E DREJTA E SIGURIMEVE NË AKSIDENTET AUTOMOBILISTIKE NË MAQEDONI (punim doktorature)

Transcription

1 UNIVERSITETI I TIRANËS FAKULTETI I DREJTËSISË E DREJTA E SIGURIMEVE NË AKSIDENTET AUTOMOBILISTIKE NË MAQEDONI (punim doktorature) UDHËHEQËS SHKENCOR: PROF.DR. KUDRET ÇELA KANDIDAT MA. AGIM NUHII TIRANË,

2 Përmbajtja PARATHËNIE, fq.5 SHQYRTIME HYRËSE I.Dëmi si e drejtë subjektive civile, fq.9 II.E drejta e sigurimeve në strukturën e sistemit të së drejtës, fq.13 III.Burimet formale të së drejtës së sigurimeve, fq.14 IV.E drejta e sigurimeve nga instituti i sigurimit në degë të së drejtës, fq.17 KREU I I KUPTIMI, ZHVILLIMI HISTORIK DHE RËNDËSIA E INSTITUTIT TË SIGURIMIT NË AKSIDENTET AUTOMOBILISTIKE I.1. Kuptimi i institutit të sigurimit, fq.19 I.2 Aspekte teorike dhe praktike për sigurimin, fq.23 I.3. Sigurimi midis konceptit të transferit dhe socializimit, fq. 25 I.4. Vështrim mbi zhvillimin historik të sigurimit, fq.26 I.5. Nevoja për sigurimin, fq.27 I.6. Rreziqet që cënojnë pasurinë dhe personat, fq. 29 I.7.Funksioni i sigurimit, fq. 31 I.8. E drejta e subrogacionit, fq. 33 I.9. Programi mbi vetësigurimin, fq.34 I.10. Fushat e sigurimit, fq.35 1.Sigurimi privat, fq a. Sigurimi i jetës, fq.35 1.b. Sigurimi shëndetësor, fq.37 1.c. Sigurimi i pasurisë (sigurimi jojetësor), fq Sigurimi nga përgjegjësia civile, fq Sigurimi social, fq Bashkësigurimi, fq Risigurimi, fq Sigurimit nga përgjegjësia automobilistike, fq.43 I.11. Kartoni jeshil i sigurimit, fq. 54 I.12. Kartoni i kaltër i sigurimit, fq. 57 I.13. Sigurimi kufitar i përgjegjësisë së mbajtësve të mjeteve motorike, fq. 57 I.14. Sigurimi kasko i mjetit motorik, fq.58 KREU I II PËRMBAJTJA E MARRËDHËNIES JURIDIKE TË SIGURIMIT II.1. Shqyrtime të përgjithëshme, fq. 66 II.2. Subjektet në marrëdhëniet juridike të sigurimit, fq Bashkësia (shoqëria) e sigurimit, fq Byroja nacionale për sigurimin, fq Agjencia e mbikqyrjes së sigurimeve, fq Pёrfaqёsimi nё sigurim, fq Ndërmjetësimi në sigurim, fq.72 II.3. Objekti i marrëdhënies juridike të sigurimit, fq.73 2

3 II.4. Përmbajtja e marrëdhënies juridike të sigurimit, fq.74 II.5. Personat e tretë në sigurimin nga përgjegjësia automobilistike, fq.77 II.6. Faktet juridike, fq. 79 II.7. Parimi i mirëbesimit (bonafidei) në fushën e sigurimeve, fq. 79 II.8. Rreziku, fq Ngjarja si element i rrezikut është rezultat i veprimit të dëmshëm dhe pasojës,fq Ngjarja duhet të jetë e ardhshme, fq Ngjarja duhet të jetë e paparashikueshme, fq.82 II.9 Primi i sigurimit, fq. 82 II.10. Rasti i sigurimit, fq. 86 II.11. Kuptimi i mjetit motorik, fq. 88 II.12. Përgjegjësia e të siguruarit apo shfrytëzuesit tjetër të mjetit motorik, fq. 92 II.13. Kundërligjshmëria e veprimit, fq. 93 II.14. Lidhja shkakësore, fq. 95 II.15. Fatkeqësitë elementare dhe rasti i sigurimit, fq. 101 II.16. Përjashtimi i përgjegjësisë civile deliktore, fq. 101 II.17. Shkaktimi i pasojave të dëmshme, fq. 106 II.18 Shpërblimi i dëmit si interes sigurimi, fq. 111 KREU I III KONTRATA E SIGURIMIT III.1. Kuptimi i kontratës së sigurimit, fq. 126 III.2.Natyra juridike e kontratës së sigurimit, fq. 127 III.3. Kushtet e përgjithëshme për lidhjen e kontratës, fq. 130 III. 4. Lidhja e kontratës, fq. 133 III. 5. Efektet e kontratës së sigurimit, fq.135 III. 6. Interpretimi i kontratës së sigurimit, fq. 136 III. 7. Shuarja e kontratës së sigurimit, fq. 137 III. 8.Padia pauliana dhe kontrata e sigurimit, fq. 138 III. 9. Laesio enormis dhe kontrata e sigurimit, fq.139 III.10. Marrëdhëniet juridike të lindura mbi bazën e kontratës së sigurimit, fq. 141 III. 11. Personat që janë shfrytëzues të kontratës së sigurimit, fq. 142 III.12. Kontrata e sigurimit dhe delikti civil, fq. 143 III. 13. Kontrata e sigurimit dhe përgjegjësia kontraktore, fq. 145 KREU I IV PASOJAT E AKSIDENTIT AUTOMOBILISTIK TË MBULUARA NGA SIGURIMI IV. Pasojat e aksidentit automobilistik të mbuluara nga sigurimi, fq. 147 IV.1. Shkaktimi i vdekjes, fq. 147 IV.2. Shkaktimi i lëndimeve trupore, fq. 158 IV.3. Dëmtimi i mjetit motorik, fq

4 KREU I V PËRGJEGJËSISAPËR SHPËRBLIMIN E DËMIT NË AKSIDENTET AUTOMOBILISTIKE V.1. Shqyrtime të përgjithëshme, fq. 180 V.2. Përgjegjësia shkakësore, fq.183 V.3. Parimi nulla indemnitas sine culpa, fq. 186 V.4. Përgjegjësia prindërore për dëmin e shkaktuar nga fëmija i mitur, fq. 192 V.5. Përgjegjësia për dëmin e shkaktuar nga kafsha, fq. 194 KREU I VI PROCEDURA E GJYKIMIT DHE E VENDIMIT VI.1 Shqyrtim hyrës për gjykimin e shpërblimit të dëmit, fq. 198 VI.2. Kërkesa për shpërblimin e demit, fq. 200 VI.3. Padia për shpërblim tëdemit, fq. 203 VI.4. Parashkrimi i kërkesës për shpërblim të demit, fq. 204 VI.5. Ujdia gjyqësore, fq. 207 VI.6. Kompetenca në konfliket e shpërblimit të dëmit, fq. 207 VI.7. Të provuarit e fakteve vendimtare, fq. 208 VI.8. Këqyrja, fq. 210 VI.9. Dokumenti, fq. 210 VI.10. Dëshmitarët, fq. 213 VI.11. Eksperti, fq. 216 VI.12. Dëgjimi i palëve, fq. 219 VI.13. Sigurimi i provave, fq. 221 VI.14. Proçesverbali europian pёr fatkeqёsitë automobilistike, fq. 222 VI. 15. Vendimi mbi shpërblimin e demit, fq.223 VI.16. Trashëgimia mortis causa e përgjegjësisë, fq. 224 VI.17. Cilësia titre exécutoire e vendimi për shpërblim të demit, fq. 227 PËRFUNDIME DHE REKOMANDIME, fq. 230 BIBLIOGRAFIA, fq.234 4

5 Parathënie E drejta subjektive civile përfshinë interesat e ligjshme personale dhe pasurore të subjekteve të së drejtës civile. Ajo paraqet pushtet juridik të përbërë prej disa autorizimesh që shërbejnë për plotësimin e nevojave personale. Të drejtat e njërit subjekt korespondojnë në detyrimet e subjektit tjetër. Shkelja e të drejtës subjektive është shkelje e normës materiale juridike. Përherë kur cënohet apo shkelet e drejta subjektive, titullari i saj ka të drejtë të kërkojë mbrojtje gjyqësore, përkatësisht të kërkojë evitimin e veprimeve që cënojnë apo pengonë atë dhepër mospërsëritje në të ardhmen. Në të gjitha rastet kur shkaktohet dëm, konsiderohet se është shkelur një e drejtë e caktuar subjektive civile. Çdo subjekt i cënuar në të drejta dhe interesa të ligjshme personale e pasurore nga fakti i paligjshëm, ka të drejtëshpërblimin e humbjeve të pësuara. Për dëmet e shkatuara në aksidentet automobilistike, çështja e shpërblimit të dëmit trajtohet brenda kuadrit të rregullave të së drejtës së sigurimeve. Zbatimi i të drejtës së sigurimeve nëshpërblimin e dëmit të shkaktuar në aksidentet automobilistike, i ndërthurur me konceptet e teorisë juridike, qëndrimet e jurisprudencës bashkëkohore si dhe zgjidhjet e legjislacionit civil, paraqet bërthamën e këtij studimit. E drejta e sigurimeve në aksidentet automobilistike në Maqedoni është titulli i tezës së doktoraturës.që në momentin e përcaktimit të tezës së doktoraturës kemi patur për qëllim që t i shtrijmë dhe thellojmë kërkimet për rolin dhe rëndësinë e të drejtës së sigurimeve në fushën e aksidenteve automobilistike, për të siguruar kështu një pasqyrë gjithëpërfshirëse për pozitën juridike të të dëmtuarit. Kërkimet në disa segmente janë shtrirë brenda kornizave të së drejtës civile materiale dhe procedurale. Gjatë përcaktimit të temës, hartimit të tezave të punimit të doktoraturës dhe vetë hulumtimit, i kemi vënë vetes për detyrë arritjen e kërkime cilësore të një segmenti të rëndësishëm të të drejtave subjektive civile mbrojtjen e tyre, përkatësisht shpërblimin e dëmit në kuadër të së drejtës së sigurimeve. Angazhimi ynë i mbështetur në rekomandimet e udhëheqësit shkencor prof.dr. Kudret Çela, në të gjitha fazat e hulumtimit, është i orientuar në sigurimin e një trajtimi sa më gjithëpërfshirës të objektit të studimit shkencor. Hulumtimet kërkimore shkencore janë mbështetur në parimet e së drejtës civile materiale dhe procedurale. Qëndrimet shkencore janë analizuar dhe mbështetur në jurisprudencën e Maqedonisë, Shqipërisë, Kosovës, Bullgarisë, Italisë, Spanjës, Francës dhe vendeve tjera. Kërkimet në të gjitha fazat e punës si ato hulumtuese, përshkruese dhe analitike, janë përcjellur në kontuinitet nga parimet shkencore, zgjidhjet ligjore dhe qëndrimet e jurisprudencës, të cilat ndërveprojnë dhe përsëriten në tërësinë e punimit. Hulumtimet shkencore janë mbështetur në kërkimet intensive të më shumë situatave, të përcaktimeve, zgjidhjeve dhe thënjeve shkencore. Studimi i kujdesshëm, hulumtimi në thellësi dhe gjeneralizimi i përfundimeve shkencore janë prioritete të këtij aktivitetit kërkimor. Në pajtim me karakterin e objektit të studimit dhe me qëllim të përfitimit të një serie të procedurave dhe proceseve për të arrdhur tek njohuria dhe për të parqitur qëndrimet e vërteta shkencore për rolin e fakteve dhe të provuarit në procedurën për shpërblim të dëmit të shkaktuar në aksidentet automobilistike, janë përdorur të 5

6 gërshetuara metoda të ndryshme shkencore, si ajo e analizës, e sintezës, krahasimore, statistikore, grafike, historike, normative, dhe metoda e studimit të rastit. Kërkimet shkencore janë paraqitur në strukturën e përbërë prej: hyrjes, gjashtë kreve dhe përfundimeve e rekomandimeve. Kërkimet shkencore kanë përfshirë në mënyrë intensive një numër të madh të rasteve nga jurisprudenca vendore dhe e huaj, të përcaktimeve të legjislacioneve bashkëkohore dhe koncepteve teorike shkencore. Në shqyrtimet hyrëse, ajo qëështë e zakonshme për të vënë në dijeni për njohuritë e përgjithshme dhe parimet bazë,është pasqyruar në trajtimin e dëmit brenda konceptit të së drejtës civile subjektive në njërën anë, dhe në anën tjetër, në përshkrimin e rolit dhe rëndësisë të së drejtës së sigurimeve brenda strukturës të sistemit të së drejtës. Për të patur një pasqyrë për kahjet dhe mbështetjen e kërkimeve shkencore, në këtë pjesë janë trajtuar burimet formale të së drejtës së sigurimeve si ato nacionale ashtu edhe ato ndërkombëtare. Në kreun e parë trajtohen teoritë që i referohen kuptimit të institutit të sigurimit, për të argumentuar rolin e sigurimit në transferimin e rezikut dhe në shoqërizimin e humbjeve në pasurinë, shëndetin dhe jetën e pjesmarsëve në komunikacionin automobilistik. Poashtu, në këtë pjesëparaqitet origjina dhe rruga e zhvillimit historik të institutit të sigurimit. Për arsye konceptuale, këtu trajtohen edhe aktet tjera që konsiderohen fakte për lindjen e marrëdhënies juridike të sigurimit si kartoni jeshil i sigurimit, kartoni i kaltër i sigurimit, sigurimi kufitar dhe sigurimi kasko. Kontrata e sigurimit si fakt juridik mëi shpeshtë nuk trajtohet këtu, sepse ky fakt iështë nënshtruar një hulumtimi më gjithpërfshirës, rezultatet e së cilit paraqiten në kreun e tretë. Në kreun e dytë prezentohet përmbajta e marrëdhënies juridike të sigurimit. Në këtë pjesë kërkimi shkencor i përfshinë tri elementet themelore të një marrëdhënie juridike: subjektet, objektin dhe të drejtat e detyrimet. Subjektet të cilët merren me ushtimin e veprimtarisë së sigurimit si Bashkësia e Sigurimit, Byroja Nacionale për Sigurimin, Agjencia e Mbykqyrjes për Sigurimin, Përfaqësimi në Sigurim dhe Ndërmjetësimi në Sigurim, janë paraqitur jo në formën stukturore e organizative, por në atë funksionale. Kontraktuesit e sigurimit, si subjekte të detyruara nga ligji për tu bërë subjekte të marrëdhënes juridike të sigurimit janë trajtuar nga këndvështrimi i të drejtave dhe detyrimeve qëikanë si pronarë të mjeteve motorike. Përfituesit e sigurimit, personat e tretë të dëmtuar, i janë nënshtruar kërkimit shkencor nga pozita juridike që e fitojnë atë me rastit e shkaktimit të dëmit. Në këtë pjesë trajtohen parami i mirëbesimit në fushën e sigurimeve, rreziku, primi i sigurimit, rasti i sigurimit dhe segmentet e tjera që kanë ndikim në përcaktimin e vendit të së drejtës së sigurimeve në fushën e aksidenteve automobilistike. Në kreun e tretë paraqiten rezultatet mbi kontratën për sigurim si bazë juridike për shpërblim të dëmit. Trajtimi përfshinë kuptimin, natyrën juridike, kushtet për lidhjen e kontratës, efektet e saj, etj. Në kreun e katër prezentohen pasojat e aksidenteve automobilistike, të cilat janë pjesë e mbulesës siguruese, përfshirë humbjet materiale dhe jo materiale për shkak të shkaktimit të vdekjes, lëndimet trupore apo cënimet e shëndetit dhe dëmtimin e mjetit motorik. 6

7 Në kreun e pestë përfshihen rezultatet e kërkimeve shkencore mbi bazat e ndryshme të përgjegjësive që janë komplementare tek aksidentet automobilistike, si: përgjegjësia shkakësore, përgjegjësia subjektive, përgjegjësiaprindërore për dëmin e shkaktuar nga fëmija i mitur dhe përgjegjësia e shkakëtuar nga kafsha. Në kreun e gjashtë prezentohen arritjet e trajtimeve mbi aspektet procedurale për gjykimin e përgjegjësisë dhe për vendosjen përshpërblimin e dëmit, përfshirë kërkesën për shpërblimin e dëmit, procedurën e provave, vendimin për shpërblim, trashëgiminë mortis causa të përgjegjësisë dhe cilësinë e titullit ekzekutiv të vendimit për shpërblim të demit. Finalizimi i kërkimeve është pasqyruar në dhënien e përfundimeve dhe rekomandimeve. Me këtë rast, në emërin tim, familjes dhe miqëve të mi, dëshiroj të shprehi falimenderime dhe mirënjohje më të larta për udhëheqësin shkencor të punimit të doktoraturës, Prof. dr. Kudret Çela, për mbështetjen dhe ndihmën e pakursyer në drejtimin e kërkimeve, përsosjes shkencore dhe metodologjisë kërkimore shkencore, në të gjitha fazat e hulumtimit dhe hartimit të punimit. 7

8 SHQYRTIME HYRËSE 8

9 I. Dëmi si e drejtë subjektive civile Shkaktimi i dëmit paraqet burim të detyrimeve juridike civile. Dëmi mund të shkaktohet me veprim ose mosveprim. Dëmi mund të shkaktohet edhe prej sendeve të rrezikshme dhe veprimtarisë së rrezikshme si dhe nga ngjarjet e ndryshme natyrore. Në të gjitha rastet kur shkaktohet dëmi, për të drejtën lind një fakt relevant juridik, mbi bazën e të cilit lind edhe përgjegjësia juridike civile. Njerëzit sot janë të ekspozuar ndaj humbejve të të mirave materiale, dëmtimit tëshëndetit si dhe humbjes sëvetë jetës. Në anën tjetër, në sistemin juridik janë krijuar parakushtet juridike për të siguruar një mekanizëm institucional, me qëllim që të avancohet çështja e përgjegjësisë juridike civile për dëmin e shkaktuar në kërkimet shkencore, në zgjidhjet bashkëkohore të legjislacionit dhe në praktikën gjyqësore. Kjo është edhe arsyeja që sot, çështja e përgjegjësisë juridike civile për dëmin e shkaktuar zë vend të rëndësishëm në teorinë bashkëkohore të së drejtës civile dhe të komponohet s bashku me institutin e sigurimit dhe të komplementohet me format përkatëse të përgjegjësisë. Sot, çështja e përgjegjësisë juridike civile për dëmin e shkaktuar nga sendet e rrezikshme apo veprimtaria e rrezikshme, nuk mund të trajtohet si e vetme, brenda rregullave të së drejtës civile materiale, por ajo trajtohet si pjesë integrale e rregullave të së drejtës së sigurimeve. Gjatë gjykimit të përgjegjësië civile juridike për dëmin e shkaktuar nga sendet e rrezikshme dhe veprimtaritë e rrezikshme, kjo përgjegjësi shtrihet në dimensionet e së drejtës së sigurimeve. Qëllimi i dimensioneve të përgjegjësisë juridike civile në rregullat e së drejtës së sigurimeve është garantimi i shpërblimit të dëmit të shkaktuar. Kur bëhet fjalë për dëmin e shkaktuar nga mjeti motorik, shpërblimi i tij realizohet në mbështetje të titujve konkret juridikë,kontratës së sigurimit, kartonit jeshil, certifikatës së sigurimit kufitar si dhe vetë ligjit për sigurim të detyrueshëm nga autopërgjegjësia. Mbulesa siguruese përfshinë një sërë rastësh të shkaktimit të dëmit me mejtin motorik. Tek përgjegjësia automobilistike ekziston mbulimi i detyrimit për shpërblim të dëmit mi bazën e rregullave të së drejtës së sigurimeve. Shoqëria për sigurime gjithmonë do ta shpërblejë dëmin e shkaktuar personave të tretë me përdorimin e mjetit motorik n.q. s. paraqitet rasti i sigurimit, përkatësisht nëse ekziston përgjegjësia e të siguruarit apo shfrytëzuesit tjetër të mjetit motorik. Ky është detyrimi që rrjedhë nga vetë kontrata për sigurim apo titujt tjerë juridik të përcaktuar me ligj. Në këtë drejtim, legjislacionet nacionale kanë siguruar mekanizëm mbrojtës kur njeriut i shkatohet dëm në jetën, tërësinë trupore dhe pasurinë e tij. Jeta, integriteti trupor dhe pasuria e njeriut si të tillë janë pjesë e të drejtës civile subjektive. Titullari i kësaj të drejte, në të gjitha rastet kur privohet nga e drejta për t i gëzuar ato apo kur ato të drejta i cënohen, posedon një autorizim të posaçëm ligjor. Ky autorizim është tagri që mundëson kërkimin e një mbrojtjeje institucionale. Shkaktimi i dëmit në të drejtën civile është i lidhur ngushtë me të drejtën civile subjektive dhe me vetë të drejtën objektive. Lidhja e dëmit me të drejtën civile subjektive ka të bëjëpikërisht me cënimin apo asgjësimin e atyre të drejtave. Në kuadër të së drejtës civile subjektive, me këtë rast kuptojmë edhe vetë jetën e njeriut dhe shëndetin e tij. Kur kjo e drejtë civile subjektive do të ekspozohet ndaj rrezikut të caktuar, në të drejtën civile aktivizohet kërkesa, si mjet i mbrojtjes institucionale. Titullari i së drejtës civile subjektive, në rastet kur vlerëson për 9

10 një mbrojtje institucionale, mund të inicojë procedurë ligjore. Për t u siguruar mbrojtja, përveç kërkesës, nevojitet ekzistenca e presumimeve të caktuara, të cilët kriojnë fuqinë juridike dhe me këtë rast fitohet efekti i drejtpërdrejtë në detyrimin juridik të personit përgjegjës dhe për interes të të dëmtuarit. Shpërblimi i dëmit është produkti që duhet të arrihet nga mbrojtja ligjore me rastin e cënimit të së drejtës civile subjektive. Sot, teoria edhe legjislacioni civil dallon dëmin pasuror material dhe atë jopasuror jomaterial. Dëmi pasuror shkakton si pasojë cenimin e pasurisë së të dëmtuarit në kuptimin e ngushtë ekonomik, pra humbjen e pasurisë në mënyrë të paligjshme. Prandaj, edhe dëmshpërblimi i dëmit pasuror ka për qëllim të rikthejë pasurinë e të dëmtuarit në gjendjen e mëparshme, duke mbushur diferencën e krijuar ndërmjet gjendjes ekonomike aktuale të tij, me atë në të cilin do të ndodhej nëse nuk vërtetohej fakti i paligjshëm. Ky koncept është pranuar edhe nga Kolegjet e bashkuara të Gjykatës së Lartë të Republikës së Shqipërisë. Lidhur me dëmin pasuror, po kjo gjykatë, vlen të përmendet, se ka bërë dallimin ndërmjet humbjes së pësuar nga pakësimi i pasurisë, që njihet si dëmi aktual apo dëmi emergjent (damnum emergens) dhe fitimit të munguar (lucrum cessans). Në parim, dallimi ndërmjet dëmit emergjent (quantum mihi abest) dhe fitimit të munguar (quantum lucrari potui), qëndron në aktualitetin ose jo të interesit pasuror të cenuar. Në rastin e parë objekt i dëmit është pakësimi, humbja e një interesi pasuror aktual, pra e një pasurie që i përket (in re ipsa) të dëmtuarit në çastin e shkaktimit të dëmit. Në rastin e fitimit të munguar kemi të bëjmë me pamundësinë e përfitimit të një interesi pasuror të ardhshëm, pra të një pasurie që ende nuk i përket të dëmtuarit në çastin e shkaktimit të dëmit. 1 Jurisprudenca e Republikës së Shqipërisë, dëmin jopasuror e koncepton si një kategori e gjerë dhe gjithëpërfshirëse e dëmeve jashtëkontraktore, duke përfshirë çdo lloj dëmi të pësuar nga cenimi i të drejtave dhe interesave jopasurore që bëjnë pjesë në vlerat e njeriut dhe që nuk janë subjekt vlerësimi të drejtpërdrejtë ekonomik në treg. Në thelbin e vet, njihet e drejta e dëmshpërblimit për çdo lloj dëmi jopasuror jashtëkontraktor, i cili është i ndryshëm nga ai pasuror. Shkelja e një interesi mund të justifikojë shpërblimin e dëmit jopasuror. Ky është rasti në veçanti, ku viktima ka pësuar një dëmtim personal ose dëmtim të dinjitetit njerëzor, lirisë, apo të drejta të tjera të personalitetit. Dëmi jopasuror, mund të jetë gjithashtu objekt i shpërblimit për personat që kanë një marrëdhënie të ngushtë me një viktimë e që vuajnë nga dëmtimet që ka përjetuar viktima. Në rastet e lëndimeve personale, dëmi jopasuror korrespondon me vuajtjet e viktimës dhe dëmtimet trupore apo të shëndetit mendor. Në vlerësimin e dëmeve (duke përfshirë edhe dëmet për personat që kanë një marrëdhënie të ngushtë me viktimën e vdekur ose të plagosur rëndë), shumat e tilla duhet të jepen për humbjet objektivisht të ngjashme. 2 Në këtë kontekst është me rëndësi të përmendim se e drejta shqiptare në nenin 625 të Kodit civil ka përcaktuar zgjidhjen se personi që pëson një dëm, të ndryshëm nga ai pasuror, ka të drejtë të kërkojë të shpërblehet kur ka pësuar një dëmtim të shëndetit ose është cenuar në nderin e personalitetit të tij dhe kur është fyer kujtimi i një të vdekuri dhe kërkohet nga bashkëshorti me të cilin ka bashkëjetuar deri në ditën e vdekjes ose nga të 1 Në lidhje me aspektet konceptuale të fitimit të munguar, shih: Jenny Steele, Tort law, text, cases and materials, Oxford University Press, 2007, fq Art. 10:301, Principles of European Tort Law, European Group on Tort Law, e qasshme më, 10 qershor

11 afërmit e tij deri në shkallën e dytë, përveç kur fyerja është kryer kur i vdekuri ka qenë gjallë dhe i është njohur e drejta e shpërblimit të dëmit për fyerjen e bërë. Në këtë kuptim vërehet dallimet ndërmjet dy grupeve të të drejtave dhe lirive themelore të njeriut që nuk kanë natyrë pasurore, të mbrojtura prej saj në rast cenimi: dëmtimi i shëndetit (e drejta absolute për shëndetin në kuptimin biologjik), dhe cenimi i personalitetit (tërësia e të drejtave absolute të personalitetit). Është me interes të përmendet se njihen dy raste të posaçme të dëmit jopasuror në personalitetin e njeriut: cenimi i nderit dhe fyerja e kujtimit të një të vdekuri.sipas doktrinës e praktikës sonë gjyqësore dhe asaj ndërkombëtare, dëmtimi i shëndetit është figurë autonome e dëmit jopasuror, e ndryshme nga dëmi pasuror për humbjen dhe pakësimin e aftësisë për punë. Ndërsa në grupimin e dytë përfshihen dy figura të dëmit jopasuror, autonome nga njëri-tjetri, dëmi moral dhe dëmi ekzistencial. 3 Shkaktimi i dëmit është i ndërlidhur edhe me të drejtën objektive. Shkelja e të drejtës subjektive paraqet shkelje të normës konkrete materiale juridike. Përherë kur cënohet apo shkelet e drejta subjektive, titullarit të saj po nga norma e caktuar juridike i garantohet e drejta për mbrojtjen, përkatësisht për evitimin e pasojave që kanë ardhur nga veprimet e paligjshme. Në këtë kontekst është me rëndësi të përmendet se e drejta shqiptare sipas nenit 608 të Kodit civil të Shqipërisë, ka institucionalizuar qëndrimin se personi që, në mënyrë të paligjshme dhe me faj, i shkakton tjetrit një dëm në personin ose në pasurinë e tij, detyrohet të shpërblejë dëmin e shkaktuar. Personi që ka shkaktuar dëmin nuk përgjigjet kur provon se nuk ka faj. Dëmi quhet i paligjshëm kur është rrjedhim i shkeljes ose i cenimit të interesave dhe i të drejtave të tjetrit, që mbrohen nga rendi juridik ose nga zakonet e mira. Dëmi duhet të jetë rrjedhim i drejtpërdrejtë dhe i menjëhershëm i veprimit ose mosveprimit të personit. Mospengimi i një ngjarjeje nga personi që ka detyrimin ligjor për ta mënjanuar, e ngarkon atë me përgjegjësi për dëmin e shkaktuar. Mbrojtja e të drejtave subjektive civile me rastin e shkaktimit të dëmit përfshinë njohjen e së drejtës për shpërblim të dëmit dhe rivendosjen e gjendjes që ekziston para cenimit të së drejtës së caktuar. Në këtë rast, midis dëmtuesit dhe të dëmtuarit lind një marrëdhënie juridike civile me të drejta dhe detyrime konkretë për palët në fjalë. Realizimi i detyrimit tëshpërblimit të dëmit bëhet në kuadër të një procedure të caktuar ligjore. Procedura mund të jetë e natyrës administrative dhe asaj gjyqësore. Zbatimi i detyrimit për shpërblim të dëmit nga organi i autorizuar është në funksion të kënaqjes së interesit të personit të dëmtuar - të mbrojtur nga ligji. Kur bëhet fjalë për shkaktimin e dëmit në aksidentet automobilistike, çështja e mbrojtjes ligjore i referohet personit të tretë të dëmtuar si pasojë e përdorimit të mjetit motorik. Përgjegjësia juridike civile për dëmin e shkaktuar përcaktohet në bazë të rregullave të së drejtës së sigurimeve. Personi i tretë i dëmtuar ka të drejtë të parashtrojë kërkesë të drejtpërdrejtë ndaj siguruesit të personit përgjegjës për dëmin e shkaktuar, apo padinë ta paraqesë drejtpërdrejtë në gjykatë. Kur personi i tretë i dëmtuar kërkesën për shpërblim të dëmit e parashtron në bashkësinë për sigurime dhe që aty mund të realizohet e drejta për shpërblim të dëmit. Megjithatë, bashkësia për sigurime në përgjigjen e kërkesës për zhdëmtim mund të paraqesë edhe kundërshtime. Kundërshtimet nuk duhet të paraqesin shkelje të detyrimit ligjor apo kontraktor nga fusha e të drejtë së sigurimeve. 3 Shih arsyetimin e Vendimit të Kolegjeve të bashkuara të Gjykatës së Lartë të Republikës së Shqipërisë, Nr. 12 të datës

12 Kur personi i tretë i dëmtuar do të kërkojë mbrojtje gjyqësore, ai po ashtu ka të drejtë që të parashtrojë padi për shpërblimin e dëmit ndaj personit përgjegjës ose kundër bashkësië së caktuar të sigurimeve, apo kundër të dyve njëkohësisht. I dëmtuari, të drejtën për të kërkuar shpërblimin e dëmit nga personi përgjegjës e ka edhe në rastet kur bashkësia për sigurime ia ka shpërblyer dëmin, por i dëmtuari llogarit se shpërblimi nuk është i plotë në raport me vëllimin e dëmit. Pra, që i dëmtuari ta realizojë të drejtën në shpërblim të dëmit, ai duhet të ndërmarrë edhe veprime të karakterit juridik procedural dhe në këtë rast e drejta në shpërblim të dëmit realizohet në procedurë gjyqësore. Rregullat e procedurës gjyqësore mbështeten në Ligjin e procedurës kontestimore. Gjykata, para së cilës zhvillohet kontesti, pas ndërmarrjes së aktiviteteve procedurale që kanë të bëjnë me përgaditjen e materialit procedural, me grumbullimin e materialit procedural dhe me vendosjen, do të zbatojë normat materiale juridike mbi përgjegjësinë civile deliktore nga baza e sigurimit të përgjegjësisë automobilistike. Në gjykimin e përgjegjësisë mbi bazën e të drejtës së sigurimit merren për bazë rregullat juridike të përgjegjësisë civile deliktore. Kjo do të thotë se i dëmtuari, që të mund të realizojë të drejtën në shpërblim të dëmit, përveç ekzistencës së bazës për përgjegjësi, duhet të provojë edhe kushtet konkrete, pa të cilat nuk mund të lind përgjegjësia civile juridike. Pra, që një person të gjykohet për përgjegjësi civile deliktore për shkaktimin e dëmit duhet të provohen kushtet konkrete, përkatësisht rrethanat konkrete. Të provuarit e fakteve mundësojnë që të gjykohet se dëmtuesi, është personi përgjegjës dhe bartë detyrimin për shpërblimin e dëmit kundrejt të dëmtuarit. Vetëm atëherë gjykata mund ta detyrojë siguruesin e përsonit përgjegjës që të bartë detyrimin për shpërblim të dëmit. Shpërblimi përfshinë të gjitha shpenzimet që janë shkaktuar nga dëmi material dhe ai jomaterial. Në shpërblimin e dëmit material përfshihet dëmi real dhe fitimi i munguar. Fitimi i munguar do të shpërblehet në qoftëse i dëmtuari ka pasur qëllim që të realizojë fitim dhe të ekzistojë mundësia reale që ai fitim të realizohet. Fitimi i munguar llogaritet në formë të rezultateve ekonomiko financiare që i dëmtuari ka mund t i realizojë gjatë kryerjes së veprimtarisë së vet profesionale. Shpërblimi i dëmit material nënkupton shpërblimin e dëmit në tërësi: dëmin real, fitimin e munguar dhe dëmin që do të lind si pasojë e krijimit të rrethanave të caktuara. Dëmi material mund të shpërblehet me kthim në gjendje të mëparshme restitucio in integrum. Kthimi në gjendje të mëparshme do të mundësojë kthimin në gjendjen materiale të mëparshme e njohur si kthim në natyrë restitucio in integrum in natura dhe shpërblimin e vlerës së dëmit i njohur si shpërblim i dëmit me para. Gjykata merrë për bazë rrethanat e krijuara pas shkaktimit të dëmit dhe do të gjykojë shpërblimin e dëmit në lartësinë që është e nevojshme për situatën materiale të të dëmtuarit, që ai të vëhet në atë gjendje në të cilën ka qenë para shkaktimit të pasojës. 4 Pra, gjatë gjykimit të shpërblimit të dëmit material, gjykata me maturi duhet të vendosë për shpërblimin e dëmit sidomos kur është shkaktuar fitimi i humbur. Në këto raste, kujdesi i gjykatës shtrihet në dy drejtime: në ekzistencën e qëllimit të të dëmtuarit që ta realizojë atë fitim dhe në vërtetimin e mundësisë reale që ai fitim të realizohet. Qëllimi i të dëmtuarit paraqitet kur bëhet fjalë për fitim që realizohet në procesin e ushtrimit të veprimtarisë profesionale të të dëmtuarit. 4 Për qasjet themelore mbi kthimin në gjendje të mëparshme, shih: Jenny Steele, Tort law, text, cases and materials, Oxford University Press, 2007, fq

13 Tek shpërblimi i dëmit jomaterial, shpërblimi në para dhe satisfaksioni janë format dominante. Gjatë gjykimit të shpërblimit të dëmit jomaterial, gjykata duhet me kujdes të vërtetojë gjendjen faktike dhe rrethanat tjera që janë me rëndësi për zgjidhjen e kontestit sepse këtu bëhet fjalë për të drejtat rigorozisht personale. Çmuarjen e provave, qoftë kur gjykohet dëmi material, qoftë kur gjykohet dëmi jomaterial, në mënyrë të lirë e bën gjyqtari. Gjendjen e vërtetuar faktike në procedurën e provave, gjyqëtari e vlerëson sipas bindjes së lirë në çdo rast konkret. Për zgjidhje më meritore të rastit kontestues, sidomos kur bëhet fjalë për shpërblimin e dëmit jomaterial, gjykata nuk duhet të le pas dore edhe rrjedhat subjektive të të dëmtuarit, për shkak të ndjeshmërisë së çështjes, rezultateve të shërimit, rëndësinë e vlerës së cënuar dhe qëllimin e shpërblimit. Gjykata do të vendosë për shpërblimin e dëmit brenda kërkespadisë së palës së dëmtuar. Nëse vendimi i gjykatës do të jetë pozitiv për të dëmtuarin, atëherë me atë vendim përcaktohet edhe e drejta e të dëmtuarit për shpërblimin konkret të dëmit sipas të gjitha formave që i njeh ligji. Vendimi gjyqësor për shpërblimin e dëmit e ka cilësinë e dokumentit ekzekutiv. Nëse ekzekutimi i vendimit gjyqësor mbi shpërblimin e dëmit nuk bëhet në mënyrë vullnetare nga Bashkësia për sigurime, atëherë ekzekutimi i të njejtit bëhet në mënyrë të detyrueshme nga gjykata kompetente ekzekutive. II. E drejta e sigurimeve në strukturën e sistemit të së drejtës Kur flasim për të drejtën e sigurimeve është e pashmangëshme trajtesa për strukturën e sistemit të së drejtës dhe vendin e së drejtës së sigurimeve brenda këtij sistemi. Struktura e së drejtës nënkupton pjesët përbërëse të sistemit të së drejtës si: institucionet juridike, degët e së drejtës dhe fushat juridike. E drejta e sigurimve në kuptimin objektiv paraqet degë të së drejtës sepse në veti ajo ngërthen tërësinë e institucioneve juridike, të cilat përfshijnë marrëdhënie të njëjta që udhëhiqen nga parime të njëjta. Pra, e drejta e sigurimeve si pjesë përbërëse e sistemit të së drejtës paraqet grupin e institucioneve të cilat rregullojnë marrëdhëniet shoqërore të llojit të njejtë sigurimin si aktivitet ekonomik dhe juridik. E drejta e sigurimeve si disiplinë shkencore ka një profil karakteristikë. Ajo në një sferë të caktuar paraqitet si e drejtë publike, kurse në sferën tjetër si e drejtë private. Kur paraqitet me profilin e së drejtës publike, e drejta e sigurimeve ka karakterin e së drejtës administrative, kurse kur paraqitet me profilin e së drejtës private ajo ka karakterin e së drejtës tregtare ekonomike. 5 Kur flitet për të drejtën e sigurimeve, gjithmonë ajo shikohet në dy kuptime: në kuptimin objektiv dhe në kuptimin subjektiv 6. Me të drejtën në kuptimin objektiv kuptojmë tërësinë e normave juridike që rregullojnë marrëdhënie të caktuara shoqërore, duke e vënë individin në një pozitë për një sjellje të caktuar. Pra, e drejta në kuptimin objektiv paraqet normën e përgjithshme dhe abstrakte që rregullon marrëdhëniet midis subjekteve të së drejtës së sigurimeve. 5 Shih: Luigi Desiderio, Temi e problem di diritto della assicurazioni, Giuffrè Editore, Milano, 2010,fq Për kuptimin e të drejtës subjektive dhe të drejtës objektive shih më gjërësisht: Petar Klariç&Martin Vedrish, Gradjansko pravo, Zagreb, 2006, fq ; Francesko Galgano, E drejta private, Tiranë, 1999, fq

14 Me të drejtën në kuptimin subjektiv kuptojmë të drejtat që ka një subjekt, kundrejt një subjekti tjetër. Ajo është mundësi apo pushtet juridik që garantohet nga e drejta objektive, e cila i mundëson titullarit të së drejtës subjektive që të kryejë veprime të caktuara si dhe për të kërkuar nga personat e detyruar kryerjen apo moskryerjen e veprimeve të caktuara që i përgjigjen. Ky pushtet që gjendet në dorën e titullarit të së drejtës subjektive civile në rast nevoje, garantohet me mekanizmin e shtetit. E drejta subjektive tek sigurimet ka karakter relativ, për arsye sepse personi i dëmtuar ështësubjekti aktiv i marrëdhënies juridike që rezulton nga paraqitja e rastit të siguruar. Ky person ka përkundrejt tij të detyruar siguruesin apo personin përgjegjës për shkaktimin e dëmit. Keto persona kanë detyrime konkrete të cilat i sjellin përfitime të dëmtuarit. Në momentin e lidhjes së kontratës për sigurime, por edhe kur paraqitet rasti i sigurimit te e drejta subjektive paraqitet ekzistenca e raportit të konkretizuar midis palëve saktë të caktuar, midis siguruesit dhe të siguruarit në momentin e lidhjes së kontratës, përkatësisht midis siguruesit dhe personit të tretë të dëmtuar. Tek siguruesi ekziston detyrimi pozitiv, pra të paguaj shumën e siguruar në emër të shpërblimit të dëmit të shkaktuar në aksidentet automobilistike nga baza e sigurimit. Tek marrëdhënia juridike e sigurimit ekziston detyrimi korelativ mes palëve ajo që është detyrim për njërën palë është e drejtë për palën tjetër. Pra,detyrimi i të siguruarit që të paguaj primin e sigurimit është e drejtë e siguruesit, përkatësisht detyrimi i siguruesit për të paguar shumën e siguruar është e drejtë e të siguruarit në rast të shkaktimit të rastit të siguruar. Detyrimi i siguruesit për të paguar shumën e sigurimit lind atëherë kur lind e drejta për të kërkuar shpërblimin e dëmit. Arsyetimin e karakterit relativ të së drejtës së sigurimit e forcon edhe ekzistenca e rregullave të parashkrimit për të realizuar të drejtën në shpërblim të dëmit Është me rëndësi të përmendet se titullari i së drejtës civile subjektive edhe në fushën e sigurimit ka një autorizim të posaçëm në rastet kur atij i shkaktohet dëm, si vdekje, dëmtim të shëndetit, dëm material apo jomaterial. Ky autorizim është mundësia e personit të dëmtuar në aksidentet e automobilistike që të kërkojë shpërblimin e dëmit qoftë drejtpërdrejtë te siguruesi brenda një jurisdiksioni administrativ të përcaktuar, apo në rrugë gjyqësore me në të padisë në kuptimin material. Kjo kërkesë e personit të dëmtuar në fakt është autorizim që ka në dispoziciontitullari i një të drejtë në rast të cënimit apo shkeljes së të drejtës nga ana e palës tjetër të marrëdhënies së caktuar juridike. Pra, kërkesa nuk është gjë tjetër, por vetëm një mundësi e titullarit të së drejtës subjektive civile që të kërkoj riparimin e dëmit. Ajo që duhet të potencohet në këtë rast është fakti se kërkesa nuk është pjesë përbërse e të drejtës subjektive, por ajo do të lind atëherë kur do të cënohet e drejta që paraqet objekt të sigurimit. Përkatësisht në rastet kur nuk do të zbatohen detyrimet që ka personi i caktuar ndaj titullarit të së drejtës civile subjektive të cënuar. III. Burimet formale të së drejtës së sigurimeve E drejta e sigurimeve si degë e së drejtës i ka burimet e veta formale juridike. Ata janë dokumentet në bazë të cilave studiohet legjislacioni ekzistues në fushën e sigurimeve, përkatësisht rregullat e ndryshme që janë në zbatim. 14

