Raporti i Kosovës për Indeksin e Konkurencës në Komuna 2014

Transcription

1

2

3 Raporti i Kosovës për Indeksin e Konkurencës në Komuna 2014 Ky publikim është përpiluar për rishikim nga ana e Agjencionit për Zhvillim Ndërkombëtar të SHBA-ve [USAID]. Është përgatitur nga agjencioni UBO Consulting përmes grantit të dhënë nga USAID Forward Initiative. Pikëpamjet e autorit të paraqitura në këtë publikim nuk reflektojnë domosdoshmërisht pikëpamjet e USAID-it apo të Qeverisë së Shteteve të Bashkuara të Amerikës.

4 PËRMBAJTJA PARATHËNIA 6 PËRMBLEDHJA EKZEKUTIVE 7 SFONDI: ÇKA ËSHTË IKK? 10 VËSHTRIMI IKK I MJEDISIT KOMBËTAR TË BIZNESIT 12 BLLOQET NDËRTUESE TË IKK-së 2014: RENDITJET DHE REZULTATET E NËN-INDEKSEVE PENGESAT PËR HYRJE NË BIZNES TRANSPARENCA PJESËMARRJA DHE PARASHIKUESHMËRIA KOSTOT KOHORE TË PAJTUESHMËRISË RREGULLATORE TATIMET DHE TARIFAT ADMINISTRATA KOMUNALE FUQIA PUNËTORE DHE SHËRBIMET MBËSHTETËSE PËR BIZNES INFRASTRUKTURA KOMUNALE 35 IKK 2014: RENDITJA E PESHUAR NË BAZË TË POLITIKAVE 38 RENDITJET E IKK-ve MESATARE GJATË KOHËS 40 REFORMATORËT E KONSOLIDUAR 44 Krijimi i Indeksit 46 Ndërtimi i Nën-Indeksit 46 Ndërtimi i Indeksit 47 SHTOJCAT 48 Shtojca 1: Përshkrimet e hollësishme të nën indekseve dhe indikatorëve të komponentëve 48 Shtojca 2: Krahasimi i rezultateve sipas periudhave kohore 49 Shtojca 3: Përshkrimi i Detajuar i Nën-Indekseve dhe Indikatorëve Përbërës 50 Shtojca 4: Popullata e Bizneseve dhe madhësia e mostrës me komunë 82 4

5 SHKURTESAT IKK USAID ATK ARBK MTI BEEP FMN NPL TVSH SHPK Indeksi i konkurrencës së komunave Agjencioni i Shteteve të Bashkuara për Zhvillim Ndërkombëtar Administrata Tatimore e Kosovës Agjensioni i Regjistrimit të Bizneseve në Kosovë Ministria e Tregtisë dhe Industrisë Programi për Përmirësimin e Mjedisit Afarist Fondi Monetar Ndërkombëtar Proporcioni i kredive jo-për formuese Tatimi mbi Vlerën e Shtuar Shoqëri me Përgjegjësi të Kufizuar 5

6 PARATHËNIA Raporti i Indeksit të Konkurrencës së Komunave (IKK) 2014 paraqet pikëpamjet e 3,052 bizneseve të Kosovës dhe ofron analizë të përpiktë të qeverisjes me ekonominë dhe me mjedisin rregullator në Kosovë. Duke filluar prej raportit të parë të IKK në vitin 2011, objektivi ka qenë të identifikohen dhe të tejkalohen sfidat me të cilat ballafaqohet biznesi rreth kuptimit në tërësi të rregulloreve dhe kërkesave të qeverisë, dhe me e rëndësishme, të identifikohen fushat për përmirësim të cilat do të rrisin investimet, vendet e punës, performancën e ndërmarrjeve, dhe rritjen ekonomike. Siç u pa në sesionet e punës të organizuara gjatë muajit Shkurt të vitit 2014, kuvendet komunale të më tepër se dy të tretave të komunave në gjithë Kosovën kanë shfrytëzuar IKK-në për matje të performancës së tyre dhe tërthorazi, si forcë motivuese për të formuluar planet e veprimit dhe vendimet për të përmirësuar performancën, për të përvetësuar praktikat e mira të komunave me performancë të lartë, dhe për monitorim të përparimit në fushat kyçe. Konsistenca e arritur nga ana e komunave si Hani i Elezit dhe Gjakova në ruajtjen e qeverisjes së shkëlqyer në përgjithësi, dhe nga komunat e Lipjanit e Vitisë për shkëlqim në fusha konkrete si transparenca dhe administrata komunale gjatë katër viteve të hulumtimit të IKK-së, nxjerrë në pah rëndësinë e udhëheqjes së vendosur për t u përkushtuar në mënyrë aktive në përmirësimin e qeverisjes ekonomike dhe mjedisit afarist. Hulumtimi IKK 2014 në nivel të nën-indekseve ofron informata të vlefshme rreth ndikimit të iniciativave të politikave reformuese në nivelin qendror dhe atë lokal, dhe për konsolidimin e reformave të cilat janë ndërmarrë gjatë katër viteve të fundit. Përderisa parametrat e IKK-së ndihmojnë në identifikimin e fushave problematike, ato gjithashtu shërbejnë për përmirësim me qëllim të optimizimit të aspektit rregullator të procedurave më pak relevante dhe të procedurave shtrënguese si dhe shërbejnë si mjet për monitorimin e zhvillimit. Rezultatet nga ky hulumtim poashtu mbështesin procesin e decentralizimit, duke informuar krijuesit e politikave për zbrazëtirat në implementimin e politikave në mes të nivelit nacional dhe lokal. Ato poashtu informojnë autoritetet komunale për mundësinë e përmirësimit të kapaciteteve dhe performancës së tyre, si dhe mundësinë për ofrim të shërbimeve më të mira. Përmirësimet e arritura gjatë tri viteve të kaluara në raportin e IKK-së demonstrojnë përkushtimin e madh për implementimin e reformave. Megjithatë, në vitin 2014, bazuar në shkallën e ndryshimit prej vitit në vit, bizneset kanë raportuar nivelin më të ulët të përmirësimit për të gjithë periudhën 4-vjeçare të matjes së IKK. Ngadalësimi i veçuar i përmirësimit meriton vëmendjen e menjëhershme të krijuesve të politikave. Në këtë kontekst, IKK e këtij viti tregon për veprimet e mëparshme për ofrimin e një mjedisi më të mirë për biznes në Kosovë. Për më tepër, ky raport konfirmon rolin të cilin mund ta luaj një indikator i fortë, i pavarur, dhe i pa-anshëm, në drejtimin e politikave dhe në matjen e rezultateve përkatëse. Në këtë vit të katërt të IKK-së, ne do të donim ta shprehim falënderimin tonë ndaj USAID-it për mbështetjen dhe besimin që kanë treguar në përkushtimin dhe kapacitetet tona prej fillimit të projektit në vitin 2010, dhe rrjedhimisht për dhënien e një përgjegjësie të madhe për të punuar nën iniciativën USAID FORWARD Initiative në Kosovë. Në do të donim të shprehnim mirënjohje të madhe shërbyesve civil të qeverisjeve lokale, e po ashtu edhe administratës së nivelit qendror, ATK-së, ARBK-së, MTI-së, dhe përfaqësuesve të komunitetit të biznesit për pjesëmarrjen e tyre në punëtoritë përgatitore dhe për mbështetjen e përgjithshme të dhënë për IKK-në e këtij viti. Së fundmi, por jo edhe më së paku, në do të dëshironim t i shprehim mirënjohje znj. Natasha Hanshaw, për kontributin e madh të saj në rolin e këshilltarit të projektit. 6

7 PËRMBLEDHJA EKZEKUTIVE Raporti i IKK-së është dizajnuar për të vlerësuar lehtësinë e të bërit biznes, qeverisjen me ekonomi dhe përpjekjet reformuese administrative nga pushtetet lokale të komunave në tërë Kosovën drejtë zhvillimit të sektorit privat. IKK 2014 është raporti i katërt i këtij lloji në Kosovë, bazuar në hulumtim të përpiktë të perceptimeve të 3,052 bizneseve. Gjatë katër viteve të fundit, IKK-ja ka ilustruar një trend pozitiv të qëndrueshëm në mjedisin biznesor, përkundër asaj se rritja ekonomike ka mbetur modeste në mes të 2-3 përqind në vitin 2013 dhe zhvendosjes më poshtë në renditje individuale të komunave përgjatë kohës. Për të qenë të sigurtë, vlera e medianës është ngritur nga 45.6 në vitin 2013 në 47.7 në vitin 2014 vlera më e lartë e medianës e shënuar gjatë katër viteve të fundit. Siç edhe tregon IKK 2014, ndryshimi në mjedisin biznesor dhe të qeverisjes me ekonominë në tërë Kosovën është gradual, mirëpo mbetet pozitiv dhe i vazhdueshëm. Rezultatet IKK 2014 tregojnë një përmirësim të mjedisit biznesor më gradual, por njëkohësisht edhe më të shpërndarë. Këtë vit, komuna e Vitisë gjendet në krye të renditjes, e përcjellur afër nga Lipjani dhe Vushtria. Në fakt, diferencat në mes të rezultateve të këtyre tri komunave këtë vit janë shumë të vogla. Gjakova, Dragashi, dhe Kaçaniku vazhdojnë të shënojnë performancë të mirë këtë vit poashtu, deri sa komunat në veri të Leposaviqit, Zubin Potokut, dhe Zveçanit, krahasimisht, mbesin ulët në cilësinë e mjedisit të tyre biznesor. Gjatë rishikimit të performancës komunale për katër vitet e fundit, Vushtrria ka bërë përmirësimin më të madh në mjedisin e vet biznesor. Vitia, Shtërpca, dhe Lipjani vijnë më pas si komuna me përmirësim më të madh për katër vitet e kaluara. Në rrumbullakësimin e listës së pesë reformatorëve gjendet Peja, e cila edhe pse në vitin 2011 ka filluar prej një niveli të ulët të performancës, ka treguar një përmirësim të konsiderueshëm gjatë periudhës së shkuar katër vjeçare. Konsolidimi i reformave gjatë kohës paraqet një domosdoshmëri për rritje të qëndrueshme ekonomike dhe prosperitet. Deri më sot, tetë komuna në tërë Kosovën kanë arritur një konsolidim të reformave dhe përmirësimeve vit pas viti në rezultatet e tyre të IKK. Mbështetja e këtij rrugëtimi është e rëndësisë së lartë për rritje ekonomike në këto komuna dhe Kosovë në përgjithësi. Tetë reformatorët e konsoliduar janë Mitrovica, Deçani, Kaçaniku, Obiliqi, Rahoveci, Shtërpca, Vitia, dhe Vushtrria. Gjashtë nga to janë komuna të madhësisë së mesme në kuptim të numrit të bizneseve ( biznese), ndërsa dy janë komuna të vogla me më pak se 500 biznese. Ndërkohë që komunat vazhdojnë me konsolidimin e reformave dhe përmirësimin e qeverisjes dhe mjedisit biznesor, kjo me shpresë do të çojë në krijimin mundësive të reja për investime, nga ndërmarrjet vendore dhe të huaja së bashku, dhe do të ofrojë rritje të optimizmit për biznes në vitet që do të vijnë. Përfundimisht, IKK 2014 është e para nga ajo që shpresohet të jetë në të ardhmen një seri e raporteve të IKK-së. Për herë të parë, raporti i këtij viti është udhëhequr në tërësi nga një partner vendor përmes iniciativës së USAID-it në Kosovë, USAID FORWARD. Ky është një rast i shkëlqyer i cili tregon për suksesin e ndihmës për zhvillim ku një partner implementues vendor mund të bëhet plotësisht i aftë për të vazhduar ta implementoj dhe zhvilloj me sukses punën e IKK-së në Kosovë. Kjo në vetvete flet për potencialin dhe mundësitë të cilat janë në rritje në Kosovë për rrugëtimin e qëndrueshëm drejt rritjes ekonomike dhe prosperitetit. 7

8 Pjesa tjetër e raportit paraqet në vijim: Kapitulli 1 përshkruan procesin e implementimit të IKK-së këtë vit Kapitulli 2 rishikon trendët aktuale në mjedisin biznesor në nivel kombëtar në tërë Kosovën Kapitulli 3 paraqet njësitë ndërtuese të IKK-së, renditjet e nën-indekseve, si dhe thekson pikat e rëndësishme dhe performuesit e reformuesit kulmorë të këtij viti në secilin nën-indeks Kapitulli 4 paraqet rezultatet e përgjithshme të IKK Për më tepër, ofron një rishikim të rezultateve të IKK përgjatë viteve sipas madhësive të komunave, nënvizon reformatorët më të mëdhenj përgjatë kohës, dhe identifikon ato komuna të cilat kanë bërë reforma të konsoliduar (kanë vazhduar përmirësimin e rezultateve të tyre vit pas viti). Në fund, kapitulli 5 jep pikat kryesore të metodologjisë së IKK, dhe Shtojcat ofrojnë detaje më konkrete për komuna për të rishikuar rezultatet në nivel të nën-indekseve më thellësisht. Natasha Hanshaw 8

9

10 SFONDI: ÇKA ËSHTË IKK? Që prej vitit 2011, Indeksi i Konkurrencës së Komunave (IKK) shërben si mjet për matjen e cilësisë së qeverisjes lokale si një përcaktues i rëndësishëm për aktivizimin e potencialit ekonomik të Kosovës. Mbështetur në përgjigjet nga anketa me 3,052 biznese të përzgjedhura në mënyrë të rastësishme, Indeksi shfrytëzon metodologji të standardizuar për krahasimin e komunave të Kosovës në raport me Komunën Referente, si një komunë e idealizuar e cila përdor praktikat më të mira të qeverisjes dhe do arrin rezultatin më të lartë në IKK. Në këtë "Komunë Referente" : Sistemi i lejimit dhe konkurrenca joformale nuk do ta vështirësonin hyrjen në biznes; Politikat lokale janë të parashikueshme dhe bizneset konsultohen në mënyrë aktive për formulimin e tyre Informacionet lidhur me rregulloret dhe dokumentet e politikave komunale janë në dispozicion dhe të lehta për qasje për çdo person Bizneset nuk ngarkohen barra për të shpenzuar shumë kohë në përmbushje të rregulloreve duke vizituar zyrat komunale, e as duke u marrë me inspektime të shpeshta të inspektoratit komunal Të gjitha bizneset trajtohen njëjtë në proceset e tenderëve komunal, dhe Rrugët janë të cilësisë së lartë dhe mirëmbahen rregullisht, gjithashtu uji dhe shërbimet e higjienës do ishin në dispozicion gjithë kohën Bizneset në Komunën Referente : Bëjnë pagesa tatimore me lehtësi dhe nuk kanë nevojë për të negociuar joformalisht me zyrtarët tatimore për të bërë një të tillë Punojnë me zyrtarë komunal të cilët janë kompetent për nga aspekti profesional për të ofruar shërbime publike, dhe të cilët mbajnë qëndrim pozitiv ndaj bizneseve Nuk detyrohen për të bërë pagesa joformale për të marrë shërbime komunale Fuqia lokale punëtore i plotëson nevojat e tyre të biznesit, dhe Kanë qasje në shërbime adekuate të këshillimit të cilat ju ndihmojnë për t u pajtuar me rregullore dhe për ta zhvilluar biznesin e tyre. Rezultatet e IKK-së 2014 tregojnë se përderisa 38 komunat e Kosovës janë duke përparuar drejt karakteristikave të "Komunës Referente", edhe shumë punë mbetet për tu bërë përpara. Autoritetet lokale, si dhe Qeveria Qendrore, duhet të punojnë drejt sigurimit të praktikave të qeverisjes së mirë, të cilat do ishin në shërbim të një rritje ekonomike të udhëhequr nga sektori privat. Sipas Trustit Pensional të Kosovës 1, më së shumti 277,267 persona formalisht kanë qenë duke punuar gjatë vitit 2013 (266,026 në vitin 2012), ku 19.4% prej tyre kanë qenë duke punuar në kryeqytet - Prishtinë, mbi 84,000 kanë punuar në institucionet qeveritare, dhe 3,100 kanë punuar në ndërmarrje me pronësi shoqërore apo ndërmarrje publike. Agjencioni i Statistikave i Kosovës 2 vlerëson se vetëm 28.4% e popullatës të moshës së punës kanë punuar (së bashku formale dhe joformale) gjatë vitit Të dhënat 3 nga regjistri i bizneseve tregojnë se 9,421 biznese të reja janë regjistruar në vitin 2013, më ulët se sa 9,592 biznese në vitin 2012; dhe në

11 anën tjetër, numri i bizneseve të mbyllura është rritur nga 1,081 në vitin 2012 në 1,434 në vitin Këta indikatorë të vetëm janë mjaftë alarmues për thirrje të përshpejtimit të reformave të cilat mundësojnë zhvillimin e sektorit privat dhe krijojnë më shumë vende të punës. Tri raportet paraprake të IKK-së janë mbështetur në premisën e zhvilluar se rregulloret e optimizuara (ngushtim dhe thjeshtësim), mjedisi rregullator transparent, qasja në informata, dhe ofrimi i shërbimeve publike në afat janë jetike për zhvillimin e sektorit privat, rritjen ekonomike, dhe krijimin e vendeve të punës. Përmes IKK-së, bizneset kanë raportuar mbi performancën e autoriteteve komunale drejt arritjes së këtyre qëllimeve. Me kontributin e rezultateve të IKK-së 2014 të shtuara në këtë dosje të performancës, raporti IKK 2014 vazhdon të potencoj nevojën për më tepër përpjekje për reforma, dhe për më tepër thekson nevojën për konsolidimin e reformave. Duke shikuar variacionin statistikor i cili i përcjell rezultatet e IKK gjatë viteve, vërehet se disa komuna kanë rezultuar me pozicion dukshëm më të ulët se sa në vitet paraprake. Kjo thërret për vëmendje në implementim të reformave, ku qëndrueshmëria e përmirësimeve paraqet aspekt të rëndësishëm të cilin autoritetet komunale duhet ta kenë parasysh gjatë krijimit të reformave. Një nën-kapitull i veçantë në raportin e 2014 paraqet listën e komunave të cilat kanë kaluar rrugën e reformave të konsoliduara. Për kryetarët dhe për të gjithë zyrtarët komunal, IKK-ja ofron një hartë me rrugë së bashku me mjetet për përcjellje të performancës. Përderisa vetitë të cilat e përshkruajnë nivelin krahasues Komuna Konkurente nuk janë përjashtuese me veti, ato paraqesin një udhëzues të besueshëm se si operon një komunë që është mbështetëse për biznese. Për më tepër, matja e standardizuar e performancës e bazuar në të dhënat nga ana e pranuesve të shërbimeve komunale, konkretisht bizneseve në pronësi të qytetarëve, ofron një perspektivë shumë të vlefshme në vlerësimin e suksesit të reformave. Më tutje, IKK 2014 mundëson më shumë shpjegime të dallimeve të rezultateve në mes të komunave. Si e tillë, IKK-ja mund të shërbejë si mjet për komuna jo vetëm për të krahasuar nivelin e konkurrueshmërisë mes veti, por edhe për të ndarë dhe për të përmirësuar përpjekjet e tyre për reforma. IKK e këtij viti është organizuar në konsultim dhe bashkëpunim të afërt me përfaqësuesit e komunitetit të biznesit dhe të autoriteteve komunale, si dhe me trupat relevante të Qeverisë Qendrore, siç është Agjencioni për Regjistrimin e Bizneseve të Kosovës dhe Administrata Tatimore e Kosovës. Në muajin Shkurt të 2014, gjashtë punëtori dhe sesione diskutimi janë organizuar si pjesë e punëve përgatitore që i kanë paraprirë IKK-së këtë vit, me këto qëllime: (i) informimi i pjesëmarrësve për hulumtimin e rradhës IKK dhe për rëndësinë e tij; (ii) identifikimin e çështjeve që i parashtrojnë hisedarët në kontekst të mjedisit biznesor dhe që janë të prekshme nga ana e hulumtimit të IKK; dhe (iii) identifikimin dhe artikulimin e rekomandimeve lidhur me avancimin e IKK për dobi të audiencës dhe hisedarëve të vet. Arritjet nga punëtoritë janë reflektuar në metodologjinë e IKK së këtij viti, parimisht lidhur me certifikatat e biznesit, regjistrimin, krahasimet e rezultateve dhe prezantimin. 11

12 VËSHTRIMI IKK I MJEDISIT KOMBËTAR TË BIZNESIT IKK 2014 ka anketuar një mostër prej 3052 bizneseve në Kosovë, prej të cilëve 51% kanë raportuar fitime prej atyre të ulëta deri tek ato të larta, 21.3% kanë raportuar afarizëm në pikën zero të rentabilitetit, 21.8% kanë raportuar humbje të vogla, dhe 5.7% kanë raportuar humbje të mëdha. 43.8% e bizneseve të hulumtuara planifikojnë të vazhdojnë veprimtarinë e tyre në madhësinë aktuale gjate dy viteve të ardhshme, përderisa 48.5% planifikojnë rritje në madhësinë e veprimtarisë së tyre gjate dy viteve në vijim. Në anën tjetër, 3.8% të bizneseve të anketuara planifikojnë uljen e madhësisë së veprimtarisë, dhe përqindje e njejtë planifikojnë mbylljen e biznesit. Përderisa shumica e të dhënave të IKK-së të prezantuara në këtë raport janë specifike për komuna, indikatorët e paraqitur më poshtë paraqesin një vështrim të mjedisit biznesor të agreguar në nivel kombëtar. Të prezantuara në tabelën e mëposhtme janë indikatorët lidhur me pengesat për hyrje në biznes, qasjen në financim, dhe ndërveprimin me Administratën Tatimore. Ndryshimet pozitive mund të vërehen posaçërisht në indikatorët të cilët bëjnë matjen e ditëve për të regjistruar biznesin dhe perceptimet lidhur me tatimet e mbetura si pengesë potenciale për regjistrimin e biznesit të ri. Treguesi Kostot Kohore dhe Pengesat Mesatarja Kombëtare IKK 2011 Mesatarja Kombëtare IKK 2012 Ditët për të marrë regjistrimin e biznesit Ditët për të marrë certifikatën e TVSH-së Mesatarja Kombëtare IKK (2012 vetëm bizneset e reja) 9 (2012 vetëm bizneset e reja) Mesatarja Kombëtare IKK *(2013 vetëm bizneset e reja) 11 (2013 vetëm bizneset e reja) Ditët për të marrë lejën e ndërtimit Numri* i lejeve, licencave, dhe certifikatave të biznesit të nevojshme për të punuar (Numri fiskal, Certifikata e TVSH, Licencë nga Ministria Përkatëse, Leja për ndërtim, Certifikata per Import/Eksport, Licencë Profesionale, Tjetër nevojë specifike) Tatimet e mbetura janë pengesë e madhe për regjistrimin e një biznesi të ri. 85% 83% 85% (2012 vetëm bizneset e reja) 42% (2013 vetëm bizneset e reja) 12

13 Qasja në financa Biznest kanë qasje në histori krediti (% pajtohen apo pajtohen plotësisht) 43% 50% 50% 63% Bizneset marrin përkrahjn për qasje në kredi (% pajtohen apo pajtohen plotësisht) Ofrimi i dhuratave apo pagesave të tjera për zyrtarët e kredive është sjellje e zakonshme për të siguruar marrjen e kredisë (% pajtohen apo pajtohen plotësisht) Administrata Tatimore Numri i inspektimeve nga autoritetet tatimore Kohëzgjatja mesatare e inspektimeve tatimore (orë) Përqindja e shitjes që bizneset vlerësojnë se firmat zakonisht e deklarojnë për arsye tatimore 54% 40% 49% 40% 27% 22% 34% 38% % 71% 64% 62% Tabela 1: Niveli Kombëtar Pengesat për Hyrje (*mediani) Më shumë se 7,000 biznese 4 (individuale dhe entitete me përgjegjësi të kufizuar) janë regjistruar si biznese të reja në bazë vjetore në mes të viteve 2009 dhe 2011, prej të cilave mesatarisht rreth 1,000 për çdo vit janë regjistruar si shoqëri me përgjegjësi të kufizuar (sh.p.k). Në vitin 2012, janë regjistruar pothuajse 9,500 biznese të reja, dhe trendi i rritjes së regjistrimit të bizneseve të reja ka vazhduar edhe në vitin 2013 ku janë regjistruar pothuajse 12,000 biznese të reja, prej të cilave pothuajse 2,500 janë regjistruar si sh.p.k., me pjesën e mbetur të regjistruara si biznese individuale. 4. Termi entitet biznesor nuk bën dallime në mes të llojeve të statusit ligjor, psh. biznes individual kundrejt entitetit korporativ, përkundër diferencave në trajtim nga aspekti tatimor. 13

14 BLLOQET NDËRTUESE TË IKK-së 2014: RENDITJET DHE REZULTATET E NËN-INDEKSEVE Duke respektuar konsistencën me qasjen metodologjike të zhvilluar në vitin 2011, për vlerësimin e ambientit biznesor lokal, renditjet e IKK 2014 rezultojnë nga matjet e performancës në tetë fusha specifike (të shprehura në vlerë sasiore në tetë nën-indekse) të mjedisit biznesor komunal. Arkitektura e IKK është e bazuar në matjen konsistente të tetë parametrave të standardizuar të nën-indekseve, të dizajnuar për të ndjekur klimën e cila mundëson zhvillimin e biznesit dhe të cilët ofrojnë vlerësim sipas të cilit renditen komunat në çdo vit. Përcjellja dhe renditja e komunave për çdo vit poashtu ofron mundësinë për studim longitudinal apo gjatësor të rezultateve përgjatë periudhës së katër viteve të kaluara ( ). Në mbështetje të faktit se qëllimi kryesor i IKK-së është të ofrojë një kornizë krahasuese për matjen e progresit drejt një mjedisi më të përshtatshëm biznesor, një kërkim i thelluar në nivelet e nën-indikatorëve dhe renditja e rezultateve në këtë raport synon për të informuar audiencën lidhur me përparësitë dhe dobësitë relative të agjendës reformuese të komunave në parametrat e tetë fushave të matura përmes nën-indekseve të IKK-së. Në pajtim me këtë, shpërndarja e rezultateve të detajuara të nën-indekseve për secilën komunë ka për synim krijimin e mundësisë së prekshme për sinergjinë reformuese në mes të komunave, dhe për të vënë në lëvizje hisedarët përgjegjës të kujdesen për ambient biznesor më konkurrues në komunat e tyre. Duke përqendruar analizën e konkurrueshmërisë në tetë fusha kryesore, jo vetëm se akterët e dobët në radhitjen e përgjithshme do të mund të shfrytëzonin përvojën e aktoreve të mirë për të shtyrë përpara reformat e veta, por se komunat me renditje më të përafërta në rezultatet e përgjithshme do të mund të përmirësohen duke komunikuar mes veti për të identifikuar praktikat e mira të cilat çojnë në rezultate më të mira në nën-indeksin përkatës. Ky kapitull ofron një përshkrim të shkurtër për komunën me arritje më të mirë për secilën fushë të nën-indikatorëve, dhe plotëson analizën e rezultateve statistikore me vështrim të përgjithësuar të reformave kryesore të cilat do të mund të shpjegonin rezultatet e arritura. Çdonjëri prej tetë nën-indikatorëve arrinë një vlerë maksimale prej dhjetë pikësh, rrjedhimisht numri maksimal i pikëve të mundshme në IKK është 80. Duke u bazuar në metodologjinë origjinale të zhvilluar për IKK të Kosovës në vitin 2011, nën-indekseve u janë caktuar pesha të ndryshme të përcaktuara sipas relevancës të cilën e kanë politikat e fushave përkatëse të matura nga nën-indeksi. Si rezultat i kësaj, numri i pikëve maksimale të shfrytëzuara për të prodhuar IKK-në finale të peshuar ndryshon sipas ndikimit të kushtëzuar prej peshave të përcaktuara në bazë të politikave. Rëndësia e secilit nën-indeks është mbajtur në nivel të njejtë prej vitit 2011 për të mundësuar krahasimin e IKK-së përgjatë periudhave kohore. Si rezultatet maksimale të arritshme të papeshuara, ashtu edhe ato të peshuara sipas politikave, janë të paraqitura së bashku me një përshkrim të shkurtër në Tabelën 2 më poshtë. 14

15 Përshkrimi më i detajuar i indikatorëve për secilin nën-indeks është i dhënë në Aneksin e këtij raporti. Tabela 2: Tetë Nën-Indikatorët e IKK Rezultati maksimal Rezultati Maksimal i Peshuar sipas Relevancës së Politikave Pengesat për Hyrje në Biznes: Njësi matëse sa kohë nevojitet për të siguruar licencat e nevojshme dhe lejet për të filluar me veprimtari; njësi matëse e konkurencës me të cilën përballet biznesi nga sektori informal; dhe nivelin se në cfarë mase sistemi i lejimit dhe regjistrimit paraqet pengesë për formalizimin e biznesit Parashikueshmëria dhe Pjesëmarrja: Njësi matëse se a janë konsultuar bizneset lidhur me rregulloret e propozuara; se a janë shtyrë përpara interesat e tyre në politikat e reja; dhe niveli se në cfarë mase u janë transmetuar dhe është bërë zbatimi i politikave dhe ligjeve të reja si ka qenë e paraparë. Transparenca: Njësi matëse se a kanë ndërmarrjet qasje në informatat e nevojshme lidhur me rregulloret dhe procedurat, poashtu edhe në buxhetin komunal dhe dokumentet e planifikimit, dhe se a ka çdonjëri qasje në këto informata. Kostot Kohore të Pajtueshmërisë Rregullatore: Njësi matëse se sa kohë shpenzojnë ndërmarrjet për të mbajtur pajtueshmërinë me rregulloret dhe se sa e lehtë përmbushja e kërkuar; dhe koha të cilën e shpenzojnë bizneset në vizitat e inspeksioneve prej agjensioneve komunale. Tatimet dhe Tarifat: Njësi matëse se sa e lehtë është pagesa e tatimeve; dhe njësi matëse e negociatave informale me rastin e pagesës së tatimeve. Administrata Komunale: Njësi matëse e kapaciteteve dhe qëndrimeve të zyrtarëve komunal në raport me bizneset; njësi matëse e kostove dhe nivelit se në cfarë mase ndërmarrjet duhet të bëjnë pagesa informale drejt zyrtarëve komunal për marrë shërbime; dhe njësi matëse e drejtësisë në tenderat e komunës. Fuqia Punëtore dhe Shërbimet Mbështetëse për Biznese: Njësi matëse e cilësisë se fuqisë punëtore në dispozicion; njësi matëse se në cfarë mase i përmbush oferta lokale e fuqisë punëtore nevojat e biznesit; njësi matëse e ofrimit të shërbimeve këshilluese për cështjet rregullatore; dhe se a ka në dispozicion shërbime për mbështetjen e bizneseve. Infrastruktura Komunale: Njësi matëse e cilësisë dhe mirëmbajtjes së rrugëve; njësi matëse e cilësisë së ujit dhe shërbimeve të higjienës REZULTATI I PËRGJITHSHËM IKK Tabela 2: Tetë Nën-Indikatorët e IKK 15

16 1. PENGESAT PËR HYRJE NË BIZNES Performanca më e mirë: Shtime Përmirësimi më i madh: Prizren Pengesat me të cilat ballafaqohen bizneset e reja për të hyrë në treg e ngulfasin konkurrencën, dhe kështu dëmtojnë themelet e një ekonomie funksionale të tregut. Nën-indeksi Pengesat për Hyrje në Biznes e shpreh në parametër sasior këtë komponentë të rëndësishme të klimës lokale për mundësimin e biznesit duke vlerësuar pengesat burokratike dhe presionin nga sektori joformal. Nën-indeksi përbëhet nga dy dimensione: dimensioni i parë i ndërtuar nga pyetjet të cilat kërkojnë bizneset të raportojnë në numra, kohë, dhe dokumente të cilat nevojitet për të regjistruar një biznes, dhe i dyti dimension është i ndërtuar nga pyetjet të cilat kërkojnë nga bizneset që të ndajnë perceptimet e tyre lidhur me presionin nga konkurrenca joformale dhe nga pengesat administrative për regjistrimin e biznesit të ri. Fushë Kosova Novobërda Kaçanik Mitrovica Deçan Graçanicë Shtërpce Dimensioni 1: Koha dhe Dokumente Dimensioni 2: Pengesat në Hyrje Figura 1: Pengesa për Hyrje në Biznes Komuna e Shtimes renditet si performuesi më i mirë dhe me nivelin më të ulët të pengesave për hyrje në biznes, e pasuar nga Obiliqi, Fushë Kosova, dhe Ferizaj. Të katër komunat e kalojnë vlerën prej 8 pikëve në nën-indeksin e Pengesave për Hyrje në Biznes. Shtime është 16

17 poashtu në mes të top reformatorëve për vitin 2014, me një rezultat pre 2.14 pikësh më lartë se në vitin 2013, dhe 2.37 pikë më lartë se rezultati i parë në vitin Bizneset e reja në Shtime raportojnë se u janë dashur 2 ditë për të regjistruar një biznes; gjysmë dite më pak se qe iu ishte dashur bizneseve të reja për t u regjistruar në vitin paraprak, dhe pesë ditë më pak se në vitin Mesatarisht, bizneset në Shtime kanë nevojë për më pak se dy licenca dhe leje për të filluar me veprimtari; më shumë se tri iu janë dashur në vitet paraprake, 2011 deri në Kuadrati // 1.1 // Top Performuesi: Komuna e Shtimes Regjistrimi i biznesit dhe sigurimi i dokumentacionit të nevojshëm për të filluar me veprimtari është bërë më i lehtë në Shtime prej se është themeluar Qendra Komunale për Regjistrim të Biznesit në Korrik të vitit Kjo qendër ofron shërbime për regjistrimin e bizneseve të të gjitha llojeve, e poashtu edhe dhënien e licencave dhe lejeve të nevojshme për veprimtari biznesore. Informatat, udhëzuesit dhe formularët gjenden afër Qendrës Komunale për Regjistrim të Biznesit e poashtu edhe në faqen e internetit të komunës. Një numër më i vogël i bizneseve i merr presionin nga sektori informal, dhe procesin e regjistrimit të bizneseve duke përfshirë lejet e nevojshme për të filluar me veprimtari si pengesë për hyrje. Prizreni ka bërë përmirësimin më të madh në nën-indeks krahasuar me vitin 2013, megjithatë renditet më ulët se në vitet 2011 dhe Në anën tjetër, Istogu është reformatori me rezultat më të lartë në këtë vit në aspektin e adresimit të pengesave, duke rezultuar me 3 pikë më lartë se në vitin 2011, dhe një pikë më tepër se në vitin Kuadrati // 1.2 // Përmirësimi më i madh: Komuna e Prizrenit Përbrenda këtij nën-indeksi, komuna e Prizrenit ka përjetuar përmirësimin më të madh të rezultatit krahasuar me vitin paraprak. Rezultati përkatës është rritur nga 2.9 në vitin 2013 në 6.3 në vitin Bazuar në përfaqësuesit e bizneseve të intervistuara, numri mesatar i ditëve të nevojshme për regjistrimin e biznesit ka rënë nga 12 në vitin 2013 në vetëm 2 në vitin 2014, ndërsa numri i licencave dhe lejeve të nevojshme për ushtrimin e veprimtarisë ka rënë nga 5.3 në vitin 2013 na 2.1 në këtë vit. Për më tepër, ka ndryshime pozitive edhe në perceptimin e bizneseve në raport me konkurencën nga sektori joformal, ku ka një rënie prej 25% në numrin e bizneseve të cilat besojnë se ju duhet të merren edhe me një konkurencë të tillë. Në mënyrë që rregullisht të informojnë bizneset lidhur me shërbimet të cilat ofrohen nga Qendra Komunale për Regjistrim të Bizneseve, pushteti lokal në Prizren vendos të gjithë informacionin në faqen e internetit të komunës përfshirë edhe dokumentacionin e nevojshëm për regjistrim të biznesit. Lidhur më këtë, udhëzuesi i quajtur Hap-pas-hapi është i postuar në faqe të internetit dhe sqaron në detaje të gjitha kërkesat për regjistrim dhe operim të biznesit. Për më tepër, ligjet dhe rregulloret të cilat përcaktojnë se si duhet të operojnë bizneset poashtu gjenden në faqen e komunës. Nga fillimi i vitit 2013, Qendra Komunale për Regjistrim të Biznesit në Prizren ka promovuar shërbimet e veta duke shfrytëzuar kanale të ndryshme të informimit në dispozicion në komunën e Prizrenit. Një fakt tjetër i cili mund të ketë pasur ndikim pozitiv në rezultatin e këtij nën-indeksi është edhe puna e mirë e inspektorëve të komunës në pengimin e veprimtarisë së bizneseve joformale. 17

18 Në nivelin kombëtar, është evident përmirësimi domethënës në indikatorët të cilët masin aspektet që janë nën kontroll të plotë të autoriteteve. Numri i ditëve (mediana) të nevojshme për të regjistruar një biznes të ri ka rënë nga 8.2 ditë në 1.8, ku shumë komuna japin mundësinë për të përfunduar procesin e regjistrimit të biznesit brenda ditës. Treguesi Dimensioni 1: Koha dhe Dokumentet Numri mesatar i ditëve për të regjistruar biznesin (në 2013/ Q1-14) Numri mesatar i licencave dhe lejeve të nevojshme për të filluar me punë Dimensioni 2: Pengesat per Hyrje Mesatarja Kombëtare * 1.8* Përballja e biznesit me konkurencë nga sektori informal (% po) 52% 61% 43% 42% Procesi i regjistrimit të biznesit dhe sigurimi i të gjitha licencave dhe lejeve si pengesë për hyrje (% po) 25% 21% 19% 22% *media Tabela 3: Pengesat për Hyrje në Biznes në nivel Kombëtar Ulja e numri të ditëve për regjistrim të biznesit është poashtu e mbështetur nga gjetjet nga punëtoritë përgatitore për IKK të organizuara në Shkurt të 2014 me zyrtarë komunal, komunitetin e biznesit, dhe ARBK. Konkretisht, komenti i përgjithësuar i pjesëmarrësve në punëtori ka qenë se për shkak të themelimit të Qendrave Komunale për Regjistrim të Biznesit, bizneset individuale regjistrohen në ditën që aplikojnë ku sh.p.k.-të dhe korporatat marrin deri në tri ditë kohë për regjistrim. Numri mesatar i lejeve të nevojshme për një biznes të ri për të filluar me veprimtari poashtu ka rënë nga mesatarja prej 3.2 në një mesatare prej 2.5. Në mesatare, më pak biznese konsiderojnë konkurrencën nga sektori jo-formal si një pengesë për hyrje krahasuar të dyja me vitin 2013 dhe Krahasuar me vitin 2013, më tepër biznese konsiderojnë sigurimin e lejeve për veprimtari dhe procesin për regjistrim të biznesit si pengesë për hyrje (megjithatë më pak se në vitin 2011, shih tabelën më lartë), duke sugjeruar se bizneset kanë pritje më të larta lidhur me reformat në të ardhmen në kontekst të eliminimit të pengesave për hyrje. 18

19 2. TRANSPARENCA Performanca më e mirë: Fushë Kosova Përmirësimi më i madh: Peja Nën-indeksi i Transparencës bën matjen se sa është e lehtë qasja e bizneseve në informata lidhur me politikat e komunës, veprimtarinë, dhe kërkesat e natyrës rregullatore. Qasja e lehtë në informata favorizon klimën për biznes duke ulur kostot e pajtueshmërisë dhe duke ofruar mundësinë për përfshirjen e sektorit privat në procesin e ndërtimit të politikave. Fushë Kosova Obiliq Ferizaj Suhareke Vushtrri Hani i Elezit Rahovec Deçan Gjakova Prizren Dragash Prishtina Lipjan Shtërpce Kllokot Vitia Skenderaj Gllogovc Istog Junik Shtime Kaçanik Kamenica Peja Podujeva Malisheva Gjilan Novobërda Klina L-ZP-Zveçan Mitrovica Mamushe Gracanica Figura 2: Transparenca Sipas vlerësimit të bërë nga bizneset lokale, administrata e komunës së Fushë Kosovës renditet si më transparentja për vitin Obiliqi dhe Ferizaji renditen më pas në distancë të afërt, duke arritur një rezultat prej mbi 9 pikëve, një renditje domethënëse mbi mesataren e përgjithshme prej 7.8 pikësh. Në të tri komunat, bizneset e kanë renditur lehtësinë e qasjes në buxhetin komunal dhe dokumentet e planifikimit mbi mesataren kombëtare të radhitjeve. Në Fushë Kosovë, bizneset e kanë renditur qasjen në informata për lejet e nevojshme komunale të lehtë. Në të trija komunat me performancë më të mirë, bizneset kanë qasje më të lehtë se sa mesatarja e radhitjeve e komunave të tjera, në informata lidhur me tenderët e ardhshëm komunal. 19

20 Kuadrati // 2.1 // Top Performuesi: Komuna e Fushë Kosovës Në vitin 2014, Fushë Kosova është renditur e para në nën-indeksin e Transparencës, me rrezultat prej 9.55 prej 10 të mundshme. Bizneset e intervistuara në këtë komunë e konsiderojnë qasjen në buxhetin komunal dhe dokumentet e planifikimit si shumë të lehtë. Ata poashtu e konsiderojnë qasjen në rregulloret komunale dhe dokumetet e politikave, informatat apo formularët lidhur me licencat komunale apo sistemin e lejimit, e gjithashtu edhe informatat për tenderët e ardhshëm komunal të jetë shumë e lehtë. Me rastin e publikimeve të rezultateve të IKK 2013, komuna e Fushë Kosovës ka ndërmarrë një vlerësim të situatës lidhur me faqen zyrtarë të komunës, dhe rrjedhimisht veprimet për të përmirësuar përmbajtjen dhe përditësimin e saj. Faqja e komunës përditësohet në bazë ditore dhe ofron informatat lidhur me të gjitha projektet dhe arritjet e pushtetit vendor. Të gjitha dokumentet publike, rregulloret e komunës, vendimet, planet zhvillimore, dhe informatat e tjera si dhe raportet e autoriteteve të komunës janë të dhëna në faqen e internetit. Me qëllim të përmirësimit të transparencës, Fushë Kosova ka faqen e vet në media shoqërore në Facebook, të cilën e shfrytëzojnë për të informuar palët e interesuara për aktivitetet e ndërmarra nga ana e pushtetit lokal. Krahasuar me vitin 2013, Peja ka bërë përmirësimin më të madh (me 2.2 pikë) për nga aspekti i rritjes së transparencës së administratës komunale. Megjithatë, Fushë Kosova dhe Ferizaji kanë bërë përmirësimin më të madh prej vlerësimit fillestar të IKK-së në vitin Përmes përmirësimit të vazhdueshëm, këto dy komuna kanë ngritur rezultatin e tyre në këtë nën-indeks për më tepër se 5 pikë. Kuadrati // 2.2 // Përmirësimi më i madh: Komuna e Pejës Komuna e Pejës ka pasur një përmirësim të rëndësishëm në nën-indeksin e Transparencës me rezultat per 7.3 pikë për këtë vit, krahasuar me 5.1 pikë në vitin Përmirësimet janë bërë në mesataren e vlerësimit të qasjes së bizneseve në buxhetin komunal dhe dokumentet e planifikimit, rregulloreve dhe dokumenteve lidhur me politikat, e poashtu edhe në qasjen në informata dhe formularë për licencat dhe lejet komunale. Për më tepër, është arritur përmirësim në vlerën mesatare për qasje në informata lidhur me tenderët komunal. Sipas raportit të institutit GAP për studime të avancuara, në komunën e Pejës, gjatë tri vitet e fundit ka pasur përmirësime të rëndësishme në nivelin e transparencës komunale. Faqja e internetit e komunës përmbanë dokumente të ndryshme në të gjitha fushat të cilat mbulohen nga komuna, përfshirë raportet financiare për të hyrat dhe shpenzimet e parasë publike. Niveli i informatave të komunikuara për media nga ana e Zyrës për Marëdhënie me Publik në Pejë poashtu konsiderohet si i kënaqshëm. Informata të detajuara për zhvillimet në komunën e Pejës komunikohen përmes mediave lokale si radio-televizioni Dukagjini dhe TV Syri Vision. Prej indikatorëve të cilët e ndërtojnë këtë nën-indeks, disa janë përmirësuar dhe disa kanë mbetur në vlerat e përafërta me ato të vitit Krahasuar me vitin 2011, është evident përmirësimi i shumicës së indikatorëve të transparencës. Rezultatet për qasje ne informata dhe formularët lidhur me sistemin e lejeve të komunës, së bashku me rezultatet e informatave lidhur me tenderët e ardhshëm komunal janë përmirësuar krahasuar me vitin

21 Treguesi Mesatarja e vlerësuar e qasjes në buxhetin komunal dhe dokumentet e planifikimit (1=e pamundur to 5=shumë e lehtë) Mesatarja e vlerësuar e qasjes në rregulloret komunale dhe dokumentat e politikave (1=e pamundur to 5=shumë e lehtë) Mesatarja e vlerësuar e qasjes në informata dhe formularë për lejet komunale (1=e pamundur to 5=shumë e lehtë) Mesatarja e vlerësuar e qasjes në informata për tenderët e ardhshëm komunal (1=e pamundur to 5=shumë e lehtë) Mesatarja kombëtare Tabela 4: Transparenca Mesatarja e vlerësuar e qasjes në buxhetin komunal dhe dokumentet e planifikimit ka rënë prej 2013, mirëpo qëndron mbi rezultatet e viteve 2011 dhe Në anën tjetër, mesatarja e vlerësuar e qasjes në rregulloret komunale dhe dokumentet e politikave ka qëndruar përafërsisht në nivel të njejtë prej vitit 2011, me një ulje të vogël në vitin 2014 krahasuar me atë të vitit

22 3. PJESËMARRJA DHE PARASHIKUESHMËRIA Performanca më e mirë: Lipjan Përmirësimi më i madh: Lipjan Nën-indeksi i pjesëmarrjes dhe parashikuesmërisë bën matjen e përfshirjes së sektorit privat në formulimin e politikave publike. Poashtu, bën matjen se në çfarë mase njoftohet biznesi nga ana e autoriteteve komunale paraprakisht lidhur me ndryshimet e politikave. Lipjan Hani i Elezit Gllogovc Skenderaj Istog Shtërpce Dragash Mamushe Rahovec Suhareka Gjilan Mitrovica Vitia Gjakova Kaçanik Shtime Deçan Prishtina Kllokot Vushtrri Podujeva Klina Prizren Kamenica Fushë Kosova Obiliq Malisheva Novobërda Ferizaj Peja Junik L-ZP-Zveçan Gracanica Figura 3: Pjesëmarrja dhe Parashikueshmëria Lipjani renditet si komuna me performancën më të mirë në vitin 2014 në aspektin e përfshirjes së sektorit privat në proceset e përpilimit të politikave, dhe në aspektin e parashikueshmërisë së ndryshimeve në politikat e veta. Lipjani arrin një rezultat prej mbi 5 pikësh në nën-indeks, i ndjekur nga Hani i Elezit, i cili me rezultat tejkalon 4 pikëshin. Të gjitha komunat e tjera kanë rezultat nën 4 pikë, përderisa rezultati i medianës për të gjitha komunat është 2.2. Lipjani poashtu renditet si komuna me përmirësimin më të madh, duke dyfishuar rezultatin e vet krahasuar me vitin 2013, dhe duke ngritur rezultatin me 4.12 pikë prej vitit 2011, në pikën kulmore me rezultat prej 5.3 pikësh. Komuna e Drenasit, e cila renditet e treta për nga aspekti i performancës në vitin 2014, poashtu ka bërë përmirësim të rëndësishëm të rezultatit krahasuar me atë të vitit 2013 dhe atë të vitit

23 Kuadrati // 3.1 // Top Performuesi: Komuna e Lipjanit Rezultatet e hulumtimit tregojnë se 30% e bizneseve të anketuara në Lipjan kanë deklaruar se ndërmarrjet janë të informuara paraprakisht lidhur me ndryshimet në rregullore apo për rregullore të reja komunale dhe udhëzime administrative. Në anën tjetër, 47% prej tyre kanë deklaruar se rregulloret e reja komunale dhe udhëzimet administrative marrin parasysh interesat e ndërmarrjeve të paraqitura përmes diskutimeve dhe prezantimeve publike. Gjetjet tregojnë se 52% të bizneseve të anketuara janë të mendimit se zbatimi i rregulloreve komunale dhe udhëzimeve administrative janë të parashikueshme. Gjatë viteve 2013 dhe 2014, komuna e Lipjanit ka miratuar Rregulloren për Tatimet Komunale, ku të gjitha palëve të interesuara u është dhënë rasti për të bërë rekomandime gjatë konsultimeve publike. Miratimi i rregullores është paraprirë me diskutim publik me biznese në mënyrë që të njihen kërkesat e tyre. Të gjitha rregulloret komunale janë të postuara në faqen e internetit të komunës dhe çdo intervenim në rregulloret ekzistuese apo miratim i rregulloreve të rejave i komunikohet bizneseve përmes zyrtarëvë të drejtorive kompetente të cilat merren me biznese. Megjithatë, në nivel kombëtar, bizneset vazhdimisht kanë dhënë indikacione se pjesëmarrja e tyre në zhvillimin apo bërjen e politikave në nivel lokal është e ulët, dhe se parashikueshmëria e ndryshimeve në politikat lokale është poashtu e pakënaqshme. Prej të gjithë indikatorëve për të ndërtuar nën-indeksin, më tepër se 75% të bizneseve të anketuara kanë raportuar pjesëmarrje dhe parashikueshmëri të pakënaqshme në ndryshim të politikave. Treguesi Ndërmarrjet janë të informuara paraprakisht për rregulloret dhe udhëzimet administrative të reja komunale apo për ndryshime në rregulloret dhe udhëzimet administrative (% shpesh apo përherë) Rregulloret e reja komunale dhe udhëzimet administrative përfshijnë interesat e ndërmarrjeve të ngritura gjatë diskutimeve dhe dëgjimeve publike. (% shpesh apo përherë) Zbatimi i rregulloreve komunale dhe udhëzimeve administrative është i parashikueshëm (% shpesh apo përherë ) Ndërmarrjet janë të informuara për diskutimet publike lidhur me ndryshimet e politikave komunale, rregullave dhe rregulloreve (% shpesh apo përherë ) Mesatarja kombëtare % 6.0% 7.2% 6.9% 6.5% 8.5% 7.4% 10.3% 18.0% 16.5% 16.0% 17.4% 4.0% 5.5% 6.0% 10.1% Tabela 5: Pjesëmarrja dhe Parashikueshmëria 23

24 4. KOSTOT KOHORE TË PAJTUESHMËRISË RREGULLATORE Performanca më e mirë: Novobërda Përmirësimi më i madh: Suhareka Qoftë fabrikë e cila është në tentim të sigurimit të lejes mjedisore komunale me qëllim të zgjerimit të kapaciteteve apo restaurant i vogël familjar e cili është duke tentuar të sigurojë informata lidhur me standardet higjienike dhe sanitare, të dyja duhet të ndajnë kohë për tu marrë me përmbushjen e rregulloreve komunale. Duke e ulur kohën e nevojshme për pajtueshmëri rregullatore ofrohet më tepër hapësirë për biznese për të zhvilluar aktivitetet e tyre themelore. Nën-indeksi i Kostos Kohore për Pajtueshmëri Rregullatore është i ndërtuar duke përdorur indikatorët e kohës të cilën bizneset e kalojnë për tu pajtuar me rregulloret komunale. Mesatarja e rezultatit për nën-indeks për vitin 2013 tregon se mesataret e kostove kohore kanë mbetur në nivelet e vitit 2013, megjithatë të dyja, si rezultati më i ulët edhe rezultati më i lartë, kanë regjistruar rënie domethënëse krahasuar me vitin Komuna e Novobërdës, e cila ishte renditur si performuesi i tretë në vitin 2013 (me rezultat prej 8.2 pikësh) është ngjitur më lartë si performues kulmor në vitin 2014 (me rezultat prej 8.7 pikësh). Në anën tjetër, komunat Suharekë dhe Kaçanik, të cilat ishin renditur nën mesatares së nënindeksit në vitin 2013, renditen si performuesit e radhës (vendi i dytë dhe i tretë) në vitin Komuna e Suharekës, e pasuar nga Obiliqi dhe Kaçaniku, kanë pasur përmirësimin më të mirë të rezultateve krahasuar me vitin Megjithatë, komuna e Kaçanikut renditet si komunë me reformim më të madh si rrjedhojë e përmirësimit prej rezultatit fillestar në vitin Kuadrati // 4.1 // Top Performuesi: Komuna e Novobërdës Bizneset në Novobërdë shpenzojnë 1.5 ditë në vit duke kontaktuar zyrtarët komunal për përmbushje të kushteve rregullatore. Ato u nënshtrohen inspektimeve me një mesatare prej 1.18 herë në bazë vjetore, dhe ju nevojitet një mesatare prej 1.33 të vizitave të zyreve të veçanta për pajtueshmëri me rregulloret lokale. Performanca e mirë e Novobërdës në këtë nën-indeks mund të jetë e lidhur me madhësinë ë komunës, numrin e vogël të bizneseve, dhe hapjen e dy qendrave: a. Qendra Komuale për Regjistrim të Bizneseve (2011), dhe b. Qendra për Punë me Qytetarë. Këto dy institucione ofrojnë shërbime për biznese dhe qytetarë në formën e One-Stop-Shop. Ofrimi i mundësisë nga Qendra Lokale për Regjistrim të Biznesit është një lehtësim i madh për qytetarët e Novobërdës, duke marrë parasysh faktin e largësisë relative të komunës dhe karakterin multietnik, ku personeli i administratës është poashtu multietnik dhe në përgjithësi dygjuhësor. 24

25 Kuadrati // 4.2 // Përmirësimi më i madh: Komuna e Suharekës Në kuadër të këtij nën-indeksi komuna e Suharekës ka shënuar përmirësim domethënës krahasuar me rezultatet e vitit Rrezultati i përgjithshëm i Suharekës në këtë nën-indeks është përmirësuar prej 5.3 pikësh në 2013 në 8.2 pikë në këtë vit. Përfaqësuesit e bizneseve të anketuara kanë deklaruar se kostot kohore të nevojshme për respektimin e kërkesave rregullatore kanë rënë në mënyrë të theksuar. Rrezultatet nga studimi këtë vit tregojnë se menaxhmenti i lartë shpenzon më pak kohë në kontakt me zyrtarët komunal për të siguruar pajtueshmëri me aspektet rregullatore, mesatarja e numrit të inspektimit të bizneseve ka shënuar rënie, dhe në mesatare janë më pak zyra të veçanta komunale të cilat duhen vizituar për përmbushur kërkesat e rregullativës lokale. Ulja e kostos kohore për pajtueshmëri rregullatore në komunën e Suharekës është rezultat i funksionalizimit të Qendrës për Shërbim të Qytetarëve. Në këtë qendër bizneset mund ti paraqesin ankesat, kërkesat dhe sugjerimet e ndryshme. Gjashtë zyrtarë administrativ punojnë në këtë qendër, prej të cilëve tre janë zyrtarë financiarë dhe një zyrtar nga Ministria e Punëve të Brendshme. Qendra është e dizajnuar si One-Stop-Shop, duke i ofruar të gjitha shërbimet në një pikë të vetme. Për më tepër, në komunën e Suharekës ekziston Qendra për Regjistrim të Biznesit e cila ofron shërbime të regjistrimit të bizneseve dhe poashtu bën paisjen e bizneseve me licenca dhe lejet e nevojshme per zhvillimin e veprimtarisë. Në Han të Elezit, mesatarja e numrit të zyrave të veçanta komunale të cilat bizneset duhet t i vizitojnë për të respektuar pajtueshmërinë me rregulloret komunale ka rënë prej 2.3 në vitin 2011 në 1.3 në vitin Megjithatë, numri i rritur i inspeksioneve komunale dhe më tepër kohë në kontakt me zyrtarët komunal për të respektuar pajtueshmërinë, sipas raportimit të bërë nga bizneset, kanë bërë që komuna e Hanit të Elezit, e poashtu edhe Shtërpca dhe Juniku, të renditen dukshëm më ulët në raport me pozitat e tyre në vitin Novobërda Suhareke Kaçanik Obiliq Gjakova Dragash Mamushe Fushë Kosova Kamenica Rahovec Deçan Istog Lipjan Vitia Graçanica Mitrovica Vushtrri Gllogovc Klina Podujeva Kllokot Prizren Ferizaj Prishtina Peja Shtime Malisheva Gjilan L-ZP-Zveçan Shtërpce Hani I Elezit Skenderaj Junik Figura 4:Kostot Kohore të Pajtueshmërisë Rregullatore 25

26 Në nivel kombëtar, megjithatë, është regjistruar një rënie domethënëse në numrin e ditëve të cilat i kalon menaxhmenti i lartë në kontakt me zyrtarët komunal me qëllim të përmbushjes së aspektit rregullator. Numri i vizitave të inspeksionit ka mbetur në nivel të njejtë sikurse ai i vitit 2013, derisa numri mesatar i vizitimit të zyrave të ndryshme me qëllim të përmbushjes së kërkesave rregullatore të nivelit lokal është rritur prej 2.2 në 2.5. Treguesi Numri mesatar i ditëve të cilat menaxhmenti i lartë i shpenzon në kontakt me zyrtarët komunal për të siguruar pajtueshmërinë me rregullore Numri mesatar i nënshtrimit të bizneseve inspektimeve nga ana e agjensioneve komunale Numri mesatar i zyreve të veçanta komunale të vizituara për të siguruar respektimin me kërkesat për pajtueshmëri me rregulloret lokale Mesatarja kombëtare Tabela 6: Kostot Kohore të Pajtueshmërisë Rregullatore 26

27 5. TATIMET DHE TARIFAT Performanca më e mirë: Shtime Përmirësimi më i madh: Deçan Bizneset në Kosovë i nënshtrohen tatimin në të ardhura i cili administrohet nga ana e Administratës Tatimore të Kosovës (TAK). Ato poashtu obligohen për të mbajtur tatimet dhe kontributet pensionale për të punësuarit e vet, dhe në qira në qoftë se paguajnë diçka të tillë. Bizneset mbledhin Tatimin në Vlerë të Shtuar në emër të ATK-së, i cili paraqet tatim në konsum. Për momentin, tatimi në pronë është i vetmi lloj i tatimit i cili administrohet prej komunave. Për më tepër, bizneset ngarkohen me tarifa për shërbimet e pranuara nga komunat, dhe për të mbajtur pajtueshmërinë me kërkesat rregullatore komunale. Ambienti biznesor komunal ndikohet nga administrimi i tatimeve qendrore dhe të nivelit lokal, si dhe nga tarifat komunale. Ky nën-indeks shikon se si bizneset e perceptojnë barrën e përgjithshme të tatimeve të vendosura dhe të tarifave të ngarkuara. Nëse shohim indikatorët, indikatori i parë bën matjen e barrës së administrimit të tatimit në të ardhura të bizneseve, ku një maksimum prej pesë pagesave tatimore në vit (4 kuartale dhe 1 vjetore) është në harmoni të përgjithshme me rregulla. Indikatori i parë bën matjen e pjesës së bizneseve të cilave ju kërkohet të bëjnë më tepër se 5 pagesa tatimore në vit. Indikatori i dytë bën matjen e nivelit se në ç masë mbledhja e tatimit është e drejtë dhe e liruar nga korrupsioni, përfshirë edhe atë se në ç masë tatimet e detyruara mund të negociohen me zyrtarët tatimorë në mënyrë joformale. Shtime Vitia Novobërda Obiliq Shtërpce Dragash Kamenica Peja Mitrovica Prishtina Fushë Kosova Podujeva Skenderaj Gjilan Prizren Gjakova Hani I Elezit Suhareke Istog Ferizaj Graçanicë Deçan Vushtrri Rahovec Kaçanik Mamushe Gllogovc Malisheva Kllokot Klina Lipjan L-ZP-Zveçan Junik Figura 5: Tatimet dhe Tarifat 27

28 Indikatori i tretë bën matjen e nivelit se në çfarë mase tatimet në pronë dhe tarifat komunale konsiderohen si shtrëngim për biznesin. Indikatori i katërt bën matjen e nivelit se deri në çfarë mase bizneset deklarojnë se i paguajnë tatimet e tyre. Pas shënimit të rezultatit më të ulët vitin e kaluar, Deçani ka bërë përmirësimin më të madh kësaj radhë dhe rreshtohet menjëherë nën vlerën mediane të këtij nën-indeksi. Shtime, si komuna e renditur më së larti këtë vit, Dragashi, Novobërda, Shtërpca, Vitia, dhe Kamenica vazhdojnë të jenë përformuesit kulmorë këtë vit poashtu. Kuadrati // 5.1 // Top Performuesi: Komuna e Shtimes Derisa ishte rrenditur i tregi vitin e kaluar, këtë vit komuna e Shtimes rradhitet në majë të listës së nën-indeksit Tatimet dhe Tarifat. Rezultatet e studimit tregojnë se asnjë nga bizneset nuk ka deklaruar se ndërmarrjet bëjnë më shumë se 5 pagesa të tatimeve në vit, gjerësa vetëm 14% të bizneseve të anketuara kanë thënë se negociatat joformale me zyrtarët tatimorë janë normale. Në anën tjeter, 35% të bizneseve të anketuara kanë deklaruar se tatimet janë barrë kryesore për biznese, ku kjo përqindje është më e ulëta prej të gjitha komunave të Kosovës. 96% të bizneseve të anketuara kanë theksuar se ato paguajnë tatim në të ardhura, derisa 37% e bizneseve kanë thënë se paguajnë tarifë komunale për licencë profesionale biznesore apo tarifa dhe tatime të tjera komunale. Perceptimi pozitiv i bizneseve lokale ndaj autoriteteve komunale në fushën e tatimeve dhe tarifave mund të shqyrtohet duke vërejtur vendimin e Shtimes për të ndryshuar rregulloret lokale për tatime dhe tarifa. Përmes këtij vendimi (06/2253) i cili ka hyrë në fuqi në Janar të 2012, autoritetet lokale kanë liruar të gjitha bizneset e reja të cilat veprojnë në këtë komunë prej obligimeve për të paguar tarifat komunale për dy vite, ndërisa bizneset në prodhim janë liruar nga tarifat komunale për pesë vite. Në anën tjetër, derisa ishte renditur në vendin e dytë vitin e kaluar, në këtë vit Gjakova ka regjistruar një ulje në rezultat dhe tani renditet pak mbi vlerën e medianës. Duke i shikuar të gjitha katër vitet e anketës IKK, nuk ka pasur ndryshime të mëdha të rezultateve në këtë nënindeks. Në përgjithësi, ka një përmirësim të vogël në vlerën mesatare të rezultatit të komunave në nën-indeksin Tatimet dhe Tarifat prej 6.9 në vitin 2013 në 7.0 në vitin Kuadrati // 5.2 // Pëmirësimi më i madh: Komuna e Deçanit Rezultati i Deçanit në nën-indeksin Tatim dhe Tarifa është ngritur dukshëm krahasuar me vitin Rezultatet e hulumtimit tregojnë kënaqshmëri të madhe brenda bizneseve më numrin e pagesave tatimore që ju duhet të bërë në bazë vjetore. Për më tepër, është një përqindje e ulët e bizneseve në Deçan të cilat mendojnë se tatimet janë shtrëngesë e madhe për ta, që shkon prej 69% ne vitin 2013 në 45% në këtë vit. Ndryshimet në përceptimet e bizneseve lidhur me tatimet dhe tarifat mund të jenë të lidhura me ndryshimet e bëra nga autoritetet lokale të Deçanit në ambientin biznesor. Në këtë aspekt, rregullorja e kuvendit komunal e miratuar në 2012 përjashton të gjitha ndërmarrjet prodhuese të cilat kanë më tepër se pesë punëtorë nga pagesa e tatimit vjetor për të ushtruar veprimtaritë biznesore për pesë vitet e ardhshme. Të liruara nga pagesa e këtij tatimi poashtu janë të liruara ndërmarrjen prodhuese me numër më të vogët të punëtorëve, megjithëse ato janë të liruara vetëm për tri vite. Bizneset tradicionale dhe artizanale poashtu janë të liruara nga pagesa e tatimit komunal. 28

29 Në nivel kombëtar, prej 3052 bizneseve të anketuara, 1% kanë deklaruar se kanë bërë më shumë se pesë pagesa të tatimit në të ardhura, duke përjashtuar mbajtjen në burim, brenda një viti. Për më tepër, përqindje më e vogël e bizneseve (34%) tani besojnë se negociatat joformale me zyrtarët e ATK-së janë gjë normale. Përqindja e bizneseve të cilat besojnë se tatimi në pronë dhe tarifat komunale janë shtrëngesë e madhe për biznes ka rënë prej 75% në vitin 2013 na 63% në vitin Në anën tjetër, përqindja e firmave të cilat deklarojnë se paguajnë tatim në fitim ka rënë prej 98% në vitin 2013 në 85% në vitin Përqindja e bizneseve të cilat paguajnë tarifë profesionale për biznes apo tarifë tjetër komunale ka rënë prej 34% në vitin 2013 në 24% në vitin Treguesi Bizneset bëjnë më tepër se 5 pagesa të tatimin në të ardhura (% Po) Negociatat joformale me zyrtarë tatimor janë normale (% pajtohen dhe pajtohen plotësisht) Tatimi në pronë dhe tarifat komunale janë shtrengesë e madhe për biznes (% pajtohen dhe pajtohen plotësisht) Ndërmarrjet të cilat paguajnë tatimet në fitim (% Po) Mesatarja kombëtare % 3% 7% 1% 41% 34% 51% 34% 73% 60% 75% 63% 92% 98% 98% 85% Bizneset të cilat paguajnë tarifat komunale për licencë profesionale and tarifë tjetër komunale (% Po) 34% 20% 34% 24% Tabela 7: Tatimet dhe Tarifat 29

30 6. ADMINISTRATA KOMUNALE Performanca më e mirë: Vitia Përmirësimi më i madh: Shtërpce Bashkëpunimi në mes të administratës komunale dhe komunitetit të biznesit është thelbësor për përmirësimin e ambientit komunal biznesor përmes transparencës, efikasitetit dhe efiçiencës së implementimit të politikave publike. Ky nën-indeks bën matjen e perceptimeve të komunitetit të biznesit për administratën komunale. Nën-indeksi është i ndarë në dy dimensione: i pari bën matjen e cilësisë së administratës komunale, deri sa i dyti bën matjen e perceptimeve të biznesit për nivelet e korrupsionit brenda administratës komunale. Bizneset synojnë sigurimin e informatave lidhur me rregulloret, informatat se si të regjistrojnë një biznes, apo ndryshimet ne ambientin rregullator duke iu drejtuar zyrtarëve komunal përkatës. Dimensioni i parë i nën-indeksit Administrata Komunale bën matjen e perceptimeve të bizneseve që kanë ato lidhur me qëndrimin e zyrtarëve komunal në raport me bizneset private, e poashtu edhe për kapacitetet profesionale të zyrtarëve komunal. Dimensioni i dytë bën matjen jo vetëm të kostove të korrupsionit përmes përqindjes së të ardhurave të cilat ndërmarrjet paguajnë në mënyrë joformale, por dhe matjen e perceptimit të dobisë nga pagesat e tilla. Vitia Vushtrri Shtërpce Kamenica Shtime Dragash Mitrovica Skenderaj Kaçanik Gjilan Lipjan Istog Podujeva Hani I Elezit Deçan Prishtina Novobërda Kllokot Graçanica Gjakova Ferizaj Mamushe Suharekë Peja Malisheva Rahovec Gllogovc Junik Klina Prizren Obiliq shë Kosova -ZP-Zveçan Dimensioni 1: Cilësia e Administratës Komunale Dimensioni 2: Pagesat Joformale Figura 6: Administrata Komunale Ka pasur shumë lëvizje në renditjet e pozitave në këtë nën-indeks, ku vetëm Kamenica ka mbetur në mesin e pesë komunave me performance më të lartë prej pesë komunave me renditje më të lartë në vitin e kaluar. Vitia, Vushtrria, dhe Shtërpca të gjitha kanë shënuar përmirësim të rëndësishëm në rezultate, duke u ngritur në vendin e parë, dytë dhe të tretë, respektivisht. Në anën tjetër, pas befasisë me rezultat të ulët prej 2.9 në vitin 2013, rezultati i 30

31 Mamushës është ngritur në 4.5 pikë në këtë vit. Në përgjithësi, pas një rënie të vlerës së medianës në vitin e kaluar, rezultati i medianës komunale është përmirësuar prej 4.4 në 5 (prej 10 të mundshme). Kuadrati // 6.1 // Top Performuesi: Komuna e Vitisë Komuna e Vitisë ka arritur rezultatin prej 9.1 pikës prej 10 të mundshme, duke u ngritur prej pozitës së 10 në krye të rradhitjes për nën-indeksin e vitit % të bizneseve të anketuara në Viti kanë vlerësuar pozitivisht qëndrimin e zyrtarëve komunal në raport me bizneset private, derisa 67% të tyre janë të mendimit se kapacitetet e përgjithshme të zyrtarëve administrative në komunë janë ndihmë e madhe apo kyçe. Vetëm 7% të bizneseve të anketuara kanë thënë se ndërmarrjet në mënyrë tipike paguajnë mbi 5% e të ardhurave dhënie joformale për zyrtarët komunal, deri sa 71% te tyre nuk besojnë se lidhjet (janë) të rëndësishme për të fituar në tenderët publik komunal. Me qëllim të krijimit të ambientit më të favorshëm për biznes, kuvendi komunal ka vënë në fuqi vendimin e i cili liron të gjitha bizneset të cilat veprojnë në Viti nga pagesa e tatimit komunal. Ky vendim përjashton bizneset nga pagesa per tri vite, duke filluar nga deri më Sipas autoriteteve lokale, ky ndryshim ka rezultuar me regjistrimin e 270 bizneseve të reja vetëm në vitin Me qëllim të rritjes se transparencës për biznese, një hap pozitiv është marrë duke i hapur tenderët në Zyrën e Prokurimit Publik në prezencë të kamerave të televizionit Iliria (TV-stacion lokal në Viti). Për më tepër, gjatë periudhës së planifikimt të buxhetit komunal, autoritetet lokale kanë mbajtur diskutime publike me përfaqësues të bizneseve. Në nivel kombëtar, më shumë biznese e perceptojnë qëndrimin e zyrtarëve komunal në raport me biznesin privat si pozitiv (prej 21% e të gjithë bizneseve në vitin 2013 në 30% në vitin 2014). Numër më i madh i bizneseve poashtu e perceptojnë si adekuat kapacitetin profesional të zyrtarëve komunal (prej 15% në vitin 2013 në 17% në vitin 2014). Kuadrati // 6.2 // Përmirësimi më i madh: Komuna e Shtërpces Krahasuar me vitin 2013, komuna e Shtërpces ka pasur përmirësimin më të madh në këtë nën-indeks, me rezultat i cili shkon prej 3.7 në 7.6. Rezultatet nga hulumtimi tregojnë rritje të kënaqësisë së bizneseve me qëndrimin e zyrtarëve komunal në raport me bizneset private, si dhe me përmirësimin e kapaciteteve të zyrtarëve në administratë komunale. Poashtu është shënuar ulje e përqindjes së bizneseve të cilat kanë thëne se ndërmarrjet paguajnë në mënyre tipike mbi 5% e të ardhurave në pagesa joformale për zyrtarët komunal (prej 23% në 6%) dhe se lidhjet janë të rëndësishme për të fituar tenderët publik komunal (prej 64% në 29%). Komuna e Shtërpces nuk ka bërë ndonjë ndryshim të rëndësishëm në administratën komunale. Megjithatë, marrë parasysh se trajnimet për ndërmarrës të rinj janë mbajtur në objektin e komunës, ka ndërveprim të vazhdueshëm në mes të bizneseve dhe zyrtarëve komunal. Efikasiteti i administratës komuale poashtu mund të jetë kontribut i asaj se komuna eshte relativisht e vogël, çka i mundëson administratës të ofrojë shërbime të shpejta për biznese, në gjuhën sërbe dhe shqipe, duke mos pasur nevojë për të pritur në rradhë. 31

32 Nuk është shënuar ndonjë lëvizje që vlen të përmendet në përqindjet e bizneseve të cilat mendojnë se ndërmarrjet zakonisht paguajnë 5% e të ardhurave në pagesa joformale për zyrtarët komunal, ku vetëm 8% e tyre besojnë se kjo është e vërtetë. Edhe pse ka pasur ulje të vogël krahasuar me vitin e kaluar në përqindjen e bizneseve të cilat besojnë se bërja e pagesave joformale zyrtarëve komunal është shumë e dobishme apo thelbësore, përqindja është ende më e lartë se rezultatet e hulumtimit e viteve 2011 dhe Indikatori i fundit bën matjen e rëndësisë së lidhjeve për fitimin e tenderëve publik komunal; indikator se sa shumë apo pak transparencë ekziston në procesin e prokurimit publik lokal. Në vitin 2014, përqindja e bizneseve të cilat pajtoheshin se lidhjet janë të rëndësishme është më e ulëta në serinë e katër hulumtimeve, gjë që sugjeron se bizneset besojnë se ka më shumë transparencë në procedurat e tenderimit publik. Treguesi Qëndrimi i zyrtarëve komunal në raport me biznesin privat (% Pozitive ose Shumë pozitive) Kapaciteti i përgjithshëm i zyrtarëve administrative në komunë (% ndihmë e madhe apo kyçe) Ndërmarrjet zakonisht paguajnë mbi 5% e të ardhurave në pagesa joformale zyrtarëve komunal (% po ) Vlera e pagesave joformale të bëra për zytarët komunal për të marrë shërbime nga komuna (% shumë e dobishme apo kyçe ) Lidhjet janë të rëndësishme për të fituar në tenderët publik të komunës (% pajtohem apo plotësisht pajtohem) Mesatarja kombëtare % 33% 21% 30% 16% 16% 15% 17% 10% 9% 7% 8% 27% 25% 40% 37% 59% 67% 68% 56% Tabela 8: Administrata Komunale 32

33 7. FUQIA PUNËTORE DHE SHËRBIMET MBËSHTETËSE PËR BIZNES Performanca më e mirë: Vushtrri Përmirësimi më i madh: Shtërpce Dimensioni i fuqisë punëtore e këtij nën-indeksi fokusohet në cilësinë dhe disponimin e lokacionit me fuqi punëtore të kualifikuar/kompetente, ku qasja në programe për aftësim profesional mund të përmirësoj në afat të shkurtër brezin e kompetencave dhe cilësinë e fuqisë punëtore sipas kërkesave nga ana e bizneseve lokale. Në dimensionin e dytë, nën-indeksi fokusohet në shërbimet mbështetëse të biznesit të cilat janë të dobishme në nivelin lokal përgjatë të gjitha komunave. Vushtrri Suharekë Kaçanik Rahovec Skenderaj Vitia L-ZP-Zveçan Shtime Shtërpce Gllogovc Deçan Klina Istog Lipijan Hani I Elezit Podujeva Obiliq Gjakova Gjilan Dragash Prizren Mamushe Fushë Kosova Gracaniça Peja Mitrovica Junik Malisheva Prishtina Kamenica Novobërda Ferizaj Kllokot Figura 7: Fuqia Punëtore dhe Shërbimet Mbështetëse për Biznes Renditjet në këtë nën-indeks kanë lëvizur dukshëm në vitin Mamusha, Podujeva dhe Prishtina, të cilat kanë qenë tri komunat me përformancë kulmore në vitin e kaluar, kanë shënuar rënie të theksuar këtë vit, duke rënë nën vlerën e medianës. Kuadrati // 7.1 // Top Performuesi: Komuna e Vushtrrisë Komuna e Vushtrrisë rradhitet më së larti me rezulat prej 8.09 pikësh prej 10 të mundshme në nën-indeksin Fuqia Punëtore dhe Shërbimet Mbështetëse për Biznes. Shumica e madhe, 93% e bizneseve të anketuara kanë thënë se janë të kënaqur me cilësinë e arsimit të përgjithshëm dhe nivelin e trajnimit profesional të punëtorëve në dispozicion, dhe 96% prej tyre kanë thëne se cilësia e fuqisë punëtore lokale i plotëson të gjitha nevojat e ndërmarrjes. 33

34 Kuadrati // 7.2 // Përmirësimi më i madh: Komuna e Shtërpces Rezultati i Shtërpces në këtë nën-indeks është përmirësuar prej 2.9 pikevë në vitin 2013 në 6.8 pikë në vitin Bizneset kanë treguar kënaqshmëri më të madhe me cilësinë e arsimit të përgjithshëm dhe me nivelin e trajnimeve profesionale të fuqisë punëtore në dispozicion, ku 72% të tyre i kanë vlerësuar si të mirë apo shumë të mirë krahasuar me 47% të atyre që kanë thënë të njejtën në vitin Poashtu është shënuar një rritje domethënëse në përqindjen e bizneseve të cilat janë të mendimit se ekzistojnë shërbime të konsulencës rregullatore që janë në dispozicion në komunë (prej 11% në 84%), dhe se ekzistojnë një brez i shërbimeve për mbështetje të bizneseve të cilat ofrohen në komunë (prej 14% në 74%). Edhe pse komuna e Shtërpces nuk ka mjete financiare për të mbështetur bizneset në mënyrë substanciale, ajo është pjesë e aktiviteteve të ndryshme të mbështetura nga donatorët, të cilën në vitin e fundit kanë qenë të fokusuar kryesisht në zhvillim ekonomik. Si rrjedhë, gjendja e përgjithshme e zhvillimit ekonomik në këtë komunë është kryesisht rezultat i aktiviteteve të donatorëve, ku komuna ndihmon në informim dhe koordinim. Komuna ka Qendren për Mbështetje të Biznesit me fokus në bujqësi për shkak të karakterit rural të komunës, i cili i jep potencial për tu zhvilluar në këtë fushë. Për më tepër, Qendra për Mbështetje të Biznesit mbështet ndërmarrësit e rinjë, ku gjashtëmbëdhjetë persona kanë marrë grante në vitin Poashtu, Drejtoria për Zhvillim Ekonomik me përkrahjen e DEMI projektit të USAID ka draftuar udhëzuesin për investitorë në komunën e Shtërpces. Vushtrria është komuna e renditur më së larti, e pasuar nga Suhareka në vendin e dytë me një diferencë të ngushtë. Komuna e Vushtrrisë ka përmirësuar rezultatin e saj për çdo vit, duke u ngjitur prej 2.5 në vitin 2011 në 8.1 në vitin Krahasuar me tri vitet e kaluara, Shtërpca, Vitia, dhe Kaçaniku poashtu kanë arritur përmirësim domethënës në rezultate, ku e fundit poashtu është renditur në mes të tri performuesve më të mirë këtë vit. Në nivelin kombëtar, një rënie e theksuar mund të vërehet në këtë vit në nivelin e kënaqshmërisë së bizneseve me cilësinë e fuqisë punëtore në dispozicion, ku vetëm 19% kanë raportuar se cilësia e fuqisë punëtore lokale i plotëson të gjitha nevojat e ndërmarrjes. Pakënaqësia me cilësinë e fuqisë punëtore në dispozicion në Kosovë është në rritje dhe duke ardhë në shprehje për një sërë arsyesh të ndryshme 5, dhe shkaku shpesh i vishet joefikasitetit të sistemit arsimor 6, apo cilësisë së tij, fushave të studimit që ofrohen apo në kuptim të aftësimit profesional. Po ashtu, në vitin 2014, në kuadër të këtij nën-indeksi, numër më i vogël i bizneseve i konsiderojnë shërbimet e konsulencës në dispozicion në komunën e tyre si të mjaftueshme. Treguesi Cilësia e arsimit të përgjithshëm dhe niveli i trajnimit profesional i punëtorëve në dispozicion (% mirë apo shumë mirë) Cilësia e fuqisë punëtore lokale i plotëson nevojat e ndërmarrjes (% po) Shërbimet e konsulencës rregullatore ofrohen në komunë (% po) Brezi i shërbimeve për mbështetje të biznesit ofrohet në komunë (% po) Mesatarja kombëtare % 80% 70% 63% 38% 34% 44% 19% 20% 33% 66% 41% 20% 44% 73% 45% Tabela 9: Fuqia Punëtore dhe Shërbimet për Mbështetje të Biznesit 5.MTI. Përmirësimi i ambientit të biznesit në Kosovë, ndryshoi perceptimin e investitorëve. Apr, Telegrafi. Fuqia punëtore duhet të kualifikohet. June,

35 8. INFRASTRUKTURA KOMUNALE Performanca më e mirë: Lipjan Përmirësimi më i madh: Vitia Përmirësimi i infrastrukturës e cila lidhet me biznes nëpër komuna krijon mundësinë e përmirësimit të rëndësishëm të ambientit të biznesit, dhe kështu të ndihmoj në krijimin e vendeve të reja të punës, krijimin e bizneseve të reja, tërheqë investime, dhe të ofrojë hapësirë për krijimin e partneriteteve publiko-private. Indikatorët e këtij nën-indeksi bëjnë matjen e projekteve të infrastrukturës të cilat janë nën kompetencë të drejtpërdrejtë të autoriteteve të komunës. Dy indikatorët e parë bëjnë matjen e cilësisë së mirëmbajtjes së bashku me atë të ndërtimit të rrugëve komunale, dhe të cilësisë së shërbimeve të higjienës dhe kanalizimit. Indikatorët e tretë dhe të katërt vlerësojnë shërbimet e ujësjellësit, përmes një indikatori që mat proporcionin e mbledhjes së tarifave të ujit (si vlerë indirekte për matjen e nivelit të dispozicionit me ujë dhe furnizimit) dhe mesataren e orëve të mungesës së ujit në bazë mujore. Lipjan Rahovec Shtërpce Kaçanik Istog Junik Dragash Vitia Gjilan Skenderaj Mitrovica Mamushe Peja Gjakova Deçan Vushtrri Gllogovc Kamenica Suhareke Malisheva Shtime Prizren Podujeva Ferizaj L-ZP-Zveçan Hani I Elezit Klina Prishtina Novobërda Obiliq Fushë Kosova Kllokot Graçanica Figura 8: Infrastruktura Komunale Lipjani është komuna me performasë kulmore në nën-indeksin e infrastrukturës komunale për këtë vit, e pasuar nga Rahoveci dhe Shtërpca. Duhet të vihet në pah se komuna e Shtërpcës ka bërë përmirësim çdo vit dhe rezultati i saj është rritur prej 3.5 në vitin 2011 në 7.0 në këtë vit. 35

36 Kuadrati // 8.1 // Top Performuesi: Komuna e Lipjanit Në këtë nën-indeks, Lipjani ka qenë komuna me përformancë më të mirë këtë vit, duke arritur 9.42 pikë prej 10 të mundshmeve. 89% të bizneseve të anketuara kanë deklaruar kënaqshmërinë me cilësinë e mirëmbajtjes dhe ndërtimit të rrugëve, dhe 90% të bizneseve mendojnë se cilësia e shërbimeve të higjienës dhe ujrave të zeza është e mirë apo shumë e mire. Bizneset e intervistuara janë pyetur për të vlerësuar mesataren se sa orë në muaj nuk kanë furnizim me ujë, dhe Lipjani rezulton me mesatare prej 4 orësh të mungesës së ujit. Për më tepër, 78% të bizneseve të intervistuara kanë thënë se ofruesit e shërbimeve gjithmonë apo shpesh mbledhