан тайёрловчи ташкилот Яккатут масъулияти чекланган жамият ўртасида дон харид қилиш бўйича 92-сонли контрактация шартномаси имзоланди. Мазкур шартномага асосан хўжалик 10 тонна дон етказиб бериш мажбуриятини олди. Бироқ фермер бир қарич ҳам ерга дон экмади. Ер кодекси нинг 36-моддаси, 6-бандида ер участкасидан белгиланганидан бошқа мақсадларда фойдаланилганда ер участкаларига бўлган ҳуқуқлар бекор қилиниши ўз аксини топган. Бундан ташқари Фуқаролик кодексининг 382-моддаси, 2-қисмида тарафлардан бирининг талаби билан шартнома суд томонидан фақат иккинчи тараф шартномани жиддий равишда бузса, ўзгартирилиши ёки бекор қилиниши мумкинлиги кўрсатиб қўйилган. Туман ҳокими ва Ўзбекистон равнақи ўртасида тузилган шартноманинг 17-бандига мувофиқ ижарага олувчи ердан белгиланган мақсадда фойдаланилмаганда, жумладан, давлат эҳтиёжлари учун контрактация шартномасида назарда тутилмаган қишлоқ хўжалиги экинлари экилганда, ердан самарасиз фойдаланилганда, яъни ижарага олувчининг айби билан мунтазам равишда кадастр баҳосидан кам миқдорда ҳосил олинганда, ернинг экологик ҳолати ижарага олувчининг айби билан ёмонлашганда ер участкасини ижарага бериш шартномаси бекор қилиниши кўрсатилган. Шуларни инобатга олиб, Жондор тумани ҳокимлиги вилоят хўжалик судига даъво аризаси билан мурожаат қилиб, ер участкасини узоқ муддатли ижарага бериш тўғрисидаги шартномани муддатидан олдин бекор қилишни сўраган. Суд даъвогарнинг даъво талабини асосли, деб ҳисоблади ва уни қаноатлантирди. Чунки фермер хўжалиги контрактация шартномаси бўйича маҳсулот топширмаган, иккинчидан давлат буюртмасига оид мажбуриятларни бажармаган, учинчидан фермер хўжаликлари фаолиятини тартибга солувчи қонун ҳужжатлари талабларини, шу жумладан, ер ижараси шартномасини қўпол равишда бузган. 65

66 Бошингга не бало келса, бировданмас ўзингдан кўр деб доно халқимиз жуда топиб айтган. 66 Ҳуқуқий билимингизни синаб кўринг: Фермер В.Қўзиев бу харакати билан Фермер хўжалиги тўғрисида ги қонуннинг қайси моддаси талабларни бузди? 2.4. Фермерга ҳуқуқий ва ижтимоий кўмак (пенсия, суғурта, даромад ва меҳнат стажи) Фермер хўжалигининг бошлиғи ва ходимлари давлат ижтимоий суғуртасидан ўтказилади. Уларга давлат ижтимоий суғуртаси бўйича нафақалар ва пенсиялар тайинлаш ҳамда тўлаш қонун ҳужжатларида белгиланган тартибда ва шартлар асосида амалга оширилади. Фермер хўжалиги тўғрисида ги Қонуннинг 23-моддаси 4-қисми. Фермер хўжалигининг аъзолари ҳамда хўжаликда меҳнат шартномаси асосида ишлаётган шахсларга ижтимоий суғурта бўйича давлат нафақалари ва пенсиялар тайинлаш ҳамда тўлаш қонун ҳужжатлари билан белгиланган тартибда амалга оширилади. Бу тартиб Вазирлар Маҳкамасининг 2003 йил 30 октябрдаги йилларда фермер хўжаликларини ривожлантириш концепциясини амалга ошириш чоратадбирлари тўғрисида ги 476-сонли қарорига 9-илова Фермер хўжалиги ходимларини ёллаш тўғрисида намунавий шартнома нинг 6-қисми г бандида ходимнинг меҳнат дафтарчасини белгиланган тартибда юритиш ва 10-қисмида эса ходимга нисбатан давлат ижтимоий суғуртаси қўлланади деб янада ойдинлаштириб қўйилган. Демак, қуйида фермер ва фермер хўжалиги аъзоларига пенсия тайинлаш, суғурта бадаллари тўланишини ҳисобга олиш дафтарчаси ва жамғариб бориладиган пенсия жамғармасини

67 ҳисобга олиш карточкаси, меҳнат дафтарчасини юритиш, меҳнат стажи ва даромадларини ҳисоблаш тартиблари ҳақида қисқача тўхталамиз. Фермер -пенсионер Фуқароларнинг пенсия таъминоти тўғрисида ги қонун фуқароларнинг пенсияга чиқишининг ягона тартиб-қоидасини белгилайди. Унга кўра, меҳнат стажига эга бўлган барча Ўзбекистон фуқаролари, касб тури, машғулотидан қатъий назар қонунда белгиланган тартибда ижтимоий таъминот олишга ҳақли. Бинобарин, бунда юридик шахс ташкил этиб ёки юридик шахс ташкил этмасдан туриб, фермерлик ёки фермер хўжалигига аъзолик фаолияти билан шуғулланувчилар ҳам шулар жумласига киради. Демак, юридик шахс ташкил этмасдан туриб, фермерлик ёки фермер хўжалигига аъзолик фаолияти билан шуғулланувчи жисмоний шахсларнинг меҳнат стажини ҳисобга олиб бориш Республика Вазирлар Маҳкамасининг 2001 йил 24 августдаги 351-сонли қарори билан тасдиқланган. Юридик шахс бўлмасдан туриб тадбиркорлик фаолияти билан шуғулланувчи жисмоний шахсларнинг меҳнат стажини ҳисобга олиш ва уларнинг бюджетдан ташқари Пенсия жамғармасига бадаллар ажратиш Тартиби га мувофиқ амалга оширилади. Бу Тартиб юридик шахс бўлмасдан фермерлик ёки фермер хўжалигига аъзолик фаолияти билан шуғулланувчи жисмоний шахсларга, шунингдек, фермерлик ёки фермер хўжалигига аъзолик фаолиятини машғулотнинг исталган тури билан қўшиб олиб борувчи фуқароларга нисбатан татбиқ этилади. Унга кўра, агар сиз фермерлик ёки фермер хўжалигига аъзолик фаолияти билан шуғулланиш истагини билдириб, солиқ органларида ҳисобга қўйилишингиз билан бир пайтда бюджетдан ташқари пенсия жамғармасига бадал тўловчи сифатида давлат томонидан ижтимоий суғурталанадиган шахсга айланасиз. Бу нима дегани? Сиз юридик шахс ташкил этмасдан туриб фермер ёки фермер 67

68 хўжалигига аъзо сифатида бюджетдан ташқари пенсия жамғармасига суғурта бадаллари тўлаганингизда: - Фуқароларнинг пенсия таъминоти тўғрисида ги Қонунга мувофиқ пенсия билан таъминланиш ҳуқуқига: - қонун ҳужжатларида белгиланган тартибда вақтинча меҳнатга лаёқатсизлик нафақаси, дафн маросими учун нафақа олиш ҳуқуқига эга бўласиз. (Юқорида айтилганлардан ташқари фермер аёллар ва фермер хўжалигига аъзо аёллар ҳомиладорлик ва туғиш нафақаси, бола туғилгандаги нафақани олиш ҳуқуқига эга бўлади). Пенсия олиш ҳуқуқи пенсия ёшига тўлганингизда ёки қонунда назарда тутилган бошқа ҳолларда бошланади. Тайинланадиган пенсия миқдори эса сиз тўлаб борган суғурта бадалларига ва меҳнат стажингизга боғлиқ бўлади. Пенсия жамғармасига тўланадиган суғурта бадалларини ўз имкониятларингиздан, пенсия билан таъминланиш ва ижтимоий суғурта бўйича нафақанинг ўзингиз истаган миқдордан келиб чиқиб, мустақил равишда белгилашингиз мумкин. Лекин суғурта бадалининг энг кам миқдори ҳар ойда Ўзбекистонда белгиланган энг кам иш ҳақидан кам бўлмаслиги лозим. Бу миқдор ҳам фермерлик ёки фермер хўжалигига аъзолик билан шуғулланаётган фуқароларнинг тоифаларига қараб бирбиридан фарқ қилади. Масалан, юридик шахс ташкил этмасдан фермерлик ёки фермер хўжалигига аъзолик фаолияти билан шуғулланаётган ёшга доир пенсия ҳуқуқига эга бўлганлар ва I, II гуруҳ ногиронлари тўлайдиган суғурта бадали энг кам ойлик иш ҳақининг 50 (эллик) фоизини ташкил этади. Лекин шуни унутмаслик керакки, фермерлик ёки фермер хўжалигига аъзолик фаолияти билан шуғулланувчи шахс суғурта бадалини ўз вақтида тўланиши учун жавобгар ҳисобланади. Суғурта бадаллари фермерлик ёки фермер хўжалиги аъзоси фаолияти тўхтаб турган пайтда тўланмайди ва бу давр стажга қўшилмайди. 68

69 Суғурта бадаллари қандай ва қаерда ҳисобланади? Суғурта бадаллари тўланишининг ҳисоби тадбиркор яшаб турган жойдаги давлат солиқ органида юритилади. Агар бадаллар фермер ёки фермер хўжалиги аъзосининг яшаш жойида эмас, балки мазкур фаолиятни амалга ошираётган жойда тўланаётган бўлса, солиқ органлари ҳар чоракда фермер ёки фермер хўжалиги аъзосининг яшаш жойидаги солиқ органига маълумотлар тақдим этади. Йилнинг ҳар чорагида тадбиркордан тушган суғурта бадаллари якуни чиқарилади ва тўланмаган ёки муддати ўтказиб юборилган тўловлар аниқланганда, фермер ёки фермер хўжалиги аъзосига унинг қарзи миқдори ҳақида ушбу қарз ҳосил бўлган давр, шунингдек, тўлов муддати ўтказиб юборилганлиги учун қўшилган пеня миқдори кўрсатилган ҳолда билдиришнома юборилади. Давлат солиқ идораси фермер ёки фермер хўжалиги аъзосидан суғурта бадаллари тушиши устидан назорат олиб боради ва ҳар чоракда ҳисобот чорагидан кейинги ойнинг йигирманчи кунига қадар фермер ёки фермер хўжалиги аъзосининг турар жойидаги туман (шаҳар) ижтимоий таъминот бўлимига ҳисобга олинган ва тўланган бадалларнинг миқдори бўйича маълумотнома тақдим этиб боради. Мазкур маълумотнома асосида туман (шаҳар) ижтимоий таъминот бўлимида суғурта бадалларининг тўланишини ҳисобга олишнинг шахсий карточкаси очилиб, унда тўланган бадаллар суммаси ва бадаллар тўланган даврлар қайд этиб борилади. Шу билан бирга, фермер ёки фермер хўжалиги аъзоси сифатида биринчи марта фермер хўжалигига ишга кирган шахсга суғурта бадалларининг тўланганлигини тасдиқлаш ва уни назорат қилиб бориш учун туман (шаҳар) ижтимоий таъминот бўлими томонидан суғурта бадаллари тўланишини ҳисобга олиш дафтарчаси берилади. Бу ҳужжат фермер ёки фермер хўжалиги аъзосининг ўзида доимий сақланадиган асосий ҳужжат саналади. Фермер ёки фермер хўжалиги аъзоси бу ҳужжат билан истаган вақтда бюджетдан ташқари пенсия жамғармасига 69

70 тўлаган тўлов ҳужжатлари билан тасдиқланган бадалларни туман (шаҳар) ижтимоий таъминот бўлимидаги ҳисобга олиш карточкаси билан солиштириши мумкин. Солиштириш натижаси Ҳисобга олиш карточкаси ва фермер ёки фермер хўжалиги аъзосининг Ҳисобга олиш дафтарчасига киритилади ҳамда бу фермер ёки фермер хўжалиги аъзоси ва ижтимоий таъминот бўлими масъул ходимининг имзоси, шунингдек, бўлим муҳри билан тасдиқланади. Суғурта бадаллари тўланганлиги тўғрисидаги ҳужжатлар солиштириш ўтказилгунига қадар фермер ёки фермер хўжалиги аъзосида сақланади. Фермерлик ёки фермер хўжалигига аъзолик фаолияти тўхтатилганда ёки рўйхатдан ўтказиш жойи ўзгарган тақдирда ижтимоий таъминот бўлими ҳисобга олиш карточкасига ва ҳисобга олиш дафтарчасига ҳисобдан чиқарилганлик тўғрисида белги қўяди. Шу ўринда савол туғилиши мумкин. Янги таҳрирдаги Фермер хўжалиги тўғрисида ги Қонуннинг 3-моддасида фермер мустақил хўжалик юритувчи субъектдир дейилса, 7- моддасида фермер хўжалиги ваколатли орган томонидан давлат рўйхатига олинганидан кейин юридик шахс мақомини олади, дейилади. Ҳозирда юридик шахс мақомини олмаган фермер ёки фермер хўжалиги топилмаса керак. Юридик шахс ташкил этмай фермерлик ёки фермер хўжалигига аъзолик фаолиятини машғулотнинг исталган тури билан қўшиб олиб борувчилар давлат томонидан ижтимоий суғурталанган шахс ҳисоблансалар, юридик шахс мақомини олган фермер ва фермер хўжалиги аъзолари фақат фермер хўжалигининг ўзида фаолият юритувчи сифатида бу масалада қандай йўл тутишлари лозим? Бу масалада юридик шахс мақомини олган фермер ва фермер хўжалиги аъзолари Фермер хўжалиги тўғрисида ги қонуннинг 23-моддаси 4-қисмига асосан ва Вазирлар Маҳкамасининг 2003 йил 30 октябрдаги 476-сонли қарорига 6- иловада кўрсатилган Фермер хўжалигининг Намунавий устави нинг 31-банди 2-қисми асосида йўл тутилади. 70

71 Жамғариб бориладиган пенсия таъминоти тизими ҳақида Фермер хўжалигида ишланган вақт меҳнат стажига қўшилади. Ижтимоий суғурта бўйича нафақалар ва пенсиялар тайинлаш ҳамда тўлаш қонун ҳужжатларида белгиланган тартибда ва шартларда амалга оширилади. Фермер хўжалигининг Намунавий устави 31-банди. Бугунги кунда қишлоқ кишиларини, фермерлар ва фермер хўжаликлари аъзоларини ижтимоий ҳимоялаш ва моддий жиҳатдан қўллаб-қувватлаш мамлакатимиз раҳбарияти юргизаётган сиёсатда устувор аҳамият касб этаётганлигини мазкур бобнинг бошидаёқ таъкидлаган эдик. Буни яқиндагина қабул қилинган Фуқароларнинг жамғариб бориладиган пенсия таъминоти тўғрисида ги янги қонун ҳам исботлаб турибди. Мазкур ҳужжатдан фойдаланиб, фермерларимиз ўзлари пенсия ёшига етгунга қадар қўшимча ҳақ тўлаш манбалари ҳисобига ўз даромадларини ошириш учун шарт-шароит яратишлари мумкин. Фермерларимиз шуни аниқ билиб олишлари керак, жамғариб бориладиган пенсия таъминоти тизими қандайдир бошқа ғамхўрлик тизимининг ўрнига эмас, балки қўшимча давлат тизими сифатида татбиқ этилмоқда. Яъни илгаридан амалда бўлиб келаётган фуқароларнинг давлат пенсияси таъминоти тизимига яна битта қўшимча равишда жамғариб бориладиган пенсия тизими жорий этилди. Бу дегани фермер пенсия ёшига етганда давлат пенсия таъминоти томонидан бериладиган пенсиясини ҳам, янги қонунга мувофиқ қўшимча жамғариб бориладиган пенсия ҳисоб рақамларига ҳозирданоқ ҳар ойда белгиланган миқдорда ўзи ўтказиб борган пенсиясини ҳам олаверади. Ҳар иккала пенсия таъминотининг тўловлари фақат фермер давлат пенсиясини олиш ёшига етган пайтдан бошлаб амалга оширилади. Бу пенсия тизимининг афзалликлари нимада? 71

72 Қонунга мувофиқ, барча юридик шахслар иш берувчилар, барча мулк шаклидаги корхоналарда ёлланиб ишловчилар, шунингдек фермер хўжалиги аъзолари ҳам қатнашишлари мажбурийдир. Юридик шахс мақомига эга бўлмаган деҳқон хўжаликларининг аъзолари жамғариб бориладиган пенсия тизимида ихтиёрийлик асосида иштирок этадилар. Фермер ва фермер хўжалиги аъзоларининг пенсия жамғармалари нарх-навонинг ўсишига қараб сақланиши ва ҳимоя этилиши давлат томонидан кафолатланади. Шуни алоҳида таъкидлаш керакки, фермер ва фермер хўжалиги аъзоларининг пенсия ҳисобларидаги шахсий жамғармада тўпланган пул маблағлари фақат ана шу ҳисоб эгасига, яъни сиз фермерга тегишлидир. Бу пулларни фермернинг ўзи ва унинг ишонч билдирган ўз одами, ёки меросхўрларидан бошқа ҳеч ким ололмайди. Фермер ва фермер хўжалиги аъзосига Халқ банки умрбод қилиб белгиланадиган тартиб рақамли шахсий жамғариб бориладиган пенсия ҳисоб варақаси очади. Бу пенсия ҳисоб варақаси бутун республика бўйича амал қилади ва унга мамлакатимизнинг исталган нуқтасида туриб бадал киритиш имконияти таъминланади. Агар фермер яшаш ёки ишлаш жойларини ўзгартирса ҳам унинг шахсий ҳисоб варағи Халқ банкининг исталган филиалида ўзгармай қолаверади. Бунда фермер ёки фермер хўжалиги аъзосининг қўшимча ташвишланишларига ўрин йўқ. Чунки ҳисобга олиш ишлари иш берувчи фермер хўжалиги ва юридик шахс томонидан амалга оширилаверади. Фермер ва фермер хўжалиги аъзоси фақат битта шахсий ҳисоб варағи очиши мумкин. Чунки бу бутун республика бўйича амал қилади. Жамғариб бориладиган бу мажбурий пенсия бадалларининг миқдори фермер ва фермер хўжалиги аъзосининг иш ҳақи ва бошқа даромади суммаси асосида ҳисоблаб чиқарилади. Демак бу ҳолда фермер ёки фермер хўжалиги аъзоси даромади ҳажмига таъсир қилувчи қўшимча тўловларни амалга оширмайди. Фермер ва фермер хўжалиги аъзоси пенсия ёшига етгач, 72

73 тўловларни яъни давлат пенсия таъминоти тизимидан бериладиган пенсиясини ҳам, жамғариб бориладиган пенсия таъминоти тизимида очилган ўз ҳисоб варағидаги пенсиясини ҳам олаверади. Фақат бу тўловлар фермернинг ёки фермер хўжалиги аъзосининг хоҳишига қараб бир вақтнинг ўзида ёки ой мобайнида амалга ошириб борилади. Меҳнат дафтарчасини юритиш тартиби Юридик шахс мақомини олган фермер хўжалиги бошлиғи Фермер хўжалиги тўғрисида ги қонунга, Ўзбекистон Республикаси Меҳнат кодексига, Фермер хўжалигининг Намунавий устави нинг 18-банди 10-бандчасига ва Вазирлар Маҳкамасининг 2003 йил 30 октябрдаги 476-сонли қарорига 9- иловадаги Фермер хўжалиги ходимларини ёллаш тўғрисида Намунавий Шартнома га асосан қонун ҳужжатларида белгиланган тартибда меҳнат дафтарчалари юритилишини ташкил этади, фермер хўжалигида ишланган вақт умумий меҳнат стажига қўшилади. Лекин, юридик шахс ташкил этмасдан фермерлик фаолияти билан шуғулланувчи шахслар меҳнат стажини ўзи тасдиқлаш ваколатига эга эмас. Шунинг учун фермернинг меҳнат дафтарчаси у рўйхатдан ўтказилган жойдаги туман (шаҳар) ижтимоий таъминот бўлими ёки ширкат хўжалиги ва фермер хўжалиги уюшмаси томонидан юритилади ва у фермернинг мазкур тумандаги ёки ширкат хўжалиги ва фермер хўжалиги уюшмасидаги бутун фермерлик фаолияти давомида сақланади. Агар фермерлик фаолияти фуқаро учун ўриндошлик ҳисобланса, унда меҳнат дафтарчаси асосий иш жойида юритилади. Фермерлик билан ўриндошлик бўйича шуғулланувчи шахснинг хоҳишига кўра, меҳнат дафтарчасига фермер ёки фермер хўжалиги аъзоси эканлиги тўғрисидаги фаолият даври ҳам киритилиши мумкин. Бу ёзув асосий иш жойида ёки туман (шаҳар) ижтимоий таъминот бўлими, ширкат хўжалиги ёки фермер хўжалиги ёки фермер хўжалиги уюшмаси томонидан киритилади. Агар фуқаро фермерлик ёки фермер хўжалигига аъзолик фаолиятини бошлагунга қадар меҳнат дафтарчасига эга 73

74 бўлмаган бўлса, меҳнат дафтарчаси туман (шаҳар) ижтимоий таъминот бўлими, ширкат хўжалиги ёки юридик шахс мақомини олган фермер хўжалиги томонидан очилади ва бюджетдан ташқари пенсия жамғармасига суғурта бадаллари тўлаш бошланган, тўхтатиб қўйилган ва тикланган, шунингдек, фермерлик ёки фермер хўжалигига аъзолик фаолияти тўхтатилган саналарнинг барчаси ёзиб борилади. Меҳнат стажи ва даромадни ҳисоблаш тартиби Бюджетдан ташқари пенсия жамғармасига суғурта бадаллари тўланган барча даврлар фермернинг меҳнат стажига киради. Бу эса келгусида фермерга (фермер хўжалиги аъзосига) пенсия тайинлашда ҳамда давлат ижтимоий суғуртаси бўйича нафақалар тайинлашда меҳнат стажини ҳисоблашга асос бўлади. Шу билан бирга фермер (фермер хўжалиги аъзоси)нинг вақтинча меҳнатга лаёқатсиз бўлган даврлари ҳам бюджетдан ташқари пенсия жамғармасига суғурта бадаллари тўланишидан қатъий назар пенсия ва давлат ижтимоий суғуртаси бўйича нафақа тайинлаш учун меҳнат стажига қўшилади. Меҳнат стажини ҳисоблаб чиқишда тўланган бадал суммалари ушбу йилнинг барча ойлари учун белгиланган энг кам бадалдан кам бўлмасагина мазкур йил стажига календарь йил сифатида қўшилади. Стажни ҳисоблашда фермер (фермер хўжалиги аъзоси) фаолияти тури ҳам стажга таъсир этиши мумкин. Масалан, агар тўлиқ календарь йил мобайнида фермер (фермер хўжалиги аъзоси)нинг асосий фаолияти қишлоқ хўжалиги маҳсулоти етиштириш ва қайта ишлаш бўлиб, мазкур йилда бадаллар камида 9 ой мобайнида тўланган бўлса, бу стажга календарь йил бўлиб қўшилади. Фермер (фермер хўжалиги аъзоси)га пенсия ёки ижтимоий суғурта бўйича нафақа тайинлаш учун зарур бўлган меҳнат стажини ҳисоблаб чиқаришда меҳнат дафтарчасидаги ёзувлар асос бўлади. Лекин меҳнат дафтарчаси бўлмаса ёки у йўқотилган бўлса, иш стажи туман (шаҳар) ижтимоий таъминот бўлими (ширкат ёки фермер хўжалиги)нинг ҳисобга олиш 74

75 карточкаси ёки фермер (фермер хўжалиги аъзоси)нинг ҳисобга олиш дафтаридаги ёзувлар билан ҳисоблаб чиқилади. Одатда қонун бўйича фуқаронинг меҳнат стажини тасдиқловчи ҳужжатлари бўлмаса (иш вақтини ҳисобга олиб бўлмайдиган ходимлар бундан мустасно) иш даври гувоҳларнинг кўрсатмаси асосида аниқланади. Бироқ, мазкур қоида юридик шахс ташкил этмасдан ёки Вазирлар Маҳкамасининг 2003 йил 30 октябрдаги 476-сонли қарорига 6- илова Фермер хўжалигининг Намунавий устави 1-боб 1-2- моддалари талабларига амал қилмай фермер (фермер хўжалиги аъзоси) сифатида фаолият юритган фуқаронинг фермер (фермер хўжалиги аъзоси) сифатидаги иш фаолияти ва унинг давомийлиги гувоҳлик кўрсатмалари билан тасдиқланмайди. Вақтинча меҳнатга лаёқатсизлик, ҳомиладорлик ва туғиш бўйича нафақани ҳисоблаб чиқиш учун эса тамом бўлган йилдаги ўртача ойлик даромад меъёрида олинади. Пенсия тайинлаш тартиби Пенсия фермер (фермер хўжалиги аъзоси)нинг яшаш жойидаги ижтимоий таъминот бўлими томонидан қонунда белгиланган тартибда тайинланади. Пенсиялар фермер (фермер хўжалиги аъзоси)нинг ихтиёрига кўра унинг яшаш жойидаги почта алоқа бўлимлари ёки Халқ банки бўлимига омонат ўтказиш йўли билан тўланади. Ижтимоий суғурта бўйича нафақа эса фермер (фермер хўжалиги аъзоси)нинг фоизсиз шахсий ҳисоб рақамига нафақа суммасини ўтказиш йўли билан Халқ банки бўлими орқали тўланади. Юқорида таъкидлаб ўтганимиздек жамғариб бориладиган пенсия таъминоти бўйича тўланадиган пенсия ҳам фермер ёки фермер хўжалиги аъзосининг Халқ банкида очилган шахсий жамғариб бориладиган пенсия ҳисоб варақаси орқали биронбир муаммосиз тўланаверади. Хулоса ўрнида Мамлакатимизда яратилаётган бу имконият, бу имтиёз ва бу қулайликлардан кўзда тутилган мақсад қишлоқдаги меҳнатга яроқли хотин-қизларни ва ёшларни ижтимоийфойдали меҳнатга жалб этишдан, шунингдек, уларнинг реал 75

76 даромадларини оширишдан, шартнома асосида қишлоқ хўжалик маҳсулотлари етиштириш билан шуғулланувчиларга меҳнат дафтарчалари бериш ҳамда уларнинг қариганда нафақа олиш ҳуқуқини аниқ таъминлашга эришишдан иборатдир. 76

77 III БОБ. ФЕРМЕР ХЎЖАЛИГИ ФАОЛИЯТИНИ ТАШКИЛ ҚИЛИШ 3.1. Фермер хўжалигини ташкил этиш тартиби Мамлакатимизда фермер хўжаликлари асосан паст рентабелли, сурункали зарар билан ишлаётган ва истиқболсиз ширкат хўжаликларини тугатиш негизида ташкил этилмоқда. Бундан мақсад қишлоқ хўжалигидаги ер, сув ва бошқа зарурий ресурсларни ҳақиқий эгаларига топшириб, улардан самарали ва оқилона фойдаланишга эришишдир. Фермер хўжалигини ташкил этишда асосий масала фермерлик учун даъвогарлар ўртасида танловни тўғри ва одилона ташкил этишдир. Ер ўзининг ҳақиқий эгасига топширилгандагина ислоҳотларнинг пировард натижаси самарали бўлади. Қайта ташкил этилаётган қишлоқ хўжалиги корхонаси негизида фермер хўжаликларини ташкил этиш бўйича танлов ўтказишда танлов ўтказишга тайёргарлик қилиш ва уни эълон қилиш, танловда иштирок этиш шартлари, танловни ўтказиш тартиби ҳамда ер участкасини ижарага олиш шартномасини ва танлов ғолибининг мулкка бўлган ҳуқуқини расмийлаштириш масалалари Ўзбекистон Республикасининг 2004 йил 26 августда тасдиқланган Фермер хўжалиги тўғрисида ги Қонуни (янги таҳрир), Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 2002 йил 5 январдаги 8-сонли, 2003 йил 30 октябрдаги 476- сонли қарорлари ва Адлия вазирлигида 2005 йил 4 январда 1439-сон билан рўйхатдан ўтказилган Қайта ташкил этилаётган қишлоқ хўжалиги корхонаси негизида фермер 77