15 Burimet e së drejtës së sigurimeve konsiderohen ato akte normative ligje, respektivisht akte nënligjore ose të ngjajshme të cilat vet shteti i ka caktuar si burime të së drejtës. 7 Ato janë fakte, nga të cilat burojnë normat e përgjithëshme juridike të cilat të jenë të zbatueshme në marrëdhëniet juridike të sigurimit duke krijuar një sistem normash të së drejtës së sigurimeve. Subjektet e së drejtës së sigurimeve, siguruesi, i siguruari dhe përsoni i tretë i dëmtuar gjitnjë kanë interes që të kënë njohuri për aspektet përmbajtësore të sistemit normativ të fushës së sigurimeve si dhe të kenë dijeni për gjetjen e normave juridike të cilat i rregullojnë marrëdhëniet juridike të sigurimit. Në të drejtën e sigurimeve ekzistojnë burime juridike nacionale dhe ndërkombëtare. Burimet nacionale të së drejtës së sigurimeve kanë origjinë interne. Të tillë janë ligjet dhe aktet nënligjore. Ndërkaq, burime ndërkombëtare janë të krijuara në bazë të rregullave ndërkombëtare që i kalojnë hapësirat brenda organizmit shtetëror, si Konventat dhe direktivat. Në këtë pjesë të punimit do t i trajtojmë vetëm disa nga burimet formale të së drejtës së sigurimeve që i kemi vlerësuar më të rëndësishme. Konventa e Hagës e vitit 1971 Konventa e Hagës ka vendosur dispozita të përbashkëta për ligjin e zbatueshëm për përgjegjësinë civile jo-kontraktuale që rezultojnë nga aksidentet e trafikut dhe ka ngritur qëndrim unifikues mbi kuptimin e aksidentit të trafikut. Një aksident trafiku do të thotë një aksident që përfshin një ose më shumë automjetet, të motorizuara apo jo, dhe që janë të lidhur me trafikun në autostradë publike, në vende të hapura për publikun ose në hapësirat private në të cilat persona të caktuar kanë mundësi qasjeje. Konventa e Hagës nuk do të zbatohet në lidhje me përgjegjësinë e prodhuesit, shitësit ose riparuesit të automjeteve dhe në lidhje me përgjegjësinë e pronarit, ose të çdo personi tjetër, për mbajtjen e një mënyrë të hapur të trafikut apo për sigurinë e përdoruesve të tij. Po ashtu dispozitat e Konventës nuk gjejnë zbatim edhe për përgjegjësinë e deleguar, për veprimet drejtuese midis personave përgjegjës, etj. Sipas nenit 3 të Konventës në lidhje me kolozionin e ligjeve gjatë zbatimit në aksidentet automobilistike, ligji i zbatueshëm është ligji i brendshëm i shtetit ku ka ndodhur aksidenti. Kjo rregull nuk zbatohet në rastet ku vetëm një automjet është i përfshirë në aksident dhe është regjistruar në një shtet tjetër se sa që ku ka ndodhur aksidenti. Në këto raste ligji i brendshëm i shtetit të regjistrimit është i aplikueshëm për përcaktuar detyrimin për shkaktimin e dëmit. Në rastet ku ka dy ose më shumë viktima tëaksidentit automobilistik, ligji i zbatueshëm përcaktohet ndaras për secilin nga viktimat. Zbatimi i këtij qëndrimi përfshinë edhe rastet kur dy ose më shumë automjete janë të përfshirë në aksident, nëse të gjitha makinat janë të regjistruar në të njëjtin shtet. Sipas Konventës së Hagës në rastet 7 Për burimet e së drejtës civile më gjërësisht shih: Abdulla Aliu, Burimet e së drejtës civile në Kosovë, Prishtinë, 1999; Arsen Grupçe, Imotno (gradjansko) pravo, opsht dell, Shkup, 1983, fq ; Francesko Galgano, E drejta private, Tiranë, 1999, fq ; Andrija Gams, Hyrje në të drejtën civile, pjesa e përgjithshme, Beograd, 1967, fq ; Voislav Spaiç, Osnovi gradjanskog prava, Sarajevë, 1957, fq

16 kur një apo më shumë persona janë gjendur jashtë mjetit ose automjetet në vendin e aksidentit, por janë përfshirë në aksident dhe mund të jetë përgjegjës apo viktimë, atëherë rregullat e lartëpërmendura janë të zbatueshme vetëm nëse të gjithë këta persona kanë vendbanimin e tyre të përhershëm në shtetin e regjistrimit. Përgjegjësia civile për dëmin ndaj mallrave jashtë automjetit ose automjeteve gjykohet sipas ligjit të brendshëm të shtetit ku ka ndodhur aksidenti. Megjithatë, përgjegjësia për dëmin me sendet personale të viktimës jashtë automjeteve apo mjeteve rregullohet nga ligji i brendshëm i shtetit të regjistrimit, kurse ligji do të jetë i zbatueshëm për gjykimin e përgjegjësisë ndaj viktimës. Në rastin e mjeteve të cilat nuk kanë regjistrim ose që janë të regjistruar në shtetet e e ndryshme, ligji i shtetit në të cilin ata janë të stacionuar zakonisht do të zëvendësojë ligjin e shtetit të regjistrimit. E njëjta gjë do të zbatohet në rastet kur as pronari e as personi që e ka në posedim automjetin, e as shoferi i automjeti, nuk ka vendbanimin e tij të zakonshëm në shtetin e regjistrimit në kohën e aksidentit. Gjatë përcaktimit të përgjegjësisëzbatohen ato rregulla që lidhen me kontrollin dhe sigurinë e trafikut që ishin në fuqi në vendin dhe kohën e aksidentit. Sipas Konevntës së Hagës, gjykimi mbi përcaktimin e bazës dhe shtrirjes së përgjegjësisë civile, arsyet për përjashtimin nga detyrimi, kufizimi i përgjegjësisë, ndarja e përgjegjësisë, ekzistenca dhe llojet e lëndimeve ose dëmtimeve që të shpërblehen, llojet dhe shtrirjen e dëmeve, caktimi i të drejtës për dëmshpërblim dhe trashëgimi, e drejta për të kërkuar shpërblimin e dëmit, përgjegjësitë për aktet e agjentit, rregullat e parashkrimit, etj. do të realizohen sipas ligjit të zbatueshëm. Personat që kanë përjetuar lëndime apo dëme do të kenë të drejtën e veprimit të drejtpërdrejtë kundër siguruesit. Nëse ligji i shtetit të regjistrimit është i zbatueshëm, atëherë nuk ofrohet e drejta në veprim të drejtpërdrejtë, por një e drejtë gjithsesi duhet të ekzistojë, në qoftë se ajo është e përcaktuar me ligjin e brendshëm të shtetit ku aksidenti ka ndodhur. Rregullorja e Parlamentit Europian dhe e Këshillit për ligjin e zbatueshëm për detyrimet jo-kontraktuale (Roma II) Rregullorja (KE) Nr 864/2007 e Parlamentit Europian dhe e Këshillit të datës11 korrik 2007, për ligjin e zbatueshëm për detyrimet jo-kontraktuale (Roma II) i referohet konceptit të detyrimeve jokontraktuale dhe ligjit të aplikueshëm që rregullon çështjen e përgjegjësisë për shkeljet e caktuara të detyrimeve jo-kontraktuale në çështjet civile dhe tregtare. Rregullorja ka përcaktuar parimin lex loci delicti commissi si zgjidhje bazë për detyrimet jo-kontraktuale në pothuajse të gjitha Shtetet Anëtare. Sipas saj, parashikohet ekzistenca i vendime gjyqësore që kanë për qëllim të sigurojnë një balancë të arsyeshëm midis interesave të personit që pretendohet se është përgjegjës dhe personit i cili ka pësuar dëme. Një lidhje e kësaj natyre te përgjegjësia civile dhe zhvillimi i sistemeve të përgjegjësisë së rreptë bëhët sipas rregullave të vendit ku ka ndodhur shkaktimi i dëmit lex loci damni. Pra, rregullorja përcakton ligjin e aplikueshëm mbi bazën e vendit ku ka ndodhur dëmi, pavarësisht vendit ku janë shfaqur pasojat indirekte. Megjithatë, në rastet kur personi që pretendohet se është përgjegjës dhe pala e dëmtuar kanë vendbanim të vazhdueshëm në të njejtin vend, atëherë do të aplikohet ligji i atij vendi ku e 16

17 kanëvendbanimin të dy palët. Përcaktimi i sjelljes së personit që pretendohet të jetë përgjegjës, bëhet sipas rregullave të sigurisë dhe të sjelljes të cilat janë në fuqi në vendin dhe kohën e ngjarjes së shkaktuar. Personi që ka përjetuar dëm, ka të drejtë që të pretendoj drejtpërdrejtë realzimin e shpërblimit të dëmit nga siguruesi i personit përgjegjës për dëmin e shkaktuar nëse një gjë të tillë ja mundëson ligji i zbatueshëm për detyrimet jo-kontraktuale ose ligji i aplikueshëm për kontratën e sigurimit. Ligji Ligji është rregull juridike e përgjithshme, abstrakte dhe e sanksionuar si dhe e formuluar nga organet shtetërore publike legjislative apo ekzekutive. Ligji që i rregullon çështjet juridike të sigurimit të detyrueshëm në komunikacion në Maqedoni është Ligji për sigurimin e detyrueshëm në komunikacion. 8 Me këtë ligj parashihet detyrimi për lidhjen e kontratës për sigurim nga përgjegjësia automobilistike. Fusha e sigurimit është rregulluar edhe me Ligjin për sigurimin e pasurisë dhe personave. 9 Në kuadër të burimeve formale të së drejtës së sigurimeve bën pjesë edhe Ligji për supervizim. 10 Si burime formale të së drejtës së sigurimeve paraqiten edhe aktet nënligjore si: dekretligjet, rregulloret, udhëzimet, urdhëresat dhe Vendimet e Gjykatës Kushtetuese. IV. E drejta e sigurimeve nga instituti i sigurimit në degë të së drejtës E drejta e sigurimeve në esencën e vet ka komponentën ekonomike. Institutin e sigurimit nuk e ka njohur e drejta romake, por në disa segmente vlerësohet se ai është paraqitur edhe në atë periodë. Paraqitja e këtij instituti arsyetohet si formë e shpërndarjes së rrezikut tek shoqëria romake brenda familjes. Megjithatë, si sigurim i drejtëpërdrejtë nuk mund të trajtohet kjo formë. Sigurimi është paraqitur në strukturat e shoqërisë me klasa, por ky sigurim ka pasur vetem elementin e solidaritetit dhe shpërndarjes së rrezikut brenda shoqërisë së mbyllur 11. Në kuptimin e sotëm, sigurimi është paraqitur në shekullin e mesëm. Sigurimi në fillim është paraqitur në fushën e detarisë, ku praktikisht rreziku ka qenë potencial për tu paraqitur. Romakët, pra kanë mbuluar rreziqet detare jo nëpërmjet institutit të sigurimit, por nëpërmjet huapërdorjes detare. Sipas institutit të huapërdorjes është huaperdorja që është institucionalizuar për të mbuluar rrezikun që mund të shkaktohet gjatë udhëtimit të anijeve në detë. Nëse paraqitet rreziku gjatë udhëtimit detarë, atëherë rreziku i tillë menjanohet nëpërmjet huapërdorjes, e nëse udhëtimi realizohet me sukses huaja ktheht me kamatë. Në literaturën mbi sigurimin, flitet edhe për institutin e havarisë si bazë e sigurimit detar. 8 Ky ligj është publikuar në Gazeteën Zyrtare të Republikës së Maqedonisë, Nr. 88/ /2006 dhe 81/ Ky ligj është publikuar në Gazetën Zyrtare të Republikës së Maqedonisë, Nr. 49/ Ky ligj është publikuar në Gazetën Zyrtare të Republikës së Maqedonisë, Nr. 27/2002, 79/2007, 88/2008, 67/2010 dhe 44/ Ekzistenca e bojkërobërisë është karakterizuar me shpenzime të ulëta të prodhimit dhe çmim të ulët të prodhimit dhe mosinteresim të feudalit për fatin e parë së vet. 17

18 KREU I I KUPTIMI, ZHVILLIMI HISTORIK DHE RËNDËSIA E INSTITUTIT TË SIGURIMIT NË AKSIDENTET AUTOMOBILISTIKE 18

19 I.1. Kuptimi i institutit të sigurimit Sigurimi është një marrëdhënie juridike që e shtrinë efektin e vet në dy drejtime, midis organizmave ekonomike dhe personave fizik e bashkesive për sigurim, të cilat për objekt veprimtarie e kanë sigurimin. Në kuadër të strukturës organizative të sistemit të së drejtës, sigurimi është institut juridik, përkatësisht kategori e veçantë juridike dhe ekonomike. Sigurimi, megjithate i është nënshtruar trajtimeve te ndryshme konceptuale. Shkenca juridike e ka definuar sigurimin duke e nisur trajtimin nga disa këndvështrime. Të gjitha definimet që i ka dhënë shkenca juridike për kuptimin e sigurimit mund t i grupëzojmë në tri teori, edhe ate: teoria juridike, teoria ekonomike dhe teoria teknike. Teoria juridike, sigurimin e trajton si marrëdhënie juridike midis siguruesit dhe të siguruarit, midis te cilëve lindin të drejta dhe detyrime te caktuara me rastin e paraqitjes së të ashtuquajturit rast i siguruar. Analizuar konceptin e teorisë juridike, mund të themi se shkenca juridike ka krijuar dy nënteori juridike për sigurimin, edhe ate: teorinë e dënimit dhe teorinë e prestacionit. Sipas teorisë së dënimit, sigurimi ka për qëllim të garantojë shpërblimin e dënimit, i cili paraqet rastin e siguruar, pra të mbulojë të gjitha dëmet që shkaktojnë rastin e siguruar gjatë gjithëkohës së shtrirjes së efekteve të sigurimit. Sipas kësaj teorie elementi thelbësor i sigurimit është dëmi, përkatesisht shpërblimi i dëmit. Edhe teoria e prestacionit nuk ka bërë ndonjë shkëputje nga elementi i dëmit gjatë trajtimit konceptual të sigurimit. Sipas saj, siguruesi i cili ka të drejtë të arkëtojë primin e sigurimit në emër të sigurimit të kontraktuar me të siguruarin, merr detyrim që të shpërblejë dëmin që përfaqëson rastin e siguruar. Pra, në instancë të fundit, qëllimi i sigurimit edhe sipas teorisë së prestacionit është shpëblimi i dëmit, duke e përcaktuar pozitën e siguruesit si debitor në momentin kur i siguruari ka paguar primin e sigurimit. Trajtuar konceptet e të dy nënteorive juridike, mund të përfundojmë se teoria juridike, sigurimin e konceptuar si marrëdhënie juridike që krijohet midis siguruesit dhe të siguruarit me të drejta dhe detyrime reciproke, të cilat në instancë të fundit kanë të bëjnë me shpërblimin e dëmit, që përfaqëson rastin e siguruar. 12 Primi i sigurimit dhe rasti i sigurimit janë elementet bazë që një marëdhënie të sigurimit e orientojnë në shpërblimin e dëmit. Sipas teorise ekonomike, sigurimi është veprimtari ekonomike që në thelbë ka elementin ekonomik-finansiar. 13 Ky element është më i fuqishëm se të gjitha elementet tjera të sigurimit. Sigurimi, pra është ngritur mbi elementet ekonomikefinansiare. Në kuadër të konceptit ekonomik-finansiar mbi sigurimin janë krijuar edhe dy nënteori: teoria e nevojës dhe teoria e sigurisë 14. Teoria e nevojës, sigurimin e ka konceptuar si veprimtari të nevojshme që rezulton nga rrethanat e rrezikshme, të cilat janë potenciale për t`u shfaqur, e me çka cenojnë interest e përgjithëshme të shoqërisë. 12 Emmettf. Vaughan & Therese Vaughan, Fundamentals of risik andinsurasnse,(tekst i përkëthyer), Shkup 2009, fq.35-36, në lidhje me natyrën dhe funksionin e sigurimit trajton ndarjen e rrezikut dhe transferin e rrezikut. Sigurimi konceptohet nga këndvështrimi i individit dhe këndvështrimi i një rrethi më të gjërë shoqëror, pra shoqërimit kolektivitetit të njërëzve të cilat synojnë që të mbrohen nga pasojat e dëmshme. 13 Bratislav Milosheviq, Osiguruvanje na imot i lica, Ohër, 2006, fq. 14, sigurimin e trajton si insitut ekonomiko finansiar, përkatësisht si kategori e posaçme finansiare, ekonomike dhe juridike. 14 Aleksandar Nikolovski, Osiguruvanje i reosiguruvanje, Shkup, 1997, fq. 7 19

20 Në jetën e përditëshme janë ndërthurur shumë veprimtari, ekzistojnë shumë sende të cilat për nga pozita e tyre paraqesin rrethanë të rrezikshme. Shoqëria jeton sëbashku me këto rrethana. Shfaqja e tyre ka të bëjë me momentin dhe për të ardhmen. Ato krijojnë cënim të të mirave materiale dhe vet jetën dhe integritetin trupor të njeriut. Kjo është arsyeja e krijimit të një mekanizmi mbrojtës nga këto rrethana. Pikërisht, për këtë nevojë është shfaqur edhe sigurimi. Rregullat mbi sigurimin shtrinjë efektin preventive - mbrojtës dhe sigurues në rrethanat e rrezikshme, të cilat cënojnë shëndetin dhe jetën e njerëzve dhe pasurin e tyre. Ndërkaq, teoria e sigurisë, aspektin konceptual të sigurimit e mbështet në sigurimin e shpërblimit të dëmit. Të gjitha rreziqet që përfundojnë me shkaktimin e dëmit, i cili përfaqëson rastin e siguruar, do të shpërblehen mbi bazën e sigurimit. Qëllimi i sigurimit është i lidhur me përdorimin e parave, sepse siguruesit, riparimin e dëmit e bëjnë vetëm me para kur ndodhë një humbje konkrete. 15 Rregullat e sigurimit mbulojnë të gjitha dëmet që paraqesin rastin e siguruar, si në rastin kur ekziston kontrata si marëdhënie juridike e sigurimit, ashtu edhe kur nuk ekziston ajo. Për sigurimet që kanë natyre juridike detyruese, siç është sigurimi nga përgjegjësia për dëmin e shkaktuar me mjetin motorik, siguruesi do të detyrohet të shpërblej dëmin personit të tretë të dëmtuar edhe në qoftëse pronari apo poseduesi i mjetit motorik nuk ka të kontraktuar sigurimin nga autopergjegjesia. Bashkësia për sigurime e cila në veprimtarin e saj ka për objekt sigurimin e caktuar, ngarkohet ex lege, që të shpërblej dëmin i cili përfaqëson rastin e siguruar. Përveç kësaj, në tregun e sigurimeve, bashkësitë për sigurime që të jenë konkurente në treg, kanë detyrim për kapitalin bazë të tyre. Ky detyrim bënë që një bashkësi e caktuar tëmos bie në insolvencë, në rastet kur do të duhet të zbatoj detyrimin për të shpërblyer dëmin-rastin e siguruar. Pra, këto segmente që parashtruam me lartë janë elementet themelore mbi të cilat është ngritur teoria e sigurisë. Si përfundim, në lidhje me konceptin e sigurimit sipas teorisë ekonomike, mund të themi se sigurimi është institucion me të cilin bëhet shpërblimi i garantuar i dëmeve, rrethanave të jashtëzakonshme, fatëkeqësivë shoqërore, jetës ekonomike dhe shëndetit dhe jetës sënjeriut. Sigurimi ka shtrirje multidisiplinare. Në lidhje me kuptimin e sigurimit është paraqitur edhe teoria teknike. Teoria teknike, sigurimin nuk e trajton si një raport juridik midis siguruesit dhe të siguruarit që do tëlind me lidhjen e një kontrate për sigurim, por si një institucion që efektet e veta i shtrinë mbi bazën e rregullave statistikore, llogaritare dhe të mundëshme. Bartës i teorise teknike është Chaufton në vitin Për të kuptuar konceptin teknik të sigurimit janë shfaqur dy nënteori teknike: teoria e shpërblimit dhe teoria e ndërmarrjeve teknikisht të organizuara. Sipas teorise së shpërblimit, koncepti i sigurimit mbështetet në shumën e caktuar për shpërblimin e dëmit, por jo nëshumën e dëmit si detyrim juridiko-civil që rezulton nga ligji apo kontrata për sigurime, por si një përllogaritje e të dhënave statistikore. Bashkësia për sigurime duke marre pjesë në tregun e sigurimeve në vend, ka hyrë në maredhënie juridike me një numër të pa caktuar të të siguruarëve në njerën anë, 15 Shih: George L. Priest, The Current Insurance Crisis and Modern Tort Law, The Yale Law Journal Vol. 96: 1521, Aleksandar Nikolovski, Osiguruvanje i reosiguruvanje, Shkup, 1997, fq. 7-8, e ka parqitur rolin dhe rëndësinë praktike të teorive mbi institutin e sigurimit. 20

21 kurse në anën tjetër mbi bazën e fuqisë ligjore mbulon rastet e siguruara të shkaktuara në situatë për të cilat nuk ekziston mbulesa kontraktuale e sigurimit. Kur bashkësia për sigurime paraqitet si palë kontrakëtuese e sigurimit, ajo formon një kapital finansiar të vetin duke arkëtuar preminë e sigurimit që e paguajnë të siguruarit. Nga primi i arkëtuar, bashkësia për sigurime realizon detyrimin për shpërblimin e dëmit që paraqët rastin e siguruar. Në kuadër të bashkësis për sigurime, zbatohen rregullat statistikore mbi bazën e të cilave realizohet shpërblimi i rrezikut të siguruar. Aspektet llogaritare mbi shumën e primit të sigurimit të arkëtuar dhe mbi shumën e shpërblimit të rastit të siguruar mbi bazën e të dhënave statistikore, brenda një bashkësie për sigurime, përbëjnë thelbin e konceptit të sigurimit sipas teoris së shpërblimit. Ndërkaq, sipas teorisë së ndërmarrjeve teknikisht të organizuara, koncepti i sigurimit shtrihet brenda kornizave të punës dhe aktivitetit të bashkësisë për sigurime mbi një plan të caktuar. Sipas atij plani, bashkësia për sigurime përcakton primin e sigurimit. Pra, shuma e primit të sigurimit mbështetet në një plan të varur nga subjektet tjera, pjesëmarrëse në tregun e sigurimeve, e që në vijë të fundit gjenë mbështetje në të dhënat statistikore dhe përllogaritjen bindëse dhe të qëndërueshme në pikëpamje teknike. Si përfundim, mund të themi se në konceptin e sigurimit sipsa teorisë teknike qëndrojnë të dhënat statistikore, përllogaritja e qëndrueshme, përcaktimi i shumës së primit të sigurimit dhe shumës së shpërblimit të dëmit që përfaqëson rastin e siguruar. Pas shqyrtimit të koncepteve të ndryshme mbi sigurimin, përkatësishtë konceptit të sigurimit sipas teorisë juridike,ekonomike dhe teknike, mund të përfundojmë se sigurimi është institut i posacëm juridik, ekonomik-finansiar dhe teknik-statistikomatematikor. Kur flasim për teoritë mbi konceptin e sigurimit, me interes është hulumtimi i konceptit të sigurimit të pasurisë dhe konceptit të sigurimit të personave. Ky koncept ka rezultuar nga trajtimet teorike mbi sigurimin, por edhe vet praktika i ka krijuar këto dy koncepte. Veprimtaria e sigurimit njeh sigurimin e pasurisë dhe sigurimin e personave. Sigurimi i pasurisë është ajo veprimtari që për lëndë të sigurimit i njeh të gjitha të mirat materiale të luajtshme dhe të paluajtshme,vlerat ekonomike, juridike dhe të tjera të cilat në instancë të fundit marrin karakter pasuror. Kur kemi për bazë bashkësinë për sigurime si subjekt kyç në tregun e sigurimeve, me interes është gjendja e bilansit të tyre. Ky bilans përfshinë pasurinë ekzistuese dhe pasurinë qarkulluese të saj. Pasuria ekzistuese përbëhet prej inevestimeve jomateriale, mjetet bazë dhe plasmaneve finansiare afatgjate. Pasurinë qarkulluese e përbëjnë rezervat, kërkesat afatshkurtëra, mjetet monetare dhe letrat me vlerë 17. Karakteristika pasurore e sigurimit është faktor bazë që ka ndikim të drejtëpërdrejtë në fuqinë e bashkësisë për sigurime dhe mirëqenien e njerëzve. Pasuria është baza e interesit ekonomik. Mbi bazën e saj kryhen aktivitetet ekonomike dhe shoqërore. Pikërishtë kjo karakteristikë ka bërë që të paraqitet interesi ekonomik për ushtrimin e veprimtarisë ekonomike të sigurimit. Pas shqyrtimit të konceptit mbi sigurimin e pasurisë, mund të përfundojmë se sigurimi i pasurisë është veprimtari siguruese që përfëshinë të gjitha sigurimet që për objekt kanë sendet e luajtshme dhe të paluajtshme si të mira materiale, që sjellin dobi shoqërore dhe që kanë vlerë ekonomike. 17 Bratislav Milosheviq, Osiguruvanje na imot i lica, Братислав Милошевиќ, Ohër, 2006, fq

22 Këto sende që përbëjnë lëndën e sigurimit të pasurisë, mund të rrezikohen, cënohen apo asgjësohen nga rrethanat e rrezikëshme. Pronari apo poseduesi i tyre mund të përballet me zvogëlimin e vlerës pasurore, apo me asgjësimin e tyre.pra, interesi pasuror mund të vihet në pikëpyetje.pikërishtë për të mbrojtur të mirat materiale është shfaqur sigurimi i interesit pasuror që përfëshihet në sigurimin e pasurisë. Në sigurimin e pasurisë përfëshihen shumë segmente të sigurimit të të të mirave materiale. Sigurimi nga zjarri, vjedhja, sigurimi i mjeteve motorike, sigurimi i kulturave dhe bimëve, etj., bëjnë pjesë në sigurimin e pasurisë. Kur kontraktohet sigurimi i pasurisë, mbulohen vetëm pasojat që rezultojnë nga dëmi konkret i drejtpërdrejtë. Sigurimi i pasurisë mbulon dëmet mbi bazën e një plani konkret të institucionalizuar mbi elementet ekonomike-finaciare. Bashkësia për sigurime nga primi i sigurimit do t i mbulojë humbjet ekonomike të titullarit të asaj të mire shoqërore për të gjitha rastet kur ata kanë përjetuar zvogëlim të vlerës ekonomike apo janë asgjësuar plotësisht, jashtë vullnetit të palëve kontraktuese të sigurimit. Sigurimi i personave përfshinë sigurimet qëmbulojnë rreziqet të cilat mund të cënojnë jetën dhe integritetin trupor të njeriut. Jeta dhe trupi i njeriut janë vlera të mbrojtura me ligj. Ato jo rrallë herë mund të jenë atak i rrethanave të rrezikshme. Cënimi i këtyre vlerave ka reperkusione edhe ekonomike. Shpenzimet që bëhen për ceremonialin e vdekjes, shpenzimet e shërimit, etj., paraqesin humbje materiale. Përveç kësaj, pamundësi për të krijuar të ardhura materiale si pasoj e dëmtimit të shëndetit dhe trupit të njëriut, poashtu shkaktojnë humbjet materiale, që në fushën e së drejtës civile i konsiderojmë si fitim i munguar. Këtë qëndrim e kemi paraqitur si të tillë duke mos e lënë anash faktin se cënimi i jetës dhe i integritetit trupor paraqet edhe vlerë jomateriale (morale). Kur marrim parasysh këtë element të sigurimit të jetës, mund të përfundojmë se rreziku që mbulohet me sigurim realizohet në personalitetin e siguruar si vlerë jomateriale në njërën anë, kurse në anën tjetër qëllimi i sigurimit nuk mund të jetë shpërblimi i dëmit kur kihet parasysh se interesi material nuk është kusht për realizimin e të drejtës së sigurimit. Sigurimi i jetës ka për qëllim pagesën që më parë të shumës siguruese të kontraktuar. Si përfundim mbi konceptin e sigurimit të pasurisë dhe sigurimit të personave,mund të themi se sigurimi është mekanizëm kompleks që për qëllim ka transferin e rrezikut nga individi tek një organizim juridik,ekonomiko-financiar,me veprimtari teknikisht të organizuar. Bashkësitë për sigurime paraqiten si mbulues i pasojave që do të rezultojnë nga rreziku i siguruar. Humbjet ekonomike do të shpërblehen sipas parimeve bazë nga ana e të gjithë të siguruarve. Në të dy rastet,sigurimi është mjet ekonomik në duart e individit, i cili deponon një shumë të vogël financiare në emër të primit të sigurimit që të mund të garantojë një vlerë shumë më të madhe ekonomike në rastet kur të mirat materiale të tij cënohen, asgjësohen apo shkatërrohen tërësisht. 22

23 I.2 Aspekte teorike dhe praktike për sigurimin Teoria e së drejtës njeh edhe definime nga pikëvështrimet e tjera të ndryshme për sigurimin. Nga gjitha ato pikëveshtrime kemi veçuar definimin e sigurimit nga këndëvështrimi i individit, nga këndëvështrimi shoqëror dhe nga këndëvështrimi i gjasës. Nga këndëvështrimi i individit, përkatësisht pozitës juridike dhe ekonomike të tij, në marrëdhëniet juridike të sigurimit, sigurimi paraqet mekanizëm mbrojtës me elemente juridike dhe ekonomike. Individi, që kur vendos të bëhet subjekt i marrëdhenieve juridike të sigurimit e fiton statusin e të siguruarit. Në qoftëse bëhetë fjalë për sigurimin vullnetar, statusi i siguruar, fitohet vetëm me lidhjen e kontratës për sigurim, ndërsa kur kemi të bëjm me sigurimin e detyruar, ky status fitohet edhe mbi bazën e fuqisë ligjore nëse paraqiten rrethanat e tilla që i korespondojnë objektit të sigurimit të detyrushëm. Në rastin e pare, vullneti i shprehur dhe i akorduar i palëve kontraktuese të sigurimit është fakt vendimtar për lindjen e marrëdhënies juridike të sigurimit. Këtu vullneti paraqet kushtin e përgjithshëm. Ai duhet të jetë i dyanshëm dhe i dakorduar për të krijuar të drejta dhe detyrime. Vullneti si fakt relevant për lidhjen e kontrates për sigurimin, mundëson veprimin e sigurimit ndaj personit të caktuar,në periodën e përcaktuar dhe për objekt konkret. Nëse nuk kemi kontratë të lidhur për sigurimin, atëherë në të drejtën civile konsiderohet se nuk ekziston baza juridike për shtrirjen e efekteve juridike të sigurimit. Çështja është ndryshe, kur bëhet fjalë për sigurimin e detyrushëm. Rregullat e sigurimit të detyrushëm, juridikisht e ngarkojnë secilin pronarë apo posedues të sendi të rrezikshëm apo veprimtarie të rrezikshme, që të lidhë kontratë për sigurimin. Në qoftëse, personi që bën pjesë në rrethin e personave që kanë detyrime ligjore për të kontraktuar sigurimin, nuk ka lidhe kontratën për sigurimin, atëherë për bazë juridike për shtrirjen e efekteve të sigurimit merret vetë ligji. Personi që ka qenë i detyruar të lidhë kontratë për sigurimin, pozitën juridike në marrëdhëniet juridike të sigurimit do ta fitojë mbi bazën e ligjit. Të drejtat dhe detyrimet që do të duheshin të zbatoheshin nga ana e tij me rastin e lidhjes së kontratës për sigurimin, do të zbatohen në mbështetje të drejtpërdrejt të fuqisë ligjore. Kjo rezulton në këtë mënyrë për faktin se sigurimi për disa fusha ka natyrë juridike të detyrueshme. Përgjegjësia ligjore në këtë rast mundëson arritjen e një kontrolli optimal të aksidentit dhe normave të aktivitetit. Kështu ruhet dhe përmirësohet mirëqenia sociale e të dëmtuarëve, sepse sigurimi ofron mbulimin e humbjeve si një formë të shërbimit për konsumatorët. 18 Trajtuar sigurimin nga këndëvështrimi i individit-kontraktuesit të sigurimit, qoftë kur kemi të bëjmë me sigurimin vullnetar apo me sigurimin e detyrueshëm, përkrahim qëndrimin se sigurimi është mjet ekonomik që shërben për plotësimin e një kostoje të vogël shpenzimesh për një humbje finansiare të pa përcaktuar,e cila do të kishte ndodhur nëse nuk do të kishte sigurim. 19 Sigurimi krijohet si kundërpërgjigjje e 18 Shih: George L. Priest, The Current Insurance Crisis and Modern Tort Law, The Yale Law Journal Vol. 96: 1521, Emmettf. Vaughan & Therese Vaughan, Fundamentals of risik andinsurasnse,(tekst i përkëthyer), Shkup 2009,fq

24 rrezikut apo pasojës së shkaktuar. I siguruari, nuk do të lirohet nga kërcënimi se do të pësojë humbje të vlerës ekonomike të pasurisë se tij apo cënim të jetës dhe trupit të tij. Ai do të jetë i rrezikuar gjithnjë nga sendet e rrezikshme dhe veprimtaritë e rrezikshme edhe përkundër efekteve të sigurimit. Rregullat e sigurimit nuk mund të flakin rrezikun potencial për shkaktimin e dëmit, por ata kanë shtrirje ekonomiko-finansiare në bazë të faktit të shkaktimit të dëmit. Nuk do të ndryshojë asgjë në lidhje me mundësinë e shkaktimit të dëmit, por vetëm krijohet mendësia e mbrojtjes nga humbjet finansiare, si rezultat i paraqitjes së rastit të siguruar. Sigurimi, flakë pasigurinë që ekziston për një humbje finansiare në rast të shkaktimit të dëmit. Humbjet finansiare që mund t i pësojë një i sigurar me rastin e paraqitjes së rastit të sigurar distribuohet tek anëtarët tjerë që kanë kontraktuar sigurim. Si përfundim, nga ky këndvështrim mbi konceptin e sigurimit, mund të themi se sigurimi paraqet mekanizëm juridik dhe ekonomik që mbron interesin ekonomik të të siguruarit nga humbjet ekonomiko-finansiare që mund të shkaktohen mbi pasurinë, jetën dhe trupin e tij në njërën anë, kurse në anën tjetër të dëmtuarit i garantohet shpërblimi i dëmit të pësuar. Përveç qëllimit për eliminimin e rrezikut që mund ta prekë interesin ekonomik të individit, sigurimi ka tipare edhe më të gjëra. Në teorinë e së drejtës civile bëhet fjalë për konceptin e sigurimit nga këndvështrimi shoqëror. Rregullat e sigurimit krijojnë mekanizma për zvoglimin e rrezikut të përgjithshëm në ekonominë e një vendi. Kjo mundësohet me zëvendësimin e humbjeve jo të sigurta me shpenzimet e sigurta. 20 Nga këndvështrimi shoqëror, sigurimi është mekanizëm ekonomik për zvogëlimin dhe eliminimin e rrezikut nëpërmjet procesit të kontinimit të një numri të mjaftueshëm rreziqesh homogjene në grup, ku parashifen humbjet për grupin si tërësi. Humbjet finansiare nuk mund të paramendohen me anë të sigurimit. Shpenzimet për humbjet mund të jenë të paparashikueshme dhe fatale për ekonominë e një vendi. Mbulimi i humbjeve ekonomiko-finansiare me anë të rregullave të sigurimit, mund të ndikojë në rritjen e shpenzimeve për mbulimin e atyre humbjeve. Një gjë të tille, mund të ndodh nga simulimi dhe improvizimi i shkaktimit të rastit të siguruar në njërën anë, kurse në anën tjetër e ngritë shkallën e pakujdesisë së njerëzve në raport me rrezikun që mund të rezultojë në shkaktimin e dëmit. Sigurimi trajtohet edhe sipas konceptit të gjasës. Sipas konceptit të gjasës, sigurimi paraqet përmbledhje njohurishë të cilat vertetojnë mundësinë se do të ndodhë diçka. Sigurimi është paraparaqitje mbi bazat e mundësisë. Rastet e siguruara jo rrallë herë paraqiten rastësisht. Sipas teorisë së gjasës, ngjarja e dëmshme, e siguruar, mund të shkaktohet me siguri. Në lidhje me këtë teori janë shfaqur disa interpretime. Ajo që kemi veçuar me këtë rast është interpterimi relativ i frekuencave dhe interpetimi subjektiv. Interpretimi relativ i frekuencave mbështetet në frekuencat relative të vërtetuara në një rast të siguruar, që pritet të shkaktohet në eksperimentet e realizuara. Në qoftë se rasti i 20 Në lidhje me natyrën e sigurimit, përkatësisht për mekanizmin mbrojtjës të sigurimit shih: P.S.Atiyah, Accidents, Compensation and the law, Weidenfeld and Nicolson, London, 1970, fq

25 sigurimit gjatë eksperimentit të pavarur përsëritet disa here, përkatësisht rezultatet janë të njejta, atëherë rasti i sigurar konsiderohet një gjasë e caktuar për tu shfaqur. Teoria e gjasës sipas interpretimit subjektiv, gjenë mbështetje në percepcionet subjektive të njeriut mbi mundësinë e shfaqjes së rastit të siguruar. Pra, si përfundim mund të themi se sigurimi ka të bëjë me shkaktimin e pasojës, përkatesisht me rastin e sigurar me gjasë të caktuar për tu shfaqur. I.3. Sigurimi midis konceptit të transferit dhe socializimit Në rrugë për të gjetur kuptimin e vërtetë të sigurimit, kemi përfunduar se sigurimi është një mekanizëm kompleks dhe i vështirë për tu definuar. Në thelbin e vet, sigurimi ka dy elemente bazë: transferin e rrezikut nga individi që është potencial për tu përballur me humbjet financiare-ekonomike, tek grupi i personave që kanë kontraktuar sigurimin e caktuar dhe ndarjen e humbjes së shkaktuar, mbi bazën e njejtë mes gjithë anëtarëve - kontraktuar sigurimin. 21 Barra ekonomike për mbulimin e humbjeve që kanë rezultuar me paraqitjen e rastit të siguruar nuk bien vetëm mbi titullarin e të mirave juridike, por transferohet tek personat tjerë të siguruar. Ky është koncepti i transferit të rrezikut. Transferi i rrezikut është element kryesor i sigurimit. Ky element nuk mund taushtrojë funksionin e vet pa socializimin e anëtarëve tjerë-të siguruarëve. 22 Projektimi i sigurimit mbi bazën e socializimit (pooling), ka mundësuar transferin e rrezikut. Njeriu qëështë i kërcnuar nga mundësia e shkaktimit të dëmit nuk mund që vetë të përballet me pasojat e dëmit, por një gjë të tillë e realzon duke u bashkuar me njerëzit e tjerë të cilat janë të ekspozuar nga i njejti rrezik. 23 Është me rëndësi të përmendim se, në jurisprudencën bashkëkohore, vërehet tendenca për zgjerimin e qëllimit të kontratës së sigurimit. Është adoptuar mbulimi i sigurimit si një objektiv kryesor edhe në konfliktet në lidhje me kontratën e sigurimit. Interepretohen në mënyrë të gjërë dispozitat e politikave të mbulimit dhe përjashtimet e politikave të ngushta për të arritur qëllimin e shpërblimit të dëmit. Është zgjeruar edhe gama e humbjeve për të cilat mund të kërkohet shpërblimi, kryesisht duke lejuar mbulimin e shpenzimeve për shërimin dhembjeve emocionale dhe humbjeve të tjera jo-ekonomike. 24 Si përfundim mund të themi se rrjeti social në kuadër të sigurimit është kanali i vetëm për zvogëlimin e rrezikut me një vlerë të madhe duke e transferuar tek anëtarët e grupit. 21 Robert I. Mehr, Fundamentals of insurance, Second Edition, Irwin, 1986, fq P.S.Atiyah, Accidents, Compensation and the law, Weidenfeld and Nicolson, London, 1970, fq Antonio La Torre, Cinquant anni col diritto (Saggi), Volume II, Diritto delle assicurazioni, Milano, Giuffreè Editore, 2008, fq Shih: George L. Priest, The Current Insurance Crisis and Modern Tort Law, The Yale Law Journal Vol. 96: 1521,

26 I.4. Vështrim mbi zhvillimin historik të sigurimit Për të trajtuarzhvillimin historik të sigurimit, në rradhë të parë, duhet të merret për bazë paraqitja dhe zhvillimi i komponentës ekonomike të sigurimit. Arritja e një shkalle të caktuar të zhvillimit të forcave prodhuese në njërën anë dhe në anën tjetër nevoja e njerëzve për t i mbuluar interesat ekonomiko-financire të lidhura me pasurinë, jetën dhe trupin e tyre nga rreziqet që mund t i cenojë ato, kanë lindur sigurimin. Zhvillimi embrional i sigurimit njihet si formë primitive e sigurimit. Sigurimi ka edhe formën e zhvilluar sidomos ai në ditët e sotme. Rrugëtimi i sigurimit nga faza embrionale deri më sot ka kaluar nëpër studime të caktuar. Në këtë drejtim njihen tri faza të zhvillimit të sigurimit. Faza e parë e zhvillimit të sigurimit përfshinë format primitive të sigurimit që janë shfaqur në kohën kur ka filluar të realizohet shkëmbimi i mallrave midis shteteve, sidomos në rrugë detare. Tregëtia dhe transporti janë fushat e para kur paraqitet sigurimi. Mallërat që janë shkëmbyer kanë pasur vlera të mëdha ekonomike, por edhe rreziku për asgjësimin e tyre ka qenë i madh. Sigurimi në këtë fazë ka qenë brenda gildeve dhe esnafëve. Me zhvillimin e tregëtisë dhe të zanateve, përkatesisht me zhvillimin e marrëdhënieve kapitaliste, rreziku është zgjeruar duke përmbledhur një numër të madhë punëtorësh, fabrikash, dyqanesh, etj. Humbjet që mund të shkaktohen nuk mund të mbuloheshin nga ai socializim mbrenda gildesh apo esnafësh,por është imponuar nevoja për zgjërim të bashkësisë ku janë tubuar të siguruarit. Në këtë mënyrë duke e rritur numrin e pjesmarrësve në mekanizmat e sigurimit është rritur mundësia për të mbuluar edhe humbjet e një vlere më të madhe. Kontratat e para të pavarura të sigurimit, janë paraqitur në fillim të shekullit 14 në Itali. 25 Ky është momenti i ndryshimeve kualitative në zhvillimin e sigurimit. Dobitë që kanë sjellur kontratat për sigurimin, kanë forcuar elementin ekonomik të sigurimit. Sigurimi bëhet veprimtari e rëndësishme ekonomike. Fillojnë të thellohen, bashkësitë e gjëra të sigurimeve me ndarje të mëdha rreziqesh dhe me mundësi më të mirë për ti mbuluar humbjet me rastin e shkaktimit të dëmit. Me zhvillimin e tregtisë ndërkombëtare,thellohen bashkësitë e fuqishme të sigurimit. Kjo ka nxitur edhe paraqitjen e rregullave ligjore mbi fushën e sigurimit. Në gjysmën e dytë të shekullit 19, paraqiten një numer i madh i ligjeve që i referohen kontrollit të punës me bashkësinë për sigurime dhe të drejtat e detyrimet midis siguruesit dhe të siguruarit. Shekulli 19, gjenë të paraqitur zhvillimin e risigurimit, ndërkaq në shekullin 20 paraqiten edhe shumë degë të reja të sigurimit si psh. sigurimi i mjeteve motorike, rreziqeve atomike, sigurimi i kredive, etj. 26 Kjo është koha kur sigurimi është komercializuar dhe bashkësitë për sigurime fillojnë të merren me sigurimin si veprimtari profesionale. Më 1951 në Gjermani paraqitet sigurimi nga zjarri dhe është organizuar lidhja për mbrojtje nga zjarri. 25 Aleksandar Nikolovski, Osiguruvanje i reosiguruvanje, Shkup, 1997, fq Antonio La Torre, Cinquant anni col diritto (Saggi), Volume II, Diritto delle assicurazioni, Milano, Giuffreè Editore, 2008, fq

27 Bashkësitë e njejta për sigurim nga zjarri janë themeluar edhe në Angli më 1666, kurse në Amerikë I.5. Nevoja për sigurimin Njerëzit me punën e tyre kanë krijuar të mira materiale. Të mirat materiale kanë vlerë të caktuar ekonomike. Këto vlera, jo rrallë herë cënohen apo humben. Të mirat materiale mund të humbin tërësisht vlerën e tyre ekonomike ose ajo vlerë të zvogelohet. Jeta dhe trupi i njeriut është e drejtë personaliteti. Kur ato cënohen vjen deri te shkaktimi i dëmit material dhe moral. Humbja e jetës dhe cënimi i integritetit trupor janë veprime që shkaktojnë pasoja në pikëpamje juridike dhe ekonomike. Reperkusionet juridike marrin epilogun në procedurat e caktuara juridike duke zbatuar të drejtën konkrete materiale. Problemi që ndërlidhet me sigurimin janë pasojat ekonomike. Mekanizmi për mbrojtje ekonomike nga rreziqet është elementi fundamental që ka përcjellë sigurimin në rrugën e zhvillimit të tij. Zhvillimet teknike teknologjike për kundër faktit që kanë ndikuar në krijimin e të mirave ekonomike, mirëqenies sociale dhe vlerave tjera socioekonomike, ato kanë ndikuar drejtpërdrejt në rritjen e rreziqeve për ti cënuar ato vlera. Në këtë drejtim, sigurimi paraqitet si mekanizëm i vetëm për mbrojtje nga rreziqet. Atje ku paraqitet rreziku për të cënuar vlerat pasurore dhe personale të njeriut, atje paraqitet edhe sigurimi. Rreziqet në fillim janë paraqitur në fushën e tregëtisë detare, pastaj në komunikacion, industri, në tregëtinë e përgjithshme, etj. Në këto aktivitete ekonomike kanë marrë pjesë numër i madhë njerzish. Të gjithë ato kanë qenë të përballur me të njejtat rreziqe. Pasojat mbi vlerat e tyre ekonomike kanë kërcënuar secilin pjesëmarrës. Ngjashëm ka qenë edhe situata në fushën e komunikacionit. Aty kanë marrë pjesë shumë këmbësorë, vozitës dhe të tjerë. Secili prej tyre ka qenë potencial për tu viktimizuar. Meqë një numër i madh njerëzish janë rrezikuar nga rreziqet e njejta, ka lindur nevoja për mbrojtje te organizuar nga goditjet ekonomike. Organizimi ka filluar me institutin e sigurimit. Sigurimi paraqitet me epitetin e garancionit, sigurisë, mbrojtjes, besimit dhe ngjajshëm. Njerëzit janë të vetëdijshëm për rrezikun e përbashkët. Kjo ka bërë që në mesin e tyre të lind një ndjenjë solidariteti të ndërsjelltë duke i mbajtur të lidhur njerëzit dhe duke shpërndarë humbjet midis tyre. 28 Sigurimi si mekanizëm mbrojtës ka dhënë rezultate reale dhe konkrete. Rreziku që ka mund të jetë fatal për pasurinë e një personi akumulohet tek siguruesi, që më pastaj të transferohet tek të siguruarit tjerë. 27 Bratislav Millosheviq, Osiguruvanje na imot i lica, Ohër, 2006, fq Antonio La Torre, Cinquant anni col diritto (Saggi), Volume II, Diritto delle assicurazioni, Milano, Giuffreè Editore, 2008, fq.7. 27

28 Figura 1. Pasqyrë për subjektet që kanë shitur polisa të sigurimit në Polisat e shitura Bashkesite e sigurimeve Perfaqesuesit e sigurimit Bashkesite e brokereve Autosallonet Bankat Pagimi i primit të sigurimit nga ana e të siguruarit, mundëson instalimin e mekanizmit për distribuim të rrezikut që kërcënon atë. Secili i siguruar duke ndjekur këtë rrugë, s`bashku krijojnë rrjetin e sigurimit. Rrjeti i sigurimit përkujdeset për mbrojtjen nga humbjet financiare të personave që kanë kontraktuar sigurimin. Forcat me natyre shkatërruese në shoqëri, nëekonomitë e një vendi, etj. nuk eliminohet, por humbejt që do të mund t i shkaktojë ajo, mbrohen nga fataliteti vlerësor. Pra,shpërblimi i dëmit, që shkaktohet nga ato forca shkatërruese, nese i korespondon rastit të siguruar, realizohet mbi bazën e rregullave të sigurimit. Ky mekanizëm mbrojtës është me natyrëekonomike. Mbrojtja ekonomike u jepet të gjithëve. Pasojat ekonomike financiare nuk do të bien mbi kurrizin e të dëmtuarit, por mbi të gjithë anëtarët e grupit të siguruar mbi bazën e parimit të solidaritetit. Përveç kësaj sigurimi mbron ineresat e personave të tretë të cilët mund të viktimizohen nga forcat e zhvilluara tekniko-teknologjike. Personat e tretë të dëmtuar në fatkeqësitë e ndryshme, të cilët viktimizohen nga sendet e rrezikshme dhe veprimtaritë e rrezikshme, janë objekt i mbrojtjes nga sigurimi. Këto persona, mbi bazën e rregullave të sigurimit e realizojnë në mënyrë të garantuar shpërblimin e dëmit. Shpërblimi i dëmit do të realizohet nga fondi i krijuar në bashkësitë për sigurime. 29 Të dhënat janë marrë nga Ministria e pënëve të brendshme të Maqedonisë, 28

29 I.6. Rreziqet që cënojnë pasurinë dhe personat Rreziku nga përdorimi i mjetit motorik, që paraqet burim të shkaktimit të dëmit, sidomos ndaj personit të tretë konkret nuk është çështje që prek vetëm interesin e personit përgjegjës për dëmin dhe personit të dëmtuar, por këtu lidhet interesi i një rrethi më të gjërë interesi i gjithë personave që rrezikohen nga i njejti rrezik. Ai është rreziku që personave të tretë u shkakton dëm për të cilin do të sajohet përgjegjësi juridike civile 30. Dëmi i shkaktuar personave tjerë e lind përgjegjësinë, që do të thotë se me shkaktimin e dëmit lind detyrimi që dëmi i shkaktuar të shpërblehet 31. Në këtë kuptim sigurimi garanton shpërblimin e dëmit personave të dëmtuar. Pra, mbi të gjitha këtu mbrohet personi i dëmtuar. Mbrojtja e personit të dëmtuar vjen në plan të parë edhe pse raporti juridik nga sigurimi krijohet me kontratë në lidhjen e së cilës nuk merr pjesë ai. Personi i tretëështë pikë referimi i titujve tjerë juridik, përfshirë edhe vetë ligjin. I dëmtuari do të realizojë të drejtën në shpërblim të dëmit sepse një gjë e tillë parashihet në dispozitat e kontratës ku rregullohen të drejtat dhe detyrimet e palëve në marrëdhëniet e sigurimit, në kartonin jeshil të sigurimit, në sigurimin kufitar apo në vetë ligjin si fakt juridik i marrëdhënieve juridike të sigurimit. Realizimi i shpërblimi të dëmit bëhët nga burimet e fondit të sigurimit. Fondi i cili krijohet prej primeve të grumbulluara të anëtarëve të shoqërisë mundëson mbulimin e të gjitha dëmeve, përkatësisht përgjegjësinë e secilit anëtar që është përgjegjës, gjë e cila parashihej sipas ligjeve të teknikës së sigurimit 32. Me fjalë të tjera, me sigurim garantohet shpërblimi i dëmit në të gjitha rastet kur shkaktohet rasti i sigurimit. Në teorinë e së drejtës civile është pranuar qëndrimi që shkon edhe më larg kësaj. Nëpërmjet sigurimit mund të garantohet shpërblimi për të gjitha dëmet që shkaktohen me mjetin motorik, pa marrë parasysh se a janë plotësuar kushtet për ekzistencën e përgjegjësisë për dëmin nga baza e sigurimit të përgjegjësisë 33. Këtu shihet interesi për sigurim interesi për zhdëmtimin e pasojës së shkaktuar, përkatësisht interesi për një konzervim dhe llogari rezerve e përgjegjësisë për detyrimet e krijuara si pasojë e shkaktimit të dëmit. 34 Është me interes të potencojmë se pasuria që humbet apo cënohen si dhe humbjae jetës apo cënimi nuk janë ekuivalencë e sigurimit të kontraktuar. Rregullat e kontraktimit krijojnë siguri mbi bazën financiare të atyre humbjeve. Të gjitha humbjet mund të mublohen me anë të sigurimit. Megjithatë, që një lëndë të jetë e siguruar duhet të posedoj disa karakteristika. Ata karakteristika janë si në vijim: a) Të ketë numër të mjaftueshëm të njësive homogjene për ekspozim dhe për bërje të humbjeve realisht të parashikueshme. 30 Gavanski Branisllav, Naknade imovinske shtete po osnovu obaveznog osiguranja od odgovornosti korisnika motornih vozila, punim i magjistraturës, Novi Sad, 1979, fq Vuçiçeviç Slobodan dhe Miliçiçeviç Stefan, Osnovo gradjanskog prava, Beograd, 1986, fq Gavanski Branisllav, vep. e cit. fq Toshevski Bllagoja, vep. e cit. fq Për rreziqet që cënojnë pasurinë dhe personat shih: Bratislav Milosheviq, Osiguruvanje na imot i lica, Ohër, 2006, fq

30 Ky parakusht rezulton nga metodat teknike dhe opereacionet ligjore mbi planin sigurues e që kanë të bëjnë me realizimin e përllogaritjeve të sakta të humbjeve që do të ndodhin. b) Humbjet që rezultojnë nga rreziku domosdoshmërishtë të jenë definitive dhe konkrete. Rreziku duhet të shkaktojë një humbje të karakterit ekonomik - financiar.këto humbje duhet të shkaktohen,qoftë mbi pasurinë qoftë mbi personin, përkatësisht mbi jetën e trupin e tij. Humbjet duhen të shkaktojnë një pasojë me efekte ekonomiko financiare dhe duhet të kenë vlerë të caktuar.vlera duhet të jetë e përcaktuar në një vlerë minimale. c) Humbjet duhen të jenë të papritura dhe të pa qëllimshme. Rreziku duhet të jetë i pa pritshëm dhe pasojat që mund ti shkaktojë një rrezik duhet të jenë të pasigurta në pikpamje të mundësisë së ndodhjes. Pra, humbjet gjithnjë duhet të ekzistojnë midis mundësisë dhe pa mundësis se shfaqjes së tyre. Ngjarjet duhet të jenë të ardhëshme dhe të pa sigurta.bashkësitë për sigurime, pavarësisht kufirit të mundësisë dhe pa mundësisë së shfaqjes së pasojave, bëjnë adoptimin e primeve të sigurimit, me qëllim që ti mbulojë humbjet finansiare ekonomike që mund të mbrohen në të ardhmen. ç) Humbjet nuk duhet të jenë katastrofale, por ato pasoja janë të shpërndara në njësi të ndryshme të sigurimit. Anëtarët e grupit në një njësi të sigurimit gjithnjë mund të përballen me humbje, por ato humbje nuk mund të jenë të nivelit katastrofal për të. Një rrezik i fuqishëm mund të shkaktojë humbje të mëdha të cilat nuk janë të koncentruara në kuadër të një grupi. Është me rëndësi të përmendet se dhembjet apo vuajtjet mund të përfshihen në një rrezik moral. Rreziku moral ka një shtrirje shumë më të gjërë. Rreziku moral i referohet ekzistencës së vetë sigurimit, përkatësisht kërkesave të sigurimit të bërë nga i siguruari. Rreziku moral si dukuri e humbjeve mund të ndodhë ose ex ante ose ex post. Rrezikumoralex ante është rrethanë e reduktimeve në masat e marra nga i siguruari për të parandaluar humbjen konkrete, për shkak të ekzistencës së sigurimit. Rreziku moral ex post është rrethanë që mundëson rritjen e pretendimeve jashtë politikës së sigurimit, përtej kërkesave të shërbimeve të kontraktuara. 35 Kur bëhet fjalë për rreziqet që mund të shkaktojnë dëme dhe që imponojnë nevojën për tu ndërrmarrë masa adekuate, është me rëndësi të thuhet se të gjitha masat kanë natyrë preventive dhe represive. Elementet preventive përfëshijnë të gjitha masat që ndërmirren me qëllim që në të ardhmen të paraqiten me rrallë rastet e dëmshme, me pak të cënueshme, në vlerat pasurore të njeriut, jetën dhe trupin e tij. Ndërkaq, masat represive janë të gjitha masat që ndërmirren pas shkaktimit të pasojes, përkatësishtë gjatë shkatimit të ngjarjes së dëmshme. Masat e tilla zbatohen tek rreziqet subjektive dhe objektive. Tek rreziqet subjektive, masat preventive ndërmerren nga vetë njeriu. Rreziqet 35 Shih: George L. Priest, The Current Insurance Crisis and Modern Tort Law, The Yale Law Journal Vol. 96: 1521,

31 të cilat për nga natyra e tyre, varen nga qëndrimi, veprimi dhe vullneti i njeriut, mund të shkaktojnë pasoja ose jo. Shkaktimi i pasojave është në varëshmëri nga vetë njeriu. Njeriu mundet me anë të veprimeve dhe procedurave te tij të ndërmarrë masa mbrojtëse, të pengojë shkaktimin e dëmit dhe të zbrapsë sulmin e rrezikut të dëmshëm. Moskujdesi në kuptim të sjelljes së njeriut ndaj rrezikut të dëmshëm, mund të jetë shkak i shkaktimit të pasojës së dëmshme. Njeriu varësishtë se për çfarë rreziku bëhet fjalë, mund me masat e tij ose ta pengojë shkaktimin e pasojës, ose të zvogëlojë intenzitetin e rrezikut, përkatësisht pasojës. Për dallim nga rreziqet subjektive, tek rreziqet objektive, pasojat mund të paraqiten, me vullnetin e njeriut, pa ndikimin e sjelljes dhe qasjes së njeriut ndaj atyre rreziqeve. Trajtuar rreziqet që determinojne ndërmarrjen e masave siguruese, mund të përfundojmë se rregullat e sigurimit janë shndëruar në një mekanizem mbrojtës të pasurisë dhe personave.siguruesi dhe i siguruari janë të detyruar që të ndërmarrin të gjitha mekanizmat që rezultojnë nga të drejtat dhe detyrimet reciproke të tyre, si gjatë lidhjes të kontrates,mbrenda periudhes së shtrirjes të sigurimit dhe pas shkaktimit të pasojës. Këto mekanizma janë detyrime ligjore për pjësmarresit në tregun e sigurimeve. I.7.Funksioni i sigurimit Sigurimi është institucion juridik dhe ekonomik, përkatësisht pjesë e aktiviteteve shoqërore që ka për qëllim shërbimet e veta t i vë në funksion të mbrojtjes së interesit shoqëror dhe të mirës juridike të mbrojutur me ligj. Aspektin përmbajtësor të sigurimit e arsyeton edhe vet kuptimi etimologjik i termit sigurim që nënkupton nocion të sigurisë, besim në mbrojtje nga sigurimi dhe garancion sigurimi 36. Duke e luajtur këtë rol, sigurimi ka arritur të etablohet si një aktivitet i domosdoshëm për të shpërndarë rrezikun në një rreth më të gjërë personash, të cilat janë potencialisht të rrezikuar nga po të njejtat rrethana 37. E drejta e sigurimeve në aksidentet automobilistike ka dy qëllime bazë: të kryejë funksionin e shpërblimit të dëmit dhe funksionin e preventivës. 38 Prandaj edhe sigurimi në këtë fushë ka marrë karakter të detyrueshëm. Sipas neni 2 të Ligjit Nr të datës për sigurimin e detyrueshëm në sektorin e transportit të Republikës së Shqipërisë, sigurimi përfshinë këto fusha: sigurimin e pasagjerëve nga aksidentet në transportin publik; sigurimin e përgjegjësisë së pronarit ose të përdoruesit të mjetit motorik, që referohet si sigurimi i pronarit, për dëmet shkaktuar palëve të treta nga përdorimi i këtij mjeti; sigurimin e përgjegjësisë së pronarit ose të përdoruesit të avionit, që referohet si sigurimi i pronarit, për dëmet shkaktuar palëve të treta dhe pasagjerëve nga përdorimi i këtij avioni dhe sigurimin e përgjegjësisë së pronarit ose të përdoruesit të mjetit lundrues, që referohet si sigurimi i pronarit, për dëmet shkaktuar palëve të treta nga përdorimi i këtij mjeti. 36 Stefanovski Lupço, Osnovi na upravuvanjeto so shteti vo osiguruvanjeto, Shkup, 2003, fq Toshevski Bllagoja, Nadomestuvanje na shteta so motorno vozilo, punim i magjistraturës, Shkup, 1980, fq Bjeliç Mile, Osiguranje, Zagreb, 1988, fq. 7 31

32 Pronari i çdo mjeti transporti, përpara përdorimit të mjetit, është i detyruar të lidhë një kontratë sigurimi ose të posedojë një titull tjetër juridik për sigurimin si dhe të sigurojë vlefshmëri juridike të tyre për aq kohë sa mjeti i transportit do të mbetet në qarkullim. Sigurimi i përgjegjësisë së pronarit të mjetit të transportit për dëmet të shkaktuar palëve të treta mbulon edhe dëmet e shkaktuara nga përdorimi i mjetit prej personave të tjerë, kur këta e përdorin mjetin me miratimin e pronarit. Edhe legjislacioni i Republikës së Kosovës me Ligjin nr. 04/L-018 për sigurim të detyrueshëm nga autopërgjegjësia ka përcaktuar fushëveprimin e mbulesës siguruese edhe atë për: dëmet në persona dhe pasuri të shkaktuara palëve të treta nga përdorimi i mjetit motorik; dëmet e shkaktuara nga përdorimi i mjetit motorik, përfshinë gjithashtu dëmin e shkaktuar palëve të treta përmes gjësendeve të cilat bien nga mjetet motorike apo çdo gjë tjetër që është i lidhur me mjetin motorik; dëmet e shkaktuara nga përdorimi i mjetit motorik palëve të treta nga drejtuesi i paautorizuar i mjetit motorik si dhe dëmet në sende të cilat transportohen, përveç nëse ato shërbejnë për përdorim personal të pasagjerëve. Te sigurimi nga autopërgjegjësia kontraktuesi i sigurimit duke bërë pagimin e primit të sigurimit, ai automatikisht e ngarkon siguruesin që në rastet e shkaktimit të dëmit të merr përsipër transferimin e humbjeve ekonomike qe rezultojnë qoftë nga dëmi material qoftë nga dëmi jomaterial. Është me rëndësi të potencohet se në një pozitë të njejtë janë të gjithë pronarët apo përdoruesit e mjetit motorik sepse rreziku nga përdorimi i mjetit motorik është çështje që prek jo vetëm interesin e personit të dëmtuar apo interesin e personit përgjegjës, por interesin e të gjithë personave që merren me këtë veprimtari apo që mund të jenë viktimë nga ushtrimi i kësaj veprimtarie. Thelbi i kësaj rrethane që ndërlidhet me sigurimin për dëmin e shkaktuar në aksidentet automobilistike është vetë rreziku që përben të ashtuquajturin rast i siguruar. Marrë për bazë këtë, sigurimi përmban dy funksione: shpërblimin e dëmit dhe preventivën 39. Kontraktuesi i sigurimit me vet faktin e pagimit të primit të sigurimit e detyron siguruesin për të transferuar ekspozimin ndaj humbjes së shkaktuar nga njerëzit, përkatësisht për shpërblimin e dëmit të shkaktuar. Sigurimi si kategori juridike ka funksione shumëdimensionale,teoria e së drejtës njeh tri sigurime: funksioni i ruajtjes së pasurisë, funksioni mobilizues dhe funksioni social. a). Funksioni i ruajtes së pasurisë rezulton nga baza e mbulimit të humbjeve. Pasuria apo vlerat tjera personale me ane të sigurimit nuk mund të shpetohen nga rreziqet, por ato do të ruhen në aspekt financiar-ekonomik. Shpërblimi i dëmit nga baza e sigurimit është elementi fudamental mbrojtës i humbjeve ekonomike. Shuma e shpërblimit të dëmit rezulton nga arkëtimi i primave të sigurimit.funksioni i ruajtjes së pasurisë në vete përmban paraparaqitjen dhe pengimin e rrezikut për shkaktimin e dëmit. Ngjarjet stihike dhe fatkëqesitë mund të mos ndodhin në qoftë se mënjanohen shkaqet për paraqitjen e tyre.përveç kësaj, sigurimi efektet e veta i shtrinë edhe në zvoglimin e humbjeve apo zëvendësimin e tyre me garantimin e shpërblimit të dëmit. 39 Shih: Bratislav Milisheviq, Osiguruvanje na imot i lica, Ohër, 2006, fq

33 b). Funksionimi i stabilitetit financiar rezulton nga krijimi i sigurisë dhe stabilitetit finansiar të individëve,familjeve dhe subjekteve ekonomike.të mirat materiale që kanë vlerë të madhe ekonomike në rast kur ata cënohen ose asgjësohen, krijojnë humbës të mëdhenj në aspektin ekonomik-finansiar.ai që ka kontraktuar sigurimin këto humbje do ti zëvendësojë me shumën që do të pranojë nga fondi sigurues.për kundër faktit që pasuria e tij ka humb vlerën e vet, titullari i cënuar do të arkëtoj një shumë finansiare e cila në fakt krijon mbështetje financiare. c). Funksioni mobilizues i sigurimit gjenë mbështetje në akumulimin finansiar mbrenda siguruesit. I siguruari në momentin e lidhjes së kontratës për sigurim duhet të paguaj primin e sigurimit me qëllim që gjatë kohës për sa vlen sigurimi,siguruesi të jetë në gjendje t i rializojë të drejtat dhe detyrimet që rrjedhin nga kontrata e sigurimit. Mjetet financiare të cilat grumbullohen tek siguruesi, krijojnë një kapital specifik të siguruesit në varshmëri me llojin e sigurimit. Kështu siguruesi formon rezerva finansiare, që të mund të kryejë detyrime ekonomike finansiare. ç). Funksioni social i sigurimit rezulton nga qëllimi dhe përfitimet shoqërore. Rregullat e sigurimit garantojnë kushte më të mira për jetë. Funksionin e tillë,siguruesi e realizon në zbatimin e mekanizmave preventive dhe represive. Si për fundim nga trajtimi i funksioneve të sigurimit mund të themi se sigurimi i personave dhe i pasurisë kanë ndikim të drejtëpërdrejtë në zhvillimet ekonomike shoqërore në një vend.me administrimin e rrezikut dhe me kontraktimin e sigurimit zvogëlohen pasojat e dëmshme dhe garantohet shpërblimi i dëmit. I.8. E drejta e subrogimit (Subrogation law) Në të drejtën e sigurimeve njihet edhe instituti i subrogacionit. Ky institut e gjenë zbatim e vetëpasi që të jetë shkaktuar pasoja në aksidentin automobilistik dhe pikërisht ka të bëjë me realizimin e shpërblimit të dëmit. Sipas kësaj të drejte, siguruesi nuk do të thotë të jetë bartësi i dëmit me rastin e pagimit të shumës së siguruar. Shpërblimin e dëmit mund ta bartë edhe vetë i dëmtuari. Rreziqet që mund të shkaktojnë pasoja, mund të mbulohen me ane të sigurimit, por edhe me anë të rregullave të pergjegjësisë juridike civile për dëmin e shkaktuar. Trajtuar në këtë mënyrë mbulimin e pasojave të dëmshme, mund të ekzistoj mundësia që i dëmtuari, shpërblimin e dëmit ta kërkojë nga ana e siguruesit por edhe nga ana e dëmtuesit, sepse rregullat e sigurimit mundësojnë ekzistimin e një raporti juridik midis siguruesit dhe dëmtuesit. Ky raport juridik, krijohet pikërisht për realizimin e shpërblimit të dëmit, me çrast, siguresi ka të drejtë që të kërkojë nga personi që është përgjegjës për dëmin e shkaktuar, i cili njëherit përfaqëson rastin e sigurur e që mbulohet me aktivitetin e sigurimit, kthimin e shumës së paguar. Kjo rregull mundëson që të drejtat dhe detyrimet që ka i siguruari ndaj personit që ka shkaktuar pasoja të transferohet tek siguruesi. Ky transfer i të drejtave dhe detyrimeve paraqet elementin esencial të së drejtës së subrogimit. Subrogimi, i jep 33

34 mundësi siguruesit që të veprojë nga pozita e të siguruarit. E drejta e subrogimit, përveç kësaj mundëson parashtrim të një kërkese të dyanshme për shpërblim të dëmit. Një gjë e tillë mund të realizohet në qoftë se dëmi i shkaktuar është i mbuluar me sigurim, përkatësisht kur paraqet rast të siguruar në njërën anë, kurse në anën tjetër personi që ka shkaktuar dëmin të jetë përgjegjës për shpërblimin e dëmit të shkaktuar. Kërkesa për shpërblimin e dëmit mund të deponohet drejtpërdrejt tek siguruesi mbi bazën e sigurimit të kontraktuar, kurse kërkesa tjetër mund të deponohet kundër personit përëgjegjës mbi bazën e rregullave të përgjegjësise juridike civile edhe për dëmin e shkaktuar. Kërkesat e tilla nuk e pengojnë njëra tjetrën. Ato mund të ushtrohen njëkohësisht. Çështja bëhet komplekse nëse do të cënohen parimet e së drejtës së shpërblimit nga akumulimi i të dy kërkesave. Në këto raste, i siguruari do të paguajë edhe shpërblimin e dëmit edhe shpërblimin e sigurimit dhe me këtë do të krijojë shuma të madhe për shpërblimin e shkaktimit të demit të vërtetë. 40 Që të mos cënohen rregullat e shpërblimit të demit është institucionalizuar një rregull që përcakton pozitën juridike të siguruesit me rastin e pagimit të shumës së siguruar. Në të gjitha rastet kur siguruesi do të paguaj shumën e siguruar në emër të shpërblimit të dëmit do të transferohen të gjitha të drejtat e të siguruarit ndaj personit të tretë përgjegjës për dëmin e shkaktuar. Siguruesi paraqitet si përfaqësues apo titullar i të drejtës të të siguruarit. Siguruesi me këtë rast ka të drejtë që të parashtrojë padi të drejtpërdrejtë kundër personit përgjegjës për shkaktimin e dëmit-rastit të siguruar, për të kërkuar shumën e shpërblimit të dëmit, sepse dëmtuesi ka shkaktuar humbje ekonomiko-finansiare ndaj të siguruarit konkret, të cilat humbje i ka mbuluar suguruesi me shumën e siguruar. Me këtë rastë, siguruesi e shfrytëzon një mundësi jashtë rregullave të sigurimit. Ajo është një e drejtë që buron drejtëpërdrejtë nga rregullat juridike civile. Siguruesi, gjatë parashtrimit të padisë nuk mund t`i tejkalojë kërkesat e të siguruarit që i ka ndaj personit përgjegjës. Si përfundim nga ky trajtim, mund të themi se e drejta e subrogimit varet nga ekzistenca e detyrimit të siguruesit që ka ndaj të siguruarit për shpërblimin e dëmit dhe nga e drejta e të siguruarit për të kërkuarshpërblim të dëmit të shkaktuar. I.9. Programi mbi vetësigurimin Duke e zbërthyer termin vetësigurim brenda konceptit të sigurimit, në dukjen e parë krijohet përshtypja se programi për vetësigurim duket i pamundshem. Sigurimi në vete ngërthen mekanizmin e transferit të rrezikut nga individi tek grupi i caktuar i të siguruarëve. Kur zbërthehet termi vetësigurim gjithnjë mendohet tek një individ, i cili do te ushtrojë veprimtari sigurimi. Në këtë drejtim, mund të themi që është e pamundur të realizohet mekanizmi i transferit të rrezikut, për faktin se nuk ndërtohet rrjeti i sigurimit kur mungojnë anëtarët e tjerë të grupit të të siguruarëve. Ç'do definim në këtë mënyrë nuk do të ishte konkret. Megjithatë, duhet të potencohet se vetësigurimi ka kuptim të 40 Aleksandar Nikolovski, Osiguruvanje i reosiguruvanje, Shkup, 1997, fq

35 gjërë. Në bazë të rrethanave të caktuara është e mundur që kompania ose organizata tjetër, të futet si sigurues komercial me rreziqet e veta përdisa lloje aktivitetesh. Kur këto aktivitete i fusin operacionet e ligjit për numrat e mëdhenj dhe parashikimet në raport me humbjet e ardhshme, ata zakonisht quhen vetësigurim 41. Programet mbi vetësigurimin që të jenë të afta dhe konkurente në tregun e sigurimeve duhet të përshkruhen nga disa karakteristika. Me rëndësi është që bashkësia për sigurime të ketë në veprimtarinë e saj një numër të madh të shfaqur, përkatësisht humbjet që mund të shkaktohen të jenë të parashikueshme. Përveç kësaj, bashkësitë për sigurime të kenë të inkorporuar këtë program dhe me garancion për një pavarsi financiare. Akumulimi i mjeteve financiare duhet të jetë i mjaftueshëm për tu mbuluar dëmet që mund të ndodhen në njërën anë, kurse në anën tjetër njësitë individuale të shfaqura në humbje duhet të shpërndahen, me qëllim që të mos shkaktohet humbje e madhe ekonomiko-finansiare. I.10. Fushat e sigurimit Institucioni i sigurimit përfëshinë numër të madhë të segmenteve në rolin e mekanizmave për ndarjen dhe transferin e rrezikut për humbjet që mund të shkaktohen nga shfaqja e rrezikut. Rreziqet që sigurohen dhe natyra e programeve janë kriteret bazë që bëjnë ndarjen e fushave të sigurimit. Në teorinë e së drejtës njihen dy tipe themelore të sigurimit: sigurimi privat dhe sigurimi social. Zhvillimet bashkohore tekniketeknologjike, në fushën e sigurimit kanë determinuar lindjen e një klase tjetër të sigurimit të natyrës kuazisociale që njihen si programe garancioni për befinicionet publike ) Sigurimi privat Rregullat e sigurimit privat, programet siguruese, qasjet e individit në këto programe, mekanizmat mbrojtës kundër humbjeve ekonomike-financiare në fushën e sigurimit kanë mundësuar paraqitjen e sigurimit privat. Sigurimi privat është sigurim vullnetar. Shprehja e vullnetit të individit për të pasur qasje në programet siguruese paraqet bazamentin e sigurimit privat. Transferi i rrezikut do të varet nga lidhja e kontratës së sigurimit. Mekanizmat mbrojtës ndaj humbjeve ekonomiko-financiare mund të jenë të institucionalizuar në kompanit private dhe në institucionet qeveritare të një shteti. Kur flasim për sigurimin privat, nuk mund të themi se ai kontraktohet mbi bazën e vullnetit të individit. Ky sigurim duhet të kontraktohet edhe jasht vullnetit të individit, nëse merren për bazë disa njësi apo segmente të sigurimit. Pra, sigurimi mund të jetë i detyrushëm për disa kategori sigurimesh. Në literaturen mbi sigurimet, është paraqitur sigurimi privat në tri kategori shoqërore, edhe ate: sigurimi i jetës, sigurimi shëndetsor, sigurimi i pasurisë dhe sigurimi i përgjegjësisë Emett g.vaughan & Therese Vaugham,vep.e cit.fq Ibid. fq Ibid. fq.47 35

36 1.a.) Sigurimi i jetës Në kuadër të sigurimit privat bën pjesë sigurimi i jetës. Sigurimi i jetёs ёshtё njё lloj i sigurimit që ka për objekt ndёrprerjen ose vazhdimin e jetёs sё njё apo mё tepёr personave për të cilat është lidhur sigurimi dhe që sjell deri te pagesa e shumёs sё siguruar nga ana e siguruesit. Ky sigurim lind me anë të lidhjes së kontratёs me tё cilёn siguruesi detyrohet t i paguaj shfrytёzuesit tё sigurimit shumёn e caktuar siguruese, nё rast vdekjeje tё personit tё siguruar, ose nё rast pёrjetimi tjetër, pёr kohën e kontraktimit të sigurimit. Edhe tek sigurimi i jetës si marrëdhënie juridike, paraqitet kontraktuesi i sigurimit, i cili e lidhë kontratёn pёr sigurimin e jetёs, shfrytëzuesi i sigurimit, i cili e lidhë kontratën pёr sigurimin dhe personi i siguruar nga pёrjetimi apo vdekja e tё cilit varet pagesa e shumёs sё siguruar. Për të prodhuar efekte juridike kontrata e sigurimit e jetës në rast vdekje të palës së tretë nevojitet pёlqim me shkrim nga kontraktuesi i sigurimit, nё polisё ose nё njё letёr tjetёr gjatё nёnshkrimit tё polisёs me caktimin e shumёs sё siguruar. Objekt i sigurimit të jetës nuk është i kufizuar në moshën e personit të siguruar. Megjithatë, mosha e personit të siguruar sillet midis kufirit më të ulët prej 14 vjetëve deri te kufiri më i lartë prej 65 vjetëve. Personat mi kufirin më të lartëmund tëpërfitojnë prej sigurimit nëse bëjnë kontrollin mjekësor dhe nën kushtet specifike të një sigurimi me rrezik të rritur. Siguruesi do të paguaj shumën e siguruar nё rastet kur i siguruari e mbijeton afatin e kontraktuar të sigurimit. Në të gjitha rastet kur i siguruari vdes gjatё kohёs sё vlefshmёrisё sё kontratёs, atëherë nuk paguhet shuma e kontraktuar e sigurimit. Tek siguimi jetës është me rëndësi lartësia e primit të sigurimit. Lartёsia e primit te sigurimi i jetёs varet nga disa faktor si: rreziku apo rreziqet e siguruara, mosha, gjinia, gjendja shёndetёsore dhe profesioni i personit tё siguruar. 44 Njeriu mund të rrezikojë jetën e tij para vdekjes natyrore. Vdekja aksidentale mund të jetë lendë e sigurimit të jetës. Koncepti i sigurimit të jetës i korenspodon mekanizmit mbrojtës kundër rreziqeve që mund të shkaktojnë vdekjen e parakohëshme dhe pleqërinë e thellë. Rregullat e sigurimit të jetës mbrojnë humbjet ekonomikofinanciare nga vdekja e parakohëshme e të afërmit, jeta e të cilit është lëndë e sigurimit të jetës si dhe nga vitet e pleqërisë së thellë. Vdekja e parakoshme dhe vitet e pleqërisë së thellë mund të shkaktojnë mungesë të përgatitjeve për kërkesat e ardhëshme financiare. Këto kërkesa mbulohen nga sigurimi. Sigurimi i jetës, pra mbulon rreziqet që drejtëpërdrejt cënojnë jetën dhe trupin e njeriut.që të konsiderohet që është paraqitur rasti i sigurimit, rreziku duhet të përfëshijë personalitetin e të siguruarit. Kur paraqitet rasti i sigurimit, sigurusi duhet të paguajë të siguruarit, shumën e caktuar të kontraktuar me sigurimin e jetës. 45 Pagesa e shumës së siguruar në emër të pasojave që janë siguruar është detyrim nga marëdhënia juridike e sigurimit. Kjo shumë, nuk konsiderohet shpërblim i dëmit. Jeta dhe integriteti trupor i njeriut si vlera fundamentale nuk mund të vlersohen apo të maten në pikëpamje pasurore, prandaj edhe shuma e siguruar nuk e ka qēllimin e shpërblimit. Sigurimi i jetës dhe 44 shih: P.S.Atiyah, Accidents, Compensation and the law, Weidenfeld and Nicolson, London, 1970, fq Shih: Luigi Desiderio, Temi e problem di diritto della assicurazioni, Giuffrè Editore, Milano, 2010, fq

37 sigurimi i personave në përgjithësi nuk kanë natyrë të njejtë me kategoritë tjera të sigurimit. Ato nuk mund të shpërblehen në pikëpamje të konceptit klasik të shpërblimit të dëmit. Kontrata e sigurimit e jetës është kontrate e dyanëshme detyruese midis siguruesit dhe të siguruarit, me çka i siguruari deponon primin e sigurimit në emër të mbulimit të rreziqeve mbi jetën dhe integritetit trupor të tij, kurse siguruesi do të paguajë shumën e siguruar kur të paraqitet rasti i sigurimit. Tek sigurimet e jetës, është me rëndësi të potencojmë se nuk ka vlerë siguruese lartësia e primit të sigurimit. Ajo përcaktohet mbi bazën e lartësisë së shumës siguruese. Shuma siguruese e cila duhet të paguhet në rastin kur shkaktohet pasoja e siguruar, duhet të jetë në kufijt maksimal të detyrimit të siguruesit. Është me rëndësi te sigurimi i jetës të përcaktohet në kontratën për sigurimin edhe personi i cili do të jetë shfrytëzues i sigurimit. Gjithëmonë kur të paraqitet rasti i sigurimit, pagimi i shumës siguruese do ti bëhet shfrytëzuesit të sigurimit. 1.b.) Sigurimi shëndetësor Sigurimi shëndetësor bënë pjesë në kategorin e sigurimeve private. Rregullat e sigurimit shëndetësor paraqesin mbrojtjen ekonomiko-finansiare të humbjeve që lidhen me sëmundjen dhe dëmtimin aksidental të trupit të njeriut. Humbjet që mbulohen me anë të sigurimit mund të jenë humbje reale, e që rezultojnë nga humbjet e pagesës për shkak të sëmundjes. Këtu merren parasyshë shpenzimet që bëhen për shërim. Dëmtimet aksidentale të trupit të njeriut, që mund të përfundojn me shkaktim të paaftesisë, vdekjes apo invaliditet, kripjnë humbje përpos të drejtëpërdrejtë edhe humbje që karakterizohen si lucrum cessans. Për dallim nga sigurimi i detyrueshëm, tek sigurimi shëndetësor, nëse paraqitet rasti i sigurimit, shpërblimi i dëmit për shpenzimet e shërimit dhe paaftesitë për para, do të bëhet vetem nëse në mënyrë të veçantë kanë kontraktuar palët në sigurim. Sëmundja përkatësisht, fatëkeqësia që ka shkaktuar dëmtimin trupor, që të konsiderohen si humbje që mbulohen me anë të sigurimit, ato përveç që duhet të shkaktohen papritmas, duhet të jenë të pavarura nga vullneti i të siguruarit. E drejta nacionale e Maqedonisë, njeh të ashtuquajturin sigurimin shëndetësor. Sigurimi shёndetёsor i qytatarëve mund tё jetё i detyrueshëm dhe vullnetar. Sigurimi i detyrueshëm shёndetёsor vlen pёr tё gjithё qytetarёt e Maqedonisё. Në këtë mënyrë në vend, sigurohen shёrbimet shёndetёsore dhe shpërblimet financiare mbi bazën e parimeve tё gjithëpёrfshirjes, solidaritetit, barazisё dhe shfrytёzimit efikas tё mjeteve. Impelementimi i këtij lloj sigurimi realizohet nga Fondi pёr sigurim shёndetёsor i Maqedonisё. Për dallim nga sigurimi i detyrueshëm shëndetësor, sigurimi vullnetar shёndetёsor zbatohet pёr sigurimin e shёrbimeve shёndetёsore tё cilat nuk janё tё pёrfshira me sigurimin e domosdoshёm shёndetёsor. Këtë formë të sigurimit shёndetёsor mund tё kryejnё shoqëritë e sigurimit. Sigurimi vullnetar shëndetësor mund të kontraktohet vetëm nëse është kontraktuar sigurimi i domosdoshëm shëndetësor. 1.c.) Sigurimi i pasurisë (sigurimi jojetësor) Përveç sigurimit të jetës, lëndë e sigurimit është edhe sigurimi jo jetësor. Sigurimi jo jetësor parasegjithash përfshinë sigurimin e përgjegjësisë së pronarit apo shfrytëzuesit të mjetit motorik për dëmet e shkaktuara personave të tretë. 37

38 Të gjithë pronarёt apo shfrytёzuesit e mjeteve transportuese nё komunikacion kanё detyrim tё lidhin kontratë për sigurimin për t i mbuluar dёmet e shkaktuara personave tё treta nё komunikacion. Në Maqedoni sigurimi nga përgjegjësia e pronarit apo shfrytëzuesit të mjetit motorik për dëmet e shkaktuara personave tё treta nё komunikacion kualifikohet si sistem i sigurimit të detyrueshëm 46. Sipas këtj qëndrimi ligjor, të gjithë pronarët, përkatësisht shfrytëzuesit e mjeteve motorike në pronësi shoqërore dhe ato në pronësi private janë të detyruar të kontraktojnë sigurim nga përgjegjësia për dëmet që mund t u shkaktohen personave të tretë. Sigurimi i detyrueshëm nga përgjegjësia, paraqet një detyrë ligjore për çdonjërin, aktivitetet e të cilëve mund të shkaktojnë dëm, dhe që së bashku me personat e tyre që merren me atë aktivitet, të marrin pjesë në riparimin e çdo dëmi i cili do të kishte rrjedhur nga aktivitetet e tyre 47. Ajo paraqet barrë për siguruesit, mirëpo e socializon rrezikun dhe në mënyrë të kënaqshme e zgjidhë çështjen e shpërblimit të dëmit. Siguruesit marrin rolin e organizatorit dhe ndërmjetsuesit. Ata duhet që të shpërndajnë rrezikun në të gjithë personat e siguruar, dhe në formën e primit të sigurimit të shpërbjejnë dëmin për të cilin përgjegjës do të ishin ndonjëri nga ata 48. E drejta e sigurimeve e Maqedonisë e lejon mundësinë e aplikimit të rregullave për shpërblimin e dëmit personave të tretë, të shkaktuar nga mjeti motorik i paidentifikuar, nga mjeti motorik i paregjistruar, përkatësisht që vlefshmëria e kontratës për sigurim i është skaduar, dhe në rastet kur dëmi është shkaktuar nga ana e drejtuesit të paautorizuar të mjetit motorik. Ndërkaq, sigurimet tjera nga grupi i sigurimeve të jojetësore nuk janë të detyrueshme. Pra, sigurimi i pronarёve apo shfrytёzuesёve tё automjeteve dhe rimorkiove për pёrgjegjёsinë pёr dёmet e shkaktuara palёve të treta nё komunikacion është më i përhapuri në fushën e sigurimeve. Pronari apo shfrytёzuesi i mjetit motorik ёshtё i detyruar tё lidh kontratё pёr sigurim që tё mbulojё dёmin e shkaktuar personave të tretë. Tek ky lloj i sigurimit është me relevancë të përmendet se ekziston i ashtuquajturi nënsigurimi dhe mbisigurimi. Në tëgjitha rastet kur vlera e mjetit tё siguruar, nё momentin e paraqitjes sё rastit tё siguruar, ёshtё mё e madhe se shuma e siguruar, atёherё kemi nёnsigurim. Nëse dallimi i mjetit tё siguruar dhe shuma e siguruar nuk ёshtё e madhe, atёherë siguruesi ngarkohet tё bëjë pagimin e shumёs së pёrgjithshme, ndërkaq kur ai dallim është më i madh atëherë kemi zvoglim të shpërblimit të lejuar sipas kёrkesёs pёr shpёrblim edhe atë proporcionalisht me vlerёn e mjetit tё siguruar që ka pasur nё momentin e shkaktimit tё rastit tё siguruar. Për dallim nga nënsigurimi, mbisigurimi ekziston kur shuma e siguruar ёshtё mё e madhe se shuma reale e mjetit tё siguruar. Kur mbisigurimi është shkaktuar nё periudhёn sa ka zgjatur kontrata e sigurimit, atëherë secila nga palёt kontraktuese ka tё drejtё tё kёrkojё zvogёlimin e shumёs sё siguruar përkatësisht primit të sigurimit.megjithate, lartёsia e shpërblimit të dëmit nuk guxon tё jetё mё e madhe se vlera e dёmit tё shkaktuar përkatësisht shuma e siguruar. 46 Neni 57 i Ligjit për sigurim të pasurisë dhe personave ( Gazeta zyrtare e RM-së nr. 49/97, e vitit 1997) në tekstin e mëtejmë LSPP 47 Konstantinoviç Mihailo, Osnov odgovornost za prouzrokovanu shtete, Revista Pravni Zhivot nr.9-10/1992, fq shih: po aty, fq

39 Në lidhje më këtë lloj të sigurimit mund të themi se sigurimi i pasurisë është kategori e sigurimit privat që mbron humbjet të cilat janë rezultat i shpërblimit të pasojave të shkaktuara. Roli fundamental i sigurimit të pasurisë është shpërblimi i dëmit që ka goditur të siguruarin, me çka mbulohen humbjet të drejtëpërdrejta ashtu edhe ata të tërthorta. Lëndë e sigurimit të pasurisë janë sendet të cilat kanë vlerë materiale e që llogariten në para. Rasti i sigurimit duhet të shfaqet në pasurine e të siguruarit. Rregullat e sigurimit të pasurisë nuk e tejkalojnë vlerën e humbjes së shkaktuar. I siguruari do tē shpërblehet për humbjet, jo më shumë se vlera e humbur. Është me rëndësi të thekësohet se sigurim të pasurisë nuk mund të kontraktojë secili individ. Ky lloj i sigurimit është i lidhur me interesin për sigurim. Vetëm individët që kanë interes që të sigurojnë pasuri të caktuar, përkatësisht interes material që të mos shkaktohet dëmi, mund të jetë palë kontraktuese e sigurimit të pasurisë. 2. Sigurimi nga përgjegjësia civile Sigurimi nga autopërgjegjësia është i konceptuar si sigurim i interesit të pronarit, përkatësisht shfrytëzuesit të mjetit motorik, për arsye se siguruesi, atyre që janë të obliguar për shpërblimin e dëmit u ofron mbulesë adekuate 49. Edhe te sigurimi nga autopërgjegjësia, mbrojtja e personit të dëmtuar nuk është funksion sekondar i sigurimit, por ai vëhet në rend të parë. Karakteristikë e të drejtës bashkohore të sigurimit nga përgjegjësia është fakti që ka të bëjë me tendencën e mbulimittë përgjegjësisë civile me një mbulesë sa më gjithpërfshirëse, dhe me ate, në masë të konsiderueshme të kundërvihet duke marrë mbi vete funksionin e shpërblimit të dëmit 50. Përgjegjësia civile deliktore do të thotë përgjegjësi për shkaktimin e pasojës personit të dëmtuar. Shkaktimi i pasojës duhet të bëhet me veprim të kundërligjshëm si rezultat i cënimit të detyrimit ligjor: askujt të mos i shkaktohet dëm. Në qoftë se parimi i ndalimit të shkaktimit të dëmit shkilet, atëherë sanksioni për të është vet shpërblimi i dëmit të shkaktuar. Kur ndodhë një gjë e tillë, atëherë për të drejtën civile paraqitet një fakt i ri sipas të cilit krijohen detyrimet midis palëve në raportin juridik civil. Për ekzistencan e përgjegjësisë civile deliktore është me rëndësi të shkaktohet dëmi dhe ai të jetë shkaktuar nga veprimi i ndaluar dhe i kundërligjshëm. Nuk themi që pasoja e shkaktuar të jetë rezultat i veprimit të fajshëm të kryersit të dëmit, sepse faji i kryersit të dëmit nuk kërkohet përherë të vërtetohet, por se ai mund të supozohet apo të mos kërkohet fare karakteristikë e përgjegjësisë pa faj (përgjegjësisë objektive). Në kuadër të sistemit të sigurimit ekziston një mbrojtje nga një rrezik sigurim nga përgjegjësia. Me sigurimin nga përgjegjësia sigurohet pasuria dhe personat për dëmin e shkaktuar nga sendet e rrezikshme dhe veprimtaritë e rrezikshme. Me sigurimin nga përgjegjësia mbrohet edhe poseduesi i sendit të rrezikshëm dhe shfrytëzuesi i veprimtarisë së rrezikshme nga pasojat finansiare për dëmin e shkaktuar mbi pasurinë apo shëndetin e personave të tretë, pa fajin e tyre dhe pa fajin e shfrytëzuesit të sendit të rrezikshëm 51. Marrë për bazë këtë, sigurimi nga përgjegjësia në 49 Shif më gjërsisht, Ramshtajn Ivan, vep. e cit. fq Shih më gjër.:luigi Desiderio, Temi e problemi di diritto della assicurazioni, Giuffrè Editore, Milano, 2010, fq Marija T. Obreza, Osiguranje od odgovornosti za shtete od motornih vozila so naruçitim osvetim na Jugoslavenskom Pravo, punim i doktoraturës, Sarajevë, 1988, fq

40 njërin aspekt është sigurim i pasurisë dhe në aspektin tjetër sigurim i personave 52. Aplikimi i këtij lloji të sigurimit është i një rëndësie të madhe. Ai gjenë zbatim gjithënjë më të gjërë në fushën e sigurimit, sodomos kur është fjala për mbulimin e përgjegjësisë deliktore. Sigurimi nuk e përjashton përgjegjësinë sepse këtu ndahet përgjegjësia nga detyrimi për shpërblimin e dëmit. Sigurimi nga përgjegjësia është i ndërlidhur ngushtë me sistemin e përgjegjësisë objektive për dëmet e shkaktuara me përdorimin e sendit të rrezikshëm dhe rrënjësisht e ka ndryshuar pozitën juridike të të dëmtuarve dhe personave me përgjegjësi kauzale 53. Përgjegjësia e dëmtuesit lidhet me përdorimin e sendit të rrezikshëm dhe me parimet e përgjegjësisë objektive. I dëmtuari për realizimin e të drejtës në shpërblim të dëmit nuk detyrohet të provojë fajin për shkaktimin e dëmit, veçse të provojë ekzistencan e dëmit dhe lidhjen kauzale midis përdorimit të sendit dhe pasojës së shkaktuar. Kjo është përgjegjësi pa faj dhe të njejtën e njeh edhe e drejta nacionale 54. Sigurimi nga përgjegjësia nënkupton një marrëdhënie juridike midis të siguruarve, siguruesit dhe personit të tretë. Të siguruarit në bazë të parimit të reciprocitetit dhe solidaritetit bashkojnë një sasi mjetesh në fondin e siguruesit, kurse siguruesi do të shpërblejë dëmin kur do të ndodhë ngjarja që përbën rastin e siguruar, ndërkaq, personi i tretëështë ai i cili do të përjetojë dëmin. Në rast të shkaktimit të dëmit, pronari i sendit të rrezikshëm si i siguruar, është i detyruar të shpërblejë dëmin në bazë të rregullave të përgjithshme të përgjegjësisë deliktore 55. Shmangie nga ky detyrim nuk ekziston, por këtu mund të shtrohet çështja e ndarjes së shpërblimit të dëmit. I dëmtuari ka garancione për realizimin e të drejtës në shpërblim të dëmit edhe sikur pronari, përkatësisht shfrytëzuesi i mjetit motorik do t i shmanget detyrimit në fjalë apo nuk do të jetë në gjendje materiale që të shpërblej dëmin e shkaktuar.. Ky garantim realizohet me zbatimin e rregullave për sigurim. Kontrata për sigurim, në bazë të së cilës i siguruari ka deponuar sasi mjetesh në emër të primit të sigurimit, garanton realizimin e shpërblimit të dëmit. Këtu vjen dhe shprehet lidhja direkte e sigurimit dhe përgjegjësisë civile - deliktore. Vet evoluimi i sigurimit ka bërë që ai të ndërthuret e ndërlidhet me përgjegjësinë civile-deliktore. Fakti i zhvillimit të teknologjisë së avansuar i jep shtrirje ekzistencës së përgjegjësisë objektive 56 ) dhe krijimit të raporteve midis sigurimit dhe përgjegjësisë civile-deliktore. Sigurimi nga përgjegjësia civile është kategori e sigurimit privat që ka karakter, të detyrueshëm për mbrojtjen nga disa rreziqe që janë potenciale për shkaktimin e humbjeve. Zakonisht sigurimi nga përgjegjësia civile kontraktohet ka të bëjëpër dëmet që mund të rezultojnë nga sendet e rrezikëshme dhe veprimtaritë e rrezikëshme. Titullari i një sendi të rrezikëshëm apo veprimtarie të rrezikëshme duhet të mbulohet me anë të sigurimit, për humbjet që mund ti përjetojë, si rezultat i dëmit të shkaktuar personit të 52 Gavanski Branisllav, vep. e cit., fq Popoviç Velimir, Uticaj prava regresa osiguruvaça na gradjansku odgovornost sopstvenika motornih vozila, punim i doktoraturës, Beograd, 1981, fq Nenet të Ligjit mbi marrëdhëniet e detyrimeve ( Gazeta zyrtare e RM, nr.18/2001, e datës ), në tekstin e mëtejmë LMD. 55 Popoviç Velimir, vep. e cit., fq Obreza T. Marija, vep.e cit. fq. 4 40

41 tretë. 57 Personi i tretë që mund të viktimizohet nga rreziku i sendit apo veprimtarive në fjalë, është brenda erga omesit. Në momentin e lidhjes së kontratës ai është i pa ndarë nga efektet e saj. Atëherë kur reziku do ta godet atë, ai individualizohet dhe futet mbrenda marrëdhënies juridike të sigurimit. Siguruesi ka detyrim ligjor dhe kontraktual për shpërblimin e dëmit ndaj këtij personi që ka përjetuar dëm nga sendet apo veprimtarit e ndryshme të rrezikshme. 3.) Sigurimi social Njeriu dhe pasuria e tij gjithnjë janë në situatat e rasteve të dëmëshme. Sigurimi social, pikërisht është i lidhur me rreziqet që godasin njeriun. Rreziqet që mbulohen me anë të sigurimit social janë ato të cilat shkaktojnë humbje për shkak të vdekjes së parakohëshme, pleqërisë se thellë, sëmundjes, pamundësisë, papunësisë,etj. Rregullat e sigurimit social paraqiten si mekanizëm për tranesferin e rrezikut nga individi, i cili nuk është në gjendje të përballet me vetë ato tek një rreth më të gjërë personash. Personi që do të sigurohet, por edhe të tjerët kanë përfitim të drejtëpërdrejt nga sigurimi social. Sigurimi social është mekanizem për grupimin e rreziqeve dhe bartjen e tyre prej individit në rrjetin social të sigurimit.këtë rrjet, mekanizmat shtetërore e kanë ndërtuar dhe kujdesen për funkesionimin e tij. Mbulimet që siguron kjo kategori e sigurimit kanë karakter të detyrueshëm. Pra, detyrimi për sigurimin social është në duart e institucioneve shtetërore. Progeramet sociale dedikohen për pleqërinë, paaftësinë, përkujdesjen mjekësore, papunësinë etj. Hartimi dhe përkujdesja e këtyre progerameve janë në juridiksionin e shtetit. 4.) Bashkësigurimi Tregu i sigurimeve njeh edhe të ashtëquajturin bashkësigurim. Te bashkësigurimi si sigurim paraqiten me shumë se një sigurues. Siguruesit kanë arritur marrveshje që bashkarishtë të paraqiten në cilësinë e siguruesit gjatë kontraktimit të sigurimit. Paraqitja e përbashkët gjatë lidhjes së kontratës i bënë ata që bashkarishtë të futen në marrëdhënie juridike të sigurimit dhe bashkarishtë të ndajnë rrezikun. Kjo nënkupton, që secili sigurues te bashkësigurimi merr pjesë në arkëtimin e primit të sigurimit në mënyrë proporcionale, por kur do të shkaketohet rasti i sigurimit, secili prej tyre mund t`i përgjigjet shpërblimit në tërësi të humbjeve të përmbuluara me sigurim. Bashkësigurimi krijohet me lidhjen e kontratës për bashkësigurim. Në praktikë, bashkësigurimi krijohet me autorizim dhe në menyrë fakultative. Tek bashkësigurimi që krijohet me autorizim, siguruesit e ruajnë përgjegjësinë sipas reciprocitetit për ndarjen e rrezikut. Siguruesit normalisht, marrëdhëniet midis tyre dhe pozitën juridike në raste të paraqitjes së rastit të siguruar e kanë rregulluar që në momentin e krijimit të bashkësigurimit. Ndërkaq, tek bashkësigurimi fakultativ, rreziqet do të mbulohen mbi bazën e parimit të ofertës që ja bëjnë njëri sigurues, siguruesit tjetër në tregun e sigurimeve. Siguruesi i bëne ofertë, që siguruesi tjetër të marrë përsipër që të mbulojë rrezikun e cakëtuar që duhet të bashkësigurohet. Në qoftë se ai e pranon ofertën, atëherë bëhet bashkësigurues. Bashkësigurimi në këtë rast krijohet me kontratë. Kontrata i 57 Shih më gjër.:luigi Desiderio, Temi e problemi di diritto della assicurazioni, Giuffrè Editore, Milano, 2010, fq

42 rregullon të gjitha marrëdhëniet midis bashkësiguruesit. Është me rendësi të theksohet se te bashkësigurimi, përkundër faktit të ekzistencës të dy a më shumë siguruesëve, ka mundësi që të ekzistojë siguruesi kryesor i cili do të paraqitet tek kontrata për sigurim, i vetëm dhe vetë ti marrë rreziqet. Siguruesi kryesor do të procedojë mbi bazën e autorizimit që ka nga bashkësiguruesit tjerë. Veprimet e tij, që në pranimin e ofertës për lidhjen e kontratës së sigurimit dhe deri te shpërblimi i dëmit, konsiderohen se janë ndërmarrë në emër dhe përllogari te të gjithë bashkësiguruesit. Nuk përjashtohet mundësia që nëtë gjitha veprimet e ndërmarra në bashkësigurim të paraqiten të gjithë bashkësiguruesit. Për të përfunduar në lidhje me bashkësigurimin, mund të themi se si kategori juridike, bashkësigurimi nuk ka shtrirje të madhe në tregun e sigurimeve për faktin se është tejet kompleks. Natyra juridike e bashkësigurimit krijon raporte midis bashkësiguruesëve dhe të siguruarit dhe secili raport përfaqëson një fakt të vacantë juridik. 5.) Risigurimi Në tregun e sigurimeve, siguruesit duhen të jenë të aftë t`i shlyejnë të gjitha detyrimet të karakterit ekonomiko-finansiar ndaj të siguruarëve. Siguruesi, duke e ushtruar veprimtarinë e sigurimit, marrin përsipër të mbulojnë edhe rreziqet që poqese shkaktohen krijojnë humbje të mëdha. Kapitalet finansiare të sigurimit për të mbuluar humbjet, jo rrallë herë janë të pamjaftueshme. Në të gjitha situatat e kësaj natyre, për të ruajtur aftësin paguese të humbjeve të mbuluara me sigurim, është paraqitur risigurimi. Risigurimi është marrëdhënie midisë dy siguruesëve. Kjo marrëdhënie imponohet nga ana e një siguruesi. Një sigurues që lidhë kontratë për sigurimin me objekt të një vlere të madhe ekonomike, mbulimin e atyre humbjeve do ta realizojë mbi bazën e risigurimit. Risigurimi krijohet me lidhjen e kontratës për risigurim midis dy siguruesëve. Në këtë mënyrë krijohet rrjeti i përbashkët i siguruesëve në tregun e sigurimeve për lloje të caktuara të sigurimit. Marrëdhënie juridike të risigurimit krijohen midis risiguruesit dhe siguruesit. Siguruesi do të paguajë primin e sigurimit të cilen e arkëton risiguruesi, kurse risiguruesi do të mbulojë pjesë ose shumën e siguruar që do të duhet të paguajë siguruesi në rastet e paraqitjes të rastit të siguruar. 58 I siguruari në raportet e risigurimit mbetet jashtë. Ai nuk mund të merrë pjesë në lidhjen e kontratës për risigurimin. Që të kemi risigurim, siguruesi duhet të ketë interes për një gjë të tillë, ndërkaq marrja e detyrimeve nga risigurimi është parakusht për vlefshmërinë juridike të kontratës për risigurim. Nuk duhet që çështja e risigurimit të ndërlidhet me iteresin e siguruesit. Edhe sikure siguruesi të bie në insolvencë, i siguruari nuk ka të drejtë që t`i drejtohet risiguruesit, meqë risigurimi është një segment i aktiviteteve të brendëshme të siguruesit në fushën e sigurimit. Pagesa e shpërblimit nga risigurimi nuk duhet ti kalojë të drejtat e sigurimit në raport me personat e tretë, përgjegjës për shkaktimin e rastit të siguruar. Vetëm siguruesi mund të kërkojë rimbursimin e shumës së siguruar të paguar,për humbjt që janë shkaktuar me fajin e personit të tretë. Risigurimi mbi bazën e rregullave të sigurimit ka të drejtë që poashtu, të lidhë kontratë për risigurim me një risigurues tjetër. Kjo mundësi në të drejtën e sigurimeve njihet si retrocesion. Përdorimi i retrocesionit nuk përfaqëson mundësinë që lënda e risigurimit praktikisht të kthehet te siguruesi. Kjo mundëson humbjen e efektit e risigurimit. Në këtë formë nuk mbrohet siguruesit nga insolvenca. 58 Aleksandar Nikolovski, Sigurimi dhe risigurimi, Shkup, 1997, fq

43 Sikur risigurimi të kufizohet dhe të këtë përjashtime duke lënë anash sigurimin, atëherëdo të mund që ky risigurim të efektuohet juridikisht. Te risigurimi dy apo më shumë sigurues paraqiten në pozitë të njejtë. Risigurimi me marrje pjesë në risigurim, merr përsipër që të mbulojë tërë rrezikun pa marrë parasyshë faktin se siguruesi mund të ketë kapacitet finansiar për t`i mbuluar ato edhe pse praktikisht shuma e risigurimit mund të jetë me e madhe se shuma e sigurimit. Edhe rreziqet që mund të shkaktohen, risigurimi merr përsipër me vëllim më të vogël se sigurimi. Risigurimi krijon raporte midise risiguruesve ose raporte midis risiguruesit dhe siguruesit. Në kuadër të këtyre raporteve, dallohen edhe llojet e ndryshme të kontratave për risigurim. Kështu në literaturë për risigurimin njihen: kontrata individuale për risigurim dhe kontrata e përgjithëshme për risigurim, kontratat e plota dhe të pjestueshme për risigurim, kontratat aktive dhe pasive për risigurim. Marrë për bazë faktin e transferit të detyrimeve të risigurimit, mënyrat e tranesferit të tyre në raport me detyrimet e siguruesëve ndaj të siguruarve, trajtimi i llojeve të risigurimit është orientuar në ndarje të tjera edhe ate: risigurimin kualitativ, risigurimin ekscedent dhe risigurimin e dëmit të tepruar. Risigurimi kualitativ është ai risigurim ku siguruesi do të ketë tek risiguruesi një pjesë apo kuotë nga ajo çka është lëndë e risigurimit. Kontrata për risigurim kuantitativ mundëson marrjen përsipër të detyrimit për të mbuluar një pjesë nga rreziku i siguruar si dhe arkëtimin poashtu të pjesëshëm të primit të sigurimit. Risigurimi ekscedent është ai kontraktim që realizohet me qëllim që të zbrapset apo amortizohet rreziku brenda një njësie sigurimi. Në themelet e këti sigurimi, qëndron koncepti teknik dhe aftësia finansiare e sigurimit. Gjatë ushtrimit të veprimtarisë së sigurimit, siguruesi ka mundësi që një pjesë të rreziqeve t`i mbulojë vetë, kurse pjesën tjetëre ta bartë me kontrate risigurimi. Një ndarje e tille rezulton nga aftësia finansiare për të mbuluar dhe varet nga rreziqet finansiare që kanë siguruesit. Pra, kriter kryesor për lidhjen e kontratës për risigurim ekscedent është kufiri që ndanë shumën e humbjeve që mund ti mbulojë siguruesi dhe shumën tjetër që bartet tek risiguruesi. Risigurimi i dëmit të tepruar është ajo formë e risigurimit që ka për objektë mbulimin e humbjeve të cilat duhen të shpërblehen që në momentin e shkaktimit të dëmit, të cilin në një shumë të caktuar e realizon siguruesi, kurse shumën tjeter do ta bartë risigurimi. Pra, gjatë kontraktimit të sigurimit, me kontratë praktikohet që në rastin e paraqitjes së rastit të siguruar, mbulimin e humbjeve deri në kufirin e caktuar ti realizojë siguruesi, kurse shumën e humbjeve tjera eventuale jashtë ati kufiri, do ti mbulojë risiguruesi. Si përfundim, nga ky trajtim mund të themi, se risigurimi në tregun e sigurimeve është shfaqurë për forcimin e kapaciteteve finansiare dhe teknike tek siguruesi në të gjitha rastet kur ata janë të pamjaftueshme brenda kapaciteteve finansiare tënjë siguruesi. Kjo është forma apo mekanizmi për të ruajtur aftësinë për të mbuluare humbjet që paraqesin lëndë të sigurimit. 6.) Sigurimit nga përgjegjësia automobilistike Në origjinën e sigurmit qëndron pasiguria, pasiguria për të ardhmen që karakterizon gjendjen e njeriut apo pretendimi i njeriut dhe nevojës së tij për të pasur një siguri dhe komoditet jetësor shih: Luigi Desiderio, Temi e problem di diritto della assicurazioni, Giuffrè Editore, Milano, 2010, fq

44 Sigurimi nga përgjegjësia automobilistike në esencë është sigurim nga përgjegjësia. Sigurimi nga përgjegjësia ka një zhvillim të hershëm. Ai ka lindur dhe është zhvilluar me paraqitjen dhe zhvillimin e revolucionit industrial të shek.xix. Epoka mesjetare është fillimi i zhvillimit të sigurimit. Në literaturën mbi sigurimin, flitet për Kontratat e bëra në Hamburg më 1591, për instalimin e reciprocitetit të pastër dhe solidaritetin kundër dëmeve nga zjarri. Nevoja për tu siguruar këtë lloj dëmtimi është ndjerë në të gjitha ato vende ku shtëpitë janë ndërtuar kryesisht prej druri. Ekspozimi ndaj këtij rreziku në Angli më 1666 ka bërë që të themelohen dy kompani të specializuara: Fire Office dhe Friendly Society Fire Office. 60 Ekziston edhe mendimi tjetër se ky lloj i sigurimit është paraqitur qysh në kohën e aktit juridik Ordonence de la Marine e vitit Ky akt juridik përmban klauzula me të cilat u mundësohej pronarëve të anijeve të sigurohen nga dëmi, të cilin e shkaktonte kapiteni i anijes apo stafi i anijes me fajin e tyre 62. Lidhja njerëzore mbi bazën e solidaritetit nga një burim rreziku apo dëmi i shkatuar brenda një komuniteti, në qytet, kishë, korporata profesionale apo organizim të esnafëve në shek. X, peshkatarëve për dëmtimet e barkave të humbura nga era dhe shembjet, kundër zjarreve dhe mbytjeve, është bërë me qëllim të ndarjes së humbjeve dhe fitimit. Me evoluimin e mëtejshëm të sigurimit zgjerohet përfshirja e mbulimit të dëmit. Sigurimi filloi të përfshi edhe mbulimin e dëmit të shkaktuar personave të tretë nga ana e kapitenit dhe stafit të anijes. Në Itali, kompania e para të sigurimit kundër dëmtimit nga zjarri është Banka e Sigurimit që daton nga viti Mendohet se sigurimi nga përgjegjësia, s pari paraqitet në Francë. Këtu në shek. XVIII lind sigurimi nga rreziku i zjarrit. Sigurimi i sendeve nga zjarri dhe sigurimi i përgjegjësisë së pronarit të atyre sendeve në raport me personat e tretë të dëmtuar filloi të aplikohet për së pari herë nga enti për sigurim Kompanie Royale d assurance 64. Sigurimi i përgjegjësisë të pronarit të mjetit motorik dhe mjeteve të huaja për dëmet e shkaktuara personave të tretë është mbuluar për së pari herë nga shoqëritë e para për sigurime: l Automedan dhe La Seine më Në vitin 1871, Gjermania miratoi ligjin mbi përgjegjësinë më të ashpër për dëmet e shkaktuara nga drejtimi i mjeteve të rrezikshme, me të cilin veç të tjerash parashihej edhe shpërblimi i detyrueshëm i dëmit nga ana e pronarit të hekurudhës, minierës, fabrikës, pa marrë për bazë ekzistencan e fajit të personave të dëmtuar 66. Si në çdo vend tjetër, edhe në Zvicër, së pari paraqitet përgjegjësia objektive (pa faj) e, më pas, lind sigurimi nga përgjegjësia. Në këtë kuadër, më 1875 Zvicra nxjerrë rregullativën ligjore në fushën e sigurimit Eisenbahnhaft pfitch gestz, pastaj më 1869 Austria, etj. Sigurimi nga përgjegjësia zhvillohet dhe merr shtrirje institucionale. Në këtë mënyrë krijohet rregullativa ligjore për kontraktimin e sigurimit të detyrueshëm nga 60 Ibid, fq Në tregun e sigurimeve bazuar në veprat noteriale të hartuara në Genoa dhe që datojnë nga viti 1347, modaliteti i marrjes peng dhe shitjes në transportin e mallërave nuk arrijnë në destinacionin e caktuar. Transportuesi paguan çmimin në rast aksidenti dhe asgjësimin e mallërave. Nëse transporti kryhet me sukses, atëherë kontrata e marrjes peng apo shitjes ndërpritet. Në lidhje me këtë qëndrim shih: : Luigi Desiderio, Temi e problem di diritto della assicurazioni, Giuffrè Editore, Milano, 2010, fq shih: Luigi Desiderio, Temi e problem di diritto della assicurazioni, Giuffrè Editore, Milano, 2010,fq Ibid. fq Predrag Sulejiç, Osiguranje od gradjanske odgovornosti, Beograd, 1967, fq Ibid. fq Obreza T. Marija, vep.e cit. fq

45 përgjegjësia. Të gjitha shtetet miratojnë ligje të veçantë për sigurimin e detyrueshëm nga përgjegjësia. S pari një ligj të tillë e ka sjellur Austria në vitin Kontraktimi i sigurimit të detyrueshëm nga përgjegjësia inkorporohet në sistemet juridike të të gjitha vendeve. Sigurimi nga autopërgjegjësia ka karakter pasuror dhe mbron interesat pasurore të të dëmtuarit. Funksioni i tij nuk shtrihet vetëm ndërmjet siguruesit dhe të siguruarit, por edhe në një palë e cila nuk është kontraktuese e sigurimit nga autopërgjegjësia. Çka do të thotë se me sigurimin nga autopërgjegjësia mbrohet një person i panjohur i cili rrezikohet nga shkaktimi i një dëmi nga ana e një sendi të rrezikshëm apo veprimtarie të rrezikshme. Legjislacioni i Republikës së Shqipërisë, nënenin 2 të Ligjit për sigurim të detyrueshëm në sektorin e transportit ka institucionalizuar fushën e veprimit të sigurimit nga autopërgjegjësia, duke përcaktuar se sigurimi i detyrueshëm në sektorin e transportit përfshinë: sigurimin e pasagjerëve nga aksidentet në transportin publik, sigurimin e përgjegjësisë së pronarit ose të përdoruesit të mjetit motorik, që në vijim do të referohet si sigurimi i pronarit, për dëmet shkaktuar palëve të treta nga përdorimi i këtij mjeti, sigurimin e përgjegjësisë së pronarit ose të përdoruesit të avionit, që në vijim do të referohet si sigurimi i pronarit, për dëmet shkaktuar palëve të treta dhe pasagjerëve nga përdorimi i këtij avionic, sigurimin e përgjegjësisë së pronarit ose të përdoruesit të mjetit lundrues, që më vijim do të referohet si sigurimi i pronarit, për dëmet shkaktuar palëve të treta nga përdorimi i këtij mjeti. Edhe e drejta nacionale e Maqedonisë, sigurimin nga autopërgjegjësia e kualifikon si sistem i sigurimit të detyrueshëm 68. Sipas kësaj, të gjithë pronarët, përkatësisht shfrytëzuesit e mjeteve motorike në pronësi shoqërore dhe atyre në pronësi private janë të detyruar të kontraktojnë sigurim nga përgjegjësia për dëmet që mund t u shkaktohen personave të tretë. Sigurimi i detyrueshëm nga përgjegjësia, paraqet një detyrë ligjore për çdonjërin, aktivitetet e të cilëve mund të shkaktojnë dëm, dhe që së bashku me personat e tyre që merren me atë aktivitet, të marrin pjesë në riparimin e çdo dëmi i cili do të kishte rrjedhur nga aktivitetet e tyre 69. Ajo paraqet barrë për siguruesit, mirëpo e socializon rrezikun dhe në mënyrë të kënaqshme e zgjidhë çështjen e shpërblimit të dëmit. Bashkësitë për sigurime marrin rolin e organizatorit dhe 67 Ibid. fq Neni 57 i Ligjit për sigurim të pasurisë dhe personave ( Gazeta zyrtare e RM-së nr. 49/97, e vitit 1997) në tekstin e mëtejmë LSPP 69 E drejta franceze në nenin L211-1 të Kodit të sigurimeve, i ka përcaktuar personat që ngarkohet me përgjegjësi civile për dëmin e shkaktuar me mjetin motorik. Çdo person fizik ose juridik, duhet të ketë mbulesë sigurimi për përgjegjësinë civile për dëmin e shkaktuar palëve të treta me përfshirjen e mjetit motorik. Edhe Ligji për sigurimin e detyrueshëm nga autopërgjegjësia i Republikës së Kosovës në nenin 7 ka institucionalizuar natyrën dëtyruese të sigurimit nga autopërgjegjësia: Pronari i mjetit motorik detyrohet të lidhë kontratë të sigurimit. Siguruesi detyrohet të lidhë kontratën e sigurimit të detyrueshëm në përputhje me dispozitat e ligjit, si dhe kushtet dhe primet e sigurimit në fuqi. Po ashtu është përcaktuar se mjeti motorik, para se të inkuadrohet në trafik dhe deri sa të pajiset me dokument të regjistrimit, duhet të pajiset me sigurim të autopërgjegjësisë. Edhe Ligji për sigurimin e detyrueshëm në sektorin e transportit të Republikës së Shqipërisë në nenin 4 ka përcaktuar natyrën detyruese të sigurimit nga autopërgjegjësia: Pronari i çdo mjeti transporti, përpara përdorimit të mjetit, është i detyruar të lidhë një kontratë sigurimi, si dhe të sigurojë rinovimin e saj për aq kohë sa mjeti i transportit do të mbetet në qarkullim. Po kështu, Kodi i sigurimit privat italian (7 shtator 2005 Legjislative Dekreti. 209), në nenin 122 ka përcaktuar rregullën: automjetet që lëviznin mbi shina, përfshirë trolejbusat dhe rimorkiot, nuk mund të vihen në qarkullim në rrugët publike apo zona të përcaktuara në qoftë se ata nuk janë të mbuluara nga sigurimi për përgjegjësinë ndaj palëve të treta. 45

46 ndërmjetsuesit. Ata duhet që të shpërndajnë rrezikun në të gjithë personat e siguruar, dhe në formën e primit të sigurimit të shpërbjejnë dëmin për të cilin përgjegjës do të ishin ndonjëri nga ata 70. Legjslacioni i Maqedonisë e lejon mundësinë e aplikimit të rregullave për shpërblimin e dëmit personave të tretë, të shkaktuar nga mjeti motorik i paidentifikuar. Kur personi fizik i dëmtuar të cilit i është shkaktuar dëmi nga përdorimi i mjetit motorik të paidentifikuar, ka të drejtë të parashtrojë kërkesën për dëmshpërblim Byrosë për sigurime. Personi fizik i dëmtuar ka të drejtë dëmshpërblimi për dëmet që vijnë si rezultat i vdekjes, dëmtimeve trupore apo përkeqësimit të shëndetit deri në shumën e përcaktuar me ligji. Sipas rregullave të përgjegjësisë civile deliktore, në rastet kur dëmi shkaktohet nga mjeti motorik i paidentifikuar, atëherë bëhet fjalë për një raport juridik ku mungon njëra palë dëmtuesi, i cili duhet të përgjigjet për pasojen e shkaktuar. Meqë ai mungon, atëherë nuk mund të flitet për lindjen e përgjegjësisë civile deliktore. I dëmtuari vet do të ngarkohet pa patur mundësi që të kërkojë shpërblimin e dëmit nga dëmtuesi. Pozita e të dëmtuarit në këto raste është shumë e palakmueshme ngelet pa mbrojtje juridike dhe pasojat bien mbi kurriz të tij. Marrë për bazë këtë, ligjvënësi ka bërë zgjidhjen ligjore, duke garantuar mënyrën e mbrojtjes juridike të të dëmtuarit, i cili përjeton dëm nga mjeti motorik i paidentifikuar. Kështu, personi i dëmtuar të cilit i është shkaktuar dëm me përdorimin e mjetit motorik të pa identifikuar, ka të drejtën të kërkojë shpërblimin e dëmit për shkak të vdekjes, dëmtimeve trupore apo cënimin e shëndetit nga Bashkësia për sigurime që kryen sigurim nga autopërgjegjësia dhe atë në lartësinë e vlerës më të ulët në të cilën doemos duhet të përgjigjet siguruesi nga autopërgjegjësia të mjeteve motorike. Ligjvënsi këtu ka marrë për bazë presumsionin se pronari, përkatësisht shfrytëzuesi i mjetit motorik të paidentifikuar ka të kontraktuar sigurim të detyrueshëm nga autopërgjegjësia dhe natyrën juridike të sigurimit nga autopërgjegjësia, e cila i mundëson personit të dëmtuar të realizojë të drejtën në shpërblim të dëmit të shkaktuar nga përdorimi i mjetit motorik. Dëmet nga mjeti motorik i paidentifikuar e mbulojnë të gjitha bashkësitë për sigurime që bëjnë sigurim nga autopërgjegjësia në territorin e Republikës së Maqedonisë, proporcionalisht me primin që e realizojnë në këtë lloj të sigurimit në raport me primin e përgjithshëm të realizuar në territorin e Republikës së Maqedonisë për këtë lloj sigurimi. Nëse dëmi është shkaktuar me mjetin motorik të paidentifikuar, bashkësia për sigurime që ka paguar shpërblimin personit të dëmtuar ka të drejtë regresi n.q.s. gjendet mjeti motorik me të cilin është shkaktuar dëmi nga bashkësia për sigurime tek e cila është lidhur kontrata për sigurim nga përgjegjësia për dëmin e shkaktuar me mjetin motorik. 71 Rastet kur dëmi shkaktohet me mjetin motorik të paidentifikuar paraqiten dy situata: e para kur mjeti motorik më vonë identifikohet dhe e dyta, kur mjeti motorik nuk identifikohet më vonë. Nëse gjendet mjeti motorik, me përdorimin e të cilit është shkaktuar dëmi, bashkësia për sigurime që e ka mbuluar dëmin, e gëzon të drejtën e regresit ndaj bashkësisë për sigurime tek e cila është kontraktuar sigurimi nga autopërgjegjësia. Në qoftë se mjeti motorik nuk është i siguruar apo atë e ka drejtuar 70 shih: po aty, fq Toshevski Bllagoja, vep. e cit. fq

47 drejtuesi i paautorizuar, atëherë zbatohen rregullat si në rastet kur dëmi shkaktohet nga mjeti motorik i pasiguruar apo që është drejtuar nga drejtuesi i paautorizuar. I dëmtuari, poashtu ka të drejtë të kërkojë dëmshpërblim për dëmet në sende, duke përjashtuar dëmet në mjete motorike, të shkaktuara nga përdorimi i mjetit motorik të paidentifikuar. 72 Po kështu, edhe legjislacioni i Republikës së Shqipërisë në lidhje me shpërblimin e dëmeve të shkaktuara nga përdorimi i mjeteve të paidentifikuara ka përcaktuar se pala e dëmtuar ka të drejtë të drejtojë kërkesën për dëmshpërblim te byroja për dëme, të shkaktuara nga përdorimi i mjeteve të paidentifikuara. 73 E drejta e sigurimeve e Republikës së Maqedonisë, në Ligjin për sigurimin e personave dhe pasurisë, neni 66 pika 1, e ka institucionalizuar të drejtën për dëmshpërblim për dëmin e e shkaktuar nga mjeti motorik i paregjistruar, përkatësisht që kontrata për sigurim i është skaduar. Në rastet kur për dëmin është përgjegjës ndonjë person i tretë, i cili nuk ka lidhur kontratë për sigurim nga autopërgjegjësia, as që ka detyrim për të lidhur një kontratë të tillë, kurse bashkësia për sigurime e ka paguar shpërblimin e dëmit personit të dëmtuar, sipas parimit të përgjegjësisë shkakësore, ajo ka të drejtë rimbursimi në lartësinë e shumës së paguar personit të tretë i cili është përgjegjës për shpërblimin e dëmit. E drejta e regresit e siguruesit ndaj personit që nuk e ka cilësinë e personit të siguruar gjenë zbatim në rastet kur është kompensuar dëmi i shkaktuar nga mjeti motorik i pasiguruar, përkatësisht kur nuk ekziston kontrata për sigurim. Dëmshpërblimi nga përdorimi i mjetit motorik të pasiguruar është paraparë edhe në legjislacionin e Kosovës. 74 Po kështu, edhe Ligji për sigurim të detyrueshëm në sektorin e transportit të Republikës së Shqipërisë e ka paraparëshpërblimin e dëmeve të shkaktuara nga përdorimi i një mjeti motorik të pasiguruar. 75 Dëmshpërblimi nga përdorimi i mjetit motorik të pasiguruar do të realizohet në rastet kur personi i dëmtuar të cilit i është shkaktuar dëmi brenda territorit të Republikës së Kosovës nga një mjet motorik, pronari i të cilit nuk është i mbuluar nga sigurimi i autopërgjegjësisë, ka të drejtë të kërkojë dëmshpërblimin e dëmit nga Byroja. Byroja garanton për detyrime në kuadër të limiteve të përcaktuara me ligji. Në rastet e këtilla, Byroja mund t ia delegojë trajtimin dhe pagesën e këtyre dëmeve njërit prej anëtarëve të vet ose një strukture të specializuar për trajtimin e dëmeve të licencuar nga Banka Qendrore e Kosovës, e cila është e detyruar të trajtojë dhe të paguajë dëmin me shpenzimet e fondit të shpërblimit. Në rastet e realizimit të dëmshpërblimit, byroja ka të drejtë regresi për këto dëme nga personi përgjegjës dhe atë për shumën e paguar, shpenzimet dhe kamatat. Realizimi i dëmshpërblimit duhet të realizihet edhe në rastet kur dëmi është shkaktuar nga mjeti motorik i pasiguruar me regjistrim të huaj. Pala e dëmtuar të cilës i është shkaktuar dëm nga një mjet motorik me regjistrim të huaj i pajisur me dokument 72 Legjislacioni i Republikës së Kosovës në Ligjin për sigurim të detyrueshëm nga autopërgjegjësia në nenin 20 ka përcaktuar të drejtën për dëmshpërblim nga mjetet motorike të paidentifikuar duke paraparë detyrimine e të dëmtuarit që dëmin e shkaktuar nga mjeti motorik i paidentifikuar, t ia raportojë policisë së trafikut rrugor, në afat prej shtatë (7) ditësh në rast të dëmit në pasuri dhe në afat prej tridhjetë (30) ditësh në rast të dëmit në persona nga dita e aksidentit. I dëmtuari gjithashtu ka për detyrim të paraqes rastin në Byro në afat prej nëntëdhjetë (90) ditësh. 73 Neni 30 i Ligjit për sigurim të detyrueshëm në sektorin e transportit i Republikës së Shqipërisë. 74 Neni 18 i Ligjit për sigurim të detyrueshëm nga autopërgjegjësia të Republikës së Kosovës. 75 Krahaso përmbjatjen e nenit

48 ndërkombëtar të sigurimit, ka të drejtë t i parashtrojë kërkesë dëmshpërblimi Byrosë. Byroja garanton për detyrime deri në shumat e sigurimit të përcaktuara me ligj. Përveç këtyre rasteve, e drejta e sigurimeve e Republikës së Maqedonisë njeh të drejtën për dëmshpërblim edhe në rastet kur dëmi është shkaktuar nga ana e drejtuesit të paautorizuar të mjetit motorik 76.Për dëmin e shkaktuar personit të tretë, me mjetin motorik të drejtuar nga drejtuesi i paautorizuar, nuk do të përgjigjet pronari i mjetit motorik, por drejtuesi i paautorizuar i mjetit motorik. Personi i tretë i dëmtuar të drejtën për shpërblim të dëmit ka të drejtë të kërkojë nga bashkësia për sigurime, sepse ajo është e detyruar sipas dispozitave ligjore që t u përgjigjet kërkesave të tilla. Bashkësia për sigurime, e cila ka bërë shpërblimin e dëmit, ka të drejtën e regresit për shumën e paguar për shpërblimin e dëmit ndaj drejtuesit të paautorizuar që e ka drejtuar mjetin motorik. Si persona të paautorizuar që e drejtojnë mjetin motorik, sipas dispozitave të Ligjit për sigurimin e pasurisë dhe personave, konsiderohen: personat që e drejtojnë mjetin motorik pa leje të vozitjes (patent shoferi), personat që e drejtojnë mjetin motorik pa mbikqyrjen e vozitësit të autorizuar instruktorit që stërvit për drejtimin e mjetit motorik në komunikacion, personat që e drejtojnë mjetin motorik pa dijeninë e pronarit, përkatësisht shfrytëzuesit të mjetit motorik, personat që në mënyrë të kundërligjshme kanë vënë posedimin mbi mjetin motorik dhepersonat që e kanë drejtuar mjetin motorik nën ndikimin e alkoolit. Statusi i drejtuesit të mjetit motorik që nuk posedon leje të vozitjes (patent shofer) nuk është ai i personit të paautorizuar, sepse mund të ndodhë që personi të mos ketë leje të vozitjes por posedon autorizim për shfrytëzimin e mjetit motorik. Në të gjitha këto raste, mendojmë se përsëri mbetet raporti midis siguruesit dhe të siguruarit në rastet e shkaktimit të dëmit nga mjeti motorik të cilin e detyron drejtuesi pa leje të vozitjes, i cili deri në posedimin e mjetit motorik nuk ka ardhur në mënyrë të kundërligjshme. Situata është e qartë, sepse kontrata për sigurim nga autopërgjegjësia, nuk është e lidhur vetëm me sigurimin e përgjegjësisë së pronarit të mjetit motorik, por edhe të personave tjerë të autorizuar. Në të gjitha rastet e tjera, siguruesi e gëzon të drejtën e regresit ndaj drejtuesit të paautorizuar të mjetit motorik në lartësinë e shumës së paguar personit të tretë të dëmtuar. Në këtë drejtim vlen të theksohet se Gjykata Supreme e Republikës së Sllovenisë në vendimin - çështjen II IPS 4/2003 duke gjykuar aksidentin e trafikut të shkaktuar nga një mjet i huaj motorik, ka njohur shtrirjen e rregullave të së drejtës së sigurimeve edhe në rastin kur mjeti motorik është marrë në mënyrë të paligjshme nga pronari, përkatësisht është drejtuar nga një drejtues i paautorizuar në momentin e shkaktimit të dëmit. Drejtuesi i mjetit motorik i cili në aksidentin e shkaktuar duke u përplasur në një mjet tjetër motorik të parkuar përfshihet në mbulesën siguruese. Ai ka të drejtë në shpërblim të dëmit mbi bazën e sigurimit të detyrueshëm. Ndërkaq, Ligji për sigurim të detyrueshëm nga autopërgjegjësia i Republikës së Kosovës në nenin 21 ka paraparë realizimin e kësaj të drejte në rastin e likuidimit apo falimentimit të siguruesit. Me fillimin e procedurës së likuidimit, pala e dëmtuar ka të drejtë të paraqes kërkesën për dëmshpërblim Likuidatorit të emëruar nga Bankës Qendrore të Kosovës. Pas përfundimit të procedurës së likuidimit dhe falimentimit, bazuar në vendimin e plotfuqishëm të organit kompetent, kërkesat e pashqyrtuara dhe të pa trajtuara nga komisioni likuidues, automatikisht bartën tek Byroja. Në lidhje me këto 76 neni 63, e LSPP 48

49 rrethana, legjislacioni i Republikës së Shqipërisë ka përcaktuar se në rast të pagesës së dëmeve gjatë kryerjes së procedurave të falimentimit të shoqërisë së sigurimit, byroja ka të drejtë të rimbursohet nga shoqëria e sigurimit, që është nën procedurat ligjore, për masën e dëmeve të paguara, shpenzimet dhe interesin e pagueshëm. Për sa kohë zhvillohen procedurat e falimentimit, byrosë i lind e drejta e shpërblimit për të gjitha shumat nga gjendja e shoqërisë së sigurimit. 77 Sigurimi nga autopërgjegjësia zanafillën e vet e ka të hershme. Propozimi i parë për sjelljen e ligjit mbi sigurimin e detyrueshëm të autopërgjegjësisë është pregatitur në vitin 1906 në Belgjikë 78. Çështja e sigurimit nga autopërgjegjësia, më vonë më 1959 në Austri bëhet objekt rregullimi i ligjit federativ mbi përgjegjësinë për shpërblimin e dëmit në aksidentet, më 1967 edhe i ligjit federativ mbi komunikacionin e automjeteve dhe më vonë i një numri të madh të akteve nënligjore 79. Në Francë, rregullativa ligjore mbi sigurimin nga autopërgjegjësia daton prej vitit 1958, në Spanjë prej vitit 1962 dhe në Holandë prej vitit Rregullim të hershëm ligjor të kësaj materie ka pasur Finlanda prej vitit 1925, Norvegjia prej vitit 1926, Zvicra prej vitit 1929, etj 80. Shtetet e Bashkuara të Amerikës nuk e kanë pranuar sistemin e sigurimit të detyrueshëm nga autopërgjegjësia përveç Masaçustes që ka përqafuar një sistem të tillë, që nga viti Sigurimi nga autopërgjegjësia në zanafillën e vet ka ekzistuar si sistem i sigurimit vullnetar 82. Sigurim nga autopërgjegjësia kanë kontraktuar vetëm personat të cilat kanë llogaritur se me përdorimin e mjetit motorik mund të bartin përgjegjësi civiledeliktore në rast të shkaktimit të dëmit ndonjë personit të tretë. Kjo praktikë është treguar joefikase. Personat e tretë të dëmtuar kanë mundur të realizojnë të drejtën në shpërblim të dëmit, kushtimisht në qoftë se pronari i mjetit motorik ka lidhur kontratë për sigurim nga autopërgjegjësia. Madje, ky sistem i sigurimit ka tërhequr vëmendjen e një numri të vogël të të siguruarve dhe ka sjellur një lartësi të madhe të primit të sigurimit. Me zhvillimin e teknologjisë së avancuar, numri i fatkeqësive në komunikacion rritej. Kjo ka determinuar që sistemi vullnetar i sigurimit të autopërgjegjësisë të braktiset dhe të vijë e të aplikohet sigurimi i detyrueshëm nga autopërgjegjësia. Për pjesmarrësit në komunikacion, paraqiten ndryshime pozitive. Personave të dëmtuar u garantohet shpërblim më të sigurt, kurse personave përgjegjës mbrojtje 83. Mbrojtja e personave përgjegjës është e një rëndësie të veçantë. Personat e dëmtuar kanë garancione për realizimin e së drejtës në shpërblim për dëmtimet e përjetuara, sepse pronari përkatësisht shfrytëzuesi i mjetit motorik është përgjegjës edhe për rastet kur nuk mund të provohet faji apo faji i supozuar 84. Së këndejmi, përgjegjësia deliktore - civile për shkaktimin e dëmit, manifestohet edhe përtej fajësisë apo të provuarit të fajit të kryersit të dëmit. 77 Krahaso përmbajtjen e nenit 31 të Ligjit për sigurim të detyrueshëm në sektorin e transportit i Republikës së Shqipërisë. 78 Cituar sipas Nikçi Besnik, Pravni polazhaj oshteçenih lica u obaveznim osiguranju od autoodgovornosti, Prishtinë, 1986, fq Gavanski Branisllav, vep.e cit. fq Shih: Nikçi Besnik, vep.e cit. fq Shih: Maria T. Obreza, vep.e cit. fq Toshevski Bllagoja, vep.e cit. fq Po aty, fq Nenet të LMD-së 49

50 Në Maqedoni, sigurimi i detyrueshëm, fillimisht është zbatuar vetëm në komunikacionin automobilistik publik 85. Ligji për ndërmarrjet transportuese të personave dhe mallrave me mjete motorike ka paraparë kontraktim të sigurimit nga përgjegjësia për dëmet që do t u shkaktohen udhëtarëve dhe personave të tjerë 86. Me këtë ligj nisë zanafilla e sigurimit të detyrueshëm. Më vonë, në vitin 1934, në vend nxjerren rregullativa tjera ligjore për këtë lëmë, ku më 30 korrik të po të njejtit vit, nxirret rregullore për sigurimin e detyrueshëm për ndërmarrjet transportuese, pastaj më 1 gusht, Ministria për tregëti dhe industri nxjerr Kushtet e përgjithshme për sigurim të detyrueshëm ligjor për ndërmarrjet që bënin transportin e personave me mjete motorike. Aktet e tilla parashihnin shpërblimin e dëmit të shkaktuar me mjetin transportues si: shkaktimin e vdekjes, dëmtimeve trupore, cënimin e shëndetit, asgjësimin e pasurisë etj. Shkaktimi i dëmit si më lartë, paraqet rast të siguruar. Shtrirja e veprimit juridik të sigurimit, këtu kushtëzohet me pagimin e primit nga ana e transportuesit, megjithëse secili nga transportuesit publik ka qenë i detyruar ta paguajë atë paraprakisht që të mund të merr leje për punë. Komiteti Kombëtar i Çlirimit të Jugosllavisë, më datë , ka marrë vendim për bashkim apo inkuadrim në një Ent unik shtetror për sigurim dhe risigurim të të gjithë organizatave siguruese 87, i cili është emërtuar Enti shtetëror i sigurimit. Ky ent, para së gjithash ka pasur për detyrë të bëjë sigurimin e të gjithë pasurisë shtetrore dhe publike nga zjarri dhe rreziqet e tjera, të udhëheqë të gjitha sigurimet e detyrueshme përveç atij social, të bëjë risigurimin për të gjitha sigurimet nga puna. Gjatë vitit 1948, në vendet e ish-jugosllavisë (ku Maqedonia ishte pjesë e Jugosllavisë), nxjerret rregullore e posaçme për sigurim të detyrueshëm të udhëtarëve në autokumunikacionin publik për rastet nga fatkeqësitë e komunikacionit 88. Më 1958, sigurimi i detyrueshëm bëhet objekt rregullimi i një urdhërese të posaçme të lidhjes së Sekretariatit Shtetëror për punë financiare 89. Kjo, është periudha që karakterizohet me formimin e Enteve të pavarura të sigurimit në vend. Komunat e atëhershme, fituan të drejtën ekskluzive për të themeluar Ente të sigurimit. Kjo e drejtë e komunave për të themeluar Ente të sigurimit kufizohet me shtrirjen e veprimtarisë së sigurimit vetëm për rajonin për të cilin është themeluar ajo. Më 19 Prill 1965, sjellet ligji për sigurim të detyrueshëm të pasurisë dhe personave 90, ku strukturohet veprimtaria sipas kushteve unike të sigurimit dhe çmimeve të premive, formimi i mjeteve të preventivës dhe masave represive, udhëheqja nga ana e përfaqësuesit të sigurimit dhe vetëqeverisjes së punëtorëve sa i përket ndarjes së të ardhurave, disponimi me mjetet afariste dhe vendosja mbi organizimin e punës, etj. Më 1967, ky ligj plotësohet me dispozitat mbi sigurimin nga përgjegjësia e avionëve 91. Gjatë kësaj kohe ndërpritet sigurimi i detyrueshëm i pasurisë shoqërore, përveç sigurimit të udhëtarëve gjatë transportit publik dhe personave të tjerë nga pasojat e rasteve aksidentale, dhe paraqitet si formë sigurimi vullnetar Toshevski Bllagoja, vep.e cit. fq Ky ligj është nxjerrë më 12 dhjetor 1930 Gazeta zyrtare nr. 286/ Shih: Bijeliç Mile, Osiguranje, Zagreb, 1988, fq Fletorja Zyrtare e RPFJ-së, nr. 25/48 89 Fletorja Zyrtare e RPFJ-së, nr. 14/58 90 Toshevski Bllagoja, vep.e cit. fq Fletorja Zyrtare e RSFJ-së nr. 11/68 92 Bjeliç Mile, vep.e cit.fq

51 Më 1976, sjellet Ligji për sistemin bazë për sigurim të pasurisë dhe personave 93, me të cilin parashihet sigurimi i detyrueshëm nga përgjegjësia për dëmin e shkaktuar personave të tretë nga ana e pronarit, përkatësisht shfrytëzuesit të mjetit motorik. Më 1977, Kuvendi i Maqedonisë miraton Ligjin e ri me ndryshime dhe plotësime për sigurimin e pasurisë dhe personave 94. Pas konstituimit si shtet i pavarur Maqedonia, më 09 Gusht 1993, rregullimin ligjor të sigurimit të pasurisë dhe personave e bën me miratimin e Ligjit për sigurim të pasurisë dhe personave 95. Me këtë ligj, përfshihet materia e njejtë e sigurimit, duke rregulluar themelimin e shoqërive për sigurim, administrimin me shoqëritë për sigurim, themelimin e byrosë nacionale për sigurim, sigurimin e detyrueshëm etj.. Nga viti 1997 në Maqedoni, i aplikueshëm është ligji i ri për sigurim të pasurisë dhe personave 96. Në këtë ligj, funksionimi i sistemit të detyrueshëm të sigurimit nga përgjegjësia për dëmin e shkaktuar personave të tretë ngel me një rëndësi të veçantë. Zhvillimi i teknologjisë së avancuar i jep një shtrirje më të gjërë funksionale sigurimit nga përgjegjësia për dëmin e shkaktuar personave të tretë me anë të mjetit motorik. Mjetet motorike u përhapën shumë shpejt duke kaluar jo në nevojë të përditshme, por nga një lluks për shumë njerëz. Automjetet, furgonat, autobusët, kamionët, motorët, motoçikletat dhe llojet e tjera të motorizuara e kanë mbushur tani në çdo kënd rrugor. Këto sende të rrezikshme, jo rrallë herë lëvizin në rrugë të njëjta me këmbësorët, kafshët, biçikletat, etj. Aksidentet në komunikacion janë të shpeshta. Dëmtimet po ashtu janë të paevitueshme. Ato paraqesin rrezik serioz për jetën e njerëzve dhe pasurisë së tyre. Në fatkeqësitë e tilla shkaktohen dëme nga më të ndryshmet, vozitësve të mjeteve motorike, dhe personave të cilat nuk kanë kurrfarë lidhje me mjetet motorike-personave të tretë. Kur dëmi shkaktohet si rezultat i ndeshjes së automjeteve, përgjegjësia civile kualifikohet më lehtë në bazë të parimit të fajësisë, por kur dëmi i shkaktohet personit të tretë i cili nuk ka pasur asnjë raport me drejtuesit e mjetit motorik, çështja e të kualifikuarit të personit përgjegjës është e rëndësishme dhe bëhet nëpërmjet shtrirjes së funksionalitetit të sigurimit 97. Mbrojtjen e personave të tretë që u janë shkaktuar dëme e bën instituti i sigurimit të detyrueshëm nga përgjegjësia për dëmin e shkaktuar me mjetin motorik dhe i bën funksionale aktivitetet e bashkësisë për sigurime. 98 Dhe këtu ndahet 93 Gazeta Zyrtare e RSFJ-së nr. 25/76 94 Gazeta Zyrtare e RM-së nr. 1977/36 95 Gazeta Zyrtare e RM-së nr. 49/93 96 Gazeta Zyrtare e RM-së nr. 49/97 97 Konstantinoviç Mihailo, Osnov odgovornost za prouzrokovanu shtete, Revista Pravni Zhivot nr.9-10/1992, fq Krahaso nenin 3 të Ligjit për sigurimin e detyrueshëm nga autopërgjegjësia të Republikës së Kosovës që i referohet detyrimit për kontraktim të sigurimit të detyrueshëm nga autopërgjegjësia: Pronari i mjetit motorik para përdorimit te tij duhet të kontraktoj sigurim për mbulimin e përgjegjësisë për dëmet e shkaktuara palëve të treta në rast vdekje, lëndimeve trupore, dëmtimit të shëndetit apo dëmtimit në pasuri. Kur do të kontraktohej sigurimi, atëherë kontrata e sigurimit të autopërgjegjësisë mbulon dëmet edhe ndaj pasagjerëve, duke përfshirë këtu edhe dëmet në gjësende që gjenden në mjetin motorik dhe shërbejnë për përdorim personal. Të njejtën frymë e ka institucionalizuar edhe Ligji për sigurim të detyrueshëm në sektorin e transportit të Republikës së Shqipërisë në neni 22, duke përcaktuar se pronari i mjetit motorik detyrohet të lidhë një kontratë të sigurimit të përgjegjësisë për dëmet që mund t u shkaktohen palëve të treta nga përdorimi i këtij mjeti, me pasojë dëmtimin dhe humbjen e pronës dhe dëmin jopasuror, në rast vdekjeje, të dëmtimeve trupore dhe përkeqësimit të shëndetit. Kur do të kontraktohet sigurimi, atëherë 51

52 shpërblimi i dëmit dhe përgjegjësia, sepse i dëmtuari është i interesuar të riparohet dëmi e jo të dënohet dëmtuesi. Kur shkaktohet ndonjë dëm, sidomos kur ajo ka prejardhje nga ndonjë aktivitet me karakter gjithpërfshirës, sepse çdo dëm individual është njëkohësisht edhe dëm shoqëror, atëherë edhe nga prizmi i dëmtuesit dhe nga prizmi i interesave të përgjithshme, çështja është që ai kryesisht të shpërblehet 99. Kjo do të jetë me prioritet, ndëkaq çështja e përgjegjsisë ose fajsisë eventuale vjen në rradhë të dytë. Që të mund të realizohet mbrojtja me anë të sigurimit, është e nevojshme ekzistenca e kolektivit-bashkësisë së shfrytëzuesve apo pronarëve të objektit (lëndës) të sigurimit, të cilët individualisht kanë përjetuar dëme materiale nga rreziqet e ndryshme 100. Në funksion të kësaj, pronarët e mjeteve motorike, automjeteve të udhetareve, kamionëve, motoçikletave ose mjeteve tjera motorike ose rimorkiove, kontraktojnësigurimin e detyrueshëm të autopërgjegjësisë, me qëllim te mbuleses siguruese te autopergjegjësise, nëse me fajin e tyre shkaktohet ndonjë dëm, me pasoja materiale dhe jomateriale. Sigurimi i detyrueshëm, pra u ofron mbulesë siguruese mbajtësve, pronarëve, shoferëve, etj. nga kërkesat për shpërblim nga ana e palëve të dëmtuara në bazë të limiteve te shumës së sigurimit. Kontraktimi i sigurimit bëhet me kompanitë e licencuar të sigurimit. Të siguruarit në mënyrë kolektive paguajnë primin e sigurimit dhe krijojnë fondin për mbulimin e dëmeve. Shpërblimi i dëmit vetëm në kurriz të njërit person, paraqet vështirësi, ndonëse lartësia e shpërblimit mund të jetë shumë e madhe, gjë që mund ta mbulojnë bashkarisht anëtarët e bashkësisë për sigurime. Sigurimi garanton të drejtën e shpërblimit të dëmit, sepse kuptimi i termit fajësi nuk ndikon në realizimin e asaj të drejte. Fajësia është e siguruar dhe pasojat e saj nuk i bartë personi që është fajtor, por siguruesi 101. Çka do të thotë sigurimi paraqet instrument për tu mbrojtur nga rreziqet, pasojat e të cilave llogariten të jenë të rënda. Detyra bazë e sigurimit të detyrueshëm është garantimi për shpërblimin e sigurt të dëmit dhe sigurimi i të dëmtuarit nga insolvenca e personit përgjegjës 102. Kjo mundëson që të kënaqet ndjenja për drejtësi dhe drejtëshmëri dhe për një moral njerëzor, sidomos kur i dëmtuari bëhet viktimë nga veprimet ekskluzive të tjetrit. Qëndrimet në një pikpamje pikërisht të tillë, kur bëhet fjalë për zgjidhjen e kësaj pyetje, kur ndodhë ndonjë rast fatkeq në të cilin viktima nuk është e fajshme, sepse, ajo ka pasur një rol pasiv dhe joaktiv, një ndjenjë, një shtytje të natyrshme që asaj i kihet për borxh një shpërblim, është e nevojshme që atë shpërblim ta marrë; në të kundërtën njerëzit do ti mundojë një pendim moral dhe një kontrata e sigurimit, mbulon edhe dëmet jopasurore, me pasojë vdekjen, dëmtimet trupore dhe të përkeqësimit të shëndetit, të pasagjerëve të mjetit, shkaktar të aksidentit, si rezultat i përdorimit të tij. Ndërkaq, ky sigurim nuk mbulon dëmet e sendeve, të cilat i ka marrë përsipër t i transportojë mbajtësi i mjetit, shkaktar i aksidentit dhe që ndodhen në mjetin në çastin e aksidentit. 99 Konstantinoviç Mihailo, Osnov odgovornost za prouzrokovanu shtete, Revista Pravni Zhivot nr.9-10/1992, fq Bjeliç Mile, vep.e cit. fq Andre Besson, Osiguranje i gradjanska odgovornost, Anali pravnog fakulteta u Beogradu, nr. 3/1985, fq Predrag Sulejiç, Odnos osiguranja i gradjansko pravne odgovornosti, Revista Pravni Zhivot, nr. 9-10/1992 Beograd fq

53 ndjenjë protesti, e cila do të krijojë gjithmonë joqetësi në shpirtin njerëzor 103. Sistemi i sigurimit të detyrueshëm nga autopërgjegjësia, rëndësi të veçantë dhe funksionalitet ka arritur sidomos në realizimin e të drejtës për shpërblim të dëmit të shkaktuar nga i siguruari dhe të drejtës për regres të bashkësisë për sigurime ndaj personit përgjegjës. I dëmtuari ka të drejtë që të kërkojë shpërblimin e dëmit nga Bashkësia për sigurime dhe të kërkojë shpërblimin e dëmit nga personi përgjegjës, për pjesën e shumës që nuk e ka mbuluar siguruesi. Në qoftë se paguhet e gjithë shuma dhe shpërblehet në tërësi dëmi, atëherë i dëmtuari nuk ka kurrfarë të drejte ndaj automobilistit, për shkak se e ka realizuar shpërblimin e plotë të dëmit 104. E rëndësisë është se çështja e shpërblimit të dëmit realizohet rrugës së sigurimit. Siguruesi do të shpërblejë dëmin për të cilin ekziston përgjegjësia e të siguruarit. Pra, ekziston mbulesa siguruese. Sipas neni 9 të Ligjit për sigurimin e detyrueshëm nga autopërgjegjësia i Republikës së Kosovës, sigurimi nga autopërgjegjësia mbulon: dëmet në persona dhe pasuri të shkaktuara palëve të treta nga përdorimi i mjetit motorik, dëmet e shkaktuara nga përdorimi i mjetit motorik, përfshinë gjithashtu dëmin e shkaktuar palëve të treta përmes gjësendeve të cilat bien nga mjetet motorike apo çdo gjë tjetër që është i lidhur me mjetin motorik, dëmet e shkaktuara nga përdorimi i mjetit motorik palëve të treta nga drejtuesi i paautorizuar i mjetit motorik. Ndërkaq, ky sigurim nuk mbulon dëmet në sende të cilat transportohen, përveç nëse ato shërbejnë për përdorim personal të pasagjerëve. Edhe Ligji për sigurimine detyrueshëm në sektorin e transportit të Republikës së Shqipërisë në neni 22 ka përcaktuar mbulesën siguruese, për të përfshirë dëmet që mund t u shkaktohen palëve të treta nga përdorimi i këtij mjeti, me pasojë dëmtimin dhe humbjen e pronës dhe dëmin jopasuror, në rast vdekjeje, të dëmtimeve trupore dhe përkeqësimit të shëndetit si dhe dëmet jopasurore, me pasojë vdekjen, dëmtimet trupore dhe të përkeqësimit të shëndetit, të pasagjerëve të mjetit, shkaktar të aksidentit, si rezultat i përdorimit të tij. Megjithatë, sigurimi nga autopërgjegjësia nuk ka shtrirje tëpakufizuar. Me sigurimin e autopërgjegjësisë nuk ofrohet mbulesë siguruese dhe nuk kanë të drejtën e dëmshpërblimit: drejtuesi i mjetit motorik i cili është përgjegjës për aksidentin, pronari, bashkëpronari dhe çdo shfrytëzues tjetër i mjetit motorik, me të cilin është shkaktuar aksidenti, për dëmet në sende, bashkudhëtari që me vullnetin e vet ndodhet në mjetin motorik me përdorimin e te cilit është shkaktuar dëmi, kur provohet nga siguruesi se bashkudhëtari ishte në dijeni se automjeti ishte i vjedhur apo i grabitur, bashkudhëtari që ndodhet me vullnetin e vet në një mjet të pasiguruar me të cilin është shkaktuar aksidenti, kur provohet se bashkudhëtari ishte në dijeni të kësaj rrethane. Po ashtu, nuk do të shtrihet mbulesa siguruese edhe për personin e dëmtuar për shkak të përdorimit të mjetit motorik në manifestime sportive në rrugë apo pjesë rrugësh të palejuara për shfrytëzim drejtuesve tjerë, për qellim të arritjes së shpejtësive maksimale apo për t u stërvitur për gara, veprimit të energjisë bërthamore gjatë transportit të materialeve radioaktive, operacioneve apo manovrave ushtarake, revoltave apo akteve terroriste, nëse provohet se dëmi është në lidhje kauzale me ngjarje të tilla, veprimit të fuqisë madhore si dhe rastet tjera të përjashtimit me ligj të përgjegjësisë për dëmin e shkaktuar me mjetin motorik Shih: Josserand Louis, Evolucija odgovornost, Revista Pravni Zhivot nr. 9-19/1992, fq Toroman Marija, Odgovornost automobilista, temë e doktoraturës, Beograd, 1959, fq Përcaktimi i njejtë është inkorporuar në nenin 23 të Ligjit për sigurim të detyrueshëm në sektorin e transportit të Republikës së Shqipërisë. Sipas kësaj zgjidhjeje ligjore nuk kanë të drejtën e 53

54 Te realizimi i shpërblimit të dëmit, çështja e të drejtës së regresit të bashkësisë për sigurime është e interesit të veçantë. Nëse vërtetohet se automobilisti është fajtor për dëmin, entit për sigurim i njihet e drejta për regres ndaj tij edhe atë në vëllim të përcaktuar në bazë të lartësisë së shpërblimit të paguar personit të dëmtuar 106. Instituti i sigurimit, pra mundëson shpërblimin e dëmit edhe pa prezencen e personit përgjegjës. Autori P. Shulejiç zbërthen funksionin e sigurimit nga përgjegjësia në mënyrë të qartë duke paraqitur një kuadër të lëndës së detyrimeve të siguruesit nga përgjegjësia: Lënda e detyrimeve të siguruesit nga pëgjegjësia përbëhet nga: 1.shpërblimi i dëmit që buron nga përgjegjësia e të siguruarit; 2. mbrojtja nga veprimet e dëmshme që mund të paraqiten ndaj tij; 3. bartja e shpenzimeve në lidhje me përcaktimin e përgjegjësisë 107. Nga shqyrtimet që i bëmë më lartë vlerësojmë se funksionaliteti shumëdimensional arsyeton karakterin e detyrueshëm të sigurimit nga autopërgjegjësia në përgjithësi. I.11. Kartoni jeshil i sigurimit Më rëndësi të veçantëështë trajtimi i mjetet motorike kur qarkullojnë edhe jashtë kufijve administrativ të një shteti, me të cilin shkaktohet dëmi konkret. Pronari, përkatësisht shfrytëzuesi i mjetit motorik kur hyn në territorin e shtetit të huaj është i detyruar të ketë të kontraktuar apo të kontraktojë sigurim nga autopërgjegjësia. Këtë detyrim të huajit e përmbushin duke poseduar dokument ndërkombëtar adekuat (kartonin jeshil), apo duke lidhur kontratën për sigurimin e detyrueshëm për periudhën e kohës që kalohet në shtetin e huaj me ndonjërën nga bashkësitë për sigurime i ashtuquajtur sigurim kufitar. Ligji për sigurimin e detyrueshëm në sektorin e transportit të Republikës së Shqipërisë në nenin 32 ka përcaktuar se drejtuesi i mjetit motorik, i cili hyn në territorin e Republikës së Shqipërisë me një mjet, me regjistrim të huaj, duhet të jetë i pajisur me: karton jeshil, të vlefshëm në territorin e Republikës së Shqipërisë apo dokument tjetër të vlefshëm, që vërteton ekzistencën e sigurimit të përgjegjësisë ndaj palëve të treta, në ato raste kur ka një marrëveshje të veçantë dypalëshe, për mjetet me targë regjistrimi të shtetit tjetër, nënshkrues të kësaj marrëveshjeje. Sistemi i kartonit jeshil të sigurimit ka rezultuar pas sigurimit kufitar edhe pse ky sistem daton para gjatëdhjetë vitesh. dëmshpërblimit palët e mëposhtme: drejtuesi i mjetit, shkaktar i aksidentit, përfshirë këtu trashëgimtarët ligjorë të tij, për dëme pasurore dhe jopasurore shkaktuar nga aksidenti këtij drejtuesi, pronari, bashkëpronari dhe çdo përdorues tjetër i mjetit, shkaktar i aksidentit, për dëmet që ata vetë pësojnë nga ky aksident, çdo pasagjer, që ndodhet me vullnetin e vet në mjetin motorik, shkaktar të aksidentit, të drejtuar nga një drejtues i paautorizuar, kur provohet se pasagjeri ishte në dijeni të këtyre rrethanave, çdo pasagjer, që ndodhet me vullnetin e vet në një mjet të pasiguruar, shkaktar të aksidentit, kur byroja provon se pasagjeri ishte në dijeni të kësaj rrethane, personi, i cili ka përvetësuar mjetin motorik në mënyrë të kundërligjshme dhe është dëmtuar gjatë përdorimit të këtij mjeti. Po ashtu nuk do të mbulohet me sigurim edhe personi i dëmtuar në këto raste: për shkak të përdorimit të një mjeti në ngjarje sportive në rrugë apo pjesë rrugësh, të palejuara për drejtim të mjetit, për arritjen e shpejtësive mesatarisht të larta apo për t u stërvitur për gara, për shkak të pasojave të energjisë bërthamore gjatë transportit të materialeve radioactive, për shkak të veprimeve të luftës, revoltave apo akteve terroriste, me kusht që shoqëria e sigurimit të provojë se dëmi është shkaktuar nga ngjarje të tilla. 106 Toroman Marija, vep.e cit. fq Shulejiç Predrag art. i cit. fq

55 Sigurimi kufitar nuk është treguar aq funksional, ngase qarkullimi i automjeteve është intenziv dhe formalitetet janë të mëdha në vendkalimet kufitare, lindi nevoja për informimin e kushteve mbi shtrirjen e efekteve të sigurimit për territoret e më shumë shteteve. Vendet Nordike (Finlanda, Norvegjia, Danimarka, Suedia), sollën vendim uniform mbi shrirjen e efekteve të sigurimit në territoret e tyre. Këtu nisi ideja mbi sistemin ndërkombëtar të sigurimit. Në frymën e kësaj më 1926 në Romë formohet Instituti ndërkombëtar për unifikimin e të drejtës private, kurse institucionalizimi i sistemit të kartës ndërkombëtare të sigurimit bëhet më vonë. Më 25 Janar 1949 në Londër nënkomuniteti për trafik rrugor i komitetit ekonomik të OKB-së për Evropë, sjellë Rekomandimin nr Për t u koordinuar punët e byrove nacionale dhe për realizimin e qëllimeve të Rekomandimit nr. 5, 14 shtete nëshkruan themelimin e Byrosë Ndërkombëtare (Council of Bureaux) 109. Ky rekomandim në praktikë njihet si Marrëveshje e Londrës 110. Kartoni i jeshil i sigurimit, që këtu nisë të luaj rolin e një dokumenti për sigurim ndërkombëtar. Ai lëshohet me kërkesën e kontraktuesit të sigurimit dhe vlenë si provë se sigurimi vlen jashtë shtetit (në ato shtete ku shprehimisht janë të shënuara në karton). I siguruar, sipas dispozitave të Marrëveshjes së Londrës konsiderohet personi që ka polisë sigurimi apo posedon dokument sigurues valid 111. Me marrjen e kartonit të gjelbërt, i siguruari hynë edhe në raporte juridike me emetuesin në të vërtetë byronë emetuese, që nëpërmjet byrosë llogaritare të përfaqësohet në të gjithë ngjarjet për të kërkuar shpërblimin e dëmit në bazë të posedimit të kartonit të gjelbërt 112. Secilin posedues të kartonit të gjelbërt valid, byroja llogaritare është e detyruar që të mbrojë Procedurën për shpërblim të dëmit të shkaktuar me mjetin motorik me regjistrim të huaj, poseduesi i të cilës ka karton jeshil të sigurimit, e zhvillonë byroja nacionale në shtetin ku është shkaktuar dëmi. Kartoni jeshil vërteton ekzistencan valid të sigurimit për të gjitha rastet e përgjegjësisë të mbuluar me sigurimin nga autopërgjegjësia, sipas dispozitave ligjore të vendit të caktuar. Së këndejmi byroja nacionale do të zhvillojë procedurën për shpërblim sikurse sigurimi të ishte kontraktuar te ajo. Domethënë, llogaritet se mbulimi me sigurimin e detyrueshëm të autopërgjegjësisë është i atillë çfarë e kërkojnë dispozitat mbi sigurimin e detyrueshëm të atij shteti në territorin e të cilit është shkaktuar dëmi. I siguruari i huaj gëzon mbrojtje juridike ngjajshëm sikur siguruesi i shtetit të vendit. 113 Me qëllim që të vendosen rregulla të njejta praktike, të cilat do të mundësonin sigurim më efikas nga autopërgjegjësia, sistemi i funksionimit të kartës ndërkombëtare të sigurimit, mbështetet në strukturimin organizativ dhe funksional të byrove të sigurimit. Këtu paraqiten: byroja ndërkombëtare, byroja emetuese, byroja llogaritare dhe byroja shërbyese e sigurimit. 108 Çurkoviç Marjan, Naknada shtete iz prometne s vozilom izozemne registracije, Zagreb, 1982, fq Nikçi Besnik, vep.e cit.fq Për arsye se është themeluar dhe nënshkruar në Londër ky rekomandim quhet Marrëveshje e Londrës apo Konventë e Londrës edhe pse emri i vërtetë është Marrëveshje tipike midis birove (Convention type inter bureaux ) 111 neni 1, pika b. e Marrëveshjes tipike midis byrove 112 Çurkoviç Marjan, vep.e cit. fq Kartonin jeshil të sigurimit si provë që paraqet bazë juridike për shpërblim të dëmit të shkaktuar në aksident automobilistik, e ka konsideruar edhe Kolegji Civil i Gjykatës së Lartë të Republikës së Shqipërisë, në Vendimin Nr.655 të datës 9 prill

56 Byroja ndërkombëtare e sigurimit është organizatë, në të cilën në formë detyrimi bashkohen të gjitha byrotë nacionale, që bëjnë sigurimin nga autopërgjegjësia në shtetet përkatëse, anëtare të kartës ndërkombëtare të sigurimit 114. Kjo byro mund të ndryshojë apo plotësojë Marrëveshjen e Londrës (Convention-type inter bureaux), të zgjidhë çështjet lidhur me interpretimin dhe zbatimin e Marrëveshjes, të informojë byrotë për zhvillimin dhe gjendjen e rregullave për sigurim të detyrueshëm nga autopërgjegjësia në shtetet anëtare, regjistron marrëveshjet bilaterale midis byrove nacionale 115. Byroja emetuese si organizatë e sigurimit ka funksionin e furnizimit të anëtarëve të sigurimit lidhur me dokumentet e sigurimit, d.m.th. Kartën ndërkombëtare të sigurimit 116. Ajo ka për detyrim të bëjë pagimin e shumës, byrosë llogaritare, e cila personit të dëmtuar ia ka shpërblyer dënimin e shkaktuar me mjetin motorik që ka regjistrim të huaj. Shuma e tillë paguhet në afatin kohor brenda 60 ditësh nga dita kur byroja llogaritare ka deponuar kërkesën për regres 117. Byroja llogaritare definohet si byro e vendit ku ka ndodhur fatkeqësia. Ajo obligohet të pranojë kërkesën për shpërblim të dëmit të shkaktuar me mjetin motorik me regjistrim të huaj. Byroja llogaritare vepron sikurse të ishte vet sigurues 118. I siguruar konsiderohet çdo shfrytëzues i mjetit motorik që posedon polisë të sigurimit apo kartë ndërkombëtare të sigurimit. I siguruari që të kriojë raporte juridike mjafton që të posedojë edhe vetëm kartën ndërkombëtare të sigurimit. Raportet juridike krijohen midis të siguruarit dhe byrosë emetuese. Nëpërmjet byrosë emetuese, përfaqësuese e të gjitha ngjarjeve lidhur me shkaktimin e dëmit është byroja llogaritare. Byroja llogaritare është e obliguar të mbrojë të siguruarin-poseduesin e kartës ndërkombëtare të sigurimit. I siguruari që posedon kartën ndërkombëtare të sigurimit, ka të drejtë që të parashtrojë kërkesa për shpërblimin e dëmit, për rastin e siguruar për të cilin ekziston mbulesa siguruese. Kërkesa për shpërblim të dëmit sipas dispozitave të Marrëveshjes së Londrës është ajo kërkesë e të siguruarit për të cilën ekziston mbulesë siguruese valide sipas ligjit të vendit ku ka ndodhur fatkeqësia 119. I siguruari që posedon Kartonin jeshil të sigurimit ka mbulesë sigurimi për të gjitha rastet e përgjegjësisë sipas ligjit të vendit ku është shfaqur Rasti i sigurimit. Për të gjitha rastet e shkaktimit të dëmit me mjetin motorik me regjistrim të huaj, i siguruari gëzon të drejtën që të paraqesë kërkesën për shpërblim të dëmit, në bashkësinë për sigurime, në shtetin ku ka ndodhur fatkeqësia. Kështu, sepse Kartoni jeshil vërteton ekzistencan e mbulesës siguruese në kuadër të dispozitave të vendit të caktuar. Pra, në këto raste, bëhet fjalë për dëmin e shkaktuar nga drejtuesi i automjetit me regjistrim të huaj që posedon kartë ndërkombëtare të sigurimit. Me fjalë të tjera, bashkësia për sigurime e shtetit ku ka ndodhur fatkeqësia duhet ta kryejë detyrimin për shpërblim të dëmit. Ligji për sigurim të detyrueshëm në sektorin e 114 neni 15, pika a, e Marrëveshjes tipike midis byrove 115 Çurkoviç Marjan, vep.e cit. fq neni 1 i Marrëveshjes tipike midis byrove 117 Po aty, neni Kolegji Civil i Gjykatës së Lartë të Republikës së Shqipërisë, Vendimin për shpërblim të dëmit në mbështetje të Kartonit jeshil të sigurimit, e ka arsyetuar në faktin se detyrimi i Institutit të sigurimeve rrjedh nga Marrëveshja e Këshillit të Byrove të Kartonit jeshil, ku Byroja shqiptare e sigurimit përgjigjet për dëmet që shkaktojnë mjetet motorike të siguruara prej saj jashtë territorit të Republikës së Shqipërisë dhe kur shtetasi shqiptar drejtues i mjetit motorik është pajisur me Karton jeshil të sigurimit. 119 Çurkoviç Marjan, vep.e cit. fq

57 transportit të Republikës së Shqipërisë në nenin 33 në lidhje më shpërblimin e dëmit ka përcaktuar se pala e dëmtuar, së cilës i është shkaktuar dëm në territorin e Republikës së Shqipërisë nga një mjet motorik, me regjistrim të huaj dhe me dokument të siguracionit ndërkombëtar, ka të drejtë t i kërkojë byrosë shpërblimin e dëmit. Në rastin kur dëmi shkaktohet nga përdorimi i mjetit motorik, byroja garanton përgjegjësi, sipas shumave të përcaktuara me ligj. Byroja mund t ua delegojë shqyrtimin dhe pagesën e një dëmi të tillë anëtarëve të saj ose një strukture të specializuar për trajtimin e dëmeve të sipërpërmendura, të cilët janë të detyruar të trajtojnë dëmin në përputhje me marrëveshjet ndërkombëtare për sigurimin e detyrueshëm të përgjegjësisë nga përdorimi i mjeteve motorike. Kur flasim për dëmin e shkaktuar me mjetin motorik të huaj është me rëndësi të shqyrtohet rasti i shkatimit të dëmit nga mjeti motorik i huaj, por që nuk ka kontraktuar sigurim. Shpërblimi i dëmeve të shkaktuara nga përdorimi i mjetit motorik, me regjistrim të huaj, i cili nuk ka dokument të sigurimit ndërkombëtar të vlefshëm, dhe as kontratë të sigurimit kufitar, do të realizohet nga byroja nacionale. Kërkesa për shpërblim të dëmit, e të dëmtuarit ndaj bashkësisë për sigurime të shtetit ku ka ndodhur fatkeqësia, realizohet sipas dispozitave ligjore të vendit në fjalë. I.12. Kartoni i kaltër i sigurimit Në trajtimin mbi zhvillimin historik të sigurimit ng apërgjegjësia automobilistike, zë vend edhe kartoni i kaltër i sigurimit. Kartoni i kaltër i sigurimit, përfaqëson sistemin e sigurimit ndërkombëtar dhe daton nga viti 1963, kurse ka funksionuar paralelisht me sistemin e sigurimit të kartonit të gjelbërt të sigurimit. Ky sistem është nënshkruar në Budapest, dhe njihet si marrëveshje tipike për rregullim të dëmit të shkaktuar në qarkullimin rrugor ndërkombëtar 120. Sistemi i kartonit të kaltër të sigurimit, në raport me kartonin jeshil të sigurimit ka ndryshime të caktuara, sidomos në mënyrën dhe vëllimin e sigurimit që u ofrohen të dëmtuarve në fatkeqësitë e komunikacionit. Sipas sistemit të kartonit të kaltër të sigurimit, llogaritja e dëmit bëhet pa marrjen e pëlqimit të siguruesit për lartësinë e shumës, të cilën me marrëveshjen e kanë vërtetuar anëtarët 121. Vëllimi i shpërblimit të dëmit është i kufizuar dhe bazohet në parimet e marrëveshjes me siguruesin dhe e njejta është adaptuar me praktikën e sigurimit në atë shtet. Për shpërblimin e dëmit, mbi lartësinë e shumës të vërtetuar nga anëtarët, siguruesi doemos në afat prej 30 ditësh, të deklarohet për dhënien e pëlqimit 122. Sistemin e Kartës së kaltër të sigurimit e koordinon e ashtuquajtur Konferenca e ekspertëve 123. Konferencën e ekspertëve e përbëjnë përfaqësuesit e të gjithave shoqërive për sigurime të cilat analizojnë dhe caktojnë lartësinë e shpërblimit të dëmit. Pas llogaritjes, siguruesi është i obliguar të deponojë dokumentacionin komplet, që nuk është rasti te sistemi i kartonit të gjelbërt 124. Është i njejtë aplikimi i parimit lex loci delicti comissi, por pavarësisht kësaj, vëllimi i shpërblimit të dëmit është i ndryshueshëm për dëmet që shkaktohen nga mjetet motorike. 120 Marija Trklja Obreza, vep.e cit. fq Shih: Nikçi Besnik, vep. e cit. fq Po aty fq Marija Trklja Obreza, vep. e cit. fq Nikçi Besnik, vep. e cit. fq

58 I.13. Sigurimi kufitar i përgjegjësisë të përdoruesve të mjeteve motorike Drejtuesi i mjetit motorik me regjistrim të huaj, i cili nuk ka një dokument ndërkombëtar të vlefshëm të sigurimit të përgjegjësisë, është i detyruar të lidhë kontratë për sigurimin e përgjegjësisë nga përdorimi i mjetit motorik (sigurim kufitar), të vlefshme në territorin e shtetit të caktuar, me periudhë vlefshmërie, që mbulon periudhën e qëndrimit të tij, por jo më pak se 15 ditë. 125 Në të gjitha rastetkur drejtuesi i mjetit nuk ka lidhur kontratë sigurimi kufitar, ai nuk lejohet të hyjë në territorin e shtetit përkatës. Monitorimi i përmbushjes së detyrimeve nga drejtuesit e mjeteve motorike, me regjistrim të huaj, kryhet nga personat e autorizuar për kontrollin e kufirit të Republikës së Shqipërisë. Mjeti motorik do të ndalohet nga qarkullimi i mëtejshëm nëse gjatë kontrollit rutinë të trafikut, personat e autorizuar për kontrollin e trafikut vërejnë se drejtuesi, përkatësisht mbajtësi i mjetit nuk ka dokument ndërkombëtar të vlefshëm ose prova për ekzistencën e sigurimit të detyrueshëm të përgjegjësisë. Në këtë drejtim, edhe Ligji për sigurim të detyrueshëm nga autopërgjegjësia i Republikës së Kosovës, ka përcaktuar realizimin e të drejtës për dëmshpërblim të bazuar në sigurimin kufitar. I dëmtuari, të cilit i është shkaktuar dëm nga përdorimi i një mjeti motorik me regjistrim të huaj i pajisur me sigurim kufitar, ka të drejtën të parashtrojë kërkesë për shpërblim tek Byroja. 126 Kontraktimi i sigurimit kufitar paraqet bazë për shpërblimin e dëmit që rezulton nga përdorimi i mjetit motorik. Pala e dëmtuar, së cilës i është shkaktuar dëm nga përdorimi i një mjeti motorik me regjistrim të huaj, i siguruar nga shoqëri sigurimi vendase, ka të drejtën të kërkojë dëmshpërblimin te shoqëria përgjegjëse e sigurimit, e cila ka lëshuar kontratën e sigurimit, ose te byroja. I.14. Sigurimi kasko i mjetit motorik Rregullat në kuadër të Kushteve për sigurim kasko të mjeteve motorike, përfshijnë: sigurimin kasko të mjetit motorik dhe sigurimin e bagazhit, koleksionet e udhëtimit të mostrave të mallërave dhe gjësendeve nga mjeti motorik. Sigurimi kasko është marrëdhënie juridike e sigurimit që përfshinë sigurimin e mjetit motorik, radio aparateve, mjeteve dhe paisjeve të furnizuara nga prodhuesi. Është me rëndësi të theksohet se në rastet kur sigurimi kasko kontraktohet mbi bazë të rregullave të veçanta të sigurimit, atëherë sigurimi kasko mund të kontraktohet edhe për sigurimin e veglave, pajisjeve, kthinave, pjesë këmbimi që nuk janë standarde të furnizuara nga prodhuesi, set ëireless, magnetofonin e vendosur pa tel me CD, DVD, TV dhe radion e mjetit motorik që nuk janë vendosur nga prodhuesi i automjetit, mesazhet e reklamimit në mjetin motorik. Sigurimi kasko nuk përfshinë këto gjësende nëse në 125 Këtë zgjidhje e ka përcaktuar neni 34 i Ligjit për sigurim të detyrueshëm në sektorin e transportit të Republikës së Shqipërisë. 126 neni 22 i Ligjit për sigurim të detyrueshëm nga autopërgjegjësia i Republikës së Kosovës. 58

59 momentin e shkaktimit të dëmit nuk ndoshen në mjetin motorik porn ë ndonjë pjesë që nuk është e vendosur në mjetin motorik. 127 Sigurimi kasko nuk përfshinë fitimin e munguar si formë e dëmit material. Në këtë drejtim, siguruesi nuk është i detyruar të paguaj shpërblim të dëmit që i referohet fitimit të munguar. Fitimi i munguar nuk mund të mbulohet me kontratën për sigurimin kasko dhe nukështë paraparë në Kushtet për sigurimin e kombinuar të mjetit motorik. Gjyqësia e Republikës së Maqedonisë ka ngritur qëndrimin se siguruesi nuk është i detyruar që të bëjë pagimin e shumës së siguruar në emër të fitimit të munguar, sepse një gjë e tillëështë përjashtuar me kontratën për sigurimin. Sigurimi kasko në tërësi e mbulon dëmin kur lënda e siguruar është asgjësuar, dëmtuar ose humbur si rezultat i ndodhive të pavarura nga vullneti i kontraktuesit të sigurimit, siguruesit, drejtuesit dhe se ky lloj i sigurimit nuk parasheh shpërblim për fitimin e munguar. 128 Sigurimi kasko mund të jetë i plotë, i pjesërishëm dhe sigurim për pajiset shtesë. Sigurimi kasko i plotë është mekanizëm sipas të cilit bëhët shpërblimi i dëmit që shkaktohet në aksidentet e trafikut, si rrokullisja, përplasja, rëshqitja etj. e mjetit motorik., rënja e ndonjë gjësendi ose përplasja me ndonjë gjësend, zjarri, veprimi i jashtëm termik ose kimik, eksplodimi, përveç eksplodimit nga energjia nukleare, goditja e rufesë, goditja e stuhisë, orteku i borës, vjedhja, manifestimet dhe demostratat, etj. I siguruari ose përfaqësuesi ligjor i tij, që kërkon të dëmshpërblehet për dëmet në mjetin e tij motorik, janë të detyruar që menjëherë të njoftojnë rastin e siguruar. Rasti i sigurimit kupton ndodhinë gjatë së cilës mjeti motorik përfshihet në një aksident ose vjedhje. Njoftimi rastit të siguruar duhet të bëhet brenda 48 orëve nga momenti i ndodhjes së aksidentit pranë degës, në territorin e së cilës ndodhet agjencia që ka lëshuar kontratën e sigurimit ose pranë degës më të afërt. Në rastin e vjedhjes, lajmërimi dhe denoncimi pranë Organeve të Rendit Publik duhet të bëhet brenda 24 orëve nga momenti i ndodhjes. Në rastin e zjarrit, eksplozionit dhe rrufesë, lajmërimi pranë zjarrfikësve më të afërt nga vendi i ngjarjes duhet të jetë i menjëhershëm ose brenda 24 orëve nga momenti i ndodhjes së rastit. Në rastin e thyerjes së xhamit lajmërimi duhet të bëhet brenda 24 orëve nga momenti i ndodhjes apo konstatimit të rastit, pranë degës së siguruesit, në territorin e së cilës ndodhe agjencia që ka lëshuar kontratën e sigurimit. 129 Kur flasim për vjedhjen është me rëndësi të theksohet se rasti i sigurimit lind atëherë kur mjeti motorik gjendet në afat prej 60 ditësh nga dita e parqitjes së vjedhjes së mjetit motorik tëk shërbimet kompetente të Ministrisë së punëve të brendshme. Në lidhje me këtë, Gjykata e Apelit në Tiranë, në çështjen civile Nr.3194/460 Regj. Themeltar, Vendimi Nr.553/2012, duke gjykuar shpërblimin e dëmit nga baza e sigurimit kasko, për vjedhjen e mjetit motorik ka përcaktuar rëndësinë e legjitimit real për ngritjen e procesit gjyqësor për shpërblimin e dëmit. Kjo gjykatë, po ashtu ka përcaktuar se në kushtet kur paditesi nuk ka permbushur detyrimin kontraktor per njoftimin e siguruesit per ngjarjen e sigurimit - vjedhjen e mjetit te siguruar në afatin e përcaktuar në kontratë, atëherë 127 Trajtimi i rregullave të sigurimit kasko është mbështetur në Kushtet për sigurim kasko të mjetit motorik të Shoqërisë për Sigurime Croatia osiguruvanje, Shkup, Gjykata e Apelit në Shtip, Aktgjykimin nr. 119/06 e ka mbështeur në zbatimin e të drejtës material duke iu referuar nenit 958 paragrafi 1 të Ligjit mbi marrëdhëniet e detyrimeve të Maqedonisë dhe nenit 6 parag. 1 pika 1 të Kushteve për sigurimin e kombinuar të mjetit motorik sipas të cilave siguruesi nuk është i detyruar mbi bazën e sigurimit kasko, që të paguaj të siguruarit shumën e siguruar për fitimin e munguar. 129 Këto rregulla janë institucionalizuar në Kushtet e përgjithshme të vetë mjetit motorik (kasko dhe kasko e pjesëshme) të Kopmanisë së Sigurimet SIGKOS 59

60 siguruesi është shkarkuar nga detyrimi kontraktor për pagimin e shperblimit te sigurimit ne favor te subjektit përfitues sipas kontratës kasko, duke bërë kështu që detyrimi kontraktor i pretenduar në rastin konkret ndaj palës se paditur të mos ekzistojë. Me sigurimin kasko të plotë nuk përfshihen dëmtimet e mjetit motorik të shkaktuara nga përmbytjet, nga derdhjet nga sistemi i kanalizimit përveç nëse derdhja është rezultat i përbytjes apo rrëkesë. Po ashtu nuk mbulohen dëmtimet e mjetit motorik derisa mjeti motorik është gjendur në një hapësirë midis përrua ose lumë, apo koritë të thatë të lumit dhe ngjajshëm. Edhe dëmtimet e shkaktuara nga lëvizja e mjetit motorik në zonat e përmbytura, në shtratin e lumit etj. nëse drejtuesi ka qenë i njohur së lëviz nga ndikimi i efektit të ujit të paorganizuar. Sigurimi Kasko i pjesëshme mbulon humbjet ose dëmet e shkaktuara drejpërdrejtë nga: zjarri dhe eksplodimi: që vijnë nga faktorë të jashëtm, të papritur dhe përfshijnë mjetin e siguruar, duke përjashtuar dëmet e shkaktuara nga zjarri apo eksplozioni, që vijnë nga shkaqe të brendshme të mjetit motorik, dëmet e shkaktuara nga zjarri apo eksplosioni ku shkak ka qenë pirja e duhanit në mjetin motorik dhe dëmet kur aksidenti nuk është njoftuar në polici apo në repartin zjarrëfikës. Po ashtu me sigurimin Kasko të pjesëshëm mbulohen dëmet që rezultojnë nga goditja e rrufesë mbi mjetin e siguruar motorik, nga vjedhja: do të konsiderohet veprimi i përvetësimit në mënyrë të fshehtë, nga një ose më shumë persona, i mjetit motorik të siguruar (vjedhja totale) ose i pjesëve apo pajisjeve të tij (vjedhje e pjesëshme), dhe tentim vjedhje dhe ngjashëm. 130 Palët kontraktuese kanë të drejtë që të lidhin kontratë të veçantë për sigurim nga rreziqet e caktuara edhe të veglave, pajisjeve, kthinave, pajisjeve dhe pjesëve rezervë, pjesë të ndryshme dekorative dhe pajisje për mjet motorik që janë vendosur në mjetin motorik, radioaparatet (antena dhe autoparlantët) që nuk janë vendosur nga prodhuesi i mjetit motorik, radioaparatet me CD, DVD, televizor dhe radiostacione të parashikuara për përdorimin e mjetit motorik edhe jashtë mjetit motorik, reklamimet e ngjitura në mjetin motorik. Pra, mbi bazën e vullnetit të tyre, palët kontraktuse mund edhe të përjashtojnë rrethanat nga mbulesa e sigurimit kasko. Në këtë drejtim Gjykata e Apelit në Tiranë, në çështjen Nr.2617/109 Rregjistri Themeltarë, Vendimi Nr.552, duke gjykuar shpërblimin e dëmit pasuror të rrjedhur nga kontrata e sigurimit kasko, ka vlerësuar kushtet e kontratës për të cilën kanë rënë dakord palët kontraktuse në raport me llojin e dëmtimeve që i janë shkaktuar mjetit motorik. Pra, mbi bazën ekushteve të kontratës, palët kanë rënë dakord se nuk do të mbulohet nga siguruesi dëmi që rezulton nga konsumi normal, defektet apo avaritë e brendshme elektrike apo mekanike. Shkaku i aksidentit i deklaruar dhe i pohuar nga vetë drejtuesi i mjetit motorik, ka qenë bllokimi i timonit të automjetit të tij. Rasti në fjalë nuk perfshihet ne rastin e sigurimit te parashikuar nga kontrata e sigurimit. Ky fakt është relevant për shpërblimin e dëmit të shkaktuar mbi bazën e sigurimit kasko. Gjykata ka arritur në këtë perfundim me argumentinin se palët me kontratë, kanë përjashtuar shprehimisht si rast sigurimi, dëmet që i vijnë automjetit nga defektet apo avaritë e brendshme mekanike. Bllokimi i timonit që vetë paditësi ka deklaruar me vullnetin e tij të lirë se ka qenë shkaku i dëmtimit të mjetit të tij do të konsiderohet nga gjykata si prova më bindëse për mënyrën e ndodhjes së ngjarjes. Kjo, pasi gjatë gjykimit qe e pamundur 130 Krahaso rregullat e Kushteve të përgjithshme të vetë mjetit motorik (kasko dhe kasko e pjesëshme) të Kopmanisë së Sigurimet SIGKOS 60

61 që të hidhej poshtë ky pohim rastësor dhe jashtëgjyqësor i palës paditëse, me anën e ndonjë akti ekspertimi të marrë gjatë gjykimit. Dëmtimi i mjetit motorik që të paraqes rast të siguruar, nuk duhet të rezultojë nga shkaku i neglizhencës së rëndë të drejtuesit të mjetit motorik. Në këtë drejtim Kolegji Civil i Gjykatës së Lartë të Republikës së Shqipërisë në çështjen civile Nr i Regj.Themeltar, Vendimi Nr , duke gjykuar shpërblimin e dëmit mbi bazën e kontratës së sigurimit kasko, ka vënë në pah se me rëndësi është të provuarit e shkaqeve që kanë rezultuar në dëmin e shkaktuar duke mos lënë anash edhe përcaktimin e faktit që i referohet mjetit motorik të siguruar i cilë është dëmtuar. Në çështjen konkrete, meqë është lindur kontesti në lidhje me faktin se mjeti i siguruar dhe ai i dëmtuar nuk janë të njejta, gjykata prapseprap nuk e ka marrë për të provuar faktin duke u thirrur në aktin e ekspertizës sipas të cilit mjeti i siguruar dhe ai i dëmtuar janë të njëjtë. Gjykata këtë fakt nuk e ka marrë të provuar kategorikisht për shkakun se pronari i mjetit motorik ka bërë ndryshime në sistemin e ndriçimit dhe në sinjalistikën e makinës, por nuk e ka njoftuar siguruesin që përndryshe është i detyruar që të njoftonte për ndryshimet e bëra. Në këtë proces gjyqësor, gjykata po ashtu ka ngritur qëndrimin se kur vërtetohet ngjarja e sigurimit, i siguruari detyrohet të njoftojë siguruesin brenda afatit të parashikuar në kontratë. Në qoftë se i siguruari nuk e bën këtë njoftim, siguruesi ka të drejtë të mos paguajë shpërblimin e sigurimit ose shumën e sigurimit. Gjykata vlerëson edhe sjelljen e drejtuesit të mjetit motorik në momentin e shkaktimit të dëmit nga prizmi i kushteve të përgjithshme të kontratës së sigurimit, sidomos çështjen e neglizhencës së drejtuesit të mjetit motorik në momentin e shkaktimit të dëmit. Nëse gjykata arrin të provojë se dëmi është shkaktuar për shkak të neglizhencës së rëndë të të siguruarit atëherë pala e dëmtuar refuzohet nga e drejta për shpërblim të dëmit mbi bazën e kontratës së sigurimit kasko, sepse kontrata e tillë nuk mbulon dëmet e shkaktuara për shkak të neglizhencës së rëndë të të siguruarit. Faji apo neglizhenca e të siguruarit në momentin e shkaktimit të rastit të siguruar është me rëndësi edhe në realizimin e të drejtës së rimbursimit nga e siguruesit. Në lidhje me këtë Gjykata Supreme e Republikës së Kosovës nëaktgjykimin Ae.nr.113/2009 ka arsyetuar rëndësinë e përcaktimit të neglizhencës apo fajësisë së drejtuesit të mjetit motorik në realizimin e detyrimeve juridike civile që rezultojnë nga e drejta e sigurimit kasko. Sipas kësaj gjykate, përcaktimi i fajit është me rëndësi edhe në realzimin e rimbursimit të shumës së paguar në emër të shpërblimit të dëmit. Për realzimin e kësaj të drejte nga ana e siguruesit është e domosdoshme ekzistenca e elementeve inkriminuese kundërvajtëse të veprimit të të siguruarit në shkaktimin e dëmit. Përcaktimi i përgjegjësië kundërvajtëse me këtë rast, paraqet çështjen paraprake prejudicial, sepse nga përcaktimi i ekzistencës së saj, varet realizimi i të dretës së rimbursimit. Pra, gjykata duhet të vlerësoj bazën ligjore për pagesën e rimburësimit mbi faktin e përgjegjësisë së të siguruarit për dëmin e shkaktuar. Pagimi i shpërblimit nga sigurimi kalon në siguruesin, në bazë të vetë ligjit, deri në shumën e kompensuar të paguar dhe të gjitha të drejtat e të siguruarit ndaj personit i cili mbi cilën bazë qoftë është përgjegjës për dëmin, e që në rastin konkret mungon përgjegjësia e të siguruarit. 1. Vlera e mjetit motorik të siguruar 61

62 Shuma e sigurimit përcaktohet në bazë të vlerës blerëse të mjetit motorik duke përfshirë edhe shpenzimet e transportit, tatimit, doganës, etj. në ditën e kontraktimit të sigurimit duke hiekur nga kjo shumë vlerën e amortizimit të mjetit motorik nëse nuk është kontraktuar ndryshe. Pra, shuma përcaktohet duke marrë për bazë katalagun për orientim të çmimeve të mjeteve motorike që janë në shitje. Në rastet kur mjeti motorik nuk gjendet në katalog, atëherë vlera blerëse e saj përcaktohet mbi bazën e vlerës së mjetit motorik të ngjajshëm ose të familjes së tipit të njejtë. Sigurimi kasko ka shtrirje teritoriale brenda Republikës së Maqedonisë dhe në vendet tjera europiane. Përveç shtrirjes në territorin ecaktuar, sigurimi kasko ka efekt veprimi edhe ndaj personave të caktuar. Të siguruar janë edhe personat që i siguruari ua ka lënë në menaxhim mjetin motorik. Ai i cili në mënyrë të paautorizuar nga ana e të siguruarit e ka përdorur mjetin motorik, e humb mundësinë që të ketë statusin e të siguruarit. Njohjet dhe sjelljet e tëbashkësiguruarit, konsiderohen se i takojnë edhe vetë të siguruarit. Megjithatë, e drejta e regresit që mund ta realziojë siguruesi nuk ka efekt ndaj personit qe e ka perdorur mjetin motorik me autorizimin e të siguruarit. Kur flasim për shtrirjen e e sigurimit kasko ndaj personave është me rëndësi të trajtohet ndikimi i tjetërsimit të pronës së mjetit motorik. Në të gjitha rastet kur mjeti motorik tjetërsohet, atëherë kontrata e sigurimit kasko nuk ka shtrirje ndaj pronarit të ri të mjetit motorik. Ajo kontratë shuhet në momentin kur mjeti motorik i kalon në pronësi pronarit të ri. Përkundër faktit të ndërprerjes së kontratës, rreziqet e caktuara tranferohen tek pronari i ri. Sigurimi i rrezikut për thyerjen e dritareve të mjetit motorik transferohen te pronari i ri. Në rastet e tilla, pronari i mëparshëm ka të drejtë në kthimin e shumës së primit të sigurimit për kohën e pashfrytëzuar, nëse brenda kohës së kaluar nuk është shkaktuar rasti i sigurimit dhe nëse koha e pashfrytëzuar është me pak se 30 ditë. Për të përfunduar në lidhje me efektet e ndërrimit të pronësisë së mjetit motorik te sigurimi kasko është me rëndësi të potencojmë se në rastet kur ndërimi i pronësisë së mjetit motorik bëhet në kuadër të familjes së ngushtë, atëherë kontrata e sigurimit bartet te pronari i ri. 2. Pozita juridike pas lindjes së rastit të siguruar Pas lindjes së rastit të siguruar dhe pagimit të shpërblimit të dëmit nga sigurimi, në rastet kur mjeti motorik është dëmtuar pjesërisht, mjeti motorik ngelet edhe më tutje i siguruar në vlerën e tregut, kurse kur mjeti motorik është dëmtuar tërësisht, atëherë sigurimi ndërpritet. Tek sigurimi kasko, lartësia e shpërblimit të dëmit kur mjeti motorik është dëmtuar plotësisht, përcaktohet duke marrë parasyshë vlerën e mjetit motorik të zvogluar për vlerën e tregut të mbetjeve të mjetit motorik, ndërkaq kur mjeti motorik është dëmtuar pjesërisht, përcaktohet duke marrë për bazë shpenzimet e riparimit, zvogëlimin për vlerën e tregut tëmbetjeve që janë ndëruar. Në shpenzimet e riparimit llogariten edhe shpenzimet për demontim, montim dhe transport. Lartësia e dëmit mundet me marrëveshje të përcaktohet mbi bazën e llogaritjes së shpenzimeve për riparim. Nga vlera e shpenzimeve për furnizim të pjesëve të reja për shkak ndërimit të të dëmtuarëve dhe vlera e shpenzimeve për ngjyrosje, nuk përjashtohet vlera adekuate për shkak amortizimit, përveç kur në vend të gomave, akumulatorit ose mbulesës së dëmtuar ose asgjësuar janë marrë të reja, në përpjesim me shkallën e 62

63 amortizimit. Në rastet kur për riparimin e mjetit motorik nuk ka pjesë në Maqedoni, atëherë në shpërblimin e dëmit përfshihen shpenzimet mbi bazën e çmimores së prodhuesit të mjetit motorik të zmadhuar me të dhënat shtesë,si shpenzimet për doganë, për tatim, etj. Shpenzimet e larta që gjatë riparimit të mjetit motorik janë bërë për shkak ndërimit apo përmirësimet, etj. nuk përfshihen në shpërblim. Nëse vlera e mjetit motorik zvoglohet për vlerën e amortizimit dhe vlera e mbetjeve në ditën e përcaktimit të lartësisë së dëmit është me e vogël prej shpenzimeve për riparim, atëherë do të procedohet sikur mjeti motorik është dëmtuar plotësisht. Pjesët e shpëtuara të mjetit motorik të asgjësuar apo dëmtuar i mbesin të siguruarit dhe vlera e tyre përcaktohet mbi bazën e vlerës së tregut sipas gjendjes në të cilën gjenden në momentin e përcaktimit të lartësisë së dëmit dhe ajo vlerë hiqet nga lartësia e dëmit. Tek sigurimi i veglave, përgatitjeve shtesë, kthinave, pjesëve rezervë etj. të cilat janë jashtë standardit të prodhuesit të mjetit motorik, dëmi do të kompensohet në lartësinë e dëmit të shkaktuar, por jo më shumë se lartësia e shumës së siguruar. 3. Shpërblimi i shpenzimeve në lidhje me shkaktimin e rastit të sigurimit Në rastet kur shkaktohet rasti i sigurimit, siguruesi është i detyruar që të shpërblej shpenzimet për tërheqje apo bartje të mjetit motorik të dëmtuar deri tek servis - puntoria me e afërt që mund të realizojë riparim të detyrueshëm apo të tërësishëm, shpenzimet për tërheqje apo bartje të pjesëve nga mjeti motorik i asgjësuar, nëse një gjë e tillë është bërë më kërkesën e siguruesit, shpenzimet për pastrimin e vendit të aksidentit dhe hudhjen e mbeturinave deri tek deponija më e afërt. Po ashtu, siguruesi ka detyrim që të kompensoj dëmin për shkak asgjësimit apo dëmtimit të mjetit motorik gjatë shpëtimit nga veprimi i dëmshëm, dëmin për shkak përdorimit të veshjeve, batanijeve dhe ngjajshëm për shuarjen e zjarrit, dëmin e shkaktuar nga shiu dhe bora që janë paraqitur pas dëmtimit të mjetit motorik dhe dëmin që është shkaktuar në sendet që janë pjesë e mjetit motorik. Kur flasim për komensimin e dëmit mbi bazën e kontratës së sigurimit kasko është me rëndësi të potencohen rrethanat që janë mbulesë e sigurimit kasko. Vetëm kur përcaktohet ekzistenca e mbulesës së sigurimit për rrethanat e caktuara që kanë lindur rastin e siguruar, mund të bëhët fjalë për realizimin e detyrimit për shpërblim të dëmit nga baza e sigurimit kasko. Në këtë drejtim Kolegji Civil i Gjykatës së Lartë të Shqipërisë në çështjen civile Nr i Regj. Themeltar, Vendimi Nr duke gjykaur detyrimin për të kompensuar detyrimin kontraktor të rrjedhur nga kontrata e sigurimit kasko ka institucionalizuar qëndrimin se me rëndësi është zbërthimi i mbulesës së sigurimit në kornizat e kontratës së sigurimit kasko. Nëse palët kanë kontraktuar që mbulesa e sigurimt nuk do të përfshijë dëmet e shkaktuara nga zjarri apo eksplozioni që vijnë nga shkaqe të brendëshme të mjetit motorik, dëmet e shkaktuara nga zjarri apo eksplozioni ku shkak ka qenë pirja e duhanit në mjetin motorik, dëmet kur aksidenti nuk është njoftuar në polici apo në repartin zjarrfikës, atëherë gjykata duhet të konkludojë për një gjë të tillë duke u bazuar në prova të shqyrtuara në seancë gjyqësore. Për rastin konkret, gjykata për të arritur në përfundimin nëse siguruesi është e detyruar të dëmshpërblejë pronarin e mjetit motorik për dëmin e shkaktuar nga djegia e saj, do të duhet të ishte hetuar fakti nëse djegia është shkaktuar ose jo nga zjarri apo eksplozioni që vjen për shkaqe të brendëshme të mjetit motorrik apo ka qenë shkak pirja e duhanit në këtë mjet. Për të sqaruar këto rrethana, gjykata ka vlerësuar se veç detyrimit që vetë palët 63

64 kanë për të provuar pretendimet e tyre, gjykata e apelit në rigjykim duhet të administrojë dosjen hetimore dhe përfundimet e hetimit të çështjes penale nga ana e organit të prokurorisë, me qëllim që në marrjen e vendimit të mbështetet në të dhënat dhe aktet e shqyrtuara në seancë gjyqësore dhe bindjen e brendëshme ta formojë nga shqyrtimi i të gjitha rrethanave të çështjes në tërësinë e tyre. Siguruesi nuk ka detyrim për të kompensuar shpenzimet për heqjen e shkaqeve për dëmin, shpenzimet për nxjerrjen e mjetit motorik që ka rëshqitur nga rruga e që në ato rrethana nuk është shkaktuar Rasti i sigurimit, shpenzimet për intervenimin e njësisë zjarrfikëse, shërbimet e të cilavë në paraqitjen e rastit të siguruar janë pa pagesë. Po ashtu, siguruesi nuk ka detyrim që të mbulojë dëmet që shkaktohen për shkak difekteve gjatë kohës së qarkullimit të mjetit motorik, nëse nuk shkaktohet aksident automobilistik. Përndryshe kur shkaktohet aksident automobilistik, zjarr dhe eksplodim si pasojë e difekteve të mjetit motorik, siguruesi është i detyruar ti mbulojë ato dëme. Sigurimi kasko përfshinë edhe sigurimin e bagazhit të mjetit motorik, ekzemplar të koleksioneve të mallërave dhe gjësendeve në mjetin motorik, veglave, pajisjeve dhe teknikës lëvizëse që shërbejnë për ushtrimin e veprimtarisë profesionale e që barten në mjetin motorik. 64

65 KREU I II PËRMBAJTJA E MARRËDHËNIES JURIDIKE TË SIGURIMIT 65

66 II.1. Shqyrtime të përgjithëshme Aksidentet automobilistikë bëjnë që njerëzit të futën në raporte juridike mes tyre. Ky raport është marrëdhënie e caktuar, që ka karakter shoqëror e ekonomik dhe që mbart në vete një përmbajtje me karakter pasuror ose statusor. Këto raporte midis dëmtuesit dhe të dëmtuarit krijohen gjithmonë si marrëdhënie fakti. Ndërkaq, normat juridike civile që i rregullojnë marrëdhëniet reciproke të këtyrë dy subjekteve, përkatësisht të drejtat dhe detyrimet e tyre janë kushte të domosdoshme për lindjen e çdo marrëdhënie juridike, sepse parashikojnë rrethanat që sjellin lindjen e marrëdhënieve juridike si dhe përcaktojnë të drejtat dhe detyrimet e pjesëmarrësve në marrëdhëniet juridike detyrimore. Marrëdhëniet juridike civile që lindin si pasojë e aksidenteve automobilistike nuk i krijon ligji në kuptimin klasik të fjalës, por ato krijohen vetëm atëherë kur vërtetohen rrethanat e parashikuara nga ligji, rrethana këto që konsidrohen fakte juridike. Për tu shfaqur një marrëdhënie juridike civile si pasojë e aksidentit automobilistik duhet të plotësohen parakushtet materiale dhe ato juridike. Parakushtet materiale tek këto marrëdhënie jurdike civile, rezultojnë nga nevojat dhe interesat e subjekteve të marrëdhënies juridike civile, midis të cilëve është shfaqur ajo marrëdhënie. Interesat e këtyre subjekteve i referohen përmbajtjes së asaj marrëdhënie, përkatësisht zbatimit të të drejtave dhe detyrimeve. Parakushti material është vetë shkaktimi i dëmit në aksidentet automobilistike. Shkaktimi i dëmit në këtë rast kushtëzon krijimin e raportit midis subjekteve konkrete, hyrjen e tyre në një relacion konkret dhe përcaktimin e sjelljeve të caktuara në ato raporte. Parakushtet juridike tek këto marrëdhënie juridike civile rezultojnë nga normat juridike që i referohen rregullimit juridik të marrëdhënieve juridike civile, përgjegjësisë civile deliktore, bazës juridike për shpërblimin e dëmit nga autopërgjegjësia, rastit të siguruar dhe fakteve tjera relavante për rastet konkrete brenda kuadrit të së drejtës objektive. Si të gjithë marrëdhëniet juridike edhe marrëdhëniet juridike civile që shfaqen si pasojë e shkaktimit të dëmit në aksidentet automobilistike krijohen midis personave konkret të cilët me këtë rast fitojnë statusin e subjektit të marrëdhënies juridike. Dëmtuesi dhe i dëmtuari si palë në marrëdhënien juridike civile të shafqur për shkak të shkaktimit të dëmit, për faktin e zbatimit të sigurimit të detyrueshëm nga përgjegjësia për dëmin e shkaktuar në aksidentet automobilistike nuk do të fitojnë të drejta subjektive dhe të marrin përsipër detyrime juridike drejtpërdrejtë njëri prej tjetërit, por të drejtat dhe detyrimet që u përkasin atyre nga fakti i shkaktimit të dëmit do të shfaqen në kuadër të përmbajtjes së marrëdhënies juridike të sigurimit nga përgjegjësia. Pikërisht, tërësia e të drejtave subjektive dhe e detyrimeve juridike përkatëse tek marrëdhënia juridike e sigurimit nga përgjegjësia do të shfaqen midis siguruesit dhe të siguruarit. Të drejtat dhe detyrimet e subjekteve në një marrëdhënie juridike normalisht që drejtohen në shpërblimin e dëmit të shkaktiuar. 66

67 II.2. Subjektet në marrëdhëniet juridike të sigurimit Subjektet janë elemente përbërëse të marrëdhënies juridike të sigurimit nga përgjegjësia. Ata janë personat që marrin pjesë në marrëdhënien konkrete juridike me cilësinë e titullarit të drejtave subjektive civile dhe detyrimeve juridike përkatëse. Kur është fjala për subjektet e marrdhënies juridike civile që futen në marrëdhëniet juridike civile për shkak të shkaktimit të dëmit, atëherë vlen të përmendet se dëmtuesi dhe i dëmtuari janë persona që fitojnë cilësinë e titullarit të të drejtave subjektive civile dhe detyrimeve juridike përkatëse. Dëmtues është ai subjekt i raportit juridik i cili detyrohet për shpërblim të dëmit dhe është përgjigjegjës për dëmin e shkaktuar. Nga pikëpamja e marrëdhënieve pasurore ajo është palë debitore sepse është titullar i detyrimit që t ia shpërlejë dëmin të dëmtuarit 131. Në raportet juridike të krijuara për shkak të dëmit të shkaktuar me mjetin motorik në cilësinë e dëmtuesit mund të paraqitet: pronari i mjetit motorik, poseduesi i autorizuar i mjetit motorik dhe poseduesi i paautorizuar i mjetit motorik. Pronari i mjetit motorik do të përgjigjet për dëmin e shkaktuar me mjetin e vet motorik edhe në rastet kur e drejton vet atë, edhe kur e drejton personi tjetër me pëlqimin e pronarit, pavarsisht se ky i fundit a e përdor mjetin motorik per intersin e vet apo të pronarit. Poseduesi i autorizuar është personi që nga ndonjë bazë juridike e shfrytëzon mjetin motorik ( e ka në huapërdorje) apo e mbykqyr atë (kur mjeshtri e mbikqyr në rastet e riparimit të mjetit motorik). Ai do të përgjigjet për dëmin e shkaktuar me mjetin motorik të cilin e drejton vet. Nëse poseduesi i mjetit motorik ja ka besuar atë një personit tjetër për tu shërbyer ai dhe vetë është gjendur në atë mjetë motorik si udhëtar, atëherë ai nuk e fiton të drejtën për shpërblim të dëmit të shkaktuar gjatë atij udhëtimi sepse nuk konsiderohet person i tretë. Për të gjitha rastet kur mjeti motorik vëhet në qarkullimin juridik ekonomik dhe bartet tek një person tjetër pa ndonjë titull juridik për bartje, për dëmin e shkaktuar nga ai mjet motorik nuk përgjigjet pronari formal i tij, por poseduesi i drejtpërdrejtë. Në të gjitha raste tjera kur mjeti motorik dërgohet tek mjeshtri për riparim dhe gjatë vozitjes provuese nga ana e mjeshtrit shkaktohet dëmi, atëherë pronari i mjetit motorik nuk përgjigjet për dëmin e shkaktuar, por mjeshtri. Situata nuk është e njejtë kur mjeti motorik për riparim i është besuar një personi që nuk është mjeshtër, atëherë nuk mund të lirohet nga përgjegjësia për dëmin e shkaktuar edhe vetë pronari i mjetit motorik. 132 Poseduesi i paautorizuar është personi i cili deri te mjeti motorik ka ardhur në mënyrë të paligjshme. Personat e tillë do të përgjigjen për dëmet e shkaktuara gjatë kohës së posedimit të mjetit motorik të cilin e ka drejtuar vetë. Meqë mjete motorike konsiderohen sende të rrezikshme, poseduesi i një sendi të rrezikshëm gjithmonë përgjigjet për dëmin që është shkaktuar lidhur me sendin e tillë, përveç kur nuk arrihet të provohet se dëmi buron nga ndonjë shkak që nuk ka të bëjë me sendin, veprimi i të cilit nuk ka qenë e mundëshme të parashikohet, as të shmanget ose të evitohet. Mirëpo, pasi aplikohet sigurimi i detyrueshëm për dëmet e shkaktuara nga mjetet motorike, i cili ka karakter të sigurimit nga përgjegjësia, përgjegjës për dëmin e shkaktuar është bashkësia për sigurime. Bashkësia për sigurime ka detyrim në 131 Gale Galev, Jadranka Daboviq, Obligaciono pravo, Shkup, 2008, fq Shih : Ivica Crnić, Ante Ilić, Osiguranje i naknada štete u saobraćaju, Zagreb, 1987, fq

68 shpërblimin e dëmit personave të tretë të dëmtuar nga përdorimi i mjetit motorik nga baza e sigurimit të aotupërgjegjësisë. Siguruesi në të gjitha këto raste e ndanë fatin e të siguruarëve të vet, përkatësisht personave (të dëmtuarëve), të cilave u është shkaktuar dëm me përdorimin e mjetit motorik. 133 Detyrimi i bashkësisë për sigurime për shpërblim të dëmit personave të tretë do të përjashtohet vetëm në qoftë se veprimi i të dëmtuarit është shkaku i vetëm i dëmit. Në qoftë se, i dëmtuari është pjesërisht fajtor për dëmin, shpërblimi zvoglohet përpjesëtimisht. Edhe veprimi i personit të tretë e përjashton përgjegjësinë e poseduesit të mjetit motorik vetëm në qoftë se është shkaktar i vetëm i dëmit. Bashkësia për sigurime mund të lirohet nga detyrimi për shpërblim të dëmit, në qoftë se personi i tretë është fajtor për një gjë të tillë. Në rastet kur personi i tretë është pjesërisht fajtor për dëmin e shkaktuar nga mjeti motorik, atëherë personi i tretë dhe bashkësia për sigurime, do t i përgjigjen të dëmtuarit në mënyrë solidare. Bashkësia për sigurime ka të drejtën e regresit ndaj personit të tretë në përpjestim me lëshimet e tyre të ndërsjellta. Ndërkaq, për dëmet e shkaktuara personave të tretë me rastin e përplasjeve të dy mjeteve motorike, përgjegjesia nuk kualifikohet sipas fajit, por sipas kriterit objektiv, për të cilën çështje do të flasim në vazhdim të punimit. Ndërkaq, i dëmtuar është personi i cili ka përjetuar vdekje apo lëndime trupore, cënim të shëndetit, përkatësisht të cilit i janë shkatërruar sendet e caktuara si pasojë e përdorimit të mjetit motorik. Pra, i dëmtuari është pala të cilës i është shkaktuar dëm në pasurinë apo trupin e tij përfshirë edhe jetën. Në të gjitha rastet kur veprimi i dëmshëm do të shkaktojë pasoja mbi një të mirë juridike që nuk i takon askujt, atëherë në atë rast nuk mund të bëhet fjalë për person konkret të dëmtuar sepse ajo e mirë nuk ka titullar dhe cënimi i asaj të mire nuk llogaritet si dëm në kuptimin juridik. Në cilësinë e personit të dëmtuar mund të paraqitet personi që ka përjetuar dëm, i cili gjendet jashtë mjetit motorik, personi që gjendet mbrenda mjetit motorik si dhe vet drejtuesi i mjetit motorik që është përfshi në fatkeqësinë e komunikacionit, e cila është shkaktuar pa fajin e tij. Dëmtues mund të jenë edhe personat të cilat janë në lidhje familjare apo që i ka ushqyer ose për të cilët ka qenë i detyruar ti ushqejë personi i cili ka përjetuar pasoja vdekjeprurëse në fatkeqësinë e komunikacionit. Për ata, nga ajo marrëdhënie rezulton e drejta të kërkoj që të shpërblehet dëmi i shkaktuar. E drejta për shpërblim të dëmit të shkaktuar me përdorimin e mjetit motorik nga baza e sigurimit të autopërgjegjësisë nuk u takon të gjithë viktimave (të dëmtuarëve) në komunikacion, por vetëm atyre që paraqiten si shfrytëzues të kontratës për sigurim nga autopërgjegjësia. Këto persona e kanë cilësinë e personave të tretë dhe e gëzojnë të drejtën në shpërblim të dëmit nga baza e sigurimit të autopërgjegjësisë, për çka do të flasim në vazhdim të punimit. 1. Bashkësia (shoqëria) e sigurimit Bashkësitë e sigurimit janë subjekte të së drejtës që kanë për detyrë kryerjen e detyrimeve qё dalin nga dёmet e ndodhura mbrenda dhe jashtё territorit tё Republikёs sё Maqedonisё, nga mjetet motorike tё panjohura ose tё pasiguruara, ose automjete qё janё tё siguruara nё shoqëritë e sigurimit tё falimentuar, si edhe pёr dёme nga automjetet me targa tё huaja, por qё ndodhin nё territorin e Republikёs sё Maqedonisё. Pra, ata janë persona jurdik që marrin pjesë në dhënjen e shërbimeve të sigurimit. Ata mund të jenëtitullarë të të drejtave dhe detyrimeve juridike civile, sepse në fakt paraqesin një 133 shih: Besnik Nikçi, Pravni Polozhaj oshteçenih lica u obaveznom osiguranju od autoodgovornosti, Prishtinë, 1986, fq

69 kolektiv njerëzish të cilët kanë një masë pasurore, domethënë tubim të vlerave ekonomike me qëllim të kryerjes së një veprimtarie të caktuar ekonomike. Në tregun e sigurimeve në Maqedoni në mënyrë aktive veprimtarinë e sigurimit e kanë ushtruar 15 bashkësi për sigurime, nga të cilat 11 ushtrojnë sigurimin jojetësor, kurse 4 ushtrojnë sigurimin jetës, kurse shoqëritë e brokerëve sigurues janë gjithësej 18. Ndërkaq, risigurim ushtron vetëm një bashkësi për sigurime.është me rëndësi të përmendet se Bashkësitë e sigurimeve që ushtrojnë veprimtarinë në Maqedoni, më shumë se gjysma e tyre e kanë filialën në vendet e Bashkimit Europian. Figura 2, Bashkësitë e sigurimeve që ushtrojnë veprimtarinë e sigurimeve sipas filialës 134 Bashkesite e sigurimeve sipas filiales Ne Bashkimin Europian Ne Maqedoni 40% 60% Bashkësitë për sigurime kanë cilësinë e siguruesit në marrëdhëniet juridike të sigurimit. Ata janë persona juridik që kanë kapitalin e tyre themeltar për të ushtruar veprimtarinë për çka edhe janë themeluar. Ata janë të detyruar që gjatë gjithë kohës që janë pjesmarrës në tregun e sigurimeve të disponojnë me kapital adekuat në proporcion me vëllimin e punës. Ky detyrim nuk lejon mundësinë që shoqëritë për sigurime të bien në inslovencë. Secila bashkësi për sigurime duhet të garantojë rreziqet për të cilat është ekspozuar ajo dhe nuk duhet t i tejkalojë kufizimet e parapara me ligj. Kapitali i shoqërisë për sigurime është i përbërë prej kapitalit themeltar dhe plotësues. Gjatë përllogaritjes së kapitalit themeltar merren për bazë: kapitali i paguar aksioner, rezervat e shoqërisë, fitimi i transmetueshëm jo i shpërndarë, etj. Nuk merren për bazë gjatë vlerësimit të kapitalit themeltar të shoqërisë për sigurime fletëaksionet e 134 Të dhënat janë marrë nga Ministria e pënëve të brendshme të Maqedonisë, 69

70 vetëshoqërsisë për sigurime, mjetet afatgjata jomateriale, humbjet jo të mbuluara të transmetueshme, humbjet gjatë vitit vijues. Kapitali plotësues i shoqërisë për sigurime përmban këto segmente të karakterit finansiar: kapitalin e paguar aksioner prej aksioneve kumulative prioritare, mjetet debitore subordinuese dhe letrat me vlerë me afat të pacaktuar pagimi. Për të ruajtur aftësinë paguese, bashkësitë për sigurime krijojnë rezervat e tyre. Me anë të rezervave siguruese ata ruajnë aftësinë paguese për detyrimet që rezultojnë nga kontratat për sigurim. Ata dedikohen për detyrimet kontraktore nga fusha e sigurimit për një periodë të gjatë kohore. Kjo rezervë siguruese ka lartësinë jo më pak se gjysma e shumës mesatare të primit të sigurimit të realizuar në dy vitet e fundit të funksionimit.është me rëndësi të përmendet se në tregun e sigurimeve në Maqedoni, 14 Bashkësi të sigurimeve sipas strukturës pronësore janë themeluar nga investitor të huaj, kurse 1 është themeluar nga investitor i brendshëm. Figura 3. Bashkësitë e sigurimeve sipas strukturës pronësore. 135 Struktura pronesore e Bashkesive te sigurimit, 2011 Investitor te brendshem Investitor te jashtem 7% 93% Pra, siguruesi ёshtё person juridik i cili kryen punёt në fushën e sigurimit. Ata janë shoqëritë e sigurimeve me vendndodhje nё Republikёn e Maqedonisё tё cilёt kanё marrё leje nga Agjencia e mbikёqyrjes sё sigurimeve për të ushtruar veprimtarinë e sigurimit. Siguruesi bën pranimin e pagesave periodike nё formё tё primit të sigurimit nga ana e të siguruarit për të marrë detyrim për shpërblimin e dëmit të shkaktuar personave të tretë në aksidentet automibilistike. Subjektet që ushtrojnë veprimtarinë e sigurimeve nuk janë të lirë në tregun e sigurimeve në pikëpamje të zbatimit të rregullave për menaxhim, në rastet e paraqitjes së rastit të siguruar. Ata monitorohen nga Agjencia e mbikёqyrjes sё sigurimeve me theks 135 Të dhënat janë marrë nga Ministria e pënëve të brendshme të Maqedonisë, 70

71 të vecantë për kryerjen e veprimtarisë brenda suazave tё rregullave pёr administrim me rastin e siguruar dhe raportet me Byronë nacionale të sigurimit. Në aspektin orgnizativ dhe funksional, bashkësitë e sigurimeve ballafaqohen me ndëshkime. Format e ndryshme të kontrolleve janë futur në vlerësimin e aftësisë apo gadishmërisë së siguruesit për të korigjuar mosfunksionimin organizativ, për të arritur nivelet e drejtësisë organizative dhe efikasitetin e kontrolleve të brendshme. Në këtë drejtim, bëhet fjalë për kontrollin sektorial, i cili shtrihet brenda testimeve në formën e provave të kontabilitetit. Kontrolli sektorial i bashkësisë për sigurime shtrihet midis aftësisë paguese të siguruesit dhe mbrojtjes së shfrytëzuesëve të sigurimit. Kontrolli, sidomos ka për synim menaxhimin e shëndoshë dhe të kujdesshëm të veprimtarisë së sigurimit dhe risigurimit, transparencës dhe sjelljes korekte të kompanisë, ndërmjetësuesëve dhe të angazhuarëve në këtë veprimtari duke pasur parasyshë efikasitetin, konkurencën në sistemin e sigurimit, mbrojtjen e të siguruarit dhe personave të tjerë që kanë të drejta në përfitimet e sigurimit, në informacione dhe mbrojtje 136 Siguruesi, gjatë gjithë veprimtarisë së tij monitorohet për vlerën e kapitalit dhe vëllimin e punës. Siguruesit janë të detyruar tё mbajnё nё vazhdimёsi vlerёn e kapitalit nё lartёsinë e caktuara dhe gjithnjë të jenë nё varshmёri me vёllimin e sigurimeve të kontraktuara dhe detyrimet për paraqitjen e rastit të siguruar. Përveç kësaj, ata monitorohen edhe për nivelin e llogarive të rezarvave teknike në raport me aftësinë për t i mbuluar të gjitha detyrimet që rezultojnë nga sigurimet e kontraktuara. 2. Byroja nacionale për sigurimin Byroja nacionale ёshtё person juridik i themeluar dhe drejtuar nga shoqëritë e sigurimeve tё cilat kryejnё punё rreth sigurimit lidhur me autopergjegjësinë me vendndodhje nё Republikёn e Maqedonisё. Kjo Byro posedon të dhënat e sigurimit të detyrueshëm për përgjegjësinë e pronarit apo shfrytëzuesit të mjetit motorik për dëmet e shkaktuara personave të tretë, me qёllim tё rritjes sё efikasitetit nё zgjidhjen e kёrkesave pёr shpërblim tё dёmeve qё ndodhin nёpёr fatkeqёsitё e komunikacionit me pёrdorimin e mjeteve nё territorin e Republikёs sё Maqedonisё dhe nё territorin e vendeve anёtare tё sistemit të Kartonit jeshil të sigurimit. 3. Agjencia e mbikqyrjes së sigurimeve Nё kushte e zhvillimit të hovshëm të industrisë automobilistike dhe përdorimit të tyre në jetën e përditshme janë shfaqur shumë sfida ndaj rreziqeve në aksidentet automobilistike. E drejta e sigurimeve rolin e vet e shtrinë pikërisht në fushën e menaxhimit të rrezikut. Për të forcuar kapacitetet dhe efektivitetin e sigurimit në Maqedoni është themeluar Agjencia e mbikëqyrjes së sigurimeve. Ajencia është një institucion publik që në vete ka përgjegjësinë për rregullimin dhe mbikëqyrjen e tregut të sigurimit dhe operatorëve që ushtrojnë aktivitetin e tyre në këtë sektor. Përveç të tjerash, Agjencia ka për qëllim të ofrojë mbrojtje adekuate të të drejtave dhe interesave të të siguruarit dhe të sfrytëzuesve të produkteve dhe shërbimeve të sigurimit në vend. Agjencia ka këtë strukturë organizative: Këshillin e ekspertëve dhe Kryetarin. Këshilli i ekspertëve është strukturë udhëheqëse e Agjencionit. Ai përbëhet nga pesë anëtarë. Njëri prej anëtarëve të Këshillit të ekspertëve është kryetar. Kryetari 136. Në lidhje me këtë shih: Luigi Desiderio, Temi e problem di diritto della assicurazioni, Giuffrè Editore, Milano, 2010, fq

72 dhe katër anëtarët e Këshillit i emërohen dhe shkarkon Kuvendi i Republikës së Maqedonisë me propozim të Qeverisë. Me Agjencinë udhëheq Kryetari i Këshillit të ekspertëve. Në kuadër të këtij institucioni funksionojnë: Departamenti pёr mbikёqyrje; Departamenti pёr rregullativё dhe licencim dhe Departamenti pёr punё tё pёrgjithshme dhe administrative. 4. Pёrfaqёsimi nё sigurim Përfaqësimi është një marrëdhënie juridike civile në bazë të së cilës një subjekt i së drejtës, i cili quhet përfaqësues, kryen veprime juridike në emër e për llogari të një subjekti tjetër, që quhet i përfaqësuar, kurdo herë brenda të drejtave që i janë dhënë, me ligj ose me vullnetin e të përfaqësuarit. 137 Pra, personi që e kryen veprimin juridik është ai që transmeton vullnetin e personit tjetër, në emër të të cilit dhe për llogarinë e të cilit kryhet veprimi në fjalë. Marrëdhënia juridike e përfaqësimit krijon raport juridik të brendshëm midis përfaqësuesit dhe të përfaqësuarit dhe raport juridik të jashtëm midis përfaqësuesit dhe personit të tretë. Instituti i përfaqësimit te veprimtaria e sigurimit si tek të gjitha fushat tjera të veprimit të tij, përmban ndërmarrjen e veprimeve juridike; ndërmarrjen e veprimeve juridike në emrin e përfaqësuesit; ndërmarrjen e veprimeve juridike për llogari të përfaqësuesit dhe ndërmarrjen e veprimeve juridike brenda tagrave që i jepen përfaqësuesit të sigurimit. Sigurimi paraqet autorizimin që posedon personi i caktuar për pregatitjen dhe lidhjen e kontratës pёr sigurimin nё emёr dhe pёr llogari tё njё apo mё tepёr siguruesëve. 138 Pёrfaqёsimin nё sigurim e realizojnë vetёm ato persona tё cilёt kanë marrё leje nga Agjencia. Përfaqësues në sigurim janë: personat fizik qё ofrojnё shёrbime tё pёrfaqёsimit nё sigurime, shoqëritë pёr pёrfaqёsim nё sigurime me vendndodhje nё Republikёn e Maqedonisё dhe bankat. Këto subjekte për të ushtruar këtë tagër duhet të posedojnë liçencё tё lёshuar nga Agjencia e mbikёqyrjes së sigurimeve. Liçenca është baza juridike e zbatimit të përfaqësimit në fushën e sigurimeve. Pra, e drejta për të deklaruar vullnetin dhe për të marrë veprime juridike në emër dhe për llogari të siguruesit, bëhet vetëm në qoftë se për një gjë të tillë ka bazë juridike. Kjo mundëson që efektet juridike të deklarimit të vullnetit dhe të kryerjes së veprimeve juridike nga ana e përfaqësuesit të sigurimit të shtrihen tek i përfaqësuari, i cili duhet të fitojë të drejta dhe të merr përsipër detyrime që rrjedhin nga ato veprime juridike Ndërmjetësimi në sigurim Në aktivitetet e sigurimit ekziston mundësia që ndërmjetësuesi në sigurim t i ushtrojë ata. Ndërmjetësimi në sigurim është aktivitet që përfshinë ndёrmjetёsimin nё kontraktimin ose kryerjen e punёve pёr pregatitjen e kontratave pёr sigurim si edhe ndihmёn gjatё kryerjes sё tё drejtave nga kontratat pёr sigurimin, gjegjёsisht risigurimin, e veçanёrisht gjatё zgjedhjes sё kёrkesave pёr shpёrblimin e dёmit që rezultojna nga 137 Kudret Çela, Nazmi Biçoku,, Bazat e së drejtës civile të RPSSH, Tiranë, 1983, fq Shih më gjër.:luigi Desiderio, Temi e problemi di diritto della assicurazioni, Giuffrè Editore, Milano, 2010, fq Shih : Robert I. Mehr, Fundamentals of insurance, Second Edition, Irwin, 1986, fq

73 paraqitja e rastit të siguruar. 140 Ndërmjetësues në sigurim mund tё jenё vetёm personat fizik tё cilёt pёr kёtё aktivitet kanё liçencё tё lёshuar nga Agjensioni pёr mbikёqyrje tё sigurimit dhe janë nё marrёdhёnie punё nё shoqërinë e ndërmjetësuesëve pёr sigurim. Ndërmjetësuesi i sigurimit ka për detyrë t i mbrojё tё drejtat dhe interesat e tё siguruarёve. Ai duhet të jep sqarime dhe kёshilla të siguruarëve pёr tё gjitha informacionet në fazën e lidhjes së kontratёs për sigurimin. Përveç kësaj, ndërmjetësuesi ka për detyrë të përgatisë analizë për rrezikun dhe të jep mbulesë mё tё pёrshtatshme sigurimi dhe t i ndihmojë të siguruarit dhe shfrytëzuesit të sigurimit që t i kryejnë aktivitetet ligjore nё afatet e parapara e tё cilat janё parakushte pёr të pёrfituar dhe gёzuar tё drejtat qё dalin nga kontrata pёr sigurimin. Autorizimet e ndërmjetësuesit shtrihen edhe në përgatitjen e dokumentacionit dёshmues pёr bazёn dhe lartёsinё e kёrkesёs pёr dёmshpёrblim, grumbullimin e dёshmive tё tjera tё nevojshme. II.3. Objekti i marrëdhënies juridike të sigurimit Të drejtat dhe detyrimet e subjekteve në marrëdhëniet juridike civile drejtohen mbi një objekt të caktuar, pa të cilin vetë marrëdhënia juridike nuk do të kishte kuptim, nuk do të mund të krijohej dhe të ekzistonte. Lënda apo objekti i sigurimit është element esencial i marrëdhënies juridike të sigurimit. Për të përcaktuar lëndën e sigurimit në literaturën e së drejtës së sigurimit ekzistojnë shumë teori. Me këtë rast, kemi veçuar teorinë e interesit, teorinë e rrezikut, teorinë e prestacionit dhe teorinë rreth sendeve. Sipas teorisë së interesit, lënda e sigurimit është mbulimi reciprok i një rasti që shkakton humbje materiale apo dëmin jomaterial tek personi i caktuar. Ndërkaq, teoria e presticionit në thelbin e lëndës së sigurimit trajton detyrimin( dare dhe facere). Ajo duke trajtuar interesin individual dhe social që arrijnë sendet trupore në marrëdhëniet midis njerëzve, ka veçuar detyrimin e subjekteve si lëndë e sigurimit. Teoria rreth sendeve me lëndë të sigurimit nënkupton sendin apo personin që sigurohet. Megjithatë, është me rëndësi të themi se çështja e objektit të marrëdhënies juridike të sigurimit është rregulluar me ligj. Zgjidhjet ligjore kanë përcaktuar fushën e veprimit të sigurimit të detyrueshëm në sektorin e transportit. Sigurimi i detyrueshëm në sektorin e transportit përfshin: sigurimin e pasagjerëve nga aksidentet në transportin publik, sigurimin e përgjegjësisë së pronarit ose të përdoruesit të mjetit motorik, që në vijim do të referohet si sigurimi i pronarit, për dëmet shkaktuar palëve të treta nga përdorimi i këtij mjeti, sigurimin e përgjegjësisë së pronarit ose të përdoruesit të avionit, që në vijim do të referohet si sigurimi i pronarit, për dëmet shkaktuar palëve të treta dhe pasagjerëve nga përdorimi i këtij avioni dhe sigurimin e përgjegjësisë së pronarit ose të përdoruesit të mjetit lundrues, që referohet si sigurimi i pronarit, për dëmet shkaktuar palëve të treta nga përdorimi i këtij mjeti. 141 Kur flasim për të drejtën e sigurimeve në aksidentet automobilistike, vlen të përmendet se sigurimi i përgjegjësisë së pronarit të mjetit të transportit për dëmet e shkaktuar palëve të treta mbulon edhe dëmet e shkaktuara nga përdorimi i mjetit prej 140 Shih më gjër.:luigi Desiderio, Temi e problemi di diritto della assicurazioni, Giuffrè Editore, Milano, 2010, fq Krahaso përmbajtjen e nenit 2 të Ligjit për sigurimin e detyrueshëm në sektorin e transportit të Shqipërisë. 73

74 personave të tjerë, kur këta e përdorin mjetin me miratimin e pronarit. Kjo në fakt është objekt i marrëdhënies juridike të sigurimit. II.4. Përmbajtja e marrëdhënies juridike të sigurimit Përmbajtja e marrëdhënies juridike civile është elementi substancial i saj. Në asnjë rrethanë nuk mund të shfaqet një marrëdhënie juridike civile pa të drejtat dhe detyrimet e subjekteve mes të cilave ajo është shfaqur. Përmbajtja e marrëdhënieve juridike civile të sigurimit nga përgjegjësia përbëhet nga tërësia e të drejtave dhe detyrimeve të subjekteve që marrin pjesë në këtë marrëdhënie. Të drejtat dhe detyrimet e këtyre subjekteve janë të lidhura ngushtë me njëra tjetrën pasi që të drejtës së njërës palë i korrespondon detyrimi i palës tjetër dhe anasjelltas. Përmbajtja e marrëdhënies juridike të sigurimit nga përgjegjësia, synon arritjen e qëllimeve të caktuara, përkatësisht arritjen e interesave të ligjshme të subjekteve të marrëdhënies juridike konkrete. Termi të drejta subjektive përdoret me qëllim që të dallohen të drejtat e pjesëmarrësve të marrëdhënies juridike dhe tërësia e normave juridike nga vetë ligji, i cili po ashtu quhet e drejtë. Marrëdhënia juridike e sigurimit është materie ligjore. Palët në këtë marrëdhënie juridike kanë detyrim ligjor që të jenë bartës të të drejtave dhe detyrimeve të caktuara në fazat konkrete të zhvillimit të marrëdhënies juridike të sigurimit. Sigurmi nga përgjegjësia për dëmin e shkaktuar nga përdorimi i mjetit motorik është detyrim ligjor dhe dy palët mbi bazën e këtij detyrimi futen në këtë marrëdhënie juridike. Në fillim marrëdhënia juridike e sigurimit ka të bëjë midis palëve kontraktuese, siguruesit dhe të siguruarit, ndërkaq kur do të paraqitet Rasti i sigurimit në këtë marrëdhënie juridike do të futet edhe personi i tretë i dëmtuar. Pra, përveç të siguruarit, i cili me siguruesin ka lidhur kontratë për sigurim, para së gjithash për mbrojtjen e pasurisë së vet ose personave, me sigurim më së shumti sigurohet dobia e disa personave të tjerë, qoftë në bazë të vullnetit të të siguruarit, qoftë në baza tjera 142. Në këto raporte lindin marrëdhëniet juridike midis siguruesit dhe të siguruarit me të drejta dhe detyrime konkrete dhe siguruesit dhe personave të tretë shfrytëzuesit të sigurimit, po ashtu me të drejta dhe detyrime konkrete. Raportet juridike midis siguruesit dhe të siguruarit (kontraktuesit të sigurimit), përkatësisht të drejtat dhe detyrimet midis tyre në të gjitha fazat e marrëdhënies juridike të sigurimit, përcaktohen me ligj 143, me kontratën për sigurim, apo me aktet tjera të sigurimit. Është me rëndësi të përcaktohet momenti fillestar i krijimit të të drejtave dhe detyrimeve midis palëve. Siguruesi dhe i siguruari do të futen në raporte juridike nga momenti i lidhjes së kontratës për sigurim, përkatësisht nga momenti i posedimit të Kartonit jeshil të sigurimit apo sigurimit kufitar. Po ashtu, me rëndësi është edhe përcaktimi i momentit të ofertës për lidhjen e kontratës në raport më çastin e lindjes së të drejtave dhe detyrimeve nga sigurimi. Ofertën për lidhjen e kontratës së sigurimit e bën siguruesi nga vetë fakti i ushtrimit të veprimtarisë së sigurimit në tregun legal të sigurimit. Megjithatë, në aspektin juridik, përkundër faktit të bërjes së ofertës për lidhjen 142 Predrag Shulejiç, Pravni polozhaj korisnika osiguranja, Revista juridike Pravni zhivot, nr. 10, Beograd, 1998, fq Nenet të LMD-së rregullojnë raportet juridike midis siguruesit dhe të siguruarit 74

75 e kontratës, palët gjatë kontraktimit janë të kufizuar sepse kontrata për sigurim nga natyra e saj juridike është kontratë mbi pëlqimin, prandaj i siguruari është i detyruar në tërësi t i pranojë kushtet e përgjithshme të sigurimit si pjesë përbërëse e kontratës 144. Kontraktuesi i sigurimit mund të disponojë të drejta nga sigurimi vetëm në bazë të pëlqimit të shfrytëzuesit 145. Në kontraktuesin, më tutje bëjnë pjesë të gjitha detyrimet ligjore dhe kontraktore të cilat e ngarkojnë të siguruarin që ndër të tjera janë për shembull: paraqitja e rrethanave me rëndësi për llogaritjen e rrezikut, pagesa e primit të sigurimit, paraqitja e rastit të siguruar 146. I siguruari, sipas mundësive të veta obligohet ta ndihmojë siguruesin për verifikimin e përgjegjësisë, të parashtrojë të dhëna të vërteta dhe të plota lidhur me paraqitjen e dëmit dhe rrethanat në të cilat është shfaqur i njejti. Shfrytëzuesi, këto të drejta nuk i realizon nëpërmjet kontraktuesit, por drejtpërdrejt, që d.m.th.,shpërblimi nga sigurimi është jashtë ndikimit të mbajtësit ose trashëgimtarit të kontraktuesit. Kur parashtrohet kërkesa për shpërblim, i siguruari është detyruar pa vonesë (shtyerje), të lajmërojë siguruesin dhe t i dorëzojë të gjitha argumentet të cilat i përmban kërkesa përkatëse. Po ashtu, i siguruari obligohet ta lajmërojë, siguruesin për ndryshimin e interesit të sigurimit, sidomos në rastet kur tjetërsohet automjeti. Siguruesi, informohet nga ana e të siguruarit për shkaktimin e dëmit që paraqet rastin e siguruar. Pra, përveç pagimit të primit të sigurimit, kontraktuesi i sigurimit duhet të njoftojë siguruesin për faktet relevante për vlerësimin e rrezikut, të injektoi rethanat aktuale që janë vendimtare për vlerësimin e rrezikut dhe të argumentojëekzistencën ose jo të rrethanave të cilat ndikojnë në në vlerësimin e rrezikut. Ky detyrim arsyetohet nga fakti se kontraktuesi i sigurimit është më mirë i informuar për rrethanat errezikut dhe se përcaktimi i gjendjes faktike qëështë vendimtare për vlerësimin e rrezikut nuk është justifikuar të jetë në dorën e siguruesit. Kontraktuesi i sigurimit do të konsiderohet me faj, nëse bën shtrembërimin e fakteve ose vlerësimin e rrezikut mbi bazën e fakteve ekzistuese apo nënvlerësim të rrezikut. 147 I siguruari, detyrohet të ndërmerr masa dhe veprime për të evituar shkaktimin e dëmit, të ofrojë prova për të vërtetuar shkaktimin e dëmit etj. Ai do të analizojë shpërblimin e dëmit nga baza e sigurimit të autopërgjegjësisë, gjë që rezulton nga raportet juridike në mes siguruesit dhe të siguruarit. Shpërblimi i dëmit nga baza e sigurimit të autopërgjegjësisë, bëhet në bazë të rregullave të përgjithshme mbi përgjegjësinë civile për dëmin e shkaktuar nga sendet e rrezikshme sipas përgjegjësisë objektive. Shikuar kështu, shpërblimi i dëmit në këto raste, është i pavarur nga lidhja e kontratës për sigurim, meqë shfrytëzuesi i sigurimit do të realizojë të drejtën në shpërblim të dëmit edhe kur pronari përkatësisht, shfrytëzuesi i mjetit motorik nuk ka lidhur kontratë për sigurim nga autopërgjegjësia. Këtu, te shpërblimi i dëmit, lind raporti juridik midis siguruesit dhe shfrytëzuesit të sigurimit. Ky raport rregullohet me dispozitat ligjore, dhe ka për qëllim mbrojtjen e personit të tretë 148. Së këndejmi, personi i tretë nuk është i zhveshur nga mjetet juridike të kontratës. Personat e tretë gëzojnë të drejtën në kërkesë 144 Velimir Popoviç, vep. e cit. fq Predrag Shulejiç, vep. e cit. fq Jovan Slavniç, Osiguranje i strana ulaganja, Pravni Zhivot, nr. 10 Beograd, 1998, fq Branko Jakša, Pravo osiguranja, Drugo izdanje, Zagreb, 1984, fq Gavanski Branisllav, vep. e cit. fq

76 direkte për shpërblim të dëmit të përjetuar 149. Ai me padi ka të drejtë t i drejtohet pronarit, përkatësisht shfrytëzuesit të mjetit motorik. Po ashtu, ai ka të drejtë të drejtohet me actio directa bashkësisë për sigurime.ngritja e padisë direkte është e lidhur me vërtetimin e ekzistencës së përgjegjësisë civile të të siguruarit 150. Siguruesi nuk do të detyrohet për të shpërblyer dëmin, në qoftë se nuk ekziston përgjegjësia e të siguruarit. Në të vërtetë ekziston e drejta e siguruesit në kundërshtim ndaj shfrytëzuesit 151. Kjo është e varur nga përmbajtja e veprimit të shfrytëzuesit të sigurimit në momentin e shkaktimit të dëmit. Raporti i siguruesit dhe shfrytëzuesit të sigurimit është e interesit të veçantë në parashtrimin e kërkesës për shpërblim. Përgjegjësia e siguruarit nuk do të kualifikohet, nëse i dëmtuari nuk parashtron kërkesë për shpërblim të dëmit edhe pse përgjegjësia e të siguruarit lind me vet shkaktimin e dëmit 152. Shfrytëzuesi i sigurimit gëzon të drejtën e realizimit të dobisë nga kontrata për sigurim, në qoftë se përjeton dëm që përfaqëson rastin e siguruar. II.5. Personat e tretë në sigurimin nga autopërgjegjësia Nga marrëdhënia juridike e sigurimit përfitojnë personat e tretë të cilët mund ballafaqohen me pasojat e rastit të siguruar. Këto persona, nuk janë prezent në fazën teknike të lidhjes sëkontratës së sigurimit, e as në realizimin e të drejtave dhe detyrimeve midis siguruesit dhe të siguruarit. Ata vijnë dhe bëhen prezent në momentin e paraqitjes së rastit të siguruar. Ky rreth i personave gëzon një mbrojtje të drejtpërdrejtë nga efektet e kontratës së sigurimit, por vetëm në rastet kur paraqitet Rasti i sigurimit. Kjo, për faktin se kontrata për sigurim, për rrethin e këtyre personave është res inter alios acta. Personi i tretë, pra nuk është i definuar në momentin e lidhjes sëkontratës së sigurimit. Ai është pjestarë i erga omnesit. Ai do të individualizohet nesë i shkaktohen pasoja që janë të mbuluara me sigurim. Pra, ai nuk është kontraktues i sigurimit, por një shfrytëzues i drejtpërdrejtë i tij, i cili në rrethana të caktuara, fiton një pozitë të caktuar juridike dhe futet në marrëdhënin juridike të sigurimit për të të realizuar mbrojtjen nga pasojat që ka përjetuar në pasurinë, shendetin dhe jetën e tij. Kur flasim për këtë rreth të personave është me rëndësi të përmendim se në rrethanat kur paraqitet Rasti i sigurimit, personi i tretë pozitën e beneficiarit e fiton edhe mbi bazën e Kartonit jeshil të sigurimit apo Sigurimit kufitar. Përveç kësaj, personi i tretë pozitën në fjalë e fiton edhe pavarsisht ekzistëncës së akteve juridike në bazë të të cilave lind marrëdhënia juridike e sigurimit. Atë pozitë, personi i tretë e fiton edhe drejtpërdrejtë nga ligji. Ligji për sigurimin e pasurisë dhe personaveështë fakt juridik në bazë të të cilit marrëdhënia juridike e sigurimit ka shtrirje të efekteve edhe ndaj personave të tretë. I rëndësishme nuk është titulli juridik, por rrethanat që përbëjnë rastin e siguruar. Këto janë rrethanat me pasoja për personin. Personit të tretë do tëduhet t i shkaktohet dëm, qoftë në pasurinë, qoftë në shëndetin apo jetën e tij. Personi i dëmtuar në momentin e shkaktimit të rastit të siguruar paraqitet si shfrytëzues i sigurimit edhe pse nuk është palë kontraktuese dhe nuk ka nënshkruar kontratën për sigurim, apo edhe kur kontrata për 149 Popoviç Velimir, vep. e cit. fq Gavanski Branisllav, vep. e cit. fq shih: Predrag Shulejiç, vep. e cit. fq Shih: Gavanski Branisllav, vep. e cit. fq

77 sigurim fare nuk është lidhur Pra, personi i tretë është personi i dëmtuar dhe paraqitet vetëm në cilësinë e shfrytëzuesit të sigurimit. Kjo pozitë e personit të tretë rezulton nga vetëkontrata e sigurimit, aktet tjera të sigurimit dhe vetë ligji. Midis njerëzve të cilët janë të mbrojtur me sigurimin, ekziston një rreth i personave, i zgjeruar në masë të madhe, e që konsiderohen viktima potencial në aksidentet automobilistike. Kjo është pozita juridik e personave të tretë në marrëdhëniet juridike të sigurimit. Kur bëhet fjalë për pozitën juridike të personit të tretë në raport me rastin e siguruar, kur si pasojë e ka vdekjen, është me rëndësi të përmendet se ai po ashtu duke e ruajtur pozitën e beneficiarit të sigurimit, fiton edhe statusin e trashëgimlënsit. Të drejta e tij që burojnë nga marrëdhënia juridike e sigurimit e që karakterizohen me transmetueshmërinë mortis causa, bëjnë pjesë në masën e trashëgimisë dhe personi i tretë i ndjerë që ka qenë bartës i atyre të drejtave për kohën sa ka qenë gjallë e fiton statusin e trashëgimlënsit. Çështja këtu nuk duhet ngatruar me legjitimitetin aktiv për të kërkuar mbrojtjen juridike të të mirave të mbrojtura juridikisht, por me transmetueshmërinë mortis causa të të drejtave të caktuara. Përveç kësaj, po ashtu është me interes të paraqesim edhe situatën kur vetë kontraktuesi i sigurimit është viktimë në aksidentet automobilistike. Është i pamohueshëm fakti se edhe kontraktuesi i sigurimit mund të jetë viktimë e fatkeqësisë në komunikacion. Aksidenti automobilistik mund ta godasë pasurinë, shëndetin dhe vetë jetën e kontraktuesit të sigurimit, në të cilën aksident ka marrë pjesë mjeti motorik i siguruar. Në këtë aksident kontraktuesi i sigurimit mund të merr pjesë qoftë si udhëtar në mjetin motorik që mund ta drejtojë vetë apo ndonjë person tjetër ose si kalimtar në rrugë të caktuar. Në këto raste, kur pasojat e aksidentit e përfshijnë edhe kontraktuesin e sigurimit, kontraktuesi i sigurimit nuk e fiton pozitën e personit të tretë.ai prap ngelet palë kontraktuese dhe nuk mund t i shfrytëzojë benifitet që rezultojnë nga sigurimi. Në raportet juridike që krijohen nga sigurimi, personi i tretë mund të futet në mënyra të ndryshme: - në cilësinë e mbrojtësit të të siguruarit (dëmtuarit) ngjajshëm si edhe të gjithë mbrojtësit e tij të mbetur, d.m.th. pa lidhje të drejtëpërdrejtë me siguruesin. - në bazë të lidhjes së posaçme juridike të theksuara në pozitë të privilegjuar në raport të shpërblimit nga sigurimi. - në bazë të të drejtave pronësore të mbrojtura me padi direkte 154. Kualifikimi i personave të tretë, ka për bazë funksionimin e garantimit të shpërblimit të dëmit që atyre u është shkaktuar. Të gjithë personat e tretë të dëmtuar gëzojnë të drejtën për të kërkuar shpërblimin e dëmit nga siguruesi për dëmin e shkaktuar me mjetin motorik. Përcaktimin e personave të tretë, ligjdhënësi e ka bërë duke përcaktuar rrethin e personave që nuk konsiderohen persona të tretë. Përcaktimi i personave të tretë është bërë në mënyrë negative, ashtu që bëhet vetëm përcaktimi i personave që nuk llogariten persona të tretë. Sipas legjislacionit pozitiv të Maqedonisë, nuk llogariten persona të tretë: kontraktuesi i sigurimit, pronari apo shfrytëzuesi i mjetit motorik, bashkëpronari i mjetit motorik, drejtuesi i mjetit motorik që është përgjegjës për dëmin dhe personi që në mënyrë të palejuar ka ardhur deri te mjeti motorik edhe në qoftë se në momentin e fatkeqësisë nuk e ka drejtuar automjetin shih: Predrag Shulejiç, vep. e cit. fq Shih: Predrag Shulejiç, vep. e cit. fq neni 59 i LSPP-së 77

78 Kontraktuesi i sigurimit, më së shpeshti është shfrytëzuesi i mjetit motorik. Kjo kategori e personave nuk mund të paraqitet njëkohësisht edhe si shfrytëzues në pjesën e dytë të raportit juridik, si person i tretë, sepse kjo do të ishte në kundërshtim me parimet e përgjithshme të së drejtës civile dhe të drejtës mbi sigurim 156. Më së shpeshti, kontraktues i sigurimit është personi i cili është pronar i mjetit motorik. Në rastin e tillë, kontraktuesi i sigurimit nuk e ka statusin e personit të tretë. Rëndësi praktike, çështja e pozitës së kontraktuesit të sigurimit, ka në rastet kur një person ka lidhur kontratë për sigurim nga autopërgjegjësia në emër të vet, në cilësinë e kontraktuesit të sigurimit, por për llogari të pronarit të mjetit motorik. Këtu nga e drejta për shpërblim të dëmit përjashtohen drejtuesi i mjetit motorik në momentin kur është shkaktuar dëmi si dhe kontraktuesi i sigurimit dhe gjithë personat, përgjegjësia juridike civile e të cilave është e mbuluar me polisen e sigurimit 157. Pronari i mjetit motorik përjashtohet nga rrethi i personave të cilët kanë të drejtëshpërblimi nga bashkësia për sigurime. Mbi bazën e sigurimit nga përgjegjësia, bashkësia për sigurim merr përsipër detyrimin që në vend të personit të siguruar, të paguajë shpërblimin e dëmit, për të cilin është përgjegjës kontraktuesi i sigurimt. Pronari i mjetit motorik nuk mund t i përgjigjet vetvetes për dëmin e shkaktuar. Pronari i mjetit motorik, i cili mund të pësojë dëm si udhëtar me mjetin e vet motorik, nuk ka të drejtë në shpërblim të dëmit nga baza e sigurimit të autopërgjegjësisë. Atij do t i pranohet cilësia e personit të tretë, vetëm në rastet kur dëmi shkaktohet me përplasjen e mjeteve motorike, pikërisht me fajin e drejtuesit të mjetit tjetër motorik 158. Edhe bashkëpronari i mjetit motorik nuk bën pjesë në rrethin e personave të tretë. Sipas rregullave të njejta sikurse pronari, përgjigjet edhe poseduesi tjetër i mjetit motorik-personi të cilit pronari ia ka besuar mjetin motorik për ta përdorur. Praktika gjyqësore e ka njohur cilësinë e kondukterit të të njejtit autobus që ka përjetuar dëm, në aksidentin rrugor të shkaktuar nga vozitësi i autobusit. Atij i është njohur e drejta në shpërblim të dëmit lidhur me përdorimin e autobusit 159. Në këto raste, ndërmarrja ka të drejtë të kërkojë nga bashkësia për sigurime shpërblimin për shumën që ia ka paguar punëtorit të vet në emër të pushimit mjeksor, për lëndimet e marra në fatkeqësinë e komunikacionit. Nuk konsiderohen persona të tretë, personat të cilët, mjetin motorik e kanë përvetësuar në mënyrë të paligjshme, madje edhe në qoftë se në çastin e aksidentit nuk e kanë drejtuar mjetin motorik 160. Në rrethin e personave të tretë nuk bëjnë pjesë dhe nuk kanë të drejtë në shpërblim të dëmit nga baza e sigurimit të autopërgjegjësisë, fëmijët, vëllezërit, motrat, bashkëfamiljarët e tjerë të shkallës së tretë të gjinisë së gjakut, personat, përgjegjësia e të cilëve është e mbuluar nga sigurimi i autopërgjegjësisë dhe drejtuesit e paautorizuar të mjetit motorik, kushtimisht që të jetojnë bashkë me drejtuesin e mjetit motorik 161 ). Dëmin që do të përjetonin këto persona, llogaritet si dëm i vet drejtuesit të mjetit motorik. 156 Besnik Nikçi, vep. e cit. fq neni 4 i aneksit 1 të Konventës së Strasburgut, 20 Prill Shih: Besnik Nikçi, vep. e cit. fq Aktgjykimi i Gjykatës Supreme të Maqedonisë, Gzh. 34/77, I dates 20.IV Shih: Besnik Nikçi vep. e cit. fq Shih: Branisllav Gavanski, vep.e cit. fq

79 II.6. Faktet juridike Shfaqja e marrëdhënies juridike të sigurimit nga përgjegjësia bëhet mbi bazën e fakteve juridike. Me fakte juridike teoria e të drejtës kupton rrethanat me të cilat ligji e lidhë lindjen, ndryshimin apo shuarjen e të drejtave subjektive dhe të detyrimeve juridike përkatëse dhe bashkë me to, dhe të marrëdhënieve juridike, përmbajtjen e të cilave e krijojnë ato 162. Fakti juridik që plotëson kushtet e vënies në zbatim të normës juridike tek marrëdhëniet juridike të sigurimit nga përgjegjësia është dëmi i shkaktuar në aksidentet automobilistike, përkatësisht Rasti i sigurimit. Shkaktimi i dëmit që në këtë rast përfaqëson rastin e siguruar ka karakterin e veprimit të palejuar të njeriut. Shkaktimi i dëmit konsiderohet si veprim që ndërmerret nga njeriu, por që njëkohësisht paraqet shkelje të normave juridike konkrete. Te marrëdhënia juridike e sigurimit, përveç dëmit të shkaktuar si faktit juridik, trajtim të rëndësishëm në gjykimin e lindjes së kësaj marrëdhënie, përkatësisht në realzimin e të drejtës së shpërblimit të dëmit nga baza e sigurimit të autopërgjegjësisë, kanë edhe supozimet juridike. Kur gjykohet se ekziston fakti i shkaktimit të dëmit në fatkeqësitë e komunikacionit, merren se ekzistojnë edhe disa të tjerë, të cilat në nuk vërtetohen apo argumentohen por merren si tilla. Ligjvënsi, supozimeve u ka dhënë vlerësim juridik. Supozimet në këtë rast zëvendësohen me fakte juridike. Supozimi se është paraqitur Rasti i sigurimit me vetë shkaktimin e dëmit në aksidentet automobilistike është supozim i kategorisë së supozimit të pamohueshëm - praesumptiones juris et de jure. Ajo çka është me rëndeësi me këtë rast, është koncepti i pranuar në teorinë e së drjtës civile, se në kuptimin e veçantë juridik si parashikues i fakteve juridike paraqitet ligjvënsi. Ai, në bazë të vlerësimit të pasojave juridike nga faktet, përcakton se cilat fakte janë relevante për të drejtën, përkatësisht për shfaqjen e marrëdhënies juridike të sigurimit. Në grupin e fakteve relevante juridike konsiderohen të gjitha faktet nga të cilat dalin pasoja juridike. Fakt relevant për shfaqjen e marrëdhënies juridike të sigurimit nga përgjegjësia është mjeti motorik, përkatësisht përdorimi i mjetit motorik si mjet me burim rreziku të shtuar dhe shkaktimi i pasojës nga ai përdorim. II.7. Parimi i mirëbesimit (bonafidei) në fushën e sigurimeve Me që për objekt trajtimi kemi sigurimin e detyrueshëm të përgjegjësisë së pronarit të mjetit motorik për dëmet që u shkaktohen palëve të treta nga përdorimi i këtij mjeti, në vazhdim do të analizojmë zbatimin e sigurimit vetëm në këtë fushë. Rregullat e sigurimit detyrojnë çdo pronarë të mjetit motorik që të lidhë një kontratë të sigurimit të përgjegjësisë për dëmet që mund t u shkaktohen palëve të treta nga përdorimi i këtij mjeti, me pasojë dëmtimin dhe humbjen e pronës dhe dëmin jopasuror, në rast vdekjeje, të dëmtimeve trupore dhe përkeqësimit të shëndetit. 162 Për faktet juridike shih më gjërësisht: Martin Vedrish, Osnove imovinskog prava, Opçio dio imovinskog prava, stvarno, obavezno i nasljedno pravo, II izdanije, Zagreb, 1976, fq

80 Përveç kësaj, e drejta e sigurimit mbulon edhe dëmet jopasurore, me pasojë vdekjen, dëmtimet trupore dhe të përkeqësimit të shëndetit, të pasagjerëve të mjetit, shkaktar të aksidentit, si rezultat i përdorimit të tij. Përgjegjësia e pronarit të mjetit motorik, po ashtu zbatohet për dëmet e shkaktuara si nga mjeti tërheqës, edhe nga mjeti i tërhequr. Kur jemi tek ky segment i mbulimit të sigurimit është e rëndësisë rregulla ligjore që i referohet pronarëve të dy mjeteve që janë bashkërisht përgjegjës për dëmet ndaj palëve të treta, në rastet e dëmeve të shkaktuara nga përdorimi i mjetit tërheqës apo i mjetit të tërhequr, kur këto mjete janë të lidhura në një tërësi integrale ose kur aksidenti ndodh nga shkëputja e rimorkios nga mjeti tërheqës. Në këto raste, pala e dëmtuar mund të paraqesë kërkesën për dëmshpërblim te siguruesi i mjetit tërheqës ose te siguruesi i rimorkios. Rregullat e sigurimit të përgjegjësisë së mbajtësit të mjetit motorik nuk mbulon dëmet e sendeve, të cilat i ka marrë përsipër t i transportojë mbajtësi i mjetit, shkaktar i aksidentit dhe që ndodhen në mjetin në çastin e aksidentit. Mbulesa siguruese duhet të ketë bazë ligjore dhe s bashku më te, të lind edhe marrëdhënien juridike të sigurimit. Marrëdhënia juridike e sigurimit lind mbi bazën e faktit juridik që mund të jetë kontrata për sigurim dhe vet ligji. Kur ekziston kontrata për sigurimin, parimi bona fidem gjendet në themelin e marrëdhënis juridike të sigurimit. Secila nga palët kontraktuese në realizimin e te drejtave dhe detyrimeve që përbëjnë përmbajtjen e marrëdhënies juridike të sigurimit duhet të sillen sipas këtij parimi. Pala e cila ka autorizim, përkatësisht të drejtë, duhet që gjatë realizimit të asaj të drejte të mbajë llogari për detyrimin e palës tjetër dhe anasjelltas. Interesat e palëve janë pjesë themelore e qëllimit të personit bonam fidem. Kjo do të thotë se, në themelet e kontratës së sigurimit qëndron parimi bonam fidem. Në literaturën për të drejtën e sigurimit, bëhet fjalë për shtrirjen e parimit bonam fidem tek dhënia e informacionit për rrethanat që përbëjnë rrezikun e mundshëm nga ana e të siguruarit që në momentin e lidhjes së kontratës së sigurimit. 163 Ndërkaq, kur flasim për ligjin si fakt juridik aludohet në dokumentacionin tjetër të siguracionit : kartonin jeshil të sigurimit dhe sigurimin kufitar. Si përfundim nga ky trajtim, mund të themi se e drejta e sigurimve për dëmet e shkaktuara në aksidentet automobilistike e shtrinë efektin e vet në rastet e paraqitjes së rastit të siguruar. Rasti i sigurimit paraqitet kur shkaktohet dëmi i cili është i mbuluar me kontratën për sigurimin, ai të jetë shkaktuar nga përdorimi i mjetit motorik, të ketë cënuar dispozitat konkrete ligjore dhe tu shkaktohej personave të tretë. II.8. Rreziku Rreziku si element i marrëdhënies juridike të sigurimit paraqet ngjarjen e ardhshme të paparashikuar, pavarësisht faktit se ai veprim a shkakton dëm ose shfrytëzohet për personin e caktuar. Rreziku është me pasoja të dëmshme, prandaj edhe për sinonim e ka vet dëmin. Kjo natyrë e rrezikut ka bërë që ai të mos ketë asnjë dallim pavarësisht faktit se është shkaktuar nga ngjarjet natyrore apo nga veprimet e njerëzve 163 Në lidhje me parimin bonam fidem shih: Branko Jaksha, Pravo Osiguranja, Zagreb 1984, faq

81 Figura Nr.4. Pasqyra për pasojat në aksidentet automobilistike Vdekje Dëmtime trupore-cënim i shëndetit Rreziku ka natyrë ekonomike dhe juridike. Natyra ekonomike e rrezikut i referohet sigurimit të një vlere ekonomike, pagimit të parimit të sigurimit dhe transferit të rrezikut. Për dallim nga këto karakteristika, natyra juridike e sigurimit i referohet marrëdhënies juridike midis siguruesit dhe të siguruarit gjatë transferimit të rrezikut nga i siguruari tek siguruesi, duke vlerësuar në rradhë të parë mbulimin e sigurimit. 165 Rreziku ka elementet bazë që e bën atë të prodhojë efekte juridike në procedurën për shpërblimin e dëmit, edhe atë: ngjarja duhet të jetë e dëmshme dhe ngjarja duhet të jetë deomos e paparashikueshme. 1). Ngjarja si element i rrezikut është rezultat i veprimit të dëmshëm dhe pasojës. 1.a). Veprimi i dëmshëm duhet të shkaktojë pasojën. Veprimi i dëmshëm mund të jetë rezultat i veprimit të njeriut dhe ngjarjeve natyrore. Një pasojë mund të shkaktohet nga më shumë veprime të dëmshme sikundër që një veprim i dëmshëm mund të shkaktojë më shumë pasoja. Me rëndësi është qendrimi se sigurimi mbulon gjitha veprimet e dëmshme, përveç atyre që në mënyrë shprehimore janë përjashtuar me kontratë apo me ligj b). Pasoja ( shkaktimi i vdekjes, lëndimet trupore, dëmtimi i mjetit motorik dhe dëmet jomateriale) 2. Ngjarja duhet të jetë e ardhshme. Ngjarja nuk duhet të kishte ndoshur në momentin e lidhjes së kontratës. Një kontratë për sigurimin do të jetë e pavlefshme, nëse rasti që përbën ngjarjen e dëmshme 164 Të dhënat janë marrë nga Ministria e pënëve të brendshme të Maqedonisë, Shih : Robert I. Mehr, Fundamentals of insurance, Second Edition, Irwin, 1986, fq Aleksandar Nikollovski, Osiguruvanje i reosiguruvanje, Shkup, 1997, fq , përveç tjerash bën fjalë edhe për cilësinë e të mundshmes ngjarja e dëmshme duhet të jetë e dëmshme dhe me pasoja ekonomike. 81

82 veç më ka më ka ndodhur, është në shfaqje, është e ditur se do të ndodhë apo janë kuptuar rrethanat që ajo të shfaqet. 3. Ngjarja duhet të jetë e paparashikueshme. Ngjarja duhet të jetë e jashtëzakonshme. Gjendja objektive është kriteri për përcaktimin e paparashikueshmërisë së ngjarjes. Megjithatë, ngjarja duhet të shkaktohet brenda periodës që mbulohet me kontratën për sigurimin. Edhe aksidenti i trafikut paraqet ngjarja të dëmshme që mund të jetë e paparashikueshme. Kur ajo shkaktohet, gjykata duhet të vlerësojë të gjitha rrethanat e faktit për tu mbështetur në gjendjen faktike të plotë dhe të drejtë. Përshkrimi i pozitës së rrugës, fotografimi i rrjedhës së rrugës, linjës hekurudhore të rrethuar me mur mbajtës, dëmtimi i murit të mbajtjes dhe rënia e shkëmbinjëve dhe rreshqitjen e tokës janë fakte që përcaktojnë vlerësimin e aksidentit si ngjarje e paparshikueshme në një proces gjyqësor për përgjegjësinë në aksidentin e trafikut në gjyqësinë italiane. Në këto rrethana, përjashtohet përgjegjësia e drejtuesit të mjetit motorik për aksidentit e shkaktuar. Pra, përgjegjësia përjashtohet duke e konsideruar si ngjarje të paparashikueshme. Gjykata duhet të konstatojë nëse parashikimi i dëmtimi është i papritur, duke mbajtur llogari për lidhjen me rreziqet që lindin nga situata dhe karakteristikat strukturore të rrezikut, llojin e rrezikut që shkaktuan ngjarjen e dëmshme. Pashmangshmëria dhe paparashikueshmëria janë thelbi i këtij përjashtimi nëse ashtu do të rezultojë edhe përkundër lidhjes me masat e sigurisë në rrugë nga ana e drejtuesit të mjetit motorik. 167 II.9 Primi i sigurimit Primi i sigurimit është institut, përkatësisht shuma e parave për të cilat ka të drejtë siguruesi si subjekt në marrëdhënien juridike të sigurimit. Kjo shumë mund të jetë themelore dhe shtesë. Primi themelor paguhet për të mbuluar rreziqet e rregullta që paraqiten pas kontraktimit të sigurimit. Pra, primin e sigurmit e paguan kontraktuesi i sigurimit. Në bazë të natyrës së kontratës për sigurim, primi i sigurimit paguhet paraprakisht, para shkaktimit të rastit të siguruar. Primi i sigurimit në këtë kohë është në përputhje me konceptin juridik dhe ekonomik të sigurimit. 168 Parimi i sigurimit paguhet në tërësi. Nuk është i detyruar siguruesi që të pranojë një pagesë me këste të primit të sigurimit. Megjithatë, pagimi me këste nuk është i përjashtuar. 169 Primi i sigurimit paguhet në vendin e kontraktimit të sigurimit, përkatësisht vendi ku siguruesi e ka selinë e vet, në qoftë se palët nuk kanë kontraktuar një vend tjetër për pagim të primit të sigurimit. Primi i sigurimit duhet të paguhet në afatin e paraparë me kontratë të sigurimit. 167 Gjyqësia italiane, Seksioni i Gjykatës së Kasacionit. III CIV korrik 2011, n e ka konceptuar aksidentin e trafikut si ngjarje e paparashikueshme duke bërë krahasimin me rrethanat faktike dhe masat e sigurisë në rrugë. 168 Aleksandar Nikolovski, Sigurimi dhe risigurimi,shkup, 1997, fq Gjykata Themelore në Manastir, në çështjen K.nr. 200/09 ka refuzuar padinë si të pa bazë duke u mbështetur në faktin se aneksi për shtyerjen e pagimit të primit të sigurimit nuk prodhon efekti juridike për shkakun e mosnënshkrimit nga ana e palëve në marrëdhënien juridike të sigurimit në njërën anë, kurse në anën tjetër për shkakun e nënshkrimit të kontratës së sigurimit nga ana e të dy palëve kontraktuese. Në kontratën për sigurim, nuk është evidentuar se i siguruari nuk e ka bërë pagimin e primit të sigurimit. Ky është fakti vendimtar për qëndrimin e gjykatës në rastin konkret. 82

83 Figura 5. Pasqyrë për primin bruto të sigurimit në vitin Primi bruto i sigurimit ne vitin Primi bruto i sigurimit ne vitin 2010 Figura 6. Pasqyrë për primin bruto të sigurimit në vitin Primi bruto i sigurimit ne vitin Primi bruto i sigurimit ne vitin Të dhënat janë marrë nga Ministria e pënëve të brendshme të Maqedonisë, Të dhënat janë marrë nga Ministria e pënëve të brendshme të Maqedonisë, 83

84 Ajo çka është me rëndësi tek primi i sigurimit, është karakteri i pandryshueshmërisë së saj për kohën e kontraktimit të sigurimit. Shuma e njejtë për primin e sigurimit vlen për tërë periodën kohore për të cilën ështe kontraktuar sigurimi. Ajo nuk ndryshon. Nëse nuk bëhet pagimi i primit të sigurimit në kohën e caktuar, atëherë detyrimi përfshinë edhe kamatvonesën. Lartësia e kamatvonesës përcaktohet për çdo gjysmëvit dhe atë në lartësinë e kamatës të instrumentit bazë nga operacionet e tregut të hapur të Bankës popullore të Republikës së Maqedonisë, që ka vlejtur në ditën e fundit të gjysmëvitit që i paraprinë rritja për 10 % të poenave në kontratat ekonomike dhe kontratat midis tregtarëve dhe personave të së drejtës publike për gjysmëvitin vijues, përkatësisht rritja prej 8 % të poenave në kontratat në të cilat njëri person nuk është tregtar. 172 Në lidhje me kohën e pagimit të primit të sigurimit, siguruesi është i detyruar që ta paralajmrojë kontraktuesin e sigurimit se kushtet e përgjithshme dhe të veçanta të sigurimit janë pjesë përbërse e kontratës dhe t ja japë tekstin e tyre, në qoftë se ata kushte nuk janë përfshirë në kontratën e sigurimit. Nëse është kontraktuar që primi i sigurimit të paguhet gjatë lidhjes së kontratës së sigurimit, detyrimi i siguruesit që të bëjë pagimin e shpërblimit apo shumën e paraparë me kontratë, lind nëditën e ardhëshme pas ditës kur është paguar primi i sigurimit. Nëse është kontraktuar që primi i sigurimit të paguhet pas lidhjes së kontratës së sigurimit, detyrimi i siguruesit që të paguaj shpërblimin apo shumën e caktuar me kontratë, lind nga dita e përcaktuar me kontratë si ditë e fillimit të sigurimit. Kur flasim për këtë karakteristikë të primit të sigurimit është me rëndësi të veçohet pagimi i një shume shtesë në emër të primit të sigurimit. I siguruari pas kontraktimit të sigurimit dhe pas pagimit të primit të sigurimit, me akordim të vullnetit të siguruesit mund të paguaj një shumë shtesë për të mbuluar një rrezik tjetër që nuk është mbuluar gjatë kontraktimit të sigurimit. Në literaturën e së drejtës së sigurimit flitet edhe për një karakteristikë tjetër të primit të sigurimit, për pandashmërinë e saj. Edhe nëse objekti i sigurimit nuk ekspozohet ndaj rreziqeve të siguruara brenda kohështrirjes së kontratës, primi i sigurimit është i pandashëm. Kur flasim për karaktersitikat e primit të sigurimit, është me rëndësi të përmendet fakti se kontrata e sigurimit nuk është e lidhur për pronarin e mjetit motorik, por për mjetin motorik. Të drejtat dhe detyrimet midis siguruesit dhe të siguruarit efektin e tyre e shtrijnë duke filluar nga momenti i nënshkrimit të kontratës. Këto të drejta dhe detyrime nuk varen nga epilogu i kontrollimit teknik të mjetit motorik. Nëse mjeti motorik nuk mund të kalojë kontrollimin teknik, kjo nuk do të thotë se duhet të vëhet në pikpyetje vlefshmëria juridike e kontratës së sigurimit. Në të gjitha rastet, kur është kontraktuar sigurimi me marrëveshje mes palëve për pagimin me këste të primit të sigurimit, detyrimin për pagimin e kësteve të primit të sigurimit bartet s bashku me mjetin motorik nëse ai tjetërsohet Në lidhje më kohën e pagimit të primit të sigurimit, Gjykata Themelore në Kumanovë, Aktgjykimin nr 92/10 të datës 7 korrik 2010, për caktimin e detyrimit për kamatvonesën, e ka mbështetur në qëndrimin se debitori i cili do të vonohej në detyrimin për pagimin e primit të sigurimit, përveç debisë kryesore, ka detyrim edhe për kamatvonesën e cila mund të përcaktohet me ligj ose kontratë. 173 Në frymën e këtij qëndrimi, Gjykata Themelore në Negotinë, me Aktgjykimin K.nr.44/09 të datës 2 nëntor 2009, e ka detyruar kontraktuesin e sigurimit që të bëjë pagimin e këstit të primit të sigurimit, 84

85 Çështjen nuk duhet ta ngatrojmë me të drejtën për ta bërë pagimin e primit të sigurimit me këste. I siguruari pagimin e primit të sigurimit mund ta bëjë edheme këste nëse palët kontraktuese merren vesh. Marrëveshja për pagimin e primit të sigurimit me këste duhet të përcaktohet shprehimisht me kontratë të sigurimit, e cila nënshkruhet nga palët kontraktuese ose për një gjë të tillë nënshkruhet aneks i veçantë. 174 Në lidhje me karakterin e pandashmërisë së primit të sigurimit, jane hapur dilema të thella, sidomos në drejtim të ekzistencës së interesit për sigurim. Subjektet kontraktuese futen në marrëdhënien juridike të sigurimit duke u mbështetur në interesin për sigurim. Ky interes për sigurim ndërlidhet me rrethanat, përkatësisht ekspozimin e objektit të sigurimit ndaj rreziqeve të siguruara. Siguruesi, do të përgjigjet në qoftë se paraqitet Rasti i sigurimit. Përkatësisht, rasti i siguruar është pika referuese e subjekteve të kontratës për sigurim. Në rastet kur është kontraktuar sigurimi, por brenda kohës së vet për të cilën vlen kontrara për sigurimin, shuhen rrethanat që paraqesin rrezik, apo thënë ndryshe lënda e sigurimit nuk është ekspozuar ndaj rreziqeve të siguruara, atëherë me të drejtë duhet të përfundojmë se tek i siguruari shuhet interesi për sigurim. Kur nuk eksizton interesi për sigurim, atëherë siguruesi nuk do të vijë në pozitë që të paguaj shumën e sigurimit dhe kjo për shkakun se nuk mund të paraqitet Rasti i sigurimit. Mbi këtë bazë, do të duhet të arsyetohej qëndrimi se primi i sigurimit duhet ti kthehet të siguruarit dhe kontrata për sigurim të shuhet. Në lidhje me këtë qendrim, është pranuar koncepti se primi i sigurimit duhet të kthehet tek i siguruari në qoftë se gjatë periodës së sigurimit, lënda e sigurimit është asgjësuar nga një veprim tjetër që nuk është paraparë në kontratë, ndërkaq në të gjitha rastet kur lënda e sigurimit nuk asgjësohet, atëherë primi isigurimit nuk kthehet, edhe pse kontrata për sigurim ka shtrirje të mëtejshme kohore. Përkundër faktit që primi i sigurimit ka karakter të pandryshueshmërisë dhe pandashmerisë, ai mund të kthehet pra tek kontraktuesi i sigurimit pjesërisht apo tërësisht. Në literaturën e të drejtës së sigurimeve njihen tri raste ku primi i sigurimit duhet të kthehet, edhe atë: me anulimin e kontratës në tërësi, me anulimin e kontratës pjesërisht dhe kur kontrata e sigurimit ka vlejtur për një kohë të caktuar e që është ndërprerë para kohës, pa u shfaqur Rasti i sigurimit. Në rastet kur kontrata e sigurimit anulohet në tërësi, bazuar në rregullat e së drejtës civile kontraktore, tek palët kontraktuese kthehet ajo çka paraqet dare, përkatësisht primi i sigurimit. Edhe në rastet kur kontrata e sigurimit, pjesërisht do të anulohet, primi i sigurimit duhet të kthehet në proporcion me anulueshmërinë e kontratës, por që ky anulim të ketë rezultuar pa fajin e kontraktuesve të sigurimit. Primi i sigurimit duhet të kthehet edhe në rastet kur kontrata e sigurimit është lidhur për një kohë, por është ndërprerë para kohe dhe pa u shkaktuar Rasti i sigurimit edhe atë kur kontrata e sigurimit do të zgjidhet me marrëveshje mes palëve kontraktuese, me realizimin e detyrimeve, me konfuzionin e të drejtave dhe detyrimeve, etj. Kur flasim për primin e sigurimit është me rëndësi të trajtojmë edhe situatën kur nuk bëhet pagimi i primit të sigurimit. Është vështirë të provohet pagimi i primit të përkundër pretendimeve të kontraktuesit të sigurimit se mjeti motorik nuk e ka kaluar kontrollimin teknik dhe se i njejti është tjetërsuar me kontratë të shitjes. 174 Gjykata Themelore në Vinicë, në çështjen civile JK. 25/2010 e ka refuzuar padinë si të pabazë për pagimin e borxhit për shkak të mospagesës së primit të sigurimit për faktin e mosekzistences të klaozulës shprehimore në kontratë për sigurimin apo në aneks të veçantë për pagimin e primit të sigurimit me këste. 85

86 sigurimit meqenëse një gjë e tillë edhe mund të provohet me mjete provuese. Vështirësia e të provuarit se a është bërë pagimi i primit të sigurimit buron nga fakti se kur lëshohet polisa e sigurimit, ajo në vete përmban shumën e caktuar në emër të primit të sigurimit. Kjo shumë nënkupton se është bërë bërë pagimi i primit të sigurimit. Çështja është edhe më e komplikuar kur bëhet pagimi me këste. Pagimi i këstit të pare e bën siguruesin që të merrë përsipër detyrimet tjera nga kontrata e sigurimit, meqenëse palët mund që të akordohen, që siguruesi do t u përgjigjet detyrimeve nga kontrata për sigurimin, nëse do të paguhet në tërësi primi i sigurimit. Pra, pagimi i këstit të parë nuk do të detyrojë siguruesin që të paguaj shumën e sigurimit në emër të shpërblimit të dëmit, kur do të paraqitet Rasti i sigurimit, nëse kanë përcaktuar një klauzolë të tillë në kontratën për sigurime. II.10. Rasti i sigurimit Rasti i sigurimit është në thelb rreziku, përkatësisht veprimi i realizuar me karakter të dëmshëm. Nga aspekti i siguruesit, Rasti i sigurimit është rrethana që e bën atë të paguaj një shumë të siguruar në emër të riparimit të pasojave që do të shkaktohen na ato situata. Është me rëndësi që shkaktimi i rastit të siguruar të shkaktojë ndryshim të gjendjes së lëndës së sigurimit. Megjithatë, që siguruesi t i përgjigjet detyrimeve nga marrëdhënie juridike e sigurimit, me rëndësi është shkaku që kanë bërë lindjen e pasojave nga veprimi i caktuar i dëmshëm. Pra, është relevant me këtë rast që shkaqet e veprimit të dëmshëm të lindin në kohën dhe vendin ku shtrihet sigurimi, pavarësishtë faktit se në atë kohë apo moment janë shkaktuar pasojat. Figura 7. Pasqyrë për numrin e aksidentëve në periodën Numri i aksidenteve Të dhënat janë marrë nga Ministria e pënëve të brendshme të Maqedonisë, 86

87 Nga të dhënta statistikore, mund të përfundojmë se gjatë periodës në Republikën e Maqedonisë, vërehet rritja e aksidentëve automobilistike në kontuinitet, kurse në vitin 2009 dhe 2010, vërehet ulje e aksidenteve automobilistike. Figura 8 Pasqyrë për numrin e aksidentëve brenda Sekretariateve të Punëve të Brendshme 176 Aksidentet ne SPM brenda Strumice 8% Tetove 10% Shtip 9% Shkup 37% Oher 7% Kumanove 10% Veles 7% Manastir 12% Rasti i sigurimit ka tiparin e pandashmërisë. Një rast i siguruar përfshinë ato pasoja që janë rezultat i drejtëpërdrejtë i shkaqeve të demshme. Rasti i sigurimit mund të shkaktohet nga shkaqet e ndryshme, që në të drejtën e sigurimeve njihen si causa proxima( shkaqet e afërta) dhe causa remota( shkaqet e largëta). Megjithatë është me rëndësi se secili shkak është vendimtar për detyrimet nga marrëdhënia e sigurimit. 177 Shkaqet e rastit të siguruar duhet të mbulohen me kontratë për sigurim apo me ndonjë akt tjetër juridik të sigurimit. 178 Rasti i sigurimit mund të shkaktojë pasoja nga më të ndryshmet si: shkatërim të sendeve të siguruara, humbje apo asgjësim të gjësendeve, mungesë, dëmtim, dështim, mungesë të rezultatëve të dobishme, dëmtime trupore, vdekje etj. Si përfundim nga ky trajtim mund të themsi se për tu paraqitur Rasti i sigurimit duhet të plotësohen katër kushte: e para, dëmi të jetë shkaktuar me përdorimin e mjetit me burim rreziku të shtuar, e dyta të ekzistojë përgjegjësia e të siguruarit apo shfrytëzuesit tjetër të mjetit me burim rreziku të shtuar për dëmin e shkaktuar, e treta të bëhet fjalë për dëmin që si pasojë ka vdekjen, lëndimet trupore, cenimet e shëndetit apo 176 Të dhënat janë marrë nga Ministria e pënëve të brendshme të Maqedonisë, Aleksandar Nikolovski, Sigurimi dhe risigurimi, Shkup, 1997, fq Gjykata e Shkallës së parë - Tiranë, Republika e Shqipërisë, Vendimin nr të datës 3 maj 2003 për shpërblim të dëmit që paraqet rast të siguruar e ka mbështetur në përcaktimin e faktit që i referohet përfshirjes së dëmit në kontratën për sigurim. 87

88 asgjësimin përkatësisht dëmtimin e sendeve, përveç atyre që janë pranuar për transportim dhe e katërta dëmi të jetë shkaktuar tek një kategori personash të ashtuquajtur persona të tretë. 179 II.11. Kuptimi i mjetit motorik Mjetet motorike janëmjete qarkulluese në rrugë tokësore. Mjetet motorike janë mjete për transportin e njerëzve dhe sendeve të cilat lëvizin ma anë të forcës së motorit të vet, mjete të regjistruara për punë, traktorët, motoçikletat dhe mjetet tjera që qarkullojnë në rrugë tokësore. Pra, mjete motorike konsiderohen të gjitha mjetet që lëvizin nëpër rrugë tokësore, jo nëpër binarët hekurrudhor. Nuk konsiderohen mjete motorike ata që lëvizin nga ndikimi i forcës së njeriut apo të kafshëve, por vetëm nga forca e motorit të vet. 180 Ligjit për sigurimin e detyrueshëm në sektorin e transportit të Republikës së Shqipërisë ka përcaktuar këtë definim për mjetin motorik: Mjet motorik është mjeti që lëviz në tokë, por jo mbi shina, me anë të fuqisë motorike, pavarësisht nga numri i rrotave. Mjet motorik është edhe rimorkioja dhe gjysmërimorkioja, të bashkuara ose jo me mjetin motorik tërheqës. 181 Pra, sipas kuadrit ligjor, mjete motorike quhen edhe të gjithë mjetet tjera që lëvizin me fuqinë e motorit të vet, të regjistruar si mjete për punë, traktori, autobusi, trolejbusi, kamionët, furgonat, motoçikletat, etj. Mjetet motorike që lëvizin me fuqinë e motorit të vet paraqesin send të rrezikshëm 182. E theksuam edhe më lartë, se mjetet motorike nuk janë sende të rrezikshme si të tilla, por vetëm kur vihen në shfrytëzim apo përdorim nga ana e njeriut. 183 Ata, kur fillon procesi i shfrytëzimit apo përdorimit të tyre, paraqesin rrezik për shkaktim të dëmit. Me që flasimim për mjetet motorike, në vijim paraqesim të dhena për shkallën e motorizimit në disa shtete dhe në Maqedoni. 179 Nikçi Besnik, vep. e cit. fq Shih : Corinne Renault Brahinsky, L essentiel du Droit des obligations, , 7-e édition, Gualino, lextenso éditions, Paris, fq Neni 3 i Ligjit për sigurimin e detyrueshëm në sektorin e transportit të Republikës së Shqipërisë, Nr , datë Stanishiç Vukashin, Odgovornost udesa izazvanog motornim vozilom u pokretu, Revista Pravni Zhivot nr 9-10/1992, fq Po ashtu, në lidhje me sendet e rrezikshme shih më gjërësisht Doc.Andon Sallabanda, E drejta e detyrimeve, Tiranë 1962, f Në lidhje me pozitën e sendeve të rrezikshme, shih: Ardian Nuni, I. Mustafaj, A. Vokshi, E drejta e detyrimeve, Tirane 2008, fq

89 Figura 9 Pasqyrë për shkallën e motorizimit në 1000 banorë Nga të dhënat statistikore për shkallën e motorizimit në 1000 banorë, përfundojmë se në Maqedoni shënohet një rritje e vogël e numrit të mjeteve motorike, rritje të madhe të mjeteve motorike shënohet në Itali, pastaj në Gjermani, Francë, Spanjë, etj. Në lidhje me rrezikshmërinë e mjeteve motorike, vlen të theksohet se Gjykata Supreme e Republikës së Sllovenisë, në çështjen II IPS 569/2003, ka gjykuar statusin juridik të mjeteve motorike si një çështje me rëndësi në përcaktimin e përgjegjësisë juridike civile për dëmin e shkaktuar. Ajo ka mbështetur vendimin e saj mbi konceptin se mjeti motorik është send i rrezikshëm dhe se nga përdorimi i rregullt dhe kujdesi normal kjo rrezikshmëri nuk shkakton pasoja. Ajo, pra, mund të jetë një send i rrezikshme vetëm në disa rrethana. Për dëmet nga sendet e rrezikshme ose veprimtaria e rrezikshme, gjykata ka zbatuar përgjegjësinë mbi parimin e shkakësisë supozuar. Personi përgjegjës është poseduesi i sendeve të rrezikshme. Shpejtësia e automjetit bën që ngarja e saj të mos jetë në kontroll të plotë dhe kjo padyshim se e rrit rrezikun. Po kështu, Gjykata Supreme e Republikës së Sllovenisë në çështjen Cp GS 2442/2009 duke gjykuar përgjegjësinë juridike civile për dëmin e shkaktuar në aksident trafiku i ka kushtuar vëmendje shkaqeve të aksidentit. Duke u mbështetur në mendimin e ekspertit, gjykata ka konstatuar se mjeti motorik ka qenë më parë rëndë dëmtuar dhe riparuar në mënyrë joprofesional para shkaktimit të aksidentit. Shtrirja e rregullave të së drejtës së sigurimeve bëhet edhe në rastet kur aksidenti shkaktohet nga mungesa fizike e mjetit motorik. 184 Të dhënat janë marrë nga Ministria e pënëve të brendshme të Maqedonisë, 89