78 хўжалиги ташкил этишда танлов ғолибларини аниқлаш тўғрисидаги Низом" каби ҳужжатлар билан тартибга солинади. Қишлоқ хўжалик корхонасини фермер хўжаликларига айлантириш бўйича комиссия танлов ўтказилишидан бир ой олдин маҳаллий оммавий ахборот воситаларида ёки бошқа қулай шаклда қишлоқ хўжалик корхонасининг қайта ташкил этилиши ва танлов ўтказилиши тўғрисида эълон беради ва танловда иштирок этиш ҳоҳишини билдирган фуқароларнинг аризаларини қабул қилиш муддатларини белгилайди. Танловда иштирок этиш учун аризаларни қабул қилиш танлов ўтказилишдан ўн кун олдин тўхтатилади. Қайта ташкил этилаётган қишлоқ хўжалиги корхонасининг аъзолари, фаолият кўрсатаётган фермер хўжаликларининг бошлиқлари ва ходимлари ҳамда Ўзбекистон Республикасининг бошқа фуқаролари танловда иштирок этиш ҳуқуқига эга бўладилар. Танлов комиссияси раиси ва котиби тегишли танловда талабгор сифатида иштирок этишлари мумкин эмас. Комиссия аъзолари тегишли танловда комиссия раисининг розилиги билан фақат битта контур бўйича талабгор сифатида қатнашиши мумкин. Ўзи ариза берган контур бўйича танлов ўтказилганда ушбу комиссия аъзоси овоз бериш ҳуқуқига эга эмас. Бу тўғрисида комиссия йиғилиши баённомасига тегишли ёзув киритилади. Етарли техника ва пул маблағларига эга бўлган шахслар бир неча контурларга талабгор сифатида ариза беришлари ва танловда қатнашишлари мумкин. Талабгорларнинг ариза ва ҳужжатлари комиссиянинг котиби томонидан қабул қилинади. Комиссиянинг котиби талабгорга танловда юқори балл олиши учун имкон берадиган барча ҳолатларни тушунтириб, лозим бўлганда унинг ҳужжатларидаги камчиликларни ишчи тартибда бартараф этиш чораларини кўради. Комиссия котиби танловда иштирок этиш учун қатнашувчиларни танлаш кунигача талабгорнинг баҳоланадиган имкониятларини асослантирувчи ҳужжатларнинг тўлиқ тақдим этилишини, уларнинг тўғри расмийлаштирилишини таъминлашга кўмаклашиши лозим. 78

79 Танловда иштирок этиш учун қатнашувчиларни танлаш икки босқичдан иборат бўлади: -биринчи босқичда ҳужжатларнинг тўлиқлиги ва мазмуни текширилади; -иккинчи босқичда талабгорларнинг аризаларида баён қилинган таклифларнинг иқтисодий асосланганлиги ўрганиб чиқилади. Танловда иштирок этиш учун қатнашувчиларни танлашда комиссия муайян ер участкасида фермер хўжалиги ташкил этиш тўғрисида ариза тақдим этган талабгорларнинг ҳужжатлари асосида уларнинг таклифларини пухта ўрганиб чиқади. Ҳар бир иштирокчининг лойиҳаси алоҳида баҳоланади. Бунда ариза берувчининг ўз зиммасига олган мажбуриятларининг тўлиқлиги ва ҳақиқатга яқинлиги ҳамда уларни бажариш имкониятлари ҳисобга олинади. Танловда иштирок этувчи қатнашувчиларни танлашнинг биринчи босқичида талабгорларнинг имкониятлари қуйидаги кўрсаткичлар асосида баҳоланади: -мутахассислиги; -маълумоти; -қишлоқ хўжалигида иш стажи; -мажбуриятлардан холи бўлган пул маблағлари; -мавжуд яроқли техникаси; -сўнгги йилларда шартномавий мажбуриятларини қай даражада бажарилиши (фермер хўжаликлари ва оилавий пудратчилар учун). Талабгорларнинг имокониятлари 10 баллик рейтинг шкаласида қуйидагиларни инобатга олган ҳолда баҳоланади: а) талабгорнинг мутахассислиги ва маълумоти, маълумот тўғрисидаги ҳужжат (шаҳодатнома, диплом, сертификат, гувоҳнома)га асосан 5 баллдан 10 баллгача баҳоланади. Бунда комиссияга маълумот тўғрисидаги ҳужжатнинг асли ёки белгиланган тартибда тасдиқланган нусхаси тақдим этилади. Хорижий давлатлар, шу жумладан МДҲ давлатлари таълим муассасалари томонидан 1992 йил 1 январдан сўнг берилган маълумот тўғрисидаги ҳужжатлар белгиланган тартибда нострификацияланган бўлиши лозим. Талабгорнинг мутахассислигини баҳолашда талабгорнинг маълумоти (олий ёки ўрта махсус)дан қатъий назар фақатгина мутахассислик инобатга олинади. Мутахассислик учун энг юқори балл фермер хўжалиги бўйича махсус мутахассисликка эга бўлган талабгорларга берилади. Бунда фермер хўжалиги 79

80 бўйича махсус мутахассислик деганда фермерлик фаолиятини юритишга доир махсус мутахассисликка эга шахслар, шу жумладан айнан шу соҳада касб-ҳунар коллежини тамомлаган ёки шу соҳада бакалавр (магистр) даражасини олган ёҳуд бошқа илмий даражага эга бўлган шахслар ҳисобланади. Бир неча мутахассислик бўйича маълумот тўғрисидаги ҳужжатга бўлган талабгорларнинг фақатгина битта энг юқори балли мутахассислиги инобатга олинади. Талабгорнинг қишлоқ хўжалигидаги иш стажини аниқлашда меҳнат дафтарчасига асосан фақат шу соҳада ўталган иш стажи инобатга олинади ва 6 баллдан 10 баллгача баҳоланади. Бунда комиссияга меҳнат дафтарчасининг асли ёки белгиланган тартибда тасдиқланган нусхаси тақдим этилади. Талабгорнинг пул маблағлари мавжудлиги банк томонидан берилган маълумотномада тасдиқланган бўлиши лозим. Банк маълумотномаси банк бошқаруви раиси ёки унинг вазифасини бажарувчи шахс томонидан имзоланган ва банк муҳри билан тасдиқланган бўлиши лозим. Талабгор танловга таклиф этилган пул маблағларини бўлажак фермер хўжалигининг устав фондига киритиш мажбуриятини олиши лозим. Ушбу мажбурият талабгорнинг аризасида кўрсатилади. Айрим ҳолларда талабгор танловга пул маблағлари ўрнига ўз мол-мулкини таклиф этиши мумкин. Бунда мол-мулк талабгорнинг ўзига мулк ҳуқуқи асосида тегишли бўлиши лозим. Агар таклиф этилаётган мол-мулк талабгорга биргаликдаги мулк ҳуқуқи асосида тегишли бўлса, бу ҳолда тегишли оила аъзосининг нотариал тасдиқланган розилиги бўлиши лозим. Танловда таклиф этилган мол-мулклар қиймати қуйидаги шартлар асосида инобатга олинади: 1) талабгор мол-мулк баҳоланган ва уларга бўлган (чорва молларидан ташқари) мулк ҳуқуқини тасдиқловчи ҳужжатларга эга бўлиши лозим. Чорва молларининг талабгорларга тегишлилиги қишлоқ фуқаролар йиғини томонидан берилган, фуқаролар йиғини раиси томонидан имзоланиб, муҳри билан тасдиқланган маълумотнома асосида аниқланади. Уларнинг нархи чорва бозори маъмурияти томонидан берилган маълумотнома асосида аниқланиши мумкин; 2) талабгор танловга юқори ликвидли мол-мулкни (чорва моллари, товар-моддий бойликлар ёки бошқа тез сотиладиган мол-мулклар) тақдим этиб, танловда ютган тақдирда, ушбу мол-мулкларни сотиб, пул маблағларини бўлажак фермер 80

81 хўжалигининг устав фондига киритиш мажбуриятини олиши лозим. Фермер хўжалиги фаолиятини юритиш жараёнида бевоси-та фойдаланилиши мумкин бўлган мол-мулклар бўйича сотиш мажбуриятини олиш талаб этилмайди, бундай молмулкларни бўлажак фермер хўжалигининг устав фондига киритиш мажбу-риятини олиш кифоя. Таклиф этилган мол-мулкни сотишдан тушган пул маблағларини ёки фойдаланиш мумкин бўлган мол-мулкларини бўлажак фермер хўжалигининг уставига киритиш мажбурияти талабгорнинг аризасида кўрсатилади. 3) танловга талабгорнинг шахсий уй-жойи, уй буюмлари ва шу кабиларни, шунингдек, суд қарорига кўра ёки бошқа асосларга кўра хатланган мол-мулкларни таклиф этишга йўл қўйилмайди; 4) мол-мулк қийматини аниқлашда танловда қатнашиш учун таклиф этаётган техника воситалари қиймати ҳисобга олинмайди. Бир неча контурларга ариза берган талабгорларнинг бир контурга танловда инобатга олинган пул маблағлари (мол мулки) бошқа контурга танловда инобатга олинмайди. Бундай талабгор ўз пул маблағлари (мол-мулки)ни контурлар ўртасида ўз хоҳишига кўра тақсимлаши мумкин. Талабгор томонидан танловга таклиф этилаётган техника воситалари уларнинг тури ва техник имкониятларидан келиб чиқиб 4 баллдан 10 баллгача баҳоланади. Бунда комиссияга техника воситалари техника паспортларининг асл нусхалари тақдим этилади. Техника воситалари талабгорларнинг ўзига мулк ҳуқуқи асосида тегишли бўлиши лозим. Таклиф этилаётган техника воситалари талабгорларнинг оила аъзоларига тегишли бўлиши мумкин ва бу ҳолда талабгорга эгалик қилиш ва фойдаланишга бериш тўғрисида тегишли оила аъзосининг нотариал тасдиқланган розилиги бўлиши лозим. Танловда иштирок этаётган фаолият юритаётган фермер хўжалиги бошлиғи ушбу фермер хўжалигига мулк ҳуқуқи асосида тегишли бўлган техник воситаларни танловга таклиф этиши мумкин. Бу ҳолда, техника воситаларининг имкониятлари фермернинг мавжуд ер майдонини ҳам инобатга олган ҳолда баҳоланади. Талабгор томонидан танловга таклиф этилаётган техника воситаларининг яроқлилиги уларнинг техник паспортидаги техник созлиги тўғрисидаги белгига асосан аниқланади. 81

82 Бир неча контурларга ариза берган талабгорларнинг бир контурга танловда инобатга олинган техника воситалари бошқа контурга танловда инобатга олинмайди. Бироқ, агар талабгор таклиф этаётган техника воситасининг имкониятлари (қуввати) бир контурдаги ер майдонига нисбатан юқорироқ бўлса, бундай техника воситаси истисно тариқасида бошқа контурга танловда ҳам инобатга олиниши мумкин. Агар талабгор фермер ёки оилавий пудратчи бўлса, у томонидан иш фаолиятининг сўнгги уч йилдаги ишлаб чиқариш ва шартномаларнинг бажарилиши тўғрисидаги туман статистика бўлими (оилавий пудратчи бўйича эса туман қишлоқ ва сув хўжалиги бўлими) томонидан берилган маълумотнома асосида қўшимча 4 баллдан 10 баллгача баҳоланади. Танловда иштирок этиш учун қатнашувчиларни танлашнинг иккинчи босқичида комиссия томонидан талабгорлар таклифларининг иқтисодий асосланганлиги баҳоланади. Таклифларнинг иқтисодий асосланганлиги талабгорларнинг аризаси ва бизнес-режасини, зарур ҳолларда эса, тавсиянома хатларини таҳлил этиш асосида 5 баллдан 10 баллгача баҳоланади. Таклифларнинг иқтисодий асосланганлигини баҳолашда ариза ва бизнес-режада назарда тутилган мақсадларга эришиш қанчалик ҳақиқатга яқинлиги, шунингдек талабгорнинг ер майдонидан кўп йиллик ўртача кўрсаткичдан кам бўлмаган ҳосилдорликни таъминлаш, қишлоқ хўжалик экинларини жойлаштириш схемасига риоя этган ҳолда 10 йил муддат мобайнида ишлаб чиқариш ихтисослашувини ўзгартирмаслик, алмашлаб экишга риоя этган ҳолда давлат эҳтиёжлари учун маҳсулот сотиш, тупроқ унумдорлигини ошириш, кредиторлик қарзларни белгиланган муддатларда тўлаш каби мажбуриятларининг тўлиқлиги ва уларнинг бажариш имкониятлари ҳисобга олинади. Танловда иштирок этиш учун қатнашувчиларни танлашнинг биринчи ва иккинчи босқичлари бир вақтнинг ўзида ўтказилади. Бунинг учун танлов эълон қилинган кундан бошлаб 21 кундан кейин, лекин 25 кундан кечиктирмай, комиссия аъзоларининг йиғилиши ўтказилади. Йиғилиш унда комиссия аъзолари умумий сонининг камида учдан икки қисми иштирок этгандагина ҳақиқий ҳисобланади. Йиғилишда комиссия аъзоларининг кўпчилик овозига кўра қўйилган рейтинг баллари Танловда иштирок этиш учун қатнашувчиларни танлаш варақасига қўйилади. Ушбу варақа 82

83 танлаш ўтказилган куни комиссия раиси ва аъзолари томонидан имзо-ланади. Танловда иштирок этиш учун қатнашувчиларни танлаш босқичларида энг юқори рейтинг баллари тўплаган талабгорлар Комиссия қарорига кўра танловда иштирок этиш учун тавсия қилинади. Бунда олган бали энг юқори балл олган талабгордан 10 баллгача ёки 10 баллга фарқ қилган талабгорлар энг юқори балл олган талабгорлар ҳисобланади ва танловда иштирок этиш учун тавсия этилади. Қолган талабгорлар танловда иштирок этиш учун тавсия этилмайди ва бундай талабгорларга танловдан олинганлиги тўғрисида ёзма равишда рад жавоби берилади. Бир контурга талабгорларнинг сони учтадан кам бўлса, олган баллари миқдоридан қатъий назар уларнинг ҳаммаси танловда иштирок этиш учун тавсия қилинади. Комиссия томонидан иштирок этишга тавсия этиш тўғрисидаги қарор билан биргаликда танловни ўтказиш шартлари ҳам эълон қилинади. Танловни ўтказиш қоидалари ва талабларига риоя этмаган, қонун ҳужжатларига асосан талабгорлар деб эътироф этилмаган, танловда иштирок этиш учун аризаларини ўз вақтида тақдим этмаган, танловда иштирок этиш учун ёлғон маълумотлар ва сохта ҳужжатлар тақдим этган шахслар танловда иштирок этишга қўйилмайди. Комиссия танловда иштирок этишга қўйилган шахслар тўғрисида тўлиқ ахборотни танлов ўтказиладиган бинода манфаатдор шахслар эътиборига етказилишини таъминлайдиган тарзда ёзма шаклда эълон қилиши, шунингдек танловда иштирок этишга қўйилмаган шахсларга ёзма асосли рад жавобларини йўллаши шарт. Танловда иштирок этиш учун қатнашувчини танлашда талабгор сифатида эътироф этилган, бироқ йиққан балларига асосан тегишли контурга танловда иштирок этиш учун қўйилмаган талабгорлар йиққан балларини сақлаб қолган ҳолда шу хўжаликдаги бошқа контурлар (ариза тушмаган ёки аризалар сони кам бўлган контурлар) бўйича ўтказиладиган танловда қатнашиш ҳуқуқини сақлаб қоладилар. Бундай талабгор бошқа контурга танлов ўтказилгунга қадар комиссияга ариза билан мурожаат қилиши ва аризага фақатгина Танловда иштирок 83

84 этиш учун қатнашувчиларни танлаш варақасини илова қилиши лозим. Танловда иштирок этиш учун танлаб олинган қатнашувчи ўз аризасини бир контурдан олиб, танлов ўтказилганга қадар аввал йиққан балларини сақлаб қолган ҳолда шу ҳўжаликдаги бошқа контурга танлов ўтказилгунга қадар комиссияга ариза билан мурожаат қилиши ва аризага фақатгина Танловда иштирок этишга тавсия этиш тўғрисидаги қарорни илова қилиши кифоя. Танлов уни ўтказиш тўғрисида эълон қилинган кундан сўнг бир ойдан кейин ўтказилади ва унда комиссия аъзолари умумий сонининг камида учдан икки қисми иштирок этгандагина ҳақиқий ҳисобланади. Қайта ташкил этилаётган қишлоқ хўжалиги корхоналари доирасида, танлов энг кўп ариза тушган контурлар бўйича бошланиб, аризаларнинг сони камайишига қараб навбатма-навбат кўриб борилиши керак. Комиссия аъзолари томонидан ҳар бир талабгорнинг қобилияти, тегишли билими, ишбилармонлиги ва савияси фермер хўжалиги фаолиятини юритиш ва бошқариш бўйича берилган савол-жавоблар асосида 10 балли шкала билан баҳоланади. Танлов варақаси тегишли тарзда ҳар бир комиссия аъзоси томонидан шахсан тўлдирилиб имзоланади ва комиссия раисига топширилади. Танловда ҳар бир комиссия аъзоси томонидан талабгорга қўйилган баллар йиғиндиси комиссияда балл қўйган аъзолари сонига бўлинади ва талабгорга қўйилган ўртача балл ҳисоблаб чиқарилади. Танловга қатнашиш учун танлаш босқичида тўпланган балл ва танловда олинган ўртача балл йиғиндиси талабгорнинг якуний бали ҳисобланади. Энг кўп якуний балл тўплаган талабгор танлов ғолиби деб комиссия раиси томонидан эълон қилинади. Бунда бошқа барча шартлар бўйича тенг балл тўплаган ҳолларда қайта ташкил этилаётган қишлоқ ҳўжалиги корхонаси аъзосига имтиёз берилади. Комиссия якуний йиғилишининг баёни икки нусхада тузилиб, комиссия раиси, аъзолари ва котиби томонидан имзоланади ҳамда қайта ташкил этилаётган қишлоқ хўжалиги корхонасининг юқори бошқарув органи томонидан тасдиқланади Агар битта контурга фақат битта талабгордан ариза келиб тушган бўлса, у ҳолда танлов муддати тугагандан сўнг ушбу контурга белгиланган тартибда қайта танлов ўтказилади. Қайта 84

85 танловда ҳам ушбу контурга бошқа талабгорлардан ариза келиб тушмаса комиссиянинг бир овоздан қабул қилган қарори билан талабгорга ушбу контурдаги ер участкаси берилиши мумкин. Бунда, талабгорнинг тақдим этган ҳужжатлари ва ўтказилган суҳбат натижасида олган бали ушбу қишлоқ хўжалик корхонасини қайта ташкил этишда қатнашган ва энг юқори балл олган талабгор балининг ярмидан кам бўлмаслиги лозим. Бу тўғрисида комиссия йиғилиши баённомасига тегишли ёзув киритилади. Танлов комиссиясининг якуний йиғилиши баёни ва унга илова қилинган ҳужжатлар туман ҳокимига юборилади. Қишлоқ хўжалиги корхонасини фермер хўжаликларига айлантириш бўйича комиссиянинг талабгорларни танлаш ва танлов ўтказиш бўйича ҳужжатлари комиссия котиби томонидан юритилади. Комиссия котиби, қоида тариқасида, туман ҳокимлиги ходими бўлади. Юқорида биз тўла тугатилаётган ширкат хўжаликлари негизида фермер хўжалиги ташкил этиш, фермерликка даъвогарлар ўртасида ғолибларни аниқлаш тартибларини баён қилдик. Таъкидлаш жоизки, фаолият юритаётган қишлоқ хўжалик корхоналари ёки фермер хўжалигига бериш учун кўзда тутилган бошқа ерларда фермер хўжалиги ташкил этиш ҳам танлов асосида амалга оширилади. Бундай ҳолатларда танловни туман ҳокимлиги қошидаги танлов комиссияси ўтказади. Бу ҳақда кейинги бўлимларда янада батафсилроқ тўхталиб ўтамиз. Эслатма: Ушбу бўлимда Сиз қуйидагилар билан танишдингиз: -тугатилаётган ширкат хўжаликлари негизида фермер хўжалиги ташкил этилаётганда танлов ўтказишни ташкил этиш; -танлов ғолибларини аниқлаш шартлари; -даъвогарларга балл бериш тартиби Фермер хўжалигида ер ва сувдан фойдаланиш Маълумки, ер қишлоқ хўжалигида асосий ишлаб чиқариш воситаси ҳисобланади. Шу билан биргаликда мамлакатимиз қишлоқ хўжалигини суғориладиган деҳқончиликсиз тасаввур қилиб бўлмайди. Демак, ер ва сув фермер хўжалиги фаолиятида ҳаётий зарур нарсалардан бири ҳисобланади. Фермер хўжалигида ердан фойдаланиш Ўзбекистон Республикасининг Ер кодекси, Ер кадастри тўғрисида ги, Фермер хўжалиги тўғрисида ги ва бошқа қонунлар ҳамда меъёрий ҳужжатлар билан тартибга солинади. Сиз ушбу қонун ва меъёрий ҳужжатларни чуқур билишингиз лозим. 85

86 Аввало, фермер хўжалигига ижарага бериладиган ер майдонлари ўлчамларига тўхталиб ўтайлик. Амалдаги «Фермер хўжалиги тўғрисида ги Қонунга мувофиқ чорвачилик маҳсулоти етиштиришга ихтисослаштирилган фермер хўжалиги камида 30 шартли бош чорва моли бўлган тақдирда ташкил этилади. Фермер хўжалигига ижарага бериладиган ер участкаларининг энг кам ўлчами бир шартли бош чорва молга ҳисобланганда Андижон, Наманган, Самарқанд, Тошкент, Фарғона ва Хоразм вилоятларидаги суғориладиган ерларда камида 0,3 гектарни, бошқа вилоятлар ва Қорақалпоғистон Республикасидаги суғориладиган ерларда камида 0,45 гектарни, суғорилмайдиган (лалмикор) ерларда эса камида 2 гектарни ташкил этади. Деҳқончилик маҳсулоти етиштиришга ихтисослаштирилган фермер хўжаликларига ижарага бериладиган ер участкаларининг энг кам ўлчами пахтачилик ва ғаллачилик учун камида 10 гектарни, боғдорчилик, узумчилик, сабзавотчилик ва бошқа экинларни етиштириш учун камида 1 гектарни ташкил этади. Ер участкалари берилганда фермер хўжалиги ўз зиммасига қишлоқ хўжалик экинларининг ҳосилдорлиги (уч йил учун ўртача йиллик ҳосил ҳисобида) ернинг кадастр баҳосидан кам бўлмаслигини таъминлаш мажбуриятини олади. Бу мажбурият ер участкасини ижарага олиш шартномасида мустаҳамлаб қўйилади. Фермер хўжалиги ташкил этиш учун қандай ерлардан ва қай тартибда ер участкалари ажратилади? Амалдаги қонунга мувофиқ фермер хўжаликлари юритиш учун ер участкалари: - заҳира ерлардан; - юридик ва жисмоний шахсларга берилмаган, қишлоқ хўжалигига мўлжалланган ерлардан; - қайта ташкил этилаётган ва тугатилаётган ширкат хўжаликларининг ҳамда бошқа қишлоқ хўжалиги корхоналари, муассасалари ва ташкилотларнинг ер участкаларидан; 86

87 - ширкат хўжаликларининг ҳамда бошқа қишлоқ хўжалиги корхоналари, муассасалари ва ташкилотларнинг ер участкаларидан берилади. Фермер хўжаликларига ширкат хўжаликларининг ҳамда бошқа қишлоқ хўжалиги корхоналари, муассасалари ва ташкилотларининг ер участкаларидан берилган ер участкалари уларнинг балансидан чиқарилади. Илмий-тадқиқот муассасалари, олий ўқув юртлари, академик лицейлар, касб-ҳунар коллежлари ва умумтаълим мактабларнинг ерлари, шунингдек сув фонди ерлари фермер хўжаликларига ижарага берилмайди. Таъкидлаш керакки, Ўзбекистон Республикасининг Давлат чегараси бўйлаб беш юз метрли минтақада фаолияти ҳайвонларни (чорва моллар, паррандалар, мўйнали ва бошқа ҳайвонларни, балиқлар, асалариларни, ҳайвонот боғлари ҳамда виварийларнинг ҳайвонларини ва бошқа жониворларни) кўпайтириш, ўтлатиш ва боқиш билан боғлиқ бўлган чорвачилик, паррандачилик ҳамда бошқа йўналишдаги фермер хўжаликларига хўжаликларига ер участкалари бериш таъқиқланади. Фермер хўжаликлари юритиш учун ер участкалари танлов асосида ижарага эллик йилгача бўлган, лекин ўттиз йилдан кам бўлмаган муддатга берилади. Фермер хўжалиги юритиш учун ер участкасини олишда фермер хўжалиги ташкил этилаётган жойда яшовчи шахслар устун ҳуқуқдан фойдаланадилар. Заҳира ерлардан ёки юридик ва жисмоний шахсларга берилмаган, қишлоқ хўжалигига мўлжаланган ерлардан ер участкалари бериш (реализации қилиш) масалаларини кўриб чиқувчи туман комиссияси ўтказган танлов якунларига кўра туман ҳокимининг қарорига асосан берилади. Қайта ташкил этилаётган ва тугатилаётган ширкат хўжаликларининг ҳамда бошқа қишлоқ хўжалиги корхоналари, муассасалари ва ташкилотларнинг ер участкалари махсус ташкил этилган комиссия ўтказган танлов якунларига кўра туман ҳокимининг қарорига асосан берилади. Ширкат хўжаликларининг ҳамда бошқа қишлоқ хўжалиги корхоналари, муассасалари ва ташкилотларнинг ер участкалари мазкур ширкат хўжалигининг ёки корхона, муассаса, ташкилотнинг аъзоларига (ходимларига) фермер хўжалиги юритиш учун ширкат хўжалигининг умумий йиғилиши томонидан, бошқа қишлоқ хўжалиги корхонаси, муассасаси ва 87

88 ташкилот-нинг ваколатли органи томонидан ўтказилган танлов якунла-рига кўра туман ҳокимининг қарорига асосан берилиши мум-кин. Туман ҳокимининг фермер хўжалиги юритиш учун ер участкаси бериш тўғрисидаги қарори вилоят ҳокими бошчилик қиладиган ер участкалари бериш (реализация қилиш) масалаларини кўриб чиқувчи вилоят комиссияси томонидан тасдиқланганидан кейин кучга киради. Ер участкасини ижарага олиш шартномаси фермер хўжалигининг бошлиғи ва туман ҳокими томонидан имзоланади. Фермер хўжалиги юритиш учун ер участкалари олган ва қишлоқ аҳоли пунктида турар жойи бўлган шахсларнинг томорқа ер участкаси сақланиб қолади. Фермер хўжалигининг ер участкаси чегаралари натурада (жойнинг ўзида) ер тузиш хизмати органлари томонидан маҳаллий бюджет маблағлари ҳисобидан белгиланади. Фермер хўжалигига берилган ер участкаларидан қатъий белгиланган мақсадда фойдаланилиши лозим. Улар хусусийлаштирилиши, шунингдек олди-сотди, гаров, ҳадя, айирбошлаш объекти бўлиши ва иккиламчи ижарага берилиши мумкин эмас. Ер участкасини ижарага олиш ҳуқуқи кредитлар олишда фермер хўжалиги томонидан гаровга қўйилиши мумкин. Бу ҳақда кредитлар тўғрисидаги бўлимда тўхталамиз. Фермер хўжалигига берилган ер участкаси фермер хўжалиги қайта ташкил этилган тақдирда, агар ер участкасининг бўлиниши натижасида янги ташкил ташкил топган ер участкаларининг ўлчами Фермер хўжалиги тўғрисида ги Қонунда назарда тутилган энг кам ўлчамлардан кам бўлмаса, бўлиниши мумкин. Ер участкасининг ўлчами ва чегаралари фақат фермер хўжалиги бошлиғининг розилиги билан ўзгартирилиши мумкин. Фермер хўжалиги бошлиғи вафот этган тақдирда, ер участкасини ижарага олиш ҳуқуқи қонун ҳужжатларига мувофиқ ижарага олиш шартномасини амал қилиш муддатига мерос бўйича ўтади. Ер участкасини ижарага олиш шартномасини амал қилиш муддати тугаганидан кейин фермер хўжалиги ижарага олиш шартномасини янги муддатга узайтириш ҳуқуқига эга. Фермер 88

89 хўжалигининг бошлиғи вафот этган тақдирда, ижарага олиш шартномасини янги муддатга узайтириш ҳуқуқига унинг меросхўри эга бўлади. Ер участкасини ижарага олиш шартномаси тарафларнинг келишувига биноан, тарафлар келишувига эришмаган тақдирда эса, суд томонидан ўзгартирилиши ёки бекор қилиниши мумкин. Фермер хўжалиги тугатилган тақдирда, ер участкасини ижарага олиш шартномаси қонун ҳужжатларида белгиланган тартибда бекор қилиниши лозим. Фермер ижарага олган ерининг унумдорлигини, экологик ҳолатини сақлашга масъулдир. Агар ижара даври мобайнида ернинг унумдорлигини, сифатини пасайтириб юбориш ҳоллари аниқланса, амалдаги қонунларга мувофиқ фермерга нисбатан; тегишли чоралар кўрилади. Фермер хўжалиги бошлиғи: - ер участкасидан қонун ҳужжатларида ва ижарага олиш шартномасида кўрсатилган шартлар асосида, белгиланган мақсадда, самарали ва оқилона фойдаланишини таъминлаш; - экологик талабларга ва атроф- муҳитни муҳофаза қилишнинг бошқа қоидаларига риоя этиш; - ер участкасининг мелиоратив ҳолатини яхшилаш, унинг унумдорлигини сақлаб қолиш ва ошириш чора -тадбирларини кўриш, ўз фаолияти давомида шу мақсад учун маблағлар ажратиш; - агар ижарага олиш шартномасида бошқа муддат белгиланган бўлмаса, ер участкаси берилган вақтдан эътиборан бир йил ичида ундан фойдаланишга киришишга масъулдир. Юқорида таъкидлаганимиздек, фермер хўжаликларида сувдан фойдаланиш масалалари ҳам муҳим аҳамият касб этади. Сувдан оқилона фойдаланиш, суғоришнинг янги технологияларини қўллаш бир томондан тупроқ унумдорлигини сақлаш, сув эрозиясини, ер ости сувларини кўтарилиб кетишини олдини олиш, солинган минерал ўғитларнинг ювилиб кетишининг олдини олади. Иккинчи томондан суғориш учун қилинадиган сарф-харажатларни камайтириш, сарфланаётган ҳар бир бирлик сув ҳисобига олинадиган якуний маҳсулот ҳажмини кўпайтириш имконини беради. Фермер хўжаликлари учун сувдан фойдаланиш лимитлари 89

90 ваколатли органлар, яъни туман сув хўжалиги бўлими, Сувдан фойдаланувчилар уюшмалари ёки бошқа ташкилотлар томонидан белгиланади. Эслатма: Ушбу бўлимда Сиз қуйидагилар билан танишдингиз: -фермер хўжалигига ижарага бериладиган ер майдонлари ўлчамлари ҳамда ижара муддатлари; -фермер хўжалигига ер бериш тартиби; -ердан фойдаланиш бўйича фермер хўжалигининг ҳуқуқ ва мажбуриятлари; -фермер хўжалигида сувдан фойдаланиш масалалари Фермер хўжалигида банк иши ва кредитдан фойдаланиш Банк билан ўзаро муносабат... Фермер хўжалиги фаолияти давомида кўплаб ташкилот ва муассасалар хизматларидан фойдаланади. Банк ана шундай муассасаларнинг энг асосийларидан бири ҳисобланади. Ўзбекистонда 30 дан ортиқ тижорат банки фаолият кўрсатади. Фермер хўжалигининг ишлаб чиқаришга тегишли барча пул маблағлари банк орқали ҳаракатланади. Фермер ўзига зарур бўлган ишлаб чиқариш ресурсларини банк орқали пулини тўлаб сотиб олади. Ёки ишчиларига берадиган иш ҳақини ҳам банкдаги ҳисоб рақамида турган пулидан олиб келиб беради. Эсда тутиш жоизки, банк фермер хўжалигига хизмат кўрсатувчи ташкилот ҳисобланади. У ана шу кўрсатган хизматига маълум бир миқдорда хизмат ҳақи олади. Банк билан фермер хўжалиги ўртасида хизмат кўрсатиш бўйича ўзаро шартнома 90

91 тузилади. Мазкур шартномада банк ҳамда фермер хўжалигининг ҳуқуқ ва мажбуриятлари кўрсатилади. Ана шу шартномага мувофиқ банк фермер хўжалиги маблағларининг дахлсизлигини сақлаш, зарурият бўлганда фермер томонидан пул ўтказмаларини амалга ошириш, иш ҳақи учун нақд пул билан таъминлаш ва бошқа мажбуриятларни олади. Банк шартномада кўрсатилган мажбуриятларни бажармаса, фермер суд орқали уни жавобгарликка тортиши ёки ўз ҳисоб рақамини бошқа тижорат банкига кўчириши мумкин. Фермер хўжалиги ўз жойлашган ўрнидан қатъий назар ҳохлаган жойдаги тижорат банкида ўз ҳисоб рақамини очиши мумкин. Кредитлар тўғрисида Фермер хўжаликлари фаолиятида учрайдиган энг катта қийинчиликлардан бири кўпинча уларда етарли миқдорда маблағ мавжуд эмаслигидир. Бу муаммони ҳал қилишнинг асосий йўлларидан бири кредит олиш ҳисобланади. Ўзбекистонда барча тижорат банклар ва бир қатор жамғармалар фермер хўжаликларига кредит бериш билан шуғулла-- надилар. Деҳқон ва фермер хўжаликларини қўллаб-қувватлаш жамғармаси, Меҳнат ва аҳолини ижтимоий ҳимоя қилиш вазирлигининг Иш билан таъминлашга кўмаклашувчи Жамғармаси ана шулар қаторига киради. Кредитларни шартли равишда 2 турга, яъни тижорат ва имтиёзли кредитларга бўлиш мумкин. Шу билан биргаликда давлат буюртмаси бўйича пахта ва ғалла етиштирувчи фермер хўжаликларига ана шу маҳсулотларни ишлаб чиқариш учун тижорат банклари томонидан қисқа муддатли имтиёзли кредитлар ҳам берилмоқда. Бу ҳақда кейинроқ батафсил тўхталиб ўтамиз. Тижорат кредитларининг йиллик фоиз ставкалари нисбатан юқори бўлиб, агар зарур бўлмаса ундан фермер хўжалигида фойдаланмаган маъқул. Чунки қишлоқ хўжалигида бир йилда бир марта ҳосил олинади ва демак олинган кредит ҳам бир марта айлантирилади. Жамғармалар томонидан бериладиган кредитларга тўхталиб ўтамиз. Деҳқон ва фермер хўжаликларини қўллаб-қувватлаш 91

92 жамғармаси фақат Деҳқон ва фермер хўжаликлари уюшмасига аъзо бўлган фермерларга имтиёзли кредит бериш билан шуғуланади. Мазкур жамғарма фермер хўжаликларига тўғридан-тўғри эмас, балки тижорат банклари орқали 3 йилгача бўлган муддатга кредит беради. Кредитларнинг йиллик фоиз ставкаси Маркази Банк ҳар йили белгилайдиган қайта молиялаштириш ставкасининг 1/3 қисмини ташкил этади(масалан, 2004 йилда 6%). Жамғарма фермер хўжаликларга деҳқончилик, чорвачилик, паррандачиликни ривожлантиришга, қишлоқ хўжалик маҳсулотларини қайта ишловчи кичик корхоналар барпо этишга, қишлоқ хўжалик техникалари, минерал ўғит, омуҳта ем, уруғлик ва кўчатлар сотиб олишга ва янги ташкил қилинган фермер хўжаликларига(ташкил бўлганидан 6 ойгача) бошланғич сармояни шакллантиришга имтиёзли кредитлар беради. Фермер хўжалигининг жамғармадан кредит олиш тартиби қуйидагича бўлади(1-расм). 1-расм. Деҳқон ва фермер хўжаликларини қўллаб-қувватлаш Жамғармаси кредит линиялари ҳисобидан фермер хўжаликларини имтиёзли кредитлаш тизими Деҳқон ва фермер хўжаликларини қўллаб-қувватлаш Жамғармаси Тижорат банклари Тижорат банкларининг ҳудудий бўлимлари Тижорат банкларининг туман филиаллари туман бўлим банкларининг туман (шаҳар) бўлимлари Деҳқон ва фермер хўжаликлари уюшмасига аъзо фермер хўжалиги Фермер хўжалиги Жамғарма кредит линиялари ҳисобига кредит олиш учун ўзи мижоз бўлган банкка ариза тақдим 92

93 этади. Барча зарур ҳужжатлар тақдим этилгандан сўнг, банкнинг туман бўлими бу ҳужжатларни ариза берилган санадан бошлаб 5 иш куни муддатида кўриб чиқиб, кредит қўмитасининг ижобий хулосаси билан бирга банкнинг вилоят бўлимига кўриб чиқиш учун юборади. Банкнинг вилоят филиали мазкур ҳужжатларни 10 иш куни муддатида кўриб чиқиб, агар эътирозлар бўлмаса, ҳужжатларни ўзининг кредит қўмитасининг хулосаси билан бирга Банкнинг Марказий маҳкамасига кўриб чиқиш учун юборади. Банк Марказий маҳкамаси эса бу ҳужжатларни 5 иш куни муддатида кўриб чиқиб, агар ҳужжатларга эътироз бўлмаса, Жамғармага лойиҳани молиялаштириш учун кредит линиясини очиш ҳақида буюртма хатини юборади. Жамғарма ўз навбатида тақдим этилган буюртманомани 1074-сонли Низом талаблари асосида кўриб чиқади ва банк билан Жамғарма ўртасида кредит шартномаси имзоланиб, банкнинг махсус ҳисоб рақамига мазкур лойиҳани молиялаштириш учун тегишли миқдордаги маблағ ўтказилади. Бу маблағ вилоят банки орқали туман банк филиалига, яъни фермернинг ҳисоб рақами очилган банкка юборилади. Янгидан ташкил этилган фермер хўжаликларида дастлабки (бошланғич) сармояни шакллантиришни молиявий қўллаб қувватлаш Ўз ишини бошловчи фермер хўжаликларига дастлабки (бошланғич) сармояни шакллантириш мақсадида кредит олиш учун давлат рўйхатидан ўтказилгандан кейин 6 ой ичида тегишли буюртманомалар билан ўзларига хизмат қилувчи банкларга мурожаат қилишлари лозим. Бюджетдан ташқари жамғармалар кредит линияларидан олинган дастлабки (бошланғич) сармоя фермер хўжаликларининг фаолиятини бошлаш учун айланма маблағларни шакллантиришга, инвестиция лойиҳаларининг техник-иқтисодий асослашини ишлаб чиқишга, асбоб-ускуналар сотиб олишга йўналтирилиши мумкин. Дастлабки (бошланғич) сармояни шакллантириш учун бериладиган кредитларнинг йиллик устама фоизи имтиёзли бўлиб, у Марказий банк қайта молиялаш ставкасининг 1/6 қисми миқдорида белгиланган. Дастлабки(бошланғич) сармоя учун кредит фермер хўжаликларига 3 йилгача бўлган муддатга, энг кам ойлик иш ҳақининг 300 баравари миқдоригача, фоизлар тў- 93

94 лашни 12 ойгача кечиктириш ва асосий қарзни кредит олингандан сўнг ой ўтгач қайтаришни бошлаш шартларида берилади. Дастлабки (бошланғич) сармояни шакллантириш учун кредитлар Ўзбекистон Республикаси Марказий банки томонидан тасдиқланган ва Адлия Вазирлигида рўйхатга олинган 902-, 903-, 907- тартиблар асосида ажратилади. Кредитлар ва уларнинг фоизларини қайтариш кредит шартномасининг ажралмас қисми бўлиб ҳисобланган кредитни қайтариш жадвали асосида амалга оширилади. Банк бўлимлари томонидан кредит ажратилган кундан бошлаб фоиз тўловлар ҳисоблаб борилади. Қайтариш жадвалига асосан ҳисобланган фоизлар имтиёзли давр тугагандан сўнг мижоз томонидан тўлиқ тўлаб берилиши талаб этилади. Тижорат банклари кредит линияси ҳисобидан дастлабки (бошланғич) сармояни шакллантиришга берилган кредитлар суммасига ҳисобланган фоизларини кредит линияси очилган кундан бошлаб 12 ой муддат ўтгандан кейин тўлашни бошлайди. 94 Фермер хўжаликлари фаолиятини кредитлаш тартиби Тижорат банклари фермер хўжаликларига Ўзбекистон Республикаси Маркази банки томонидан тасдиқланган ва Ўз.Р Адлия вазирлиги томонидан 2000 йил 7 мартда рўйхатга олинган 907-сонли тартибга асосан кредит беришни амалга оширадилар. Мазкур тартиб асосида фермер хўжаликларига, шунингдек юридик шахс мақомига эга деҳқон хўжаликларига қишлоқ хўжалигини ишлаб чиқаришни ташкил этиш, айланма маблағларни тўлдириш учун 2 йилдан кам бўлмаган, қайтариш муддати узайтирилишини ҳисобга олганда 30 ойдан ошмаган муддатга; фермер ва деҳқон хўжаликлари қишлоқ хўжалик фаолияти билан боғлиқ бўлмаган, ўз айланма маблағларини тўлдириш учун, уни қайтариш муддатини узайтирилишини ҳисобга олган ҳолда, 12 ойгача; шунингдек, инвестицион лойиҳаларни молиялаштириш учун қайтариш муддатини узайтириш ҳуқуқисиз 5 йилгача муддатга кредит берилиши мумкин. Зарар кўриб ишловчи, ноликвид балансга эга фермер хўжаликларига кредит берилмайди.

95 Кредит олиш учун фермер банкка қуйидаги ҳужжатларни тақ-дим этиши лозим: 1. Кредит буюртманомаси(ариза); 2. Пул оқими таҳлили мажбурий тарзда кўрсатилган бизнесрежа; 3. Охирги ҳисобот санасига Давлат солиқ хизматининг маҳаллий (туман) идораси томонидан тасдиқланган бухгалтерия баланси (1-шакл), дебиторлик ва кредиторлик қарзи ҳақидаги маълумотнома (2а-шакл), шунингдек, 90 кундан ортиқ муддатдаги қарздорликнинг солиштириш далолатномалари, молиявий натижалари ҳақида ҳисобот (2-шакл). 4. таъминот турларидан бири: -мулк ёки қимматли қоғозлар гарови; -банк ёки суғурта ташкилоти кафолати; -учинчи шахс кафиллиги; -суғурта компаниясининг қарз олувчининг кредитни қайтара олмаслик хатарини суғурта қилингани тўғрисидаги суғурта полиси. Кредит олиш учун гаровга қўйилаётган мол-мулк банк ходимлари томонидан баҳоланиб, мижоз билан банк ўртасида гаров шартномаси тузилади. Тузилган гаров шартномаси асосида гаровга олинган мулк қийматининг 80 фоиз миқдорида кредит ажратилиши мумкин. Кредит таъминотига учинчи шахс кафиллиги тақдим этилганда, кафилнинг қониқарли молиявий ҳолатини тасдиқловчи аудиторлик ташкилот хулосаси тақдим этилиши керак. Шунингдек кафил ташкилот томонидан кафиллик шартномасининг расмийлаштирилиши талаб этилади. Тижорат банкларининг имтиёзли кредитлаш фондидан бериладиган кредитларнинг йиллик фоиз ставкалари Марказий банкнинг қайта молиялаштириш ставкасининг 50 фоизи миқдорида белгиланади(масалан, 2004 йилда 9 фоиз). Тижорат банклари томонидан фермер хўжаликларининг ер участкасини ижарага олиш ҳуқуқини гаровга олган ҳолда кредитлаш тартиби Фермер хўжаликларида олинадиган кредит учун гаровнинг етишмаслиги улар фаолиятида учрайдиган асосий муаммолардан бири ҳисобланади. Шунинг учун ҳам ушбу масалани ижобий ҳал қилиш мақсадида 2004 йилдан бошлаб фермер хўжаликларининг ер участкасига бўлган ижара ҳуқуқини гаровга қўйган ҳолда тижорат банкларидан кредит олиш тартиби амалиётга жорий этилди. 95

96 Амалиётга жорий этилган тартибга асосан ер участкасига бўлган ижара ҳуқуқини гаровга қўйган ҳолда фермер хўжаликлари: -бевосита қишлоқ хўжалиги ишлаб чиқаришига зарур бўлган айланма маблағларни тўлдириш учун 2 йилдан кам бўлмаган муддатга; -инвестицион лойиҳаларни молиялаштириш учун 5 йилгача бўлган муддатга; -қишлоқ хўжалигига боғлиқ бўлмаган ишлаб чиқариш фаолиятида айланма маблағларни кредит олишлари учун 12 ойдан ортиқ бўлмаган муддатга кредит олишлари мумкин. Фермер томонидан ер участкасига бўлган ижара ҳуқуқини гаровга қўйиб кредит олиш учун зарурий ҳужжатлар талаб даражасида расмийлаштирилиб тижорат банкига топширилгандан кейин 10 иш куни мобайнида кўриб чиқилади ва ижобий ёки салбий хулоса берилади. Агар фермерларнинг ижара ҳуқуқи баҳоси сўралаётган кредит суммасига етмаса, етмаган қисмини қоплаш учун бошқа гаров турларидан, масалан суғурта, кафиллик ва шу кабилардан фойдаланиш мумкин. Бериладиган кредит учун йиллик фоизлар банк билан фермер ўртасида тузиладиган кредит шартномасида кўрсатилади. Ер участкасини ижарага олиш ҳуқуқини гаровга қўйишни расмийлаштириш тартиби қуйидагича бўлади: Дастлаб фермер туман ҳокимига ўзи ижарага олган ер участкасига бўлган ижара ҳуқуқини гаровга қўйишга розилик билдиришни сўраб мурожаат қилади. Туман ҳокими фермернинг ёзма аризасини уч кун ичида кўриб чиқиб ижобий ёки асосланган салбий жавоб беради. Туман ҳокимининг ёзма розилиги олингандан сўнг туман ер ресурслари хизмати 10 кун давомида фермернинг маблағи ҳисобига ер участкасини суратга олади ва гаровга қўйилаётган қисмини ажратади. Ер участкасини узоқ муддатли ижарага олиш ҳуқуқини гаровга қўйиш тўғрисидаги шартномада фермернинг ижара ҳуқуқи баҳоси кўрсатилади. Ижара ҳуқуқининг баҳоси Ўз.Р. Марказий Банки бошқарувининг 2004 йил 13 мартидаги 6/17 сонли қарори билан тасдиқланган Ер участкасини ижарага олиш ҳуқуқи қийматини баҳолаш тартиби тўғрисида Низомга мувофиқ аниқланади. Ер участкасини ижарага олиш ҳуқуқини гаровга қўйиш 96

97 шартномасига туман ер ресурслари хизмати раҳбари тасдиқлаган гаровга қўйилаётган ер участкаси чизмаси ва ижара ҳуқуқини гаровга қўйиш учун ҳокимиятнинг розилиги илова қилинади. Кредит берган тижорат банклари кредитдан фойдаланишнинг бутун даври мобайнида берилган кредитдан фойдаланиш бўйича доимий мониторинг (кузатув) ўтказади ва бунда олинган кредитни мақсадли сарфланаётганлигига эътибор қаратилади. Берилган кредит бошқа мақсадларда ишлатилатилаётганлиги аниқланса, банк кредитнинг фойдаланилмай турган қисмини муддатдан олдин қайтариб олиш ҳуқуқига эга. Тижорат банклари томонидан фермер хўжаликларига бўлғуси ҳосилни гаровга олган ҳолда кредит бериш тартиби Фермер хўжаликларини кредитлашни бозор тамойиллари асосида йўлга қўйиш, уларнинг ишлаб чиқариш учун айланма маблағларга бўлган эҳтиёжини қондириш мақсадида тижорат банклари томонидан фермер хўжаликларига бўлғуси ҳосилни гаровга олган ҳолда кредит бериш тартиби ишлаб чиқилган. Мазкур ҳужжатнинг амалиётга жорий қилиниши билан фермер хўжаликларида танлаш имконияти вужудга келади. Эндиликда фермер давлат эҳтиёжлари учун маҳсулот етиштиришда хоҳласа Молия вазирлиги қошидаги Давлат эҳтиёжлари учун харид қилинадиган қишлоқ хўжалиги маҳсулотларининг ҳисоб-китоб жамғармаси кредит линиялари ҳисобидан имтиёзли кредит олиш, ҳоҳласа давлат эҳтиёжлари учун етиштирилаёган ҳосилни гаровга қўйиб тижорат банкидан кредит олиш ёки ҳар иккала манбадан бир вақтнинг ўзида кредит олиш имконига эга бўлди. Эсда тутиш зарурки, мазкур Низомга асосан кредитлар фақат давлат эҳтиёжлари учун маҳсулот етиштирувчи фермер хўжаликларига 1,5 йилгача бўлган муддатга, қайтариш муддатини узайтириш ҳуқуқисиз, қишлоқ хўжалиги техникаси, эҳтиёт қисмлар ва асбоб- ускуналар, ЁММ, минерал ўғитлар, ўсимликларни ҳимоя қилиш воситаларини сотиб олиш, хизмат кўрсатувчи ташкилотлар (МТП, муқобил МТП, СФУ ва бошқалар) хизматлари учун тўловларни амалга ошириш, пахта ва ғалла етиштириш билан боғлиқ бўлган бошқа харажатлар учун берилади. Фермер ўз ҳосилини гаровга қўйиб кредит олиш учун банк- 97

98 ка қуйидаги ҳужжатларни тақдим этиши лозим: - кредит олиш учун ариза; - тузилган контрактация шартномаларининг нусхалари; - бизнес режа; -туман давлат солиқ хизмати томонидан тасдиқланган бухгалтерия баланси (1-шакл), дебитор ва кредиторлик қарзлари тўғрисида маълумотнома (2-а шакл); муддати 90 кундан ўтиб кетган қарздорларнинг солиштирма далолатномалари, молиявий натижалар тўғрисида ҳисобот (2-шакл); кредитни қайтариш таъминоти (гаров). Албатта, бу ерда олинадиган ҳосил таъминот сифатида қабул қилинади. Бунда банк ва фермер хўжалиги ўртасида бўлажак ҳосилни гаровга қўйиш шартномаси имзоланади ва мазкур шартномага мувофиқ гаровга қўйилган ҳосилни сотишдан тушган барча пул маблағларни биринчи навбатда берилган кредит ва унга ҳисобланган фоизларни қоплашга йўналтирилади. Шу билан биргаликда гаровга қўйиладиган ҳосил кредит берувчи банк фойдасига суғурталанган бўлиши шарт. Чунки, табиий офат ёки бошқа сабаблар билан режалаштирилган ҳосил олинмаган тақдирда кредитларнинг қайтарилмаган қисми суғурта компанияси томонидан қоплаб берилади. Бериладиган кредит учун йиллик фоизлар банк билан фермер ўртасида тузиладиган кредит шартномасида кўрсатилади. Фермер кредит олиш учун барча зарурий ҳужжатларни талаб даражасида расмийлаштириб, банкка топширилгандан сўнг 10 кун муддат ичида банк фермерга кредит бериш ёки бермаслик тўғрисида ўз хулосасини беради. Банк билан фермер хўжалиги кредит шартномаси имзолангандан сўнг банк фермер хўжалиги учун алоҳида ҳисобварағи очади ва ундан фермер хўжалигининг тўлов топшириномалари асосида фақат нақд пулсиз шаклда тўловларни амалга ошириш орқали кредит берилади. Банк томонидан берилган кредитдан фойдаланишнинг бутун даври мобайнида фермер хўжалигининг олинган кредитдан фойдаланилиши бўйича мониторинг (кузатув) олиб борилади. Мониторинг давомида кредитдан самарасиз фойдаланиш ҳолати, хусусан экинлар тўлиқ экилмаслик, агротехник тадбирлар ўз вақтида ва сифатли бажармаслик ҳолатлари ва бунинг натижасида кредитни вақтида қайтармаслик ҳавфи борлиги аниқланса, кредитлаш дарҳол тўхтатилади ҳамда берилган кредитни фоизлари билан ундириб олиш чора- тадбирлари кўрилади. 98

99 Қарз олган фермер хўжалигида етиштирилган ҳосилни сотишдан ҳамда суғурта тўловларидан тушган малағлар олинган кредит ва унинг фоизларини тўлашга етмаслиги кредит ва унга ҳисобланган фоиз қолдиғи белгиланган тартибда фермер хўжалигининг ликвидли мол мулкига қаратиш йўли билан ундириб олинади. Тижорат банклари томонидан фермер хўжаликларига бўлғуси ҳосилни гаровга олган ҳолда кредит бериш тартибини жорий қилиниши фермер хўжаликларини кредитлаш шароитини яхшилаш учун қўйилган дастлабки қадамлардан биридир. Албатта, бу тартиб келгусида такомиллаштириб борилади, деб умид қиламиз. Давлат эҳтиёжлари учун харид қилинадиган пахта ва ғалла етиштириш харажатларини тижорат банклари томонидан кредитлаш тартиби тўғрисида 2003 йил ҳосилидан бошлаб тажриба тариқасида давлат эҳтиёжлари учун харид қилинадиган пахта ва ғалла етиштириш билан шуғулланадиган фермер хўжаликларини ушбу маҳсулотларни етиштириш билан боғлиқ харажатларини молиялаштиришнинг янгича тизимига ўтила бошланди. Яъни, фермер хўжаликларига транш усулида маблағ ажратиш тизимидан воз кечила бошланди. Дастлаб бу тажриба 4 та, кейинчалик 8 та вилоятда синаб кўрилган бўлса, 2005 йил ҳосилидан бошлаб барча вилоятлардаги фермер хўжаликларига пахта ва ғалла етиштириш учун транш маблағлари ўрнига имтиёзли кредитлар берила бошланди. Бу фермер хўжаликларини маблағ билан таъминлашнинг бозор тамойилларига мос келадиган усулларига ўтишда муҳим қадам бўлди. Пахта ва ғалла етиштириш учун имтиёзли кредитлар ушбу маҳсулотлар учун тузилган контрактация шартномасидаги маҳсулот қийматининг 50 фоизи миқдорида берилади. Кредит миқдорини аниқлаш учун амалдаги ҳарид нархлар асос қилиб олинади. Янги ҳарид нархлар тасдиқлангач эса кредит олувчи фермернинг талабига кўра кредит миқдори қайта ҳисоблаб чиқилади. Кредитлар фақат қуйидаги мақсадлар учун берилиши мумкин: -иш ҳақи ва унга тегишли ажратмаларни тўлаш учун; -минерал ўғит ва ўсимликларни кимёвий ва биологик ҳимоя қилиш воситаларини сотиб олиш учун; 99

100 -ёнилғи-мойлаш материаллари сотиб олиш учун; -МТПлар, муқобил МТПлар ва СФУлар хизматлари учун тўловлар учун; -олинган уруғлик материаллари тўловлари учун; -фермер хўжалиги ихтиёридаги техника воситалари учун эҳтиёт қисмлар сотиб олиш учун; -лизингга олинган техника воситаларининг лизинг ва суғурта тўловлари учун; -фойдаланилган электр энергияси тўловлари учун; -пленка остига пахта экилганда полиэтилен пленкаси сотиб олиш учун; - ягона ер солиғи тўловларига. Шунингдек, фермер хўжалигига ажратиладиган кредитларнинг 5 фоизи доирасида пахта ва ғалла етиштириш билан боғлиқ бўлган хўжаликнинг бошқа зарурий эҳтиёжлари учун тўловларни амалга ошириш мумкин. Фермер хўжалигининг бирор бир харажат тури бўйича тўловларга эҳтиёжи бўлмаган ҳолларда ўша харажат тури учун кредитдан фойдаланишдан воз кечиш ҳуқуқига эга. Бунда тегишли ойда тежаб қолинган кредит фермер хўжалиги томонидан қишлоқ хўжалиги техникаси сотиб олишга, ички хўжалик ирригация ва коллектор-дренаж тармоқларини тозалашга йўналтирилиши мумкин. Кредитлар ғалла етиштириш учун кўпи билан 12 ой, пахта етиштириш учун эса 18 ой муддатга берилади. Кредитларнинг йиллик фоиз ставкаси 3 фоизни ташкил этади. Авваллари бу миқдор 5 фоиз эди. Фермер хўжалиги пахта ва ғалла етиштириш бўйича контрактация шартномаси тузгандан кейин ўз банкига креди олиш учун мурожаат қилади. Банкка фермер хўжалиги томонидан қуйидаги хужжатлар тақдим қилиниши лозим: -ариза; -тайёрлов ташкилотлари билан тузилган контрактация шартномаларининг нусҳалари; -бизнес-режа; -сўнгги ҳисобот даври учун давлат солиқ хизматининг маҳаллий органи томонидан тасдиқланган бухгалтерия баланси(1- шакл), дебитор-кредитор қарздорлик ҳақида маълумотнома(2ашакл), молиявий натижалар тўғрисида ҳисобот(2-шакл). Фермерга берилаётган имтиёзли кредитнинг қайтарил- 100

101 маслик ҳавфини банкнинг ўзи суғурталайди. Тўловлар фермер хўжалигининг эҳтиёжлари учун нақд пулсиз кўринишда(иш ҳақидан ташқари) фақат фермер хўжалигининг тўлов топшириқномалари асосида амалга оширилади. Барча зарурий хужжатлар талаб даражасида тайёрланиб, топширилгандан кейин 5 кун муддат ичида банк фермер хўжалиги билан кредит шартномаси тузиши лозим. Агар банк кредит беришни рад этса, у ҳолда асосланган ёзма раддия ёзиб бериши лозим. Банк томонидан берилган имтиёзли кредит фақат мақсадли ишлатилиши, пахта ва ғалла экинлари ҳолати ва бўлажак ҳосил олинган кредитларни қайтариш учун етарлилиги мониторинг қилиб борилади(кузатиб борилади). Агар экинларнинг тўла ёки қисман мавжуд бўлмаслиги, агротехник тадбирларнинг кечикиши, экин майдонларини бегона ўтлар босиб кетиши ҳолатлари аниқланса, кредит ажратиш тўхтатилади ва берилган кредит ва унга ҳисобланган фоизларни муддатидан олдин ундириш чоралари кўрилади. Эслатма: Ушбу бўлимда сиз қуйидагилар билан танишдингиз: -банк билан ўзаро муносабатда фермер хўжалигининг ҳуқуқлари; -кредит олишнинг умумий тартиби, тижорат банклари ва жамғармалар томонидан кредит бериш тартиблари; -бошланғич сармоя учун кредит; -ерга бўлган ижара ҳуқуқини гаровга қўйиб кредит олиш тартиби; -бўлғуси ҳосилни гаровга қўйиб кредит олиш тартиби; давлат эҳтиёжлари учун харид қилинадиган пахта ва ғалла етиштириш харажатлари учун имтиёзли кредит олиш тартиби Фермер хўжалигида суғурта Суғурта фермер хўжаликлари фаолиятида муҳим ўрин тутади. Фермерлар хўжаликлари банкдан кредит олишда гаровга қўйиладиган мол-мулкини, табиий офатлар туфайли бўлғуси пахта ва ғалладан, боғ ва узумзорлардан кам ҳосил олиш натижасида кўрадиган молиявий зарарни ихтиёрий суғурталаш имкониятига эгалар. Бундан ташқари улар лизингга олинган 101

102 техникаларни, чорва ҳайвонларини, яйловлар ҳосилини, молмулкини ва бошқаларни суғурта қилдиришлари мумкин. Бу ҳақда кейинроқ батафсил тўхталиб ўтамиз. Аввал суғуртага оид асосий тушунчаларга тўхталиб ўтайлик. Суғурта мукофоти суғурталанувчи қишлоқ хўжалиги корхоналари, фермер хўжаликлари ва бошқа қишлоқ хўжалиги маҳсулоти етиштирувчи хўжаликларнинг суғурта муассасаларига тўлайдиган суғурта бадали. Суғурта жавобгарлиги суғурта объектининг қиймати асосида суғурталовчининг жавобгарлик чегарасини белгилайди. Суғурта товони суғурта ҳодисаси натижасида суғурталанувчига етказилган зарар учун суғурталанувчи томонидан тўла ёки қисман тўланадиган пул маблағи. Мамлакатимизда Ўзагросуғурта давлат-акциядорлик суғурта компанияси(даск) қишлоқ хўжалиги корхоналарига, шу жумладан фермер хўжаликларига хизмат кўрсатувчи ягона компаниядир. Вилоят ва туманларда ушбу компаниянинг идоралари мавжуд ва улар бевосита фермерлар билан ҳамкорлик қилади. Кейинги йилларда фермерлар ҳар хил табиий офатлар туфайли кўрган зарарлари учун суғурта шартномалари асосида сезиларли молиявий ёрдам олмоқдалар ва улар суғуртанинг моҳиятини чуқурроқ ҳис этмоқдалар. Шу билан бирга аксарият фермерларда тузилган ихтиёрий суғурта шартномалари бўйича ҳисобланган бадалларни суғурта ташкилоти ҳисобига ўтказиб беришда пул маблағларининг етишмаслиги туфайли кўпчилик тузилган шартномалар кучга кирмай қолмоқда. Суғуртанинг асосий мақсади қишлоқ хўжалиги ишлаб чиқарувчиларини қўллаб-қувватлаб, уларга табиат инжиқликларига қарши молиявий ҳимояни таклиф этишдан иборат. Бугунги кунда «Ўзагросуғурта» компанияси ўз мижозларига 40 га яқин суғурта турларини таклиф этади. Қишлоқ хўжалиги суғуртаси бўйича эса компанияда асосан тўрт хил мажбурий ва ўн битта ихтиёрий суғурта турлари мавжуд. Жумладан: 1. Мажбурий суғурта турлари Суғурта мукофоти % 1. Қишлоқ хўжалик маҳсулотлари етиштириш бўйича 1,0 ишларни ўтказиш учун аванс тариқасида бериладиган ва фьючерс контрактлари бўйича маблағлар қайтарилишини суғурта қилиш. 3. Транспорт эгаларининг фуқаролик жавобгарлигини 0,5-2,0 суғурта қилиш. 4. Гаровга қўйилган мол-мулкни суғурта қилиш. 0,25 102

103 2. Ихтиёрий суғурта турлари 1. Қишлоқ хўжалиги корхоналарининг экинлари ҳосилини ихтиёрий суғурта қилиш 2,5-8,5 2. Қишлоқ хўжалик экинларини қайта экиш натижасида олдиндан кўзда тутилмаган ҳаражатларни ихтиёрий 8-10 суғурта қилиш 3. Қишлоқ хўжалик ҳайвонларини табиий офатлар, 4-8 юқумли касалликлар натижасида нобуд бўлишини суғурта қилиш 4. Боғлар ва узумзорлар ҳосилини табиий офатлардан 8-12 суғурта қилиш 5. Қишлоқ хўжалиги корхоналарининг табиий пичанзорлари, яйловлари ҳосилини ва тут дарахтлари баргла- 2-3 рини суғурта қилиш. 6. Пилла ҳосилини суғурта қилиш Қишлоқ хўжалиги корхоналарининг лизинга Олинаётган техникаларини суғурта қилиш 0,5 8. Қишлоқ хўжалиги корхоналарининг мол-мулкини 0,5-4,0 суғурта қилиш 9. Тижорат банклари томонидан фермер хўжаликларига давлат эхтиёжлари учун харид қилинадиган пахта 0.75 хом-ашёси ва ғалла етиштиришнинг маблағ билан таъминлашга бериладиган имтиёзли кредитлар қайтарилиши бўйича тадбиркорлик хавфини суғурталаш. 10. Қишлоқ хўжалиги товар ишлаб чиқарувчилари томонидан жўнатиладиган юкларни суғурта 0,4-4,0 қилиш Мажбурий суғурта турларидан фермерларга бевосита алоқадори кредит олиш учун гаровга қўйилган мол-мулкни суғурталашдир. Фермер кредит олиш учун гаровга қўйган мол-мулкини албатта суғурталаши лозим. Акс ҳолда гаров банк ёки бошқа кредит берувчи ташкилот томонидан қабул қилинмайди. Банклар томонидан фермер хўжаликларига давлат эхтиёжлари учун харид қилинадиган пахта ва ғалла етиштиришнинг маблағ билан таъминлашга бериладиган имтиёзли кредитлар қайтарилишини суғурталаш авваллари мажбурий ҳисобланиб, фермер томонидан эмас, балки банк томонидан амалга оширилар эди. Ҳозирги кунда ушбу суғурта тури ихтиёрий ҳисобланади. Юқорида келтириб ўтилган суғурта турларидан асосан иҳтиёрий суғурта турлари фермерлар фаолиятида кўпроқ зарур бўлади. Шунинг учун ҳам уларга батафсилроқ тўхталиб ўтамиз. 103

104 104 Экинлар ҳосили суғуртаси Қишлоқ хўжалиги экинлари ҳосилини суғурталаш қишлоқ хўжалигидаги иҳтиёрий суғуртанинг асосий турларидан бири ҳисобланади. Суғурта объекти қишлоқ хўжалиги экинлари ҳосили ҳисобланади. Қишлоқ хўжалик экинлари ҳосилини суғурталаш уларнинг музлаш, гармсел, дўл, суғориш манбаларидаги сувсизлик ёки камсувлик сабабли, сув босиш, зараркунандалар, ёнғин натижасида нобуд бўлиш ёки зарарланиши ва кучли шамол ҳамда узоқ давом этган ёғингарчиликлар натижасида ётиб қолиш каби ҳодисалар бўйича амалга оширилади. Суғурта шартномаси маҳсулот етиштирувчиларнинг(яъни, фермерларнинг) ёзма аризасига асосан, Қишлоқ ва сув хўжалиги вазирлиги ва Ўзагросуғурта ДАСК тасдиқлаган экиш тақвими муддатларидан кечиктирилмаган ҳолда тузилади. Суғурта мукофотларини ҳисоблаш учун қишлоқ хўжалиги экинлари ҳосилининг қиймати хўжаликнинг ҳисоб-китоби ва бошланғич ҳисобот ҳужжатлари бўйича мазкур йилда режалаштирилган 1 га экин майдонидан олинадиган ҳосилдорлик (охирги уч йил ичида олинган ўртача ҳосилдорликдан юқори эмас) маҳсулотни сотиш нархи ва экин майдонига асосан ҳисобланади. Суғурталанаётганда ҳар бир қишлоқ хўжалиги экини ҳосилининг қиймати алоҳида ҳисобланади. Сабзавот, полиз экинлари, экилган ўтлар, резавор мевали дов-дарахтлар, гуллар, манзарали дарахтлар ва баъзи бошқа экинлар ҳосилининг қиймати эса гуруҳлар бўйича аниқланади. Суғурта мукофотлари бўйича тариф (ставка)лари ҳар йили кўрилган зарарга асосланиб, қайта кўриб чиқилади. Шунинг учун ҳам юқоридаги жадвалда келтирилган тарифлар ўзгариб туриши мумкин. Суғурта мукофотлари суғурта қилдирувчи томонидан шартномада белгиланган муддатда суғурталовчи ҳисоб рақамига тўлиқ тушмаса, у ҳолда суғурта жавобгарлиги тушумга нисбатан олиб борилади. Яъни, фермер шартномада кўрсатилган суғурта мукофотининг 50 фоизини суғурта компаниясига тўласа, бунда суғурта ҳодисаси рўй берганда компания шартномада кўрсатилган суғурта товонининг 50 фозини тўлаб беради. Суғурта мукофотлари белгиланган муддатгача келиб тушмаса, суғурта шартномаси кучга кирмаган деб ҳисобланади ва

105 фермер қайтадан суғурта шартномасини тузиш ҳуқуқини сақлаб қолади. Шартномада кўрсатилган муддатлардан сўнг тушган суғурта мукофотларига суғурта компанияси суғурта жавобгарлигини олиб бормайди ва маблағ фермерга қайтарилади. Ҳисобланган суғурта мукофотлари суғурта бўлими ҳисобига келиб тушгач, суғурта қилдирувчига, яъни фермерга суғурта полиси ёзиб берилади. Суғурта полиси суғурта ҳодисаси юз берганда, суғурта товонини олиш учун асосий ҳужжатлардан бири ҳисобланади. Юқорида қайд қилинган ҳодисалар натижасида қишлоқ хўжалиги экинлари ҳосилини зарарланиши ёки нобуд бўлиши суғурта ҳодисаси ҳисобланади. Суғурта ҳодисаси юз берганда суғурта қилдирувчи бу ҳақда суғурта бўлимига уч кун ичида хабар бериши шарт. Қишлоқ хўжалиги экинлари учун суғурта мукофотлари ҳисоблашда қабул қилинган бир гектар ҳосилнинг қиймати билан ҳисобот йилида бир гектар майдонда етиштирилган ўртача ҳосилдорлик қиймати орасидаги фарқ хўжалик кўрган зарар сифатида ҳисобланади. Аниқланган суғурта товони хўжаликдан 29-шаклдаги қишлоқ хўжалиги статистик ҳисоботи олингач 70 фоизи, қолган 30 фоизи хўжаликнинг йиллик ҳисоботи тасдиқлангач, тўлаб берилади. Боғ ва узумзорлар ҳосилини ихтиёрий суғурта қилиш Фермер хўжаликлари ҳосилга кирган уруғли, данакли боғ, узумзорлар ҳосилини музлаш, дўл, гармсел, жала, сел нати-жасида зарарланиши ёки нобуд бўлишидан ихтиёрий суғурта қилиши мумкин. Уруғли, данакли мева берувчи ёшдаги боғ ва узумзорлар кейинги уч йил давомида ҳосил бермаган бўлса, 50 ва ундан ортиқ фоизда эскириш вужудга келган бўлса ҳамда Сурхондарё вилоятидан бошқа вилоятларда қишда кўмилмай қолган узумзорлар суғуртага қабул қилинмайди. 105

106 Боғ ва узумзорлар ҳосили тўлиқ қийматининг маълум қисми, аммо 70 фоиздан ошмаган миқдорда суғурта қилинади. Суғурта мукофотларини ҳисоблаш учун боғ ва узумзорлар ҳоси-лининг қиймати хўжаликнинг ҳисоб-китоб ва бошланғич ҳисобот ҳужжатлари бўйича мазкур йилда режалаштирилган 1 гектар майдондан олинадиган ҳосилдорлик (охирги уч йил ичида олинган ҳақиқий ҳосилдорликдан юқори эмас), келишилган нархлардан келиб чиққан ҳолда ва ҳосил олишга режалаштирилган майдонга асосан ҳисобланади. Суғурта шартномаси тузишда уруғли меваларнинг даврий ҳосил бериши албатта назарда тутилиши шарт. Агар мазкур йилда режалаштирилган ҳосилдорлик охирги уч йил ичида ҳақиқий ўртача ҳосилдорликдан ортиқ бўлса, суғурта мукофотлари ўртача уч йиллик ҳосилдорлик бўйича ҳисобланади. Суғурта шартномаси тузилганидан кейин ҳисобланган суғурта мукофотлари ўн банк куни муддатида суғурталанувчи томонидан суғурталовчи ҳисоб рақамига пул ўтказиш йўли билан амалга оширилади. Суғурта ҳодисалари юз берганда суғурталанувчи томонидан 24 соат давомида суғурта ташкилотига хабарнома берилиши шарт. Суғурталовчи хабарнома олгандан сўнг, 24 иш соат давомида суғурта объектини ўрганиб ва суғурта ҳодисаси тўғрисида далолатнома тузади. Суғурта шартномаси бўйича суғурталанган бир гектар ҳосил қиймати билан ҳисобот йилида бир гектардан олинган кам ҳосил қиймати орасидаги фарқ суғурта қилдирувчининг боғ ва узумзорлар ҳосилидан кўрган зарари ҳисобланади. Суғурта товони, боғ ва узумзорлардан ҳосил тўлиқ йиғиштириб олингандан сўнг, суғурта қилдирувчи 29-шаклдаги қишлоқ хўжалик ҳисоботи бўйича 70 фоизи, хўжаликнинг йиллик ҳисоботи тасдиқлангач 30 фоизи тўлаб берилади. Экинларни қайта экиш ихтиёрий суғуртаси Ушбу суғурта тури бўйича қайта экилиши керак бўлган ҳамма турдаги қишлоқ хўжалик экинлари суғурта қилинади. Қишлоқ хўжалик экинларини қайта экиш суғуртаси совуқ уриши, дўл, жала, сел, суғориш манбаларидаги сувсизлик ёки кам сувлик сабабларидан уларнинг нобуд бўлиши ва зарарланиши оқибатида амалга оширилади. 106

107 Қишлоқ хўжалик экинларини қайта экиш суғурта шартномаси суғурта қилдирувчининг жорий йилдаги кўзда тутилган режаси асосида экиладиган қишлоқ хўжалик экинларининг барча майдони учун тузилади. Суғурта шартномалари плёнка остига экиладиган чигитлар учун 1 мартдан 25 мартгача, очиқ майдонга экиладиган чигитлар учун 20 мартдан 10 апрелгача тузилиши мумкин. Қишлоқ хўжалик экинларининг 1 гектарга қайта экиш харажатлари Ўзагросуғурта компанияси ҳамда Қишлоқ ва сув хўжалиги вазирлиги билан келишилган ҳолда белгиланади. Суғурта мукофотларини тўлаш 3 банк куни мобайнида туман суғурта бўлимининг ҳисоб рақамига маблағ ўтказиш йўли билан амалга оширилиши лозим. Қишлоқ хўжалик экинлари табиий офатлардан зарарланганда бир кеча-кундуз давомида суғурта қилдирувчи ёзма равишда суғурта компаниясига хабар бериши лозим. Қайта экиладиган қишлоқ хўжалик экинлари нархи 1 гектар қайта экиш сарф- ҳаражатидан келиб чиққан ҳолда барча қайта экилган майдонни суғурта қилган экинлар бўйича суғурта шартномасида келишилган қийматидан ошмаган ҳолда аниқланади. Зарар миқдори ҳар бир экин тури бўйича алоҳида аниқланади. Қишлоқ хўжалик ҳайвонларини ихтиёрий суғурталаш Фермер хўжаликларида боқилаётган қишлоқ хўжалик ҳайвонлари 1 йил муддатга юқумли касалликлардан, табиий офатлар (зилзила, сел, чақмоқ оқибатида ёнғин чиқиши, ток уриши) натижасида нобуд бўлиши ёки мажбурий сўйилиши ҳодисаларидан ихтиёрий суғурталанади. Суғурта объектлари, яъни қорамоллар, қўй-эчкилар, уй паррандалари 6 ойликдан, отлар, туялар, эшаклар ва хачирлар 1 ёшдан, чўчқалар, қуёнлар ва мўйнали ҳайвонлар 4 ойликдан суғуртага қабул қилинади. Суғурта шартномаси суғурта қилдирувчининг ариза берган кунда мавжуд бўлган ҳайвонлар сонидан келиб чиққан ҳолда тузилади. Суғурта пули миқдори суғурта қилдирувчининг тақдим этган қиймати бўйича белгиланади, лекин у давлат харид нархларининг 80 фоизидан юқори бўлмаслиги керак. Суғурта мукофоти шартнома тузилгандан сўнг 10 кунда тўланиши лозим. 107

108 Ҳайвонларнинг суғуртаси бўйича тариф миқдорлари суғурта компанияси томонидан ишлаб чиқилган. Суғурта ҳодисаси юз берганида суғурта қилдирувчи 16 иш соати давомида суғурта компаниясига хабарнома бериши шарт. Суғурталовчи хабарномани олгандан сўнг 8 иш соати давомида суғурта ҳодисаси рўй берган суғурта объектини ўрганиб, суғурта ҳодисаси тўғрисида маълумотнома тузади. Хабарномада баён қилинган суғурта ҳодисасини тасдиқлаш учун мутасадди ташкилотлардан(масалан, ветеринария пункти) тасдиқловчи ҳужжатлар талаб қилинади. Суғурта далолатномаси ҳайвонлар халок бўлган ёки мажбурий сўйилган жойда тузилади. Суғурта қилинган ҳайвонлар нобуд бўлганда суғурта товони шартномада белгиланган суғурта пулидан ошмаган миқдорда тўланади. Агар мажбуран сўйилган ҳайвоннинг гўшти одамлар истеъмоли учун тўла яроқсиз бўлса, суғурта товони тўла тўланади. Қуйидаги ҳолларда суғурта компанияси суғурта товонини тўлашни рад этиши мумкин: - ҳайвонлар хўжалик мақсадлари учун сўйилган бўлса; - суғурта қилдирувчи имконияти бўлган ҳолда суғурта ҳодисаси бўлганлиги тўғрисида ўз вақтида хабар қилмаса; - ҳисобланган суғурта мукофоти табиий офат бўлиб ўтгандан кейин ёки юқумли касалликлар тарқалгандан кейин келиб тушган бўлса; - суғурта ҳодисаси бўлиб ўтгандан кейин қолган қишлоқ хўжалик ҳайвонларини сақлаб қолиш учун суғурта қилдирувчи ўз вақтида керакли чора -тадбирларни кўрмаса. Қўшимча зарарланган мол-мулклар учун ҳам суғурта товони тўланмайди. Лизинг суғуртаси Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 2000 йил 2 ноябрдаги Қишлоқни лизинг шартларида қишлоқ хўжалик техникаси билан таъминлаш чора-тадбирлари тўғрисида ги 424-сонли қарори билан машина- трактор паркларига, фермер хўжаликларига 7 йил муддатга лизингга бериладиган қишлоқ хўжалик техникаларини (тракторлар ва ўрим-йиғим техникаси) суғурталаш вазифаси Ўзагросуғурта ДАСК зиммасига юклатилган. Лизинг олувчилар техниканинг 85 фоиз қийматига Ўзагросуғурта компанияси билан суғурта шартномасини тузадилар. 108

109 Суғурта мукофотлари ҳисоблаш учун суғурта тариф(ставка) миқдори техниканинг 85 фоиз қийматидан бир йилга 0,5 фоиз. Шартнома бўйича ҳисобланган суғурта мукофотлари суғурта компанияси ҳисобига келиб тушгач суғурта полиси расмийлаштирилиб берилади ва суғурта полисида кўрсатилган муддат давомида жавобгарлик олиб борилади. Лизингга берилган трактор ва ўрим-йиғим техникалари йўл транспорт ҳодисалари, портлаш, табиий офатлар (ёнғин, сув тошқини, сел, чақмоқ уриши, зилзила, довул, бўрон, ер кўчиши), учинчи шахс томонидан атайлаб қилинган ҳаракатлар натижасида шикастланиши ёки яроқсиз ҳолга келиши суғурта ҳодисалари ҳисобланади. Суғурта ҳодисалари натижасида лизингга берилган техника шикастланганда суғурта товони лизинг олувчига, техникани қайта тиклаш иложи бўлмаганда эса лизинг берувчига тўлаб берилади. Эслатма: Ушбу бўлимда сиз қуйидагилар билан танишдингиз: -суғуртага оид асосий тушунчалар; -мажбурий ва ихтиёрий суғурта турлари; -экинлар ҳосилини, боғ ва токзорларни, чорва молларини суғурталаш тартиблари Фермер хўжалигида солиқ Солиқлар давлат ҳазинасини тўлдиришда асосий манбалардан бири ҳисобланади. Фермер хўжалиги ҳам ўз фаолияти давомида амалдаги қонунларга мувофиқ солиқлар тўлаб боради. Қишлоқ хўжалиги ерларидан оқилона фойдаланиш, унумдорлиги турлича бўлган ерлардан фойдаланиш шароитларини тенглаштириш, қишлоқ хўжалиги корхоналарини, шу жумладан, фермер хўжаликларини солиққа тортиш ва солиқ тўлаш механизмини соддалаштириш мақсадида Ўзбекистон Республикаси Президентининг 1998 йил 10 октябрда имзоланган 109

110 «Қишлоқ хўжалик товар ишлаб чиқарувчилари учун ягона ер солиғини жорий этиш тўғрисида»ги Фармони ва Вазирлар Маҳкамасининг 1998 йил 26 декабрда қабул қилинган «Қишлоқ хўжалиги товар ишлаб чиқарувчиларидан ягона ер солиғи ундириш тартиблари тўғрисида»ги 539-сонли қарори қабул қилинган. Ушбу фармон ҳамда қарорга мувофиқ 1999 йилнинг 1 январидан бошлаб қишлоқ хўжалиги корхоналари, шу жумладан, фермер хўжаликлари учун ягона ер солиғи жорий қилинди. Деҳқон хўжаликлари ягона ер солиғи тўлашдан озод қилинган. Айни пайтда фермер хўжаликлари томонидан тўланаётган ягона ер солиғи авваллари қўлланилиб келинган тўққизта солиқ, яъни: даромад солиғи (фойдадан олинадиган солиқ), қўшилган қиймат солиғи, экология солиғи, сув ресурсларидан фойдаланганлик учун солиқ, табиий бойликлардан фойдаланганлик учун солиқ, мол-мулк солиғи, ер солиғи, ижтимоий инфратузилмани ривожлантириш ва бошқа маҳаллий солиқлар ва йиғимлар ўрнига жорий этилган. Шундай қилиб, мамлакатда ягона ер солиғи жорий қилингунга қадар, қишлоқ хўжалиги корхоналари бир неча турдаги солиқларни тўлар эдилар. Ягона ер солиғига ўтиш натижасида юқорида санаб ўтилган солиқларнинг асосий қисми ягона ер солиғи таркибига киритилди. Эсда тутиш керакки, икки турдаги солиқ, жумладан, божхона тўловлари ва лицензия бериш учун олинадиган тўловлар ягона ер солиғи таркибига киритилмаган. Чунки бу турдаги тўловлар мамлакатлараро муносабатларда ҳар хил бўлиши ва давлатларнинг келишуви билан олдиндан белгилаб олиниши ёки ўзгартирилиши мумкин. Ягона ер солиғи ернинг унумдорлиги балл-бонитетига қараб белгиланади. Фермер хўжаликларига солиқ тўлаш тизимини танлаш ҳуқуқи берилган. Яъни, улар фермер хўжалиги сифатида ёки кичик корхона сифатида солиқ тўлашлари мумкин. Қишлоқ хўжалиги соҳасида кичик корхоналар қаторига таркибида 50 кишигача 110

111 ишчи ишлайдиган хўжаликлар киради. Фермер хўжаликларининг кўпчилиги агар уларда ишловчилар сони 50 кишидан кўп бўлмаса, солиқ тўлашнинг икки тизимидан бирини танлаб олишлари мумкин: -биринчиси, Вазирлар Маҳкамасининг 1996 йил 31 декабрдаги 469-сонли қарорига мувофиқ кичик корхоналар сифатида ягона солиқ тўлаш; -иккинчиси, ягона ер солиғини тўлаш. Шунингдек, бошқа соҳадаги кичик корхоналар учун ягона солиқ ставкаси тушумдан 12 фоиз белгиланган бўлса, фермер хўжаликларига 6 фоиз миқдорида белгиланган. Қишлоқ хўжалиги корхоналари, шу жумладан, фермер хўжаликлари қуйидаги ерларига ягона ер солиғини тўлашдан озод этилган: а) қишлоқ аҳоли пунктларининг умумий фойдаланишдаги ерлари, қабристонлар; б) ҳимоя ўрмон дарахтлари эгаллаган ерлар, бунга ёғоч материаллари тайёрлаш учун ўстириладиган теракзорлар кирмайди; в) спорт иншоотлари, стадионлар, спорт майдончалари, сузиш ҳавзалари, спортнинг техник турлари объектлари ва бошқа жисмоний тарбия-соғломлаштириш комплекслари банд қилган ерлар, она ва болаларни дам олиш ва соғломлаштириш жойлари, санатория-курорт муассасалари ва дам олиш уйлари, ўқувмашқ қилиш базалари; г) янги ўзлаштирилаётган ерлар ва мелиоратив ҳолатини яхшилаш ишлари олиб борилаётган суғорилаётган ерлар лойиҳалар назарда тутилган муддатга, лекин ишлар бошланганидан эътиборан кўпи билан беш йилга; д) маориф, маданият ва соғлиқни сақлаш объектлари банд қилган ерлар; е) янги тут дарахтзорлари ўтказилган ерлар уч йиллик муддатга ва янги боғ ва токзорлар ҳосилга кириш муддатигача. Фермер хўжалиги тўғрисида ги қонунга мувофиқ давлат рўйхатига олинган пайтдан эътиборан икки йил мобайнида фермер хўжалиги ер участкасидан фойдаланганлик учун ҳақ тўлашдан озод этилади. Фермер хўжалиги тегишли лойиҳада назарда тутилган ерни ўз ҳисобидан ўзлаштираётган даврда ва ер ўзлаштириб бўлинганидан кейин 5 йил давомида ернинг мазкур ўзлаштирилган қисми учун ягона ер солиғи тўлашдан озод қилинади. 111

112 Юқорида таъкидлаганимиздек, ягона ер солиғи ижарага олинган ер участкалари сифатига қараб маълум бир даражада белгиланади ва ер участкасининг жойлашиши, унинг сифати (балл-бонитети), сув билан таъминланганлик ҳолатига қараб коэффициентлар орқали ҳисобланади. Ерларнинг бал-бонитетига кўра 1 гектар учун белгиланган солиқ ставкалари туманлар бўйича ҳар йили Вазирлар Маҳкамасининг қарорига илова қилинган ҳолда эълон қилиб борилади. Фермер хўжалиги томонидан ягона ер солиғи йил давомида 3 муддатда тўланади: -биринчиси 1 июнгача йиллик тўланадиган жами солиқ суммасининг 20 фоизи; -иккинчиси 1 сентябргача 30 фоизи; -учинчиси 1 декабргача қолган 50 фоизи. Мана шу муддатларда белгиланган солиқ тўланмаса, солиқ идоралари томонидан белгиланган тартибда жарима ҳисоблаб борилади. Бу албатта фермер хўжалиги иқтисодий зарар келтиради. Шуни ҳам таъкидлаш керакки, ягона ер солиғи фермер хўжаликларининг ишлаб чиқариш ва молиявий натижаларига боғлиқ эмас. Яъни, фермер фойда оладими, зарар кўрадими, бундан қатъий назар, белгиланган ягона ер солиғини тўлашга мажбур. Демак, фермер хўжалиги ердан олаётган даромади қанча бўлса, шу ер бирлиги ҳисобига тўғри келадиган солиқ миқдори шунча кам бўлади. Бу эса ўз навбатида ерлардан, айниқса, суғориладиган ерлардан унумли фойдаланишни рағбатлантиради. Ягона ер солиғи бўйича юқорида айтилган гаплардан келиб чиққан ҳолда, солиққа тортишнинг бу механизми қуйидаги афзалликларга эга эканлигини таъкидлаб ўтамиз: солиқ миқдорини ҳисоблаш ва солиқни йиғиш механизмининг соддалаштирилганлиги; Ягона ер солиғи миқдори солиқ тўловчиларга тупроқнинг балл-бонитетига қараб ўрнатилиши ва ер участкасининг жойлашиш ҳамда сув билан таъмин қилинганлигига қараб тузатувчи коэффициент билан мувофиқлаштирилиши солиқ миқдорини реал белгилаш имкониятини бериши. Маълумки, Вазирлар Маҳкамасининг 2003 йил 25 декабрдаги Ўзбекистон Республикасининг 2004 йилда давлат бюджети параметрлари тўғрисида ги 567-сонли қарорига биноан ер участкаларига эга бўлган илмий муассасалар, эксперименталтажриба хўжаликлари учун ҳам 2004 йил 1 январдан бошлаб 112

113 ягона ер солиғи жорий қилинган. Шу билан биргаликда юқорида таъкидлаб ўтилган қарорга мувофиқ 2004 йил 1 январдан бошлаб тажриба тариқасида Самарқанд ва Тошкент вилоятларидаги фермер хўжаликлар учун ягона ер солиғи тўлашнинг янги тартиби жорий этилди. Мазкур тартибга кўра бир йилда тўланадиган ягона ер солиғи суммаси ернинг иқтисодий баҳосини 2 фоизи миқдорида белгиланган йилдан бошлаб юқоридаги иккита вилоят билан биргаликда Сурҳондарё вилоятидаги фермер хўжаликларига ҳам ана шу тартибда ягона ер солиғини ҳисоблаш жорий этилди. Шу билан биргаликда белгиланган 2 фоизли миқдор 2005 йилдан бошлаб 1 фоиз қилиб белгиланди. Келгусида бу тартиб бошқа вилоятларда ҳам жорий этилади. Эслатма: Ушбу бўлимда Сиз қуйидагилар билан танишдингиз: -ягона ер солиғи тўғрисида умумий тушунча; -фермерларга солиқ соҳасидаги имтиёзлар; -солиқ тўлаш муддатлари; -солиқ соҳасидаги янгиликлар Фермер хўжаликларида бизнес режа тузиш Сиз тадбиркор бўлмоқчисиз ёки тадбиркорлик фаолиятингизни аллақачон йўлга қўйиб бўлгансиз. Тадбиркорлик фаолиятида энг муҳим нарса режа, ҳисоб-китоб асосида иш олиб боришдир. Кўпчилик бозор иқтисодиёти шароитида режалаштириш унчалик аҳамиятга эга эмас, деб ҳисоблайди. Бу нотўғри фикр. Аслида бозор шароитида фермер хўжаликлари фаолиятини режалаштириш ўз аҳамиятини йўқотмайди, балки янгича моҳият ва аҳамият касб этади. Режалаштириш асосини эса бизнесрежа ташкил этади. Шунинг учун режалаштириш ва бизнес-режа - фермер хўжалигини юритишда муҳим аҳамиятга эга. Фермернинг бизнес-режаси бу корхонанинг ишлаб чиқариш фаолиятини маълум бир муддат давомида амалга ошириш бўйича мавжуд имкониятлар, корхонанинг мақсади ва бозор талабини мувофиқлаштирувчи, корхонанинг юқори 113

114 даражада фойда олишини таъминлаш борасидаги ёзма дастуридир. Бизнес-режа тузиш ва уни амалга оширишнинг муҳимлиги у ишлаб чиқарувчининг ўз имкониятларига ҳар томонлама баҳо бериши, қўйилган мақсадга эришиш кафолатини аниқ ҳисобкитоблар асосида кўз олдига келтириши, айнан олдиндан тузилган бизнес-режалар орқали юзага келиб, режанинг мувофаққиятли амалга оширилиши корхонанинг ривожланиши ёки инқирозга юз тутишини белгилаб беради. Эсда тутинг, бизнес режа: -фермер учун ўз олдиларига қўйган мақсадлари ва бажараётган ишларини ҳар томонлама майда икир-чикирларигача таҳлил қилишга ундайди, чунки бизнес-режа тузиш мавжуд имкониятларга баҳо бериш ва келажакка назар ташлашга мажбур қилади; -яхши тузилган бизнес-режа фермер учун келгуси фаолияти давомида қўлланма сифатида хизмат қилади. Бизнес-режадан тўғри ва малакали фойдаланиш корхонани самарали бошқариш ва кўзланган мақсадга эришишига реал имкониятлар туғдиради; -фермер томонидан яхши тузилган бизнес-режа биринчи навбатда хўжаликнинг ходимлари учун, сўнгра корхона фаолияти билан қизиқувчи мижозлар ва жамоатчилик учун, корхонага молиявий маблағлар сарфлаб фойда қилишни кўзлаётганлар (масалан,банклар) учун режалаштирилган ишлаб чиқаришнинг иқтисодий самарадорлиги ва даромадлилигини асословчи асосий ҳужжат ҳисобланади. Айни шу жиҳатдан қишлоқ хўжалиги корхоналарида бизнесрежаларни тўғри ва асосли тарзда ишлаб чиқиш аҳамиятлидир. Ишлаб чиқарилган режа натижалари фермер учун амалга оширилиши кутилаётган фаолият муваффақиятлар келтириши ёки хўжаликнинг инқирозга олиб келишини иқтисодий, ҳисобкитоблар асосида кўрсатиб беради ва келажаги ноаниқ бўлган фаолиятдан воз кечиш лозимлигини кўрсатади. Маълумки, сиз қишлоқ хўжалиги соҳасида фаолият юритасиз. Бу соҳанинг ўзига хос хусусиятлари, яъни ишлаб чиқариш натижаларининг бир йилда бир маротаба фақат йил охирида пайдо бўлиши, табиатнинг хавф-хатар ва инжиқликларига боғлиқлиги, йил давомида ишлаб чиқариш учун зарур бўлган айланма маблағлар сотиб олиш учун қисқа муддатли кредитларга 114

115 заруратни келтириб чиқаради. Ушбу ҳолатда молиявий идоралар ва банклар учун кредитлар ажратишда зарур бўладиган, корхонанинг кредитларни қайтара олиш қобилиятининг кафолати айни бизнес-режалардаги ҳисоб-китобларига асосланади. Бизнес режага асосан корхонанинг имкониятлари тўғрисида барча ахборотлар бўйича баҳо берилади. Бизнес-режа ишлаб чиқиш бўйича республикамиз фермер хўжаликлари учун бугунги кунда аниқ тартибга туширилган тизим мавжуд эмас. Амалиётда бизнес-режа фермер хўжаликлари томонидан банк муассасаларидан кредит олиш мақсадида тузилмоқда. Афсуски, маҳсулот ишлаб чиқариш ёки фермер хўжалигининг узоқ йиллик фаолияти учун бизнес режалар ишлаб чиқилаётгани йўқ. Шу сабабли бизнес-режалар тузиш борасида ўз малакангизни ошириб бориш муҳим аҳамиятга эга ҳисобланади. Бизнес-режа тузиш тартиби ва уни амалга ошириш йўллари Бизнес-режа одатда қатъий ҳисоб-китобларга асосланган ҳужжат бўлиб, мавжуд бозорлар ҳолатини яхши таҳлил қилиб ва ўз мақсадларини аниқ равшан кўз олдига келтира биладиган, фермер хўжаликлари раҳбарлари томонидан мустақил равишда ёки мутаҳассислар ва маслаҳатчиларни жалб этган ҳолда ишлаб чиқилади. Фермер хўжаликларида бизнес-режалар тузиш қисқа кўринишда қуйидаги тартибда амалга оширилади: 1. Фермер хўжалигининг манзили, алоқа учун бошқа реквизитлари кўрсатилади. 2. Ишлаб чиқариш фаолиятининг мақсади ва вазифалари аниқ ва равшан, ўқиганда ҳамма тушунадиган, содда тилда ёритилиши талаб этилади. Шунингдек, бизнес режада ишлаб чиқариладиган маҳсулот ҳажми, турлари, уларни ишлаб чиіаришга кетадиган харажатлар ва олиниши кутилаётган даромадлар миідори кўрсатиб ўтилади. Ушбу бўлимда ишлаб чиқаришга жалб қилинган ўз маблағлари ва сармоядорлар маблағлари миқдорининг ўрни, қайтариш муддатлари ҳақида умумий ахборот берилади. 115

116 Фермер хўжалигининг таркиби тўғрисида, яъни ягона оила асосида ёки биргина қариндошлик асосидаги оилалар асосида тузилганлиги, агар қариндошлик асосида оилалар томонидан тузилган фермер хўжалиги бўлса, ушбу оилаларнинг фермер хўжалиги жами мол-мулкидаги улушлари ёки мол-мулкка даъвогарлик ҳуқуқлари чегараси ҳақида тафсилотлар берилади. Фермер хўжаликлари аъзоларининг малакаси, маълумоти, иш кучи билан таъминланганлик даражаси ҳам умумий кўринишда ёритилиши мақсадга мувофиқ. Фермер хўжалиги асосий фаолияти турларининг тафсилоти Ушбу бўлимда фермернинг қандай маҳсулот ишлаб чиқариш орқали даромад олмоқчи эканлиги, маҳсулот турлари, хизматлар кўрсатиш ёки ишлаб чиқариш кўзда тутиладиган маҳсулотлар тўғрисида батафсил ахборот берилади. Яъни унда: -ишлаб чиқарадиган маҳсулотларнинг истеъмолчилари кимлар; -хўжаликнинг аввалги йиллардаги молиявий аҳволи қандай ҳолатда бўлган; -қайси турдаги(чорва маҳсулотлари ёки деҳқончилик) маҳсулот етиштиради; -сув билан қандай таъминланган, агар лалми ерларда деҳқончилик қилинса, ишлаб чиқариш натижаларининг табиий омилларга боғлиқлиги (ёғингарчилик миқдорига) каби масалалар ёритилиши лозим. Агар фермер хўжалиги янгидан тузилаётган бўлса, ушбу бўлимда нима учун фермер бошлаган иш даромад келтиришини асослаб берилиши керак. Шунингдек, ушбу соҳада фермернинг қачондан буён ишлаётганлиги, чорвачилик ва деҳқончиликда ишлаб чиқаришни юритиш борасидаги тажрибалари батафсил ёритилиши мақсадга мувофиқ. Чунки, янгидан иш бошлаётган фермер хўжалиги ривожланиши истиқболи кўп жиҳатдан унинг раҳбари малакаси ва тажрибаси билан белгиланади, шунингдек, сармоядорлар томонидан фермерга маблағ ажратилишига асос бўлади. Ушбу вазиятда фермерга малакали мутаҳассислар маслаҳатидан фойдаланиш жуда зарур, айниқса, малакали ҳисобчи ёллаш масаласига жиддий эътибор қаратиш лозим ва бу ҳолат бизнес-режанинг ушбу бўлимида ўз аксини топиши лозим. Маҳсулот (товар) ишлаб чиқариш. Бугунги кунга келиб фермер хўжаликлари томонидан жуда кўп турдаги маҳсулотлар 116

117 ишлаб чиқарилмоқда. Бунда асосий эътиборни фермер бозорга чиқадиган, яъни сотиладиган маҳсулотга қаратиши лозим. Харидор нима учун айнан сизнинг маҳсулотингизни сотиб олиши лозим, чунки бошқа фермер ҳам худди шундай маҳсулот ишлаб чиқаради. Уларнинг маҳсулотларидан сизнинг маҳсулотингиз нимаси билан фарқ қилади ёки ажралиб туради. Бизнес-режа тузишда худди шу жиҳатларга алоҳида эътибор бериш лозим бўлади. Бозорни ўрганиш. Бизнес-режа тузишда, маҳсулот ишлаб чиқаришни режалаштириш жараёнида бозордаги вазиятни ҳар томонлама таҳлил қилиш талаб этилади. Чунки фермер хўжалиги фаолияти натижаларини фақатгина бозордаги у ёки бу турдаги маҳсулотларга бўлган талаб ва таклиф нисбати ҳал қилади. Фермер хўжаликлари фаолиятида энг кўп дуч келинадиган муаммолар бозорни ўрганиб, унинг ҳолатига тавсиф бериш, бозордаги ўз имкониятларини баҳолай билиш масаласидир. Фермер хўжалигида режалаштирилаётган экинлар таркиби хўжалик имкониятларига мос келадими ёки йўқми, агар мос келмаса, қандай қилиб мувофиқлаштириш мумкин, рақобатбардош корхоналар ўртасида бозордаги эгалланган ўринларни, маҳсулотлар сотишни, рақобатчилар маҳсулотларини таҳлил қилиш, қисқа муддатли башоратлар қилиш, баҳо сиёсатини асослаш ва амалга ошириш каби масалалар бизнес-режанинг ушбу қисмида ўз аксини топиши лозим. Бугунги кунда фермер хўжаликлари етиштираётган пахта ва ғаллани монополист идоралар чегараланган ва келишилган баҳоларда сотиб олинмоқда. Бошқа турдаги қишлоқ хўжалиги маҳсулотлари эса шартнома асосида эркин равишда тайёрлов ташкилотлари ёки деҳқон бозорлари орқали сотилади. Шунинг учун ҳам фермер хўжаликлари бизнес-режа тузишда мавжуд бозорларнинг узоқ-яқинлиги, маҳсулот сотиш ҳажми, қанақа маҳсулотлар қайси пайтда ва нима мақсадда сотиб олинишини билиши лозим. Фермер хўжалигининг жойлашган ўрни ва рақобатчилар. Фермер хўжалигининг қишлоқ хўжалиги маҳсулотлари бозорларига ва транспорт тармоқларига яқин жойлашганлиги уларга табиий равишда катта устунлик ва қулайликлар туғдиради. Бошқа соҳалардан фарқли ўлароқ фермер хўжаликларини бозорларга қулай вазиятларга жойлаштиришни режалаштириш имкониятлари умуман чегараланган. 117

118 Шу жиҳатдан ҳам фермер хўжаликларида бизнес-режа тузишда бозорларнинг узоқ-яқинлиги, транспорт коммуникацияларининг қулайлигини ҳисобга олган ҳолда маҳсулотлар етиштириш режалаштирилади. Яъни, бозорлардан узоқ ва ноқулай транспорт вазиятлари мавжуд жойларда тез бузилмайдиган, ташишга чидамли маҳсулотлар етиштиришни режалаштириш маъқул. Фермер хўжаликларининг рақобатчилари сифатида бир хил турдаги қишлоқ хўжалиги маҳсулотлари ишлаб чиқарувчи ва ягона бозор орқали, яъни истеъмолчилар орқали бир-бирига боғлиқ бўлган фермер хўжаликлари ва бошқа қишлоқ хўжалиги корхоналари майдонга чиқади. Қишлоқ хўжалигида бугунги кундаги рақобат кураши асосан нарх омили орқали (истеъмол бозори) амалга ошмоқда. Бу ерда энг қулай йўл ишлаб чиқариш харажатларини қисқартириш эвазига фойда миқдорини кўпайтиришдир, чунки баҳо у ёки бу жиҳатдан бозордаги талаб ва таклифга боғлиқ равишда фермерга боғлиқ бўлмаган ҳолда ўзгариб туради. Бошқарув ва кадрлар масаласи. Амалиётнинг кўрсатишича, тадбиркорлик билан шуғулланувчи кичик корхоналар муваффақиятсизлигига асосан(95%), корхонани бошқариш борасидаги уқувсизлик сабаб бўлади. Аммо қишлоқ хўжалигида ушбу рақам бир мунча пасайиши мумкин. Чунки қишлоқ хўжалиги корхоналарининг муваффақиятлари маълум миқдорда табиий омиллар (сув билан таъминланганлик, ёғингарчилик миқдори, ҳарорат, ер таркиби унумдорлиги ва бошқалар) таъсир этади. Бизнес-режада қуйидаги саволларга аниқ ва равшан жавоб бериш талаб этилади: 1 Фермерга қанча ишчи керак? 2. Фермер қанча ишчига эга ва келажакда қанча талаб этилади? 3. Талаб этиладиган ходимларни қаердан жалб қилинади? 4. Уларга қандай қилиб ва қанча иш ҳақи тўланади? 5. Ушбу харажатлар фермерга қанча қайтим беради? Кредитдан фойдаланиш ва улардан кутилаётган самара. Бизнес-режанинг ушбу бўлими муҳимлиги шу билан белгиланадики, ишлаб чиқаришни фермер ўз маблағи ҳисобига ёки қарз олинган маблағлар ҳисобига ташкил қилишига қарамасдан, унга зарур бўлган маблағлар ҳисоб-китоб қилинади ва 118

119 уларнинг қайтими тўғрисида хулоса чиқарилади. Айни ушбу бўлимда фермер йўлга қўймоқчи бўлган фаолият натижаларини қоғозга туширилади. Бунда: 1. Ишлаб чиқариладиган маҳсулотларни сотишдан тушадиган маблағлар ҳисоб-китоб қилинади. 2. Барча харажатларингиз баланси тузиб чиқилади. 3. Жалб қилинган маблағлар қайтариш манбалари ва муддатлари ишлаб чиқилади. 4. Фермерга фойда келтирадиган фаолият алгоритми қоғозга туширилади. Бизнес-режа фермер бошлаган ишнинг фойда келтиришини фермернинг ўзи учун ва у билан қизиқувчи мижозлар учун кўрсатиб турувчи асосий ҳужжат ҳисобланади. Фермер хўжаликлари мустақил юридик шахс мақомига эга бўлган тадбиркор сифатида энг кам ҳаражатлар ҳисобига бозоргир, сифатли қишлоқ хўжалиги маҳсулотлари етиштириб, даромади миқдорини оширишни асосий вазифа даражасига кўтариши лозим. Ҳаражатларни камайтиришнинг бирданбир тўғри йўли бу етиштирилаётган маҳсулот бирлиги, экин майдонлари ёки чорва моллари бош сони ҳисобига сарфланаётган меҳнат ва моддий-техник ресурслар миқдорини камайтиришни йўлга қўйишдир. Фермер хўжаликлари томонидан ишлаб чиқиладиган бизнесрежалар ушбу меъёрларга асосланиши лозим. Бугунги кунда бизнес- режа тузишда фойдаланиладиган қишлоқ хўжалик маҳсулотлари етиштириш учун талаб этиладиган меҳнат ва моддий ҳаражатлар меъёрлари ишлаб чиқилган бўлиб, улар маълум ҳосилдорлик кўрсаткичига боғланган ва ҳосилдорлик ўзгариши билан сарф- ҳаражатлар миқдори ҳам ўзгариши мумкин(1-жадвал). Аммо бу ерда ҳосилдорликнинг ўзгаришига мутаносиб равишда барча ҳаражатлар турлари ўзгариб боради, деб тушунмаслик лозим, чунки ҳосилдорликнинг ўзгаришига ўғитлар, меҳнат сарфи, ёқилғи миқдорига таъсир этса, бир гектарга сарфланадиган уруғлик миқдорига таъсир этмаслиги мумкин. Ғалла етиштиришда 1-жадвалда келтирилган маълумотлар суғориладиган майдонлар учун ҳисобланиб, лалмида ғалла етиштирувчи фермерлар учун уруғ сарфи икки баробарга камайтирилади, аммо ёқилғи сарфида ўзгариш бўлмаслиги ёки кам фоизни ташкил қилиши мумкин. Шунинг учун ҳам фермер 119

120 хўжаликлари бизнес-режаларини тузиш пайтида меҳнат ва моддий ҳаражатлар меъёрларидаги ўзгаришларни ҳосилдорлик ўзгаришларига қараб тўғри ва малакали табақалаштириш масаласига эътибор беришлари лозим бўлади. 1-жадвал Қишлоқ хўжалиги маҳсулотларини етиштириш учун бир гектар ерга сарфланадиган меҳнат ва моддий ҳаражатлар меъёрлари 120 Экин турлари Ҳосил дорлик ц/га Меҳнат сарфи, киши/ соат Уруғлик кг Ёқилғи, кг Ўғит, жами, кг, соф ҳолда Шу жумладан Дон Ш.ж., ғалла Пахта Картошка Сабзавот Мева х Узум х Беда Макка N кг P кг силос Жами х 629 х 291 х х х х Шунингдек, республикамизнинг турли ҳудудлари бўйича тупроқ тузилиши ва кимёвий таркибининг турли-туманлиги минерал ўғитлар сарфини режалаштиришда ҳам табақали ёндашиш лозимлигини кўрсатади. Бу ерда шуни таъкидлаш лозимки, фермер хўжаликлари ва умуман қишлоқ хўжалиги корхоналари учун маҳсулотларни етиштириш ва экинларни парваришлаш бўйича ишлаб чиқилган ҳаражатлар меъёрларини мажбурий директив ҳужжат сифатида эмас, балки тавсия сифатида фермерга йўналиш берувчи илмий асосланган ҳужжат сифатида қараш лозим. Чунки, фермернинг моддий ва меҳнат ҳаражатларини меъёридан орттириб маҳсулот таннархини ошириб юбориши энг аввало ўзининг чўнтаги учун зарар ҳисобланади. Фермернинг бир гектар экин майдонига кг эмас, 500 кг чигит сарфлаб пахта етиштиришига ҳеч ким қарши эмас, фермерни биринчи навбатда бозор жазолайди, чунки фермер ўзи хоҳлаган баҳода маҳсулот сотиш имконига эга бўлолмайди. Бизнес-режалар тузишда фермер хўжаликлари томонидан ҳар бир экин тури бўйича экинларни парваришлаш ва маҳсу- K кг

121 лотлар етиштириш бўйича технологик карталар ишлаб чиқилиб, ушбу технологик карталар асосида меҳнат ва моддий ҳаражатлар ҳисоб-китоби амалга оширилади. Бизнес режа тузиш учун тавсия Юқорида бизнес режа тузиш бўйича умумий тавсиялар баён қилиб ўтилди. Энди бизнес режанинг кўриниши қандай бўлишига тўхталиб ўтамиз. Бизнес режанинг умумий кўриниши мақсад ва шароитларга қараб ўзгариши мумкин. Олдингизга қандай мақсадни қўйган бўлсангиз, ўша мақсадга олиб борадиган йўлдан борасиз. БИЗНЕС-РЕЖА Мундарижа Кириш ёки режани амалга оширишнинг қисқача баёни(2-3 бет) I. Бизнес концепцияси а) маҳсулот ва хизматлар, харидорлар, харажат ва даромад б) бизнеснинг мақсадлари в) ўзига хос томон ва хусусиятлар г) дастлабки харидорлар д) атроф-муҳитга таъсир II. Бошқарув командаси III. Бозорни ўрганиш а) сотиш режалаштирилаётган бозор б) рақобатбардошлик в) нарх белгилаш IV. Маҳсулот ва хизматлар таҳлили а) маҳсулот ва хизматларнинг техник жиҳатлари б) ишлаб чиқаришни ривожлантириш имкониятлари г) харидорларга етказиш йўллари ва режаси 121

122 V. Ташкил қилиш режаси а) ҳуқуқий тузилиши б) ташкил қилиш жадвали VI. Маркетинг режалари а) мақсад б) маркетингни амалга ошириш дастурлари в) ўрта муддатли режалар г)маркетингни амалга ошириш бюджети VII. Молиявий режалар а) талаб этиладиган маблағ б) эҳтиёжларни баҳолаш в) молиявий натижалар бўйича таклифлар г) молиявий натижалар жадвали(ҳисоб-китоби) д) капитал сарф-харажатлар VIII. Ривожланиш режаси а) ривожлантириш стратегияси б) ресурслар г) инфратузилманинг ўзгариши Эслатма: Ушбу бўлимда сиз қуйидагилар билан танишдингиз: -фермер хўжалигида бизнес режа тузишнинг аҳамияти; -бизнес режа тузишда ҳисобга олинадиган омиллар; -бизнес режанинг таркибий тузилиши; -қишлоқ хўжалигидаги айрим меъёрлар. 122

123 IV БОБ. ФЕРМЕР ХЎЖАЛИГИДА ШАРТНОМАВИЙ МУНОСАБАТЛАР Бозор иқтисодиёти шароитида қишлоқ хўжалигида фермерлар, уларга хизмат кўрсатувчилар, таъминотчилар, маҳсулот сотиб олувчилар ва бошқа корхоналар ўртасидаги бўладиган муносабатларни тартибга соладиган ҳуқуқий ҳужжат шартнома ҳисобланади. Шартноманинг мукаммал, адолатли ҳар томон учун ўзаро фойда асосида тузилиши ва шу билан биргаликда томонлар ўз ҳуқуқлари доирасида талаб қила олишлари ҳамда ўз мажбуриятларини сўзсиз бажаришлари муҳим аҳамиятга эга. Бунинг учун сиз, фермер, нималарни билишингиз ёки қайси ҳуқуқий ва меъёрий ҳужжатларга асосланишингиз лозим? 4.1. Шартномавий муносабатларни тартибга солувчи ҳуқуқий ва меъёрий ҳужжатлар Амалдаги шартномаларни ҳуқуқий жиҳатдан тўғри тузиш учун қуйидаги ҳуқуқий ва меъёрий ҳужжатлар сиз учун дастурамал бўлади (эсда сақланг): - Фуқаролик кодекси; - «Фермер хўжалиги тўғрисида» ги Қонун; - «Хўжалик юритувчи субъектлар фаолиятининг шартномавий ҳуқуқий базаси тўғрисида»ги Қонун; - «Қишлоқ хўжалиги ишлаб чиқаришида шартномавий муносабатларни такомиллаштириш ва мажбуриятларнинг бажарилиши учун томонларнинг жавобгарлигини ошириш чора-тадбирлари тўғрисида»ги Вазирлар Маҳкамасининг Қарори (2003 йил 4 сентябр 383-сон). Ҳозирда барча турдаги шартномавий муносабатлар юқорида келтирилган Вазирлар Маҳкамасининг 2003 йил 4 сентябрдаги 383 сонли қарори билан тасдиқланган «Қишлоқ хўжалиги маҳсулотлари етиштирувчилар билан тайёрлов, хизмат 123

124 кўрсатиш ташкилотлари ўртасидаги шартномалар тузиш, уларни рўйхатдан ўтказиш, бажариш, шунингдек, уларнинг бажари-лиши мониторингини олиб бориш тартиби тўғрисидаги НИЗОМ» асосида тартибга солинади (иловага қаранг). Эътибор беринг: сиз учун кони фойда! Вазирлар Маҳкамасининг 383-сонли қарорида қуйидагилар белгиланган: - шартнома мажбуриятларини тайёрлов ва хизмат кўрсатувчи ташкилот бажармаган тақдирда сиз хўжалик судига даъво аризаси киритсангиз давлат божи тўлашдан озодсиз; - худди шу ҳолатда сизнинг манфаатингизни кўзлаб туман қишлоқ ва сув хўжалиги бўлимлари томонидан даъво ариизаси билан мурожаат қилинса ҳам давлат божи тўланмайди. Сиз қуйидагиларни билишингиз шарт! 1. Конрактация шартномалари, шунингдек, моддий-техника ресурслари етказиб бериш ва хизматлар кўрсатиш (ишларни бажариш) юзасидан тузилган шартномалар хўжаликларнинг бизнес-режаларида назарда тутилган ҳажмлардан келиб чиққан ҳолда, агротехника тадбирларини амалга ошириш бошланишидан бир ой олдин, лекин календарь йил бошланишидан Кечикмай тузилади. 2. Шартномаларни тузишда томонлар тегишли турдаги шартномалар учун ишлаб чиқилган алоҳида намунавий шаклларга амал қилиши мумкин. 3. Шартномаларда қуйидагилар кўрсатилади: шартноманинг мавзуси, маҳсулотнинг номи, ассортименти, миқдори (ҳажми), сифати, нархи (турлари бўйича); шартноманинг умумий суммаси; томонларнинг ҳуқуқлари ва ўзаро мажбуриятлари; маҳсулотларни етказиб бериш тартиби ва шартлари, топширишқабул қилиб олиш (ишларни бажариш, хизматлар кўрсатиш) пунктлари ва даврлари (муддатлари); - идишга, маркировка қилишга, ўраш-жойлашга қўйиладиган талаблар; - ҳисоб-китоб тартиби, шакли ва муддатлари, томонларнинг тўлов, почта ва юклаб жўнатиш реквизитлари; - шартнома мажбуриятлари бажарилмаганлиги ёки зарур 124

125 даражада бажарилмаганлиги учун томонларнинг мулкий жавоб-гарлиги; - низоларни, форс-мажор ҳолатларни ҳал этиш тартиби, томонларнинг реквизитлари, шартнома тузилган сана ва жой. Давлат эҳтиёжлари учун қишлоқ хўжалиги маҳсулотлари харид қилиш юзасидан тузиладиган контрактация шартномаларида давлат эҳтиёжлари учун харид қилинадиган ҳамда хўжаликлари ихтиёрида қоладиган маҳсулотларнинг сорти ва миқдори ҳам кўрсатилади. 4. Шартномаларга, шунингдек, аниқ турдаги шартномалар учун ёки уларга нисбатан томонлардан бирининг аризасига кўра ёҳуд қонунчиликка мувофиқ келишувга эришилиши керак бўлган шартномалар учун назарда тутилган бошқа муҳим шартлар ҳам киритилиши мумкин. 5. Шартномага қишлоқ хўжалиги маҳсулотлари, моддийтехника ресурслари етказиб бериш ва хизматлар кўрсатиш (ишларни бажариш) муддатлари, миқдори ва ассортиментини белгиловчи иккала томоннинг имзоси билан тасдиқланган ҳамда шартноманинг таркибий қисми ҳисобланадиган жадвал илова қилинади. 6. Қишлоқ хўжалиги товар ишлаб чиқарувчисининг бевосита жойлашган жойидаги тайёрлов ва хизмат кўрсатиш ташкилотлари агротехника чора-тадбирларини амалга оширишдан бир ой олдин шартнома тузиш учун хўжаликка ўзининг ваколатли вакилини юбориши керак. 125

126 7. Хўжалик шартнома лойиҳаси тайёрлов ёки хизмат кўрсатиш ташкилоти вакилидан олинган вақтдан бошлаб 7 кун мобайнида уни кўриб чиқиши ва эътирозлар бўлмаган тақдирда лойиҳани имзолаши ва тайёрловчига қайтариши шарт. Хўжаликда шартнома лойиҳаси шартлари бўйича эътирозлар пайдо бўлган тақдирда хўжалик юқорида кўрсатилган муддатларда келишмовчиликлар тўғрисида протокол тузади ва уни тайёрлов ёки хизмат кўрсатиш ташкилотига жўнатади, бу тўғрида туман қишлоқ ва сув хўжалиги бўлимини хабардор қилади. 8. Тайёрлов ва хизмат кўрсатиш ташкилоти келишмовчиликлар тўғрисидаги протокол олинган вақтдан бошлаб 7 кун мобайнида уни (зарурат бўлганда туман қишлоқ ва сув хўжалиги бўлими вакили билан биргаликда) кўриб чиқиши ва унинг натижалари бўйича таклифларни шартнома лойиҳасига киритиши ёҳуд ҳал этилмаган келишмовчиликларни ҳудди шу муддатларда кўриб чиқиши учун тегишли хўжалик судига бериши шарт. 9. Келишмовчиликар тўғрисидаги протокол қабул қилинмаганда ёки уни кўриб чиқиш натижалари тўғрисида ўз вақтида хабардор қилинмаганда хўжалик низони кўриб чиқиш учун судга беришга ҳақлидир. Эсда сақланг! Ҳар қандай шартномани ўқимасдан, шартномада кўрсатилган ҳуқуқ ва мажбуриятларнинг тўлиқ моҳиятига етмасдан шошма-шошарлик билан имзо чекманг! Чунки Сизнинг ихтиёрингизда 7 кун муддат бор. Етти ўлчаб бир кес. Ўзбек халқ мақоли. Қуйидагиларни эса билиб қўйсангиз, фойдадан холи бўлмайди: 1. Шартнома томонлардан ҳар бири ва туман қишлоқ ва сув хўжалиги бўлими учун бир нусхадан тузилади. Шартноманинг барча нусҳалари бир хил юридик кучга эга бўлади. 2. Тайёрлов ва хизмат кўрсатиш ташкилотлари хўжаликлари билан шартномаларнинг ўз вақтида тузилиши учун жавоб беради. 3. Тузилган шартнома имзоланган вақтдан бошлаб 3 кун мобайнида тайёрлов ёки хизмат кўрсатиш ташкилотлари 126

127 томонидан туман қишлоқ ва сув хўжалиги бўлимига рўйхатдан ўтка-зиш учун тақдим этилади. Рўйхатдан ўтказиш учун тақдим этилган шартномаларни кўриб чиқиш туман қишлоқ ва сув хўжалиги бўлими томонидан 3 иш куни мобайнида амалга оширилади. Шартномаларни рўйхатдан ўтказишда қўшимча ҳужжатлар ёки тўлов талаб қилишга йўл қўйилмайди. 4. Шартнома: унинг амалдаги қонун ҳужжатларига мувофиқлиги; хизмат кўрсатиш ташкилотлари томонидан нарх бўйича тартибга солиниши керак бўлган маҳсулотлари (ишлар, хизматлар) нархларнинг ошириб юборилиши юзасидан текширилади. 5. Шартнома қўйиладиган талабларга мувофиқ бўлган тақдирда туман қишлоқ ва сув хўжалиги бўлими уни белгиланган тартибда рўйхатдан ўтказади. Шартноманинг барча нусхаларига рўйхатдан ўтказилганлик тўғрисида белги қўйилади, туман қишлоқ ва сув хўжалиги бўлими ходими томонидан имзоланади, имзо, муҳр билан тасдиқланади. Туман қишлоқ ва сув хўжалиги бўлими ходимлари рўйхатдан ўтказишнинг тўғрилиги учун жавоб беради. Шартномада белгиланган талабларга мувофиқ бўлмаган тақдирда рўйхатдан ўтказишни рад этиш тўғрисида қарор чиқарилади. Асосланган ҳолдаги рад этиш аниқ сабаблар кўрсатилган ҳолда ёзма шаклда расмийлаштирилади. Шартномани рўйхатдан ўтказиш рад этилган тақдирда тайёрлов ва хизмат кўрсатиш ташкилотлари шартнома пухталаштирилгандан кейин 3 кун муддатда уни такрор тақдим этишлари шарт. 6. Туман қишлоқ ва сув хўжалиги бўлимларида Шартномаларни рўйхатдан ўтказиш дафтарлари юритилади, уларда қуйидаги маълумотлар мавжуд бўлади: шартноманинг рўйхатдан ўтказиш тартиб рақами; шартнома тузилган сана; шартнома рўйхатдан ўтказилган сана; шартноманинг томонлари; етказиб бериладиган маҳсулотлар ва кўрсатиладиган хизматлар (бажарилган ишлар) турлари ва миқдори (ҳажмлари); шартнома суммаси; рўйхатдан ўтказилган шартномани олган шахснинг имзоси ва сана. 7. Шартнома рўйхатдан ўтказилган тақдирда тайёрлов ва хизмат кўрсатиш ташкилотлари шартнома рўйхатдан ўтказилган кундан бошлаб икки кун муддатда хўжаликларга рўйхатдан 127

128 ўтказилган шартноманинг бир нусхасини жўнатишлари шарт. Шартномани рўйхатдан ўтказиш рад этилган тақдирда тайёрлов ва хизмат кўрсатиш ташкилотлари бу ҳақда хўжаликни рад этиш сабабларини кўрсатган ҳолда рад этиш ҳужжатини олган кундан бошлаб 2 кун муддатда хабардор қилиши шарт. 8. Рўйхатдан ўтказилган шартномага киритилган ўзгартириш ва қўшимчалар шартнома билан бўлган тартибда расмийлаштирилади ва улар туман қишлоқ ва сув хўжалиги бўлимларида рўйхатдан ўтказилгандан кейин бажарилиши керак. 9. Шартноманинг томонларда ҳамда туман қишлоқ ва сув хўжалиги бўлимида қоладиган нусхалар томонлар шартнома мажбуриятларининг ҳаммасини бажарган вақтдан бошлаб уч йил мобайнида сақланади. Эслатма! Сиз ушбу бўлимда қуйидагиларни билиб олдингиз: -шартнома мажбуриятларини тайёрлов ёки хизмат кўрсатувчи корхона бажармаган тақдирда фермер хўжалиги ёки унинг манфаатини кўзлаб туман қишлоқ ва сув хўжалиги бўлими томонидан судга даъво аризаси киритилса давлат божи тўланмайди; -фермер хўжалиги шартнома лойиҳасини олгандан кейин уни кўриб чиқиш ва эътирози бўлса, ҳал қилиш учун 7 кун муддат берилади; -шартномалар агротехника тадбирлари бошланишидан бир ой олдин тузилади ва уни ўз вақтида тузилиши, рўйхатдан ўтказиш учун тайёрлов ҳамда хизмат кўрсатувчи ташкилот жавобгар; -шартномалар томонлар имзолангандан сўнг 3 кун муддатда туман қишлоқ ва сув хўжалиги бўлимига тақдим этилиши ҳамда 3 иш куни давомида рўйхатдан ўтказилиши шарт; -шартномаларни рўйхатдан ўтказилгандан кейин 2 кун ичида фермер хўжаликларига етказиш лозим Тайёрлов корхоналари билан ўзаро муносабатлар Қишлоқ хўжалиги маҳсулотини сотиб олиш бўйича тузилган шартнома - контрактация шартномаси дейилади. Сиз юқорида шартномаларни тузиш ва рўйхатдан ўтказиш тартиби бўйича умумий тушунчага эга бўлдингиз. Энди тайёрлов корхоналари билан шартномалар тузиш, уни бажаришда нималарга эътибор бериш лозимлигини кўриб чиқамиз.

129 Аввало, бу борада фермер хўжалиги раҳбари қандай ҳуқуқ ва мажбуриятларга эга эканлигини аниқ билиш шарт бўлади. Фермер хўжалигининг ҳуқуқлари: - шарномада назарда тутилган ҳолларда тайёрлов ташкилотидан уруғ ва экиш материаллари билан таъминлашни талаб қилиш; - маҳсулотни топширишда, у- нинг сифатини аниқлашда қатнашиш ва тайёрлов ташкилотидан маҳсулот учун тегишли тўловни талаб қилиш; - тайёрлов ташкилотидан маҳсулот етиштириш учун шартномада белгиланган муддатларда ва миқдорда аванс тўланишини талаб қилиш; - тайёрлов ва хизмат кўрсатиш ташкилотидан амалдаги давлат стандартлари ва шартномани бажариш учун зарур бўлган бошқа норматив ҳужжатлар билан таъминлашни талаб қилиш; - тайёрлов ва хизмат кўрсатиш ташкилотидан маҳсулот хўжалик ҳисобидан ташилганда транспорт ҳаражатларини қопланишини талаб қилиш; - тайёрлов ва хизмат кўрсатиш ташкилотидан шартнома шартларини бажармаслик ёки зарур даражада бажармаслик натижасида етказилган зарар қопланишини талаб қилиш. Фермер хўжалигининг мажбуриятлари: - маҳсулотнинг муайян турларини тайёрловчи ташкилотга шартномада белгиланган миқдорларда ва ассортиментда ҳамда муддатларда тегишли сифат билан етказиб бериш; - илова қилинаётган ҳужжатларни тўғри расмийлаштириш ва маҳсулотни топширишда қўйиладиган бошқа талабларга (идишга жойлаш, қадоқлаш, қорамолларни тамғалаш ва бошқаларга) риоя этиш; - маҳсулотни тайёрлов ташкилотига топшириш учун ўз вақтида тайёрлаш. Тайёрлов корхонасининг ҳуқуқлари: - тасдиқланган жадвалга мувофиқ шартномада белгиланган муддатларда маҳсулотларнинг муайян турларини белгиланган 129

130 миқдорларда ва ассортиментда тегишли сифат билан ўз вақтида топширишни талаб қилиш; - қишлоқ хўжалик маҳсулотлари аванс суммасида назарда тутилган ҳажмларда топширилмаган тақдирда тузилган шартномага мувофиқ илгари берилган аванс маблағлари қопланишини хўжаликлардан талаб қилиш. Тайёрлов корхонасининг мажбуриятлари: - қонун ҳужжатларига мувофиқ хўжаликлар билан томонлар келишган ҳажмларда ўз вақтида шартномалар тузиш; - хўжаликларга шартномаларда белгиланган даврларда, қишлоқ хўжалиги маҳсулотлари етиштириш муддатларига мувофиқ маҳсулотлар қийматининг камида 50 фоиз миқдорида (чорвачилик маҳсулотлари бўйича шартномаларда кўрсатилган ҳажмлар қийматининг 25 фоизи миқдорида) аванс маблағлари тўлаш; - харид қилинадиган маҳсулотнинг вазни ва сифатини тўғри аниқлаш; - хўжаликлар томонидан етказиб бериладиган қишлоқ хўжалиги маҳсулотларини шартномада назарда тутилган миқдорларда ва муддатларда харид қилиш, уларнинг узлуксиз қабул қилиб олинишини таъминлаш; - хўжаликлар ихтиёрида қоладиган маҳсулотларни шартномада назарда тутилган ҳолларда давлат стандартлари ва техник шартлар талабларига мувофиқ сақлаш ҳамда уларнинг ҳолати тўғрисида хўжаликларга мунтазам равишда хабар қилиб туриш; - хўжаликлар ихтиёрида қолдириладиган маҳсулотлар сифатининг ёмонлашиши оқибатида хўжаликларга етказилган зарарни қоплаш; - агар шартномада ўзгача ҳол назарда тутилмаган бўлса, қишлоқ хўжалиги маҳсулотларини келишилган жадвалга мувофиқ қабул қилиб олишни ва ташишни таъминлаш; - харид қилинаётган маҳсулот сифатини амалдаги стандартлар талабларига мувофиқ аниқлаш, шартномада белгиланган нархларга мувофиқ ва муддатларда маҳсулот учун ҳисоб-китоб қилиш; - қишлоқ хўжалиги маҳсулотларини сақлаш, тайёрлаш, ташиш ва қайта ишлашда улар нобуд бўлишининг олдини олиш; - маҳсулотларни амалдаги стандартларга мувофиқ қайта ишлаш, сотишга тайёрлаш ва уларни сотишга тааллуқли ҳужжатларни расмийлаштириш; 130

131 - хўжаликларни идишлар, ўраш материаллари ва нормативтехник ҳужжатлар (стандартлар, техник шартлар, маҳсулотларнинг айрим турларини харид қилиш, қабул қилиб олиш, сифатини баҳолаш тартибини тартибга солувчи қоидалар) билан шартномаларга мувофиқ таъминлаш; - шартномаларда назарда тутилган ҳолларда хўжаликларни уруғлик ва экиш материаллари билан таъминлаш; - қишлоқ хўжалиги маҳсулотлари тайёрлов ташкилоти жойлашган жойда ёки улар кўрсатган бошқа жойда қабул қилиб олинган тақдирда хўжаликлар томонидан контрактация шартномасига мувофиқ етказиб берилган қишлоқ хўжалиги маҳсулотларини белгиланган муддатларда қабул қилиб олиш. Юқорида ўзингизнинг ва тайёрлов корхонасининг ҳуқуқ ва мажбуриятлари келтирилди. Тайёрлов корхонасидан мажбуриятларни талаб қилишдан аввал ўз мажбуриятларингизни бекаму-кўст бажариб қўйишингиз ва керак бўлганда ўз ҳуқуқларингиз доирасида ҳаракат қилишингиз мақсадга мувофиқ бўлади. Диққат! Қуйидагиларни эсда сақланг! 1. Маҳсулотни ташиш ва тушириш бўйича барча харажатлар тайёрлов корхонаси зиммасида бўлади. Маҳсулот хўжалик транспортида етказиб берилса, тайёрлов ва хизмат кўрсатиш ташкилотлари хўжаликка маҳсулотни ташиш ҳаражатларининг ҳақиқий вазни (идишни ҳам қўшиб) бўйича қоплайди. 2. Маҳсулотни ташиш харажатлари бутун масофа учун қопланади. Контрактация шартномалари бўйича харажатлар маҳсулот хўжаликдан жўнатилган жойдан бошлаб (саралаш пункти, бригада, бўлим, чорвачилик фермаси, яйлов, марказий-омбор, хўжаликнинг марказий қўрғони ва ҳоказолар) шартно-мада назарда тутилган қабул қилиш пунктигача қопланади. 3. Хўжаликларнинг транспортда ташиш ва тушириш харажатлари қонун ҳужжатларига мувофиқ тасдиқланган нормалар ва тарифлар бўйича ёхуд томонларнинг келишувига кўра белгиланади. 4. Тайёрлов корхонасининг қўшимча талабларига риоя қилган ҳолда маҳсулот жўнатиш билан боғлиқ шартномада белгиланмаган харажатлар тегишли равишда тайёрловчи ҳисобига тўланади. 5. Тайёрлов ташкилоти томонидан стандарт талабларига мувофиқ бўлмаган, шунингдек, кондицияга мувофиқ бўлмаган 131

132 маҳсулот қабул қилинган тақдирда қўшимча равишда сортларга ажратиш тайёрловчи томонидан бажарилади, ишларни бажариш бўйича харажатлар эса қўшимча битим бўйича қопланади. Ҳисобли дўст айрилмас. Ўзбек халқ мақоли. Шартномаларни бажаришнинг асосий жиҳатларини билиб қўйинг! 1. Шартномада маҳсулот етказиб беришнинг даврлари белгиланиши билан биргаликда товарларни етказиб бериш жадваллари ҳам (ўн кунлик, суткалик ва бошқалар) назарда тутилиши мумкин. 2. Хўжалик томонидан маҳсулот тайёрлов ташкилотига жўнатилганда (етказиб берилганда) маҳсулотга белгиланган шаклдаги ҳужжатлар илова қилиниши, маҳсулот тайёрлов ташкилоти томонидан бевосита хўжаликнинг ўзида қабул қилиб олинган тақдирда-қабул қилиш-топшириш ҳужжатлари илова қилиниши керак. 3. Хўжалик томонидан тайёрлов ташкилотига шартномага мувофиқ етказиб бериладиган қишлоқ хўжалиги маҳсулотлари давлат стандартлари талабларига, техник шартларга, ветеринария ва санитария назорати қоидаларига мувофиқ бўлиши керак. 4. Тайёрлов ташкилоти хўжаликлардан шартномада назарда тутилган ҳажмлардан ортиқча етиштирилган маҳсулотни фақат қўшимча битим асосида қабул қилиши мумкин. Хўжалик билан тузиладиган қўшимча битим ёзма шаклда расмийлаштирилиши ва туман қишлоқ ва сув хўжалиги бўлимида рўйхатдан ўтказилиши керак. 5. Тайёрлов ташкилоти билан келишган ҳолда хўжалик маҳсулотни кейинги топшириш даври ҳисобига ўтказган ҳолда муддатидан олдин топшириши мумкин. 6. Шартнома мажбуриятларини бажаришда харид қилинаётган қишлоқ хўжалиги маҳсулотининг сифати ва миқдорини баҳолаш, унинг учун ҳақ ўз вақтида ва тўғри тўланиши бўйича томонлар ўртасида низоли масалалар ва келишмовчиликлар пайдо бўлган тақдирда, бундай масалалар ва келишмовчиликлар туман қишлоқ ва сув хўжалиги бўлими томонидан судгача бўлган тартибда ёки хўжалик суди томонидан ҳал этилади. 132

133 7. Маҳсулот қабул қилиниши рад этилганда тайёрлов ташкилоти рад этиш ҳолати тўғрисида хўжаликни ёзма шаклда хабардор қилиши шарт (товар-транспорт юк хатига белги қўйиш, телеграф орқали ва бошқалар). Агар тайёрлов ташкилоти маҳсулотни қабул қилиш рад этилиши тўғрисида ёзма ариза беришдан бош тортса, у ҳолда хўжалик туман қишлоқ ва сув хўжалиги бўлими вакили иштирокида рад этиш ҳолатини тасдиқловчи далолатнома тузади. 8. Тайёрлов ташкилоти шартномага ва топшириш-қабул қилишнинг келишилган жадвалига мувофиқ тайёрловчига тақдим этилган тез бузиладиган маҳсулотни қабул қилишни рад этган тақдирда, хўжалик ушбу маҳсулотни ўз ихтиёрига кўра бошқа шахсларга сотиши мумкин. Бунда тайёрлов ташкилотлари маҳсулотни қабул қилиш рад этилганлиги учун мулкий жавобгарликдан озод этилмайди. Биз иловада Вазирлар Маҳкамасининг 476-сонли қарори билан тасдиқланган «Намунавий контрактация шартномаси»ни келтирамиз. Бу намунавий шартнома бирор аниқ маҳсулот тури ва аниқ шарт-шароитлар хусусиятларини ҳисобга олган ҳолда мослаштириб тузилади. Эслатма! Тайёрлов корхоналари билан шартномалар тузишда ва уларни бажаришда қуйидагиларга эътибор бериш керак: -шартномада назарда тутилган ҳолларда тайёрлов ташкилотлари уруғлик, экиш материаллари, белгиланган муддатларда аванс тўланишини, маҳсулот хўжалик ҳисобидан ташилганда транспорт харажатларининг тўланишини талаб қилиш; -шартномада белгиланган муддатда, ассортимент, миқдор ва сифатда маҳсулот етказиб беришни таъминлаш; -шартномада назарда тутилган ҳажмлардан ортиқча етиштирилган маҳсулотни фақат қўшимча битим асосида қабул қилиш лозим; -тайёрлов корхонаси тез бузулувчи маҳсулотларни қабул қилишни рад этганлиги ҳақида фермер хўжалиги ушбу маҳсулотни ўз ихтиёрига кўра бошқа шахсларга сотиши мумкин, лекин бунда тайёрловчи ташкилот мулкий жавобгарликдан озод этилмайди Моддий-техника ресурслари етказиб берувчи ва хизмат кўрсатувчи корхоналар билан ўзаро муносабатлар Сиз қишлоқ хўжалик экинини экиш, парвариш қилишингиз, нес-нобуд бўлмасдан йиғиб-териб олишингиз ва тайёрлов ташкилотларига ўз вақтида ҳамда сифатли ҳолда топширишингиз 133

134 учун кўпгина моддий ресурслар етказиб берувчи ва турли хизмат кўрсатувчи корхоналар билан ўзаро муносабатда бўласиз. Бунда асосий тамойиллар: ишончли шерик (партнер) танлаш ва шартномаларни мукаммал тузиш, моддий ресурслар ва хизматларни ўз вақтида зарур ҳажм, турда ва сифатда бўлишини талаб қилиш ва албатта уларга етказиб берилган маҳсулот ва хизматларга ўз вақтида ҳақ тўлашдан иборат бўлиши керак. Демак, фермер хўжалигининг ҳуқуқлари: - хизмат кўрсатиш ташкилотидан шартномага мувофиқ бериладиган буюртманомага биноан тегишли сифатдаги, ассортиментдаги маҳсулотлар етказиб беришни ва хизматлар кўрсатишни (ишлар бажаришни) талаб қилиш; - хизмат кўрсатиш ташкилотидан шартнома шартларини бажармаслик ёки зарур даражада бажармаслик натижасида етказилган зарар қопланишини талаб қилиш. Товар (ишлар, хизматлар) унга ёмон сифат билан сотилганда хўжалик ўз хоҳишига кўра: - зарур сифатдаги ана шундай товар (ишлар, хизматлар)га алмаштиришни; - товар (ишлар, хизматлар)нинг нуқсонларини бепул бартараф этишни ёки нуқсонларни тузатиш учун сотиб олувчи ёхуд учинчи шахс томонидан қилинган ҳаражатларининг тўланишини; - нархларнинг мутаносиб равишда камайтирилишини талаб қилишга ҳақлидир. Фермер хўжалигининг мажбуриятлари: - ўз буюртмасига кўра етказиб берилган моддий-техника ресурслари ва кўрсатилган хизматларни шартномага мувофиқ қабул қилиш; - етказиб берилган моддий-техника ресурслари ва кўрсатилган хизматлар (бажарилган ишлар) учун тўловни (ҳисоб-китобларни) хизмат кўрсатиш ташкилотлари билан тузилган шартно-маларга мувофиқ ўз вақтида амалга ошириш. Моддий-техника ресурслари етказиб берувчи ва хизмат кўрсатувчи корхоналарнинг ҳуқуқлари: - амалдаги қонун ҳужжатларида белгиланган тартибда ва миқ-дорларда шартномага мувофиқ етказиб бериладиган моддий-техника ресурслари ва кўрсатиладиган хизматлар учун олдин-дан ҳақ тўлашни ва якуний ҳисоб-китоб қилишни талаб қилиш; - тақдим этилган буюртмономага мувофиқ етказиб берилган 134

135 моддий-техника ресурсларини ва кўрсатиладиган хизматларни асоссиз равишда рад этиш натижасида етказилган зарарни қоплашни хўжаликлардан талаб қилиш. Мажбуриятлари: - хўжаликлар билан қонун ҳужжатларига мувофиқ ўз вақтида шартномалар тузиш ва шартнома мажбуриятларининг бажарилишини таъминлаш; - хўжаликларнинг буюртманомаларига биноан шартномага мувофиқ муддатларда, миқдорда ва сифатда моддий-техника ресурслари етказиб бериш ҳамда хизматлар кўрсатиш (ишларни бажариш); - етказиб бериладиган моддий-техника ресурслари, кўрсатиладиган хизматлар сифатининг шартномада белгиланган талабларга, шунингдек, амалдаги стандартлар ва нормативларга мувофиқлигини таъминлаш; - шартномани бажармаслик ёки зарур даражада бажармаслик натижасида хўжаликка етказилган зарарни қоплаш. Шартнома тузишда ва унинг бажарилишида қуйидаги ҳолатларга эътибор беринг! 1. Хўжаликларнинг розилиги билан моддий-техника ресурслари муддатидан олдин етказиб берилиши мумкин. Етказиб берилган ва хўжаликлар томонидан қабул қилинган моддийтехника ресурсларига ҳақ тўланади ва кейинги даврларда етказиб берилиши керак бўлган қишлоқ хўжалиги маҳсулотлари ҳисобига ўтказилади. 135

ИНТЕРНЕТ БАНКИНГ хизматини ишга тушириш ва бу тизимда ишлаш бўйича

ИНТЕРНЕТ БАНКИНГ хизматини ишга тушириш ва бу тизимда ишлаш бўйича ИНТЕРНЕТ БАНКИНГ хизматини ишга тушириш ва бу тизимда ишлаш бўйича қисқача ҚЎЛЛАНМА Дастурни ўрнатиш 1. Сизга берилган ikey 32bit Driver папкасини ва is_digisign_v.4.1.0.6_x32.exe файлларини компьютерингизга

More information

«Internet-banking» тизимидаги «Ipak Yuli Mobile for Business» мобил иловасидан фойдаланиш Қоидалари. Мундарижа:

«Internet-banking» тизимидаги «Ipak Yuli Mobile for Business» мобил иловасидан фойдаланиш Қоидалари. Мундарижа: «Internet-banking» тизимидаги «Ipak Yuli Mobile for Business» мобил иловасидан фойдаланиш Қоидалари Мундарижа: I.Умумий қоидалар II.Мобил иловадан фойдаланиб, масофадан хизмат кӯрсатиш шартлари III. Фойдаланувчини

More information

МАВЗУ: ХОДИМЛАРНИ БОШҚАРИШНИНГ МОҲИЯТИ ВА АСОСИЙ БОСҚИЧЛАРИ.

МАВЗУ: ХОДИМЛАРНИ БОШҚАРИШНИНГ МОҲИЯТИ ВА АСОСИЙ БОСҚИЧЛАРИ. МАВЗУ: ХОДИМЛАРНИ БОШҚАРИШНИНГ МОҲИЯТИ ВА АСОСИЙ БОСҚИЧЛАРИ. Мотивация Ташкилотда бошкариш фаолиятининг мухим кисмларидан бири ходимларни бошкариш хисобланади. Ходимларни бошкаришнинг асосий тушунчаларини

More information

ANSYS 15.0 дастурий комплексида деталларни мустаҳкамликка текшириш учун чекли элементлар усулини қўллашнинг умумлашган алгоритими.

ANSYS 15.0 дастурий комплексида деталларни мустаҳкамликка текшириш учун чекли элементлар усулини қўллашнинг умумлашган алгоритими. ANSYS 15.0 дастурий комплексида деталларни мустаҳкамликка текшириш учун чекли элементлар усулини қўллашнинг умумлашган алгоритими. ANSYS 15.0 дастурий комплексининг [Static Structural] лойиҳани таҳлил

More information

Суҳбат қуйидаги саволлар асосида олиб борилади:

Суҳбат қуйидаги саволлар асосида олиб борилади: Суҳбат қуйидаги саволлар асосида олиб борилади: 1. Жамоат саломатлиги ва соғлиқни сақлашни бошқариш фани ва унинг асосий вазифалари; 2. Жамоат саломатлиги, асосий тушунчалар, жамоат саломатлигини белгиловчи

More information

ИСЛОМ КАРИМОВ АСАРЛАРИДА БОШҚАРУВ ҚАРОРЛАРИНИ ҚАБУЛ ҚИЛИШГА ДОИР ҚАРАШЛАР

ИСЛОМ КАРИМОВ АСАРЛАРИДА БОШҚАРУВ ҚАРОРЛАРИНИ ҚАБУЛ ҚИЛИШГА ДОИР ҚАРАШЛАР ИСЛОМ КАРИМОВ АСАРЛАРИДА БОШҚАРУВ ҚАРОРЛАРИНИ ҚАБУЛ ҚИЛИШГА ДОИР ҚАРАШЛАР Холов Актам Хатамович, Ўзбекистон Республикаси Президенти ҳузуридаги Давлат бошқаруви академияси катта илмий ходими Е-mail: aktam-xolov@mail.ru

More information

ЎЗБЕКИСТОН РЕСПУБЛИКАСИ ОЛИЙ ВА ЎРТА МАХСУС ТАЪЛИМ ВАЗИРЛИГИ ЎЗБЕКИСТОН РЕСПУБЛИКАСИ СОҒЛИҚНИ САҚЛАШ ВАЗИРЛИГИ Б. MАМАТҚУЛОВ, Д.

ЎЗБЕКИСТОН РЕСПУБЛИКАСИ ОЛИЙ ВА ЎРТА МАХСУС ТАЪЛИМ ВАЗИРЛИГИ ЎЗБЕКИСТОН РЕСПУБЛИКАСИ СОҒЛИҚНИ САҚЛАШ ВАЗИРЛИГИ Б. MАМАТҚУЛОВ, Д. ЎЗБЕКИСТОН РЕСПУБЛИКАСИ ОЛИЙ ВА ЎРТА МАХСУС ТАЪЛИМ ВАЗИРЛИГИ ЎЗБЕКИСТОН РЕСПУБЛИКАСИ СОҒЛИҚНИ САҚЛАШ ВАЗИРЛИГИ Б. MАМАТҚУЛОВ, Д. ҚОСИМОВА СОҒЛИҚНИ САҚЛАШ МЕНЕЖМЕНТИ (тиббиѐт олий ўқув юртлари талаба магистрантлари

More information

Тенг ҳуқуқли иштирок. Ногиронларнинг сайлов ва сиёсий жараёнлардаги иштирокини таъминлаш йўллари

Тенг ҳуқуқли иштирок. Ногиронларнинг сайлов ва сиёсий жараёнлардаги иштирокини таъминлаш йўллари Тенг ҳуқуқли иштирок Ногиронларнинг сайлов ва сиёсий жараёнлардаги иштирокини таъминлаш йўллари Мазкур қўлланма АҚШнинг Халқаро ривожланиш агентлиги (USAID) кўмагида Халқаро Сайлов Тизимлари Жамғармаси

More information

Самарқанд вилоятида Ялпи ҳудудий маҳсулот таркиби

Самарқанд вилоятида Ялпи ҳудудий маҳсулот таркиби Самарқанд вилоятида Ялпи ҳудудий маҳсулот таркиби январ-июнь 2016 йил январ-июнь Кўрсаткичлар ҳажми, млрд.сўм ўсиш суръати, структура, ҳажми, млрд.сўм ўсиш суръати, структура, дефлятор, 1. Ялпи ҳудудий

More information

ЎЗБЕКИСТОН САНЪАТ ВА МАДАНИЯТ ИНСТИТУТИ АХБОРОТ СОАТЛАРИ

ЎЗБЕКИСТОН САНЪАТ ВА МАДАНИЯТ ИНСТИТУТИ АХБОРОТ СОАТЛАРИ ЎЗБЕКИСТОН САНЪАТ ВА МАДАНИЯТ ИНСТИТУТИ АХБОРОТ СОАТЛАРИ 2-2016 Ҳафтанинг муҳим ижтимоий-сиёсий воқеалари (5-10 сентябрь кунлари) I. ЎЗБЕКИСТОН РЕСПУБЛИКАСИДАГИ ИҚТИСОДИЙ, ИЖТИМОИЙ- СИЁСИЙ ВОҚЕАЛАРГА ДОИР

More information

UZDOC 2.0. Тошкент шахридаги семинар-тренинг.

UZDOC 2.0. Тошкент шахридаги семинар-тренинг. UZDOC 2.0. Тошкент шахридаги семинар-тренинг. Тошкент шахри, Тошкент кимё-технология институти 5-9 феврал 2018 йил «UZDOC 2.0: Ўзбекистон Олий таълим муассасаларида докторлик таълими сифатини яхшилаш»

More information

Кириш қисм. Жамоатчилик Асосидаги Реабилитация (ЖАР) бўйича йўриқнома ЎЗБЕКЧА. ЖАР жадвали ДАРОМАД ОЛИШ ҚУДРАТНИ ОШИРИШ САЛОМАТЛИК ТАЪЛИМ ИЖТИМОИЙ

Кириш қисм. Жамоатчилик Асосидаги Реабилитация (ЖАР) бўйича йўриқнома ЎЗБЕКЧА. ЖАР жадвали ДАРОМАД ОЛИШ ҚУДРАТНИ ОШИРИШ САЛОМАТЛИК ТАЪЛИМ ИЖТИМОИЙ ЎЗБЕКЧА ЖАР жадвали Жамоатчилик Асосидаги Реабилитация (ЖАР) бўйича йўриқнома САЛОМАТЛИК ТАЪЛИМ ДАРОМАД ОЛИШ ИЖТИМОИЙ ҚУДРАТНИ ОШИРИШ Саломатлик тарғиботи Мактабгача тарбия ва таълим Кўникмаларни ривожлантириш

More information

*Юнусов А.Ғ, **Мамаев Ғ. *катта ўқитувчи, Тошкент автомобиль - йўллар институти. **ассистент, Жиззах политехника институти

*Юнусов А.Ғ, **Мамаев Ғ. *катта ўқитувчи, Тошкент автомобиль - йўллар институти. **ассистент, Жиззах политехника институти Автомобиль йўллари бўйича магистратурада ўқитиладиган фанларни такомиллаштиришда Бирмингем университети тажрибалари *Юнусов А.Ғ, **Мамаев Ғ *катта ўқитувчи, Тошкент автомобиль - йўллар институти **ассистент,

More information

Фан дастури Ўзбекистон давлат жаҳон тиллари университетида ишлаб чиқилди.

Фан дастури Ўзбекистон давлат жаҳон тиллари университетида ишлаб чиқилди. 1 Ўзбекистон Республикаси Олий ва ўрта махсус таълим вазирлигининг 2016 йил 22 январдаги 26 -сонли буйруғининг 2-иловаси билан фан дастури рўйхати тасдиқланган. Фан дастури Олий ва ўрта махсус, касб-ҳунар

More information

«Туризм операторлик хизматини ташкиллаштиришнинг асослари»

«Туризм операторлик хизматини ташкиллаштиришнинг асослари» ЎЗБЕКИСТОН РЕСПУБЛИКАСИ ОЛИЙ ВА ЎРТА МАХСУС ТАЪЛИМ ВАЗИРЛИГИ САМАРҚАНД ИҚТИСОДИЁТ ВА СЕРВИС ИНСТИТУТИ СамИСИ ўқув услубий кенгашида муҳокама этилган ЎУК раиси А.Бектемиров Баённома «Туризм операторлик

More information

Қирғиз Республикаси, Боткен тумани, Зардоли қишлоғи

Қирғиз Республикаси, Боткен тумани, Зардоли қишлоғи Қирғиз Республикаси, Боткен тумани, Зардоли қишлоғи УДК 372.8 ББК 74.26 M 50 Ношир: UN Women тузилмасининг Қирғиз Республикасидаги ваколатхонаси Таҳрир: Иллюстрациялар: Байиш Исманов Таржимонлар: Корнелью

More information

ЎЗБЕКИСТОН РЕСПУБЛИКАСИ ОЛИЙ ВА ЎРТА МАХСУС ТАЪЛИМ ВАЗИРЛИГИ ТОШКЕНТ ДАВЛАТ ИҚТИСОДИЁТ УНИВЕРСИТЕТИ АХБОРОТ ТЕХНОЛОГИЯЛАРИ ВА СТАТИСТИКА ФАКУЛЬТЕТИ

ЎЗБЕКИСТОН РЕСПУБЛИКАСИ ОЛИЙ ВА ЎРТА МАХСУС ТАЪЛИМ ВАЗИРЛИГИ ТОШКЕНТ ДАВЛАТ ИҚТИСОДИЁТ УНИВЕРСИТЕТИ АХБОРОТ ТЕХНОЛОГИЯЛАРИ ВА СТАТИСТИКА ФАКУЛЬТЕТИ ЎЗБЕКИСТОН РЕСПУБЛИКАСИ ОЛИЙ ВА ЎРТА МАХСУС ТАЪЛИМ ВАЗИРЛИГИ ТОШКЕНТ ДАВЛАТ ИҚТИСОДИЁТ УНИВЕРСИТЕТИ АХБОРОТ ТЕХНОЛОГИЯЛАРИ ВА СТАТИСТИКА ФАКУЛЬТЕТИ «ЭКОНОМЕТРИКА» КАФЕДРАСИ «Ҳимояга рухсат этилади» Кафедра

More information

УЎК: Юлдашев Ғулом, Исағалиев Муроджон Биология фанлари БИОСФЕРАДА ОРГАНОГЕН ЭЛЕМЕНТЛАРНИ ЭВОЛЮЦИЯ ЖАРАЁНИДАГИ ДИНАМИКАСИ ВА КОРРЕЛЯЦИЯСИ

УЎК: Юлдашев Ғулом, Исағалиев Муроджон Биология фанлари БИОСФЕРАДА ОРГАНОГЕН ЭЛЕМЕНТЛАРНИ ЭВОЛЮЦИЯ ЖАРАЁНИДАГИ ДИНАМИКАСИ ВА КОРРЕЛЯЦИЯСИ УЎК: 631.4.481. Юлдашев Ғулом, Исағалиев Муроджон Биология фанлари БИОСФЕРАДА ОРГАНОГЕН ЭЛЕМЕНТЛАРНИ ЭВОЛЮЦИЯ ЖАРАЁНИДАГИ ДИНАМИКАСИ ВА КОРРЕЛЯЦИЯСИ Аннотация Мақолада адабиётлар ва муаллифлар маълумотларига

More information

Фан дастури Ўзбекистон давлат жаҳон тиллари университетида ишлаб чиқилди.

Фан дастури Ўзбекистон давлат жаҳон тиллари университетида ишлаб чиқилди. Ўзбекистон Республикаси Олий ва ўрта махсус таълим вазирлигининг 2017 йил 28 июлдаги 434-сонли буйруғининг 1-иловаси билан фан дастури рўйхати тасдиқланган. Фан дастури Олий ва ўрта махсус, касб-ҳунар

More information

Н г «CENTRAL ASIA : ФАН, ТАЪЛИМ, МАДАНИЯТ ВА БИЗНЕСДА ИНТЕРНЕТ ВА АХБОРОТ-КУТУБХОНА РЕСУРСЛАРИ» XI ХАЛКДРО КОНФЕРЕНЦИЯСИ II II Л<!

Н г «CENTRAL ASIA : ФАН, ТАЪЛИМ, МАДАНИЯТ ВА БИЗНЕСДА ИНТЕРНЕТ ВА АХБОРОТ-КУТУБХОНА РЕСУРСЛАРИ» XI ХАЛКДРО КОНФЕРЕНЦИЯСИ II II Л<! АНЖУМАН «CENTRAL ASIA - 2017: ФАН, ТАЪЛИМ, МАДАНИЯТ ВА БИЗНЕСДА ИНТЕРНЕТ ВА АХБОРОТ-КУТУБХОНА РЕСУРСЛАРИ» XI ХАЛКДРО КОНФЕРЕНЦИЯСИ II II Л

More information

Фан дастури Ўзбекистон давлаи жаҳон тиллари университетида ишлаб чиқилди.

Фан дастури Ўзбекистон давлаи жаҳон тиллари университетида ишлаб чиқилди. Ўзбекистон Республикаси Олий ва ўрта махсус таълим вазирлигининг 2016 йил 25 августдаги 355 -сонли буйруғининг 2-иловаси билан фан дастури рўйхати тасдиқланган. Фан дастури Олий ва ўрта махсус, касб-ҳунар

More information

Тренер: Тошкент Молия институти профессори Аюпов Равшан Хамдамович

Тренер: Тошкент Молия институти профессори Аюпов Равшан Хамдамович Тренер: Тошкент Молия институти профессори Аюпов Равшан Хамдамович ayupovrx@tfi.uz "Инсон зарурият билан чамбарчас боғлиқ эканлигини билмас экан, эркин бўла олмайди, чунки инсон фақат зарурият исканжасидан

More information

Фан дастури Ўзбекистон давлат жаҳон тиллари университетида ишлаб чиқилди.

Фан дастури Ўзбекистон давлат жаҳон тиллари университетида ишлаб чиқилди. Ўзбекистон Республикаси Олий ва ўрта махсус таълим вазирлигининг 2016 йил 22 январдаги 26 -сонли буйруғининг 2-иловаси билан фан дастури рўйхати тасдиқланган. Фан дастури Олий ва ўрта махсус, касб-ҳунар

More information

БИЗ КИММИЗ? ЁХУД ФОРМАТДАН ТАШҚАРИ СУҲБАТ 253/ интернет-газета 1

БИЗ КИММИЗ? ЁХУД ФОРМАТДАН ТАШҚАРИ СУҲБАТ 253/ интернет-газета 1 Erkin YURT 253 / 09.07.2017 интернет-газета 1 Келинг, бир суҳбатлашайлик! Фақат, оддий эмас, ноодатий суҳбат курамиз, келинг?! Қанақа бўлади у ноодатий суҳбат? сўрарсиз балки? Бу саволингизга жавоб шуки

More information

ЭГИЛМАГАН, БУКИЛМАГАН, СИНМАГАН!

ЭГИЛМАГАН, БУКИЛМАГАН, СИНМАГАН! Erkin YURT 264 / 10.12.2017 интернет-газета 1 264/ 10.12.2017 ЭГИЛМАГАН, БУКИЛМАГАН, СИНМАГАН! 1999 йил кузида Олий Судда Тошкент портлашлари юзасидан суд мажлисларидан бирига Мурод Жўраевни қўлларида

More information

Дурматли проф йил 19 сентябр соат 1500да Тошкент тиббиёт академияси 5-ТТЖининг мажлислар залида ректорат кенгаши утказилади. Кун тартиби: 1.

Дурматли проф йил 19 сентябр соат 1500да Тошкент тиббиёт академияси 5-ТТЖининг мажлислар залида ректорат кенгаши утказилади. Кун тартиби: 1. Дурматли проф. 2016 йил 19 сентябр соат 1500да Тошкент тиббиёт академияси 5-ТТЖининг мажлислар залида ректорат кенгаши утказилади. Кун тартиби: 1. Амалий машгулотлар ва маърузалар сифатини яхшилаш, таълим

More information

MARHAMATSIZ TOMOSHABINLAR

MARHAMATSIZ TOMOSHABINLAR БОШ МУҲАРРИР САҲИФАСИ MARHAMATSIZ TOMOSHABINLAR 1902 йили Максим Горький Россия Фанлар академияси фахрий аъзолигига қабул қилинмаганда Чехов билан Короленко норозилик тариқасида бу илмий даргоҳни тарк

More information

ЎЗБЕКИСТОН РЕСПУБЛИКАСИ МАДАНИЯТ ВА СПОРТ ИШЛАРИ ВАЗИРЛИГИ ЎЗБЕКИСТОН ДАВЛАТ САНЪАТ ВА МАДАНИЯТ ИНСТИТУТИ

ЎЗБЕКИСТОН РЕСПУБЛИКАСИ МАДАНИЯТ ВА СПОРТ ИШЛАРИ ВАЗИРЛИГИ ЎЗБЕКИСТОН ДАВЛАТ САНЪАТ ВА МАДАНИЯТ ИНСТИТУТИ ЎЗБЕКИСТОН РЕСПУБЛИКАСИ МАДАНИЯТ ВА СПОРТ ИШЛАРИ ВАЗИРЛИГИ ЎЗБЕКИСТОН ДАВЛАТ САНЪАТ ВА МАДАНИЯТ ИНСТИТУТИ Санъатшунослик ва маданиятшунослик кафедраси Саҳна ва экран санъати драматургияси бўлими IV босқич

More information

- Borders with Republic of Kyrgyzstan, Republic of Tajikistan, Tashkent, Andijan and Fergana;

- Borders with Republic of Kyrgyzstan, Republic of Tajikistan, Tashkent, Andijan and Fergana; -The Namangan region is located in a east of Fergana valley, and it is surrounded with northern Chotqol and Qurama mountains -Its area 7,440 thousand square kilometers -(Namangan region is occupied by

More information

УМУМЕВРОПА КОМПЕТЕНЦИЯЛАРИГА (CEFR) АСОСЛАНГАН ИНГЛИЗ ТИЛИНИ БИЛИШ ДАРАЖАСИНИНГ ҚИСҚАЧА ТАСНИФИ

УМУМЕВРОПА КОМПЕТЕНЦИЯЛАРИГА (CEFR) АСОСЛАНГАН ИНГЛИЗ ТИЛИНИ БИЛИШ ДАРАЖАСИНИНГ ҚИСҚАЧА ТАСНИФИ 1 Сўзбоши Ушбу қўлланма Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2012 йил 10 декабрда қабул қилинган Чет тилларни ўрганиш тизимини янада такомиллаштириш чоратадбирлари тўғрисида ги 1875-сонли Қарорида белгилаб

More information

ХДММАБОП ИНГЛИЗ ТИЛИ ENGLISH FOR EVERYBODY

ХДММАБОП ИНГЛИЗ ТИЛИ ENGLISH FOR EVERYBODY УЗБЕКИСТОН РЕСПУБЛИКАСИ ОЛИИ ВА УРТА МАХСУС ТАЪЛИМ ВАЗИРЛИГИ АБДУАХДМИД СУЛАЙМОН УЕЛИ ЧУЛПОН НОМИДАЕИ АНДИЖОН ДАВААТ ТИЛЛАР ПЕДАЕОЕИКА ИНСТИТУТИ МУХТОРХОН УМАРХУЖА ШАРОФИДДИН ОЛИМ ХДММАБОП ИНГЛИЗ ТИЛИ

More information

РЕСПУБЛИКА МАЪНАВИЯТ ВЛ МАЪРИФАТ КЕНГАШИ МИЛЛИЙ ГОЯ ВА МАФКУРА ИЛМИЙ-АМАЛИЙ МАРКАЗИ УЗБЕК ШЕЪРИЯТИ УЗБЕКСКАЯ ПОЭЗИЯ THE UZBEK POETRY,

РЕСПУБЛИКА МАЪНАВИЯТ ВЛ МАЪРИФАТ КЕНГАШИ МИЛЛИЙ ГОЯ ВА МАФКУРА ИЛМИЙ-АМАЛИЙ МАРКАЗИ УЗБЕК ШЕЪРИЯТИ УЗБЕКСКАЯ ПОЭЗИЯ THE UZBEK POETRY, РЕСПУБЛИКА МАЪНАВИЯТ ВЛ МАЪРИФАТ КЕНГАШИ МИЛЛИЙ ГОЯ ВА МАФКУРА ИЛМИЙ-АМАЛИЙ МАРКАЗИ УЗБЕК ШЕЪРИЯТИ УЗБЕКСКАЯ ПОЭЗИЯ THE UZBEK POETRY, * * * Хйлъатин то айламиш жонон крзил, сорир, яшил, Шуьлаи охрм чидар

More information

ЛОИҲАИ ПАРТОВҲОИ САХТИ МАИШӢ ДАР Ш. КЎЛОБ ТАҲҚИҚОТ ОИД БА АСОСНОККУНИИ ФАННӢ-ИҚТИСОДӢ. Хулосаи ғайри фаннӣ-техникӣ

ЛОИҲАИ ПАРТОВҲОИ САХТИ МАИШӢ ДАР Ш. КЎЛОБ ТАҲҚИҚОТ ОИД БА АСОСНОККУНИИ ФАННӢ-ИҚТИСОДӢ. Хулосаи ғайри фаннӣ-техникӣ ЛОИҲАИ ПАРТОВҲОИ САХТИ МАИШӢ ДАР Ш. КЎЛОБ ТАҲҚИҚОТ ОИД БА АСОСНОККУНИИ ФАННӢ-ИҚТИСОДӢ Хулосаи ғайри фаннӣ-техникӣ март соли 2016 Мундариҷа Бобҳо Сарлавҳа Саҳифа 1 Муқаддима 2 1.1 Замина 2 1.2 Минтақаи

More information

Main Transport Priorities and Directions in GEORGIA

Main Transport Priorities and Directions in GEORGIA Main Transport Priorities and Directions in GEORGIA Ministry of Economy and Sustainable Development of Georgia Gogita Gvenetadze Deputy Head of Ra sexvedraa, misha daamate 14 June, 2012 Tbilisi, Georgia

More information

ROLE AND IMPORTANCE OF INTERNATIONAL ORGANIZATIONS IN KOSOVO GOVERNMENTAL AND NONGOVERNMENTAL

ROLE AND IMPORTANCE OF INTERNATIONAL ORGANIZATIONS IN KOSOVO GOVERNMENTAL AND NONGOVERNMENTAL MASTER THESIS ROLE AND IMPORTANCE OF INTERNATIONAL ORGANIZATIONS IN KOSOVO GOVERNMENTAL AND NONGOVERNMENTAL Mentor: Prof. Dr. ArifRIZA Candidate: VelimeBytyqiBRESTOVCI Pristine, 2016 CONTENT... Acronyms...

More information

Mr. David Peng, General Manager, Kings Aviation. Set Up an AOC and Operating Helicopters in China

Mr. David Peng, General Manager, Kings Aviation. Set Up an AOC and Operating Helicopters in China Mr. David Peng, General Manager, Kings Aviation Set Up an AOC and Operating Helicopters in China Kings Aviation Ltd. Kings Aviation is an operator primarily servicing the general aviation industry in Mainland

More information

Daniel Guttentag, Ph.D.

Daniel Guttentag, Ph.D. Daniel Guttentag, Ph.D. CURRENT POSITIONS 2017- Assistant Professor Department of Hospitality and Tourism Management School of Business College of Charleston 66 George Street Charleston, South Carolina,

More information

Cooperation Program on Creating a Single Concept of Systems, Providing Customized Disaster Management Based on Modern ICT

Cooperation Program on Creating a Single Concept of Systems, Providing Customized Disaster Management Based on Modern ICT 2015/SOM1/EPWG/016 Agenda Item: 12 Cooperation Program on Creating a Single Concept of Systems, Providing Customized Disaster Management Based on Modern ICT Purpose: Information Submitted by: Russia 7

More information

Draft LAW. ON SOME AMENDAMENTS IN THE LAW No.9587, DATED ON THE PROTECTION OF BIODIVERSITY AS AMENDED. Draft 2. Version 1.

Draft LAW. ON SOME AMENDAMENTS IN THE LAW No.9587, DATED ON THE PROTECTION OF BIODIVERSITY AS AMENDED. Draft 2. Version 1. Technical Assistance for Strengthening the Capacity of the Ministry of Environment, Forests and Water Administration in Albania for Law Drafting and Enforcement of National Environmental Legislation A

More information

Introduction Governance Institute Na Poříčí 1047/ Prague 1 Czech Republic

Introduction Governance Institute Na Poříčí 1047/ Prague 1 Czech Republic Annual Report 2016 Introduction Governance Institute is a non-profit organization supporting small and medium enterprises in exporting to Asia and importing from Asia. It serves Czech as well as Asian

More information

2 nd Regional Capacity Building Workshop on the Recognition of Higher Education Qualifications in Asia Pacific

2 nd Regional Capacity Building Workshop on the Recognition of Higher Education Qualifications in Asia Pacific 2 nd Regional Capacity Building Workshop on the Recognition of Higher Education Qualifications in Asia Pacific 1 3 June 2017 Beijing, People s Republic of China Final Agenda As of 30 May 2017 Day 1: Thursday,

More information

ACCOMMODATION from the supply side

ACCOMMODATION from the supply side UNWTO Statistics Capacity Building Program WORKSHOP IV 18-20 November 2009 Vienna, Austria Reporting on the observation of collective ACCOMMODATION from the supply side DijanaMili, MinistryofTourism of

More information

INDONESIA TOURISM INVESTMENT INVITATION

INDONESIA TOURISM INVESTMENT INVITATION INDONESIA TOURISM INVESTMENT INVITATION An Invitation to Invest in Tourism Development in Tidore Islands City, North Maluku Province, Republic of Indonesia Welcome to the Republic of Indonesia The Land

More information

2. The opening of the Session will commence at 09:30 hours on Tuesday, 25 February 2014.

2. The opening of the Session will commence at 09:30 hours on Tuesday, 25 February 2014. Distr.: For participants only 4 February 2014 English only Economic and Social Commission for Asia and the Pacific First Session of the Working Group on the Asian and Pacific Decade of Persons with Disabilities,

More information

PROVISIONAL AGENDA. Venue: Ministry of Foreign Affairs, Ashgabat, Turkmenistan

PROVISIONAL AGENDA. Venue: Ministry of Foreign Affairs, Ashgabat, Turkmenistan PROVISIONAL AGENDA Fifth Meeting of the Coordinating Committee on the Serial Transnational World Heritage Nomination of the Silk Roads, 3-7 December 2018 Venue: Ministry of Foreign Affairs, Ashgabat, Turkmenistan

More information

AIR TRANSPORT AND THE GATS

AIR TRANSPORT AND THE GATS TRADE ^ORGANIZATION AIR TRANSPORT AND THE GATS». *-». ^np^ujwhvtftipri rabit^e: OM TRADE IN HOOOi I ( ' TABLE OF CONTENTS LIST OF TABLES. CHARTS AND FIGURES ix LIST OF ACRONYMS xv GENERAL INTRODUCTION

More information

MEMORANDUM FOR THE HONG KONG COMMITTEE FOR PACIFIC ECONOMIC COOPERATION (HKCPEC)

MEMORANDUM FOR THE HONG KONG COMMITTEE FOR PACIFIC ECONOMIC COOPERATION (HKCPEC) HKCPEC/Inf/1/2016 25 April 2016 MEMORANDUM FOR THE HONG KONG COMMITTEE FOR PACIFIC ECONOMIC COOPERATION (HKCPEC) Asia-Pacific Economic Cooperation (APEC): Outcome of the First Senior Officials Meeting

More information

CULTURAL HERITAGE ACROSS BORDERS WORKSHOP FEB 9 TH AND 10 TH ISTANBUL, TURKEY

CULTURAL HERITAGE ACROSS BORDERS WORKSHOP FEB 9 TH AND 10 TH ISTANBUL, TURKEY CULTURAL HERITAGE ACROSS BORDERS WORKSHOP FEB 9 TH AND 10 TH ISTANBUL, TURKEY ROLE OF EXPERTS AND NATIONAL AND INTERNATIONAL NGO S FOR CULTURAL HERITAGE PROTECTION IN THE REGINAL CROSS-BORDER COOPERATION

More information

Ministry of Social Affairs and Health, Finland N.B. Unofficial translation. Legally valid only in Finnish and Swedish

Ministry of Social Affairs and Health, Finland N.B. Unofficial translation. Legally valid only in Finnish and Swedish Ministry of Social Affairs and Health, Finland N.B. Unofficial translation. Legally valid only in Finnish and Swedish No. 395/2012 Adopted in Helsinki on 15 June 2012 Act on the Working and Living Environment

More information

Земљотрес у праскозорје

Земљотрес у праскозорје 24 Земљотрес у праскозорје Ме ри По уп Озборн Илу стро вао Сал Мер до ка Пре вела Ми ли ца Цвет ко вић 4 Наслов оригинала Mary Pope Osborne Ear thqu a ke in the Early Mor ning С ад рж а ј Text Copyright

More information

Legal regulations in transport policy

Legal regulations in transport policy Air Legal regulations in transport policy Lecture 2 Anna Kwasiborska, PhD Air Flying is becoming easier and cheaper, with new airlines, more routes and hundreds of services connecting large numbers of

More information

Irish Fair of Minnesota: 2017 Attendee Profile

Irish Fair of Minnesota: 2017 Attendee Profile TOURISM CENTER Irish Fair of Minnesota: 2017 Attendee Profile Authored by Xinyi Qian, Ph.D. Irish Fair of Minnesota: 2017 Attendee Profile November 13, 2017 Authored by Xinyi (Lisa) Qian, Ph.D., University

More information

REGULATION NUMBER 66/2015 REGARDING UNSCHEDULED INTERNATIONAL NON-COMMERCIAL AND COMMERCIAL AIR

REGULATION NUMBER 66/2015 REGARDING UNSCHEDULED INTERNATIONAL NON-COMMERCIAL AND COMMERCIAL AIR MINISTER OF TRANSPORTATION OF REPUBLIC OF INDONESIA MINISTER OF TRANSPORTATION OF REPUBLIC OF INDONESIA REGULATION NUMBER 66/2015 REGARDING UNSCHEDULED INTERNATIONAL NON-COMMERCIAL AND COMMERCIAL AIR TRANSPORTATION

More information

National Air Transport Facilitation Program Kingdom of Bahrain

National Air Transport Facilitation Program Kingdom of Bahrain National Air Transport Facilitation Program Kingdom of Bahrain Introduction: Speed is the comparative advantage of air transport on all other modes of transportation. The success of state depends on the

More information

Basic Idea Regarding the Selection of Cruise Ship Liners. to have a Partnership with the Naha Port Authority on a

Basic Idea Regarding the Selection of Cruise Ship Liners. to have a Partnership with the Naha Port Authority on a Basic Idea Regarding the Selection of Cruise Ship Liners to have a Partnership with the Naha Port Authority on a International Cruise Hub Formulation Plan by Public-Private Partnerships Naha Port Authority

More information

OIC/10-ICTM/2018/MIN/REP/FINAL REPORT OF THE TENTH SESSION OF THE ISLAMIC CONFERENCE OF TOURISM MINISTERS

OIC/10-ICTM/2018/MIN/REP/FINAL REPORT OF THE TENTH SESSION OF THE ISLAMIC CONFERENCE OF TOURISM MINISTERS OIC/10-ICTM/2018/MIN/REP/FINAL REPORT OF THE TENTH SESSION OF THE ISLAMIC CONFERENCE OF TOURISM MINISTERS Dhaka, People s Republic of Bangladesh 6 February 2018 REPORT OF THE TENTH SESSION OF THE ISLAMIC

More information

By Dr. Stephen N Karau COL KAF(RTD) Kenya CAA Chief Medical Assessor & Av Med Consultant Kenyan CAPSCA Committee Chairman 14 th - 17 th July 2014

By Dr. Stephen N Karau COL KAF(RTD) Kenya CAA Chief Medical Assessor & Av Med Consultant Kenyan CAPSCA Committee Chairman 14 th - 17 th July 2014 By Dr. Stephen N Karau COL KAF(RTD) Kenya CAA Chief Medical Assessor & Av Med Consultant Kenyan CAPSCA Committee Chairman 14 th - 17 th July 2014 Nouakchott, Mauritania Outline 1. Introduction and Background

More information

Global Air Traffic Management Forum on Civil/Military Cooperation (Montreal, 19-to 21 October 2009)

Global Air Traffic Management Forum on Civil/Military Cooperation (Montreal, 19-to 21 October 2009) Global Air Traffic Management Forum on Civil/Military Cooperation (Montreal, 19-to 21 October 2009) October 20, 2009 Block D of presentations: "Optimization of airspace use. haring experiences and best

More information

CURRICULUM VITAE. : Adla Mohammed Abdel Salam

CURRICULUM VITAE. : Adla Mohammed Abdel Salam CURRICULUM VITAE FAMILY NAME : RAGAB NAME DATE OF BIRTH : 01-03-1960 PLACE OF BIRTH SEX NATIONALITY MARITAL STATUS EDUCATION : : Adla Mohammed Abdel Salam : CAIRO -EGYPT : Female : Egyptian : Married with

More information

World Tourism Organization Leading organization in the field of tourism today. Global forum for tourism policy issues and a practical source of

World Tourism Organization Leading organization in the field of tourism today. Global forum for tourism policy issues and a practical source of World Tourism Organization Leading organization in the field of tourism today. Global forum for tourism policy issues and a practical source of tourism know how Members are 139 countries and 350 affiliate

More information

REPORT OF THE MEETING

REPORT OF THE MEETING 11 th Project Co-ordination Committee Meeting PCC 11/5 27-28 September 2018 REPORT OF THE MEETING ELEVENTH PROJECT CO-ORDINATION COMMITTEE MEETING UNDER THE CO-OPERATIVE MECHANISM BETWEEN THE LITTORAL

More information

From: OECD Tourism Trends and Policies Access the complete publication at: Japan

From: OECD Tourism Trends and Policies Access the complete publication at:  Japan From: OECD Tourism Trends and Policies 2014 Access the complete publication at: http://dx.doi.org/10.1787/tour-2014-en Japan Please cite this chapter as: OECD (2014), Japan, in OECD Tourism Trends and

More information

ICAO Regional FAL Seminar Paris, France October 2014 National Air Transport Facilitation Programmes (NATFP)

ICAO Regional FAL Seminar Paris, France October 2014 National Air Transport Facilitation Programmes (NATFP) ICAO Regional FAL Seminar Paris, France 13-16 October 2014 National Air Transport Facilitation Programmes (NATFP) 15 October 2014 19 October 2014 Page 1 NATFP: OVERVIEW 1. HISTORICAL BACKGROUND 2. NATFP

More information

ESTABLISHMENT AND OPERATIONALIZATION OF SAR IN GHANA

ESTABLISHMENT AND OPERATIONALIZATION OF SAR IN GHANA ESTABLISHMENT AND OPERATIONALIZATION OF SAR IN GHANA PRESENTED BY MARTIN ADU BOAFO SEARCH AND RESCUE MANAGER GCAA 1.0 INTRODUCTION BRIEF PRESENTATION ON SAR ESTABLISHMENT AND OPERATIONS IN GHANA 2.0 GLOSSARY

More information

REPUBLIC OF CROATIA MINISTRY OF MARITIME AFFAIRS, TRANSPORT AND INFRASTRUCTURE AGENCY FOR INLAND WATERWAYS

REPUBLIC OF CROATIA MINISTRY OF MARITIME AFFAIRS, TRANSPORT AND INFRASTRUCTURE AGENCY FOR INLAND WATERWAYS REPUBLIC OF CROATIA MINISTRY OF MARITIME AFFAIRS, TRANSPORT AND INFRASTRUCTURE AGENCY FOR INLAND WATERWAYS BRATISLAVA, MAY 3rd, 2012 Inland Waterways in Republic of Croatia Significant waterways in the

More information

Korea. Tourism in the economy. Tourism governance and funding

Korea. Tourism in the economy. Tourism governance and funding Korea Tourism in the economy In 2014 the number of international visitors to Korea stood at a record 14.2 million, an increase of 16.6% compared with 12.2 million in 2013. As inbound tourism has increased,

More information

INDONESIA TOURISM INVESTMENT INVITATION

INDONESIA TOURISM INVESTMENT INVITATION INDONESIA TOURISM INVESTMENT INVITATION An Invitation to Invest in Tourism Development in Wakatobi Regency, Southeast Sulawesi Province, Republic of Indonesia Welcome to the Republic of Indonesia The Land

More information

ICAO Regional Seminar on CORSIA Session 1: Overview of CORSIA CORSIA Administrative Aspects and Timelines

ICAO Regional Seminar on CORSIA Session 1: Overview of CORSIA CORSIA Administrative Aspects and Timelines ICAO Regional Seminar on CORSIA Session 1: Overview of CORSIA CORSIA Administrative Aspects and Timelines ICAO Secretariat Outline Draft Annex 16, Volume IV, Part II, Chapter 1 and Appendix 1: 1.1 Attribution

More information

The Hellenic Civil Aviation Authority presents its compliments to the Department of State Policy in Civil Aviation of the Russian Federation.

The Hellenic Civil Aviation Authority presents its compliments to the Department of State Policy in Civil Aviation of the Russian Federation. HELLENIC REPUBLIC MINISTRY OF INFRASTRUCTURE TRANSPORT AND NETWORKS CIVIL AVIATION AUTHORITY GOVERNOR Dear Mr Tasun/ TO TO:- URGENT Athens, 20 June 2012 Ref. No.: CAA/GOVft797 Mr VLADIMIR TASUN Director

More information

2A Document Evaluation for New Registered Aircraft List. 4. ISSUANCE CERTIFICATE OF REGISTRATION, DAAO FORM 47-02

2A Document Evaluation for New Registered Aircraft List. 4. ISSUANCE CERTIFICATE OF REGISTRATION, DAAO FORM 47-02 May 2011 SI 47-01 Amdt. 1 b. DAAO Form 47-2A Document Evaluation for New Registered Aircraft List will be used by the assigned Inspector as a checklist, documentations and recommendations for the issuance

More information

Decision Making in Collaborative Management of Protected Areas in Afghanistan: A Case Study from Band-e-Amir National Park, Bamiyan, Afghanistan

Decision Making in Collaborative Management of Protected Areas in Afghanistan: A Case Study from Band-e-Amir National Park, Bamiyan, Afghanistan Decision Making in Collaborative Management of Protected Areas in Afghanistan: A Case Study from Band-e-Amir National Park, Bamiyan, Afghanistan POYA Ghulam Hussain Master course student Tokyo University

More information

Структура студијских програма

Структура студијских програма УНИВЕРЗИТЕТ У НОВОМ АДУ, ФАКУЛТЕТ ТЕХНИЧКИХ НАУКА труктура студијских програма НОВИ АД 2010. пецијалистичке струковне студије трана 2 тудијски програм: ПРВА ГОДИНА татус П В ИР ДОН 1 IS001 Ефективни менаџмент

More information

INTERNATIONAL LEGAL FRAMEWORK FOR TRANSPORT IN NORTH-EAST ASIA

INTERNATIONAL LEGAL FRAMEWORK FOR TRANSPORT IN NORTH-EAST ASIA 78 INTEGRATED INTERNATIONAL TRANSPORT AND LOGISTICS SYSTEM FOR NORTH-EAST ASIA FIVE: INTERNATIONAL LEGAL FRAMEWORK FOR TRANSPORT IN NORTH-EAST ASIA 5.1 INTERNATIONAL CONVENTIONS International conventions

More information

WORKSHOP ON THE TRANSPOSAL AND IMPLEMENTATION OF THE EU URBAN WASTE WATER TREATMENT DIRECTIVE (UWWTD 91/271/EEC) IN SERBIA

WORKSHOP ON THE TRANSPOSAL AND IMPLEMENTATION OF THE EU URBAN WASTE WATER TREATMENT DIRECTIVE (UWWTD 91/271/EEC) IN SERBIA WORKSHOP ON THE TRANSPOSAL AND IMPLEMENTATION OF THE EU URBAN WASTE WATER TREATMENT DIRECTIVE (UWWTD 91/271/EEC) IN SERBIA TRANSPOSITION AND IMPLEMENTATION OF THE UWWTD IN SERBIA CURRENT STATUS AND MAIN

More information

INDONESIA TOURISM INVESTMENT INVITATION

INDONESIA TOURISM INVESTMENT INVITATION INDONESIA TOURISM INVESTMENT INVITATION An Invitation to Invest in Tourism Development at Blitar Regency, East Java Province, Republic of Indonesia Welcome to the Republic of Indonesia The Land of Smiles...

More information

CONCLUSIONS & UPDATE. UNWTO Silk Road Programme April

CONCLUSIONS & UPDATE. UNWTO Silk Road Programme April CONCLUSIONS & UPDATE UNWTO Silk Road Programme April 2011 - silkroad@unwto.org 1 PART I UNWTO SILK ROAD MINISTERS SUMMIT 2011 On 9 March 2011, Ministers, Ambassadors and high-ranking officials from over

More information

EU Delegations arrangement in the Caribbean

EU Delegations arrangement in the Caribbean EU Delegations arrangement in the Caribbean 1. Guyana, Suriname, Trinidad and Tobago and the Dutch Overseas Countries and Territories, CARICOM/CARIFORUM and EPA/CSME Guyana Delegation. 2. BARBADOS, /OECS

More information

University of Mostar in brief. Prof.Dražena Gašpar, Ph.D. Vice-Rector for International Relations and Business

University of Mostar in brief. Prof.Dražena Gašpar, Ph.D. Vice-Rector for International Relations and Business University of Mostar in brief Prof.Dražena Gašpar, Ph.D. Vice-Rector for International Relations and Business 1 UNIVERSITY OF MOSTAR - HISTORY 1. 1895 - Origins from the Franciscan School of Theology the

More information

INDONESIA TOURISM INVESTMENT INVITATION

INDONESIA TOURISM INVESTMENT INVITATION INDONESIA TOURISM INVESTMENT INVITATION An Invitation to Invest in Tourism Development in Sungai Penuh City, Jambi Province, Republic of Indonesia Welcome to the Republic of Indonesia The Land of Smiles...

More information

Southland Tourism Key Indicators. October Venture Southland is a Joint-Committee of Council. Regional Tourism Organisation

Southland Tourism Key Indicators. October Venture Southland is a Joint-Committee of Council. Regional Tourism Organisation Southland Tourism Key Indicators October 2018 Regional Tourism Organisation Venture Southland is a Joint-Committee of Council About these statistics All figures are annual year end to the latest month

More information

Scott Silveira, District 5 Supervisor SOCIAL MEDIA POLICIES AND PROCEDURES

Scott Silveira, District 5 Supervisor SOCIAL MEDIA POLICIES AND PROCEDURES Scott Silveira, District 5 Supervisor SOCIAL MEDIA POLICIES AND PROCEDURES PURPOSE Scott Silveira, District 5 Supervisor,recognizes a need to augment his traditional communication methods with the use

More information

CO-OPERATION IN DANUBE RIVER BASIN - THE ROLE OF SHMI SLOVENSKÝ HYDROMETEOROLOGICKÝ ÚSTAV

CO-OPERATION IN DANUBE RIVER BASIN - THE ROLE OF SHMI SLOVENSKÝ HYDROMETEOROLOGICKÝ ÚSTAV CO-OPERATION IN DANUBE RIVER BASIN - THE ROLE OF SHMI WMO RAVI Hydrological Forum 2016 Oslo, 1 Danube, the 2nd longest in Europe. 2857 km Flows across 10 European states River basin - 817 000 km2 1/11

More information

Federal Aviation Administration

Federal Aviation Administration MRO Asia-Pacific 2016 Regulatory Session Presented to: MRO Asia-Pacific 2016 By: Mr. Murray Huling (FAA) Date: September 27, 2016 Topics of Discussion Bilateral Aviation Safety Agreement (BASA) Maintenance

More information

МИ КРО БИ О ЛО ШКИ КРИ ТЕ РИ ЈУ МИ ЗА ХРА НУ

МИ КРО БИ О ЛО ШКИ КРИ ТЕ РИ ЈУ МИ ЗА ХРА НУ МИ КРО БИ О ЛО ШКИ КРИ ТЕ РИ ЈУ МИ ЗА ХРА НУ ПРИ ЛОГ 1 По гла вље 1. Кри те ри ју ми без бед но сти хра не По гла вље 2. Кри те ри ју ми хи ги је не у про це су про из вод ње 2.1. Ме со и про из во ди

More information

UNWTO CONFERENCE TOURISM A CATALYST FOR DEVELOPMENT AND PEACE JULY 2016 PASSIKUDAH, SRI LANKA

UNWTO CONFERENCE TOURISM A CATALYST FOR DEVELOPMENT AND PEACE JULY 2016 PASSIKUDAH, SRI LANKA UNWTO CONFERENCE TOURISM A CATALYST FOR DEVELOPMENT AND PEACE - 11-14 JULY 2016 PASSIKUDAH, SRI LANKA WWW.MEKONGTOURISM.ORG / SOCIAL MEDIA: @TOURISMMEKONG 1 UNWTO CONFERENCE ON TOURISM & PEACE WWW.MEKONGTOURISM.ORG

More information

African Development Bank Group

African Development Bank Group e Transforming Agriculture for Wealth Creation in Africa African Development Bank Group 52 nd Annual Meetings 22 26 May 2017 Ahmedabad, India Programme Saturday 20 th & Sunday 21 st May 2017, from 9:00-17:00:

More information

Airport Planning and Management Page 1. Introduction Anne Graham (2001) Ch. 1 in Managing Airports: An International Perspective pp. 1-8.

Airport Planning and Management Page 1. Introduction Anne Graham (2001) Ch. 1 in Managing Airports: An International Perspective pp. 1-8. Airport Planning and Management Page 1 Istanbul Technical University Airport Planning and Management March 2015 Course Outline Day 1 Module 1 (4 hours) Introduction to the Airport Business Introduction

More information

CARICOM FRAMEWORK ON PUBLIC PROCUREMENT

CARICOM FRAMEWORK ON PUBLIC PROCUREMENT CARICOM FRAMEWORK ON PUBLIC PROCUREMENT PRESENTATION AT REGIONAL MEETING ON PUBLIC PROCUREMENT SYSTEMS IN LATIN AMERICA AND THE CARIBBEAN 15-16 July 2015 Quito, Ecuador CONTENT OF PRESENTATION Background

More information

Official Journal of the European Union L 337/43

Official Journal of the European Union L 337/43 22.12.2005 Official Journal of the European Union L 337/43 PROTOCOL on the implementation of the Alpine Convention of 1991 in the field of tourism Tourism Protocol Preamble THE FEDERAL REPUBLIC OF GERMANY,

More information

Theme: THE CITIES OF UZBEKISTAN

Theme: THE CITIES OF UZBEKISTAN MINISTRY OF HIGH AND SECONDARY SPECIALIZED EDUCATION OF UZBEKISTAN SAMARKAND AGRICULTURAL UNIVERSITY Theme: THE CITIES OF UZBEKISTAN Done by: Bakhramov Bekzod Checked by: Otabek Isakov Samarkand 2014 THE

More information

Australia Trade Mission to China

Australia Trade Mission to China AITA & Associates Australia Trade Mission to China Exploring Investment, Business and cooperation in China June 2015 AITA & Associates in cooperation with China South Asia Expo INVITATION to the 3 rd CHINA-SOUTH

More information

Ratification of Conventions

Ratification of Conventions Ratification of Conventions Presentation by Naim Nazha Director Personnel Standards and Pilotage Company of Master Mariners of Canada and the Petroleum Human Resources Council of Canada 1 Ratification

More information

WEKIVA WILD AND SCENIC RIVER ACT OF 2000

WEKIVA WILD AND SCENIC RIVER ACT OF 2000 PUBLIC LAW 106 299 OCT. 13, 2000 WEKIVA WILD AND SCENIC RIVER ACT OF 2000 VerDate 11-MAY-2000 01:59 Oct 20, 2000 Jkt 069139 PO 00000 Frm 00001 Fmt 6579 Sfmt 6579 E:\PUBLAW\PUBL299.106 APPS27 PsN: PUBL299

More information

The case of Toowoomba

The case of Toowoomba Embracing Diversity through International Education in Regional Australia: The case of Toowoomba Professor Talal Yusaf Executive Director (International & Development) AIEC October 2017 2001-02 2002-03

More information

- Define temporary airspace structures and procedures to offer multiple airspace

- Define temporary airspace structures and procedures to offer multiple airspace ASP SE Oro navigacija by director general order o. V-195 signed on 15 May 2007 approved Rules on reservation of airspace in Republic of Lithuania. - Define temporary airspace structures and procedures

More information

PHARMACOECONOMIC ASPECTS OF THE HEALTH SYSTEMS IN SOUTH EAST EUROPE

PHARMACOECONOMIC ASPECTS OF THE HEALTH SYSTEMS IN SOUTH EAST EUROPE Evropski centar za mir i razvoj Terazije 41 11000 Beograd, Srbija ECPD Headquarters European Center for Peace and Development Centre Européen pour la Paix et le Développement Centro Europeo para la Paz

More information

ASTAP-29 Standardization Workshop. TTC Activity Report. Yoichi Maeda CEO & S.V.P TTC, Japan

ASTAP-29 Standardization Workshop. TTC Activity Report. Yoichi Maeda CEO & S.V.P TTC, Japan ASTAP-29 Standardization Workshop TTC Activity Report Yoichi Maeda CEO & S.V.P TTC, Japan Agenda 1. TTC s mission and organization 2. TTC s hot standardization topics 5G IoT/M2M All IP Interconnection

More information

TERRITORIES: BACKGROUND REPORT. Submitted to the NWT Recreation and Parks Association by Avens Associates Ltd.

TERRITORIES: BACKGROUND REPORT. Submitted to the NWT Recreation and Parks Association by Avens Associates Ltd. TRAILS in the NORTHWEST TERRITORIES: BACKGROUND REPORT Submitted to the NWT Recreation and Parks Association by Avens Associates Ltd. i TRAILS in the NORTHWEST TERRITORIES: BACKGROUND REPORT Report to:

More information

Sarita Williams-Peter. Saint Lucia

Sarita Williams-Peter. Saint Lucia Sarita Williams-Peter Saint Lucia 1 Marine Protected Areas in Saint Lucia Bois D'Orange Mangroves Caesar Point to Mathurin Point reefs Canaries/Anse la Raye Marine Management Area - Marigot Bay Mangrove

More information

REFERENCES EVENT MANAGEMENT

REFERENCES EVENT MANAGEMENT REFERENCES EVENT MANAGEMENT For more than six decades of existence, Economics Institute was an organizer, partner and co-organizer of hundreds of events - the scientific and professional gatherings, congresses,

More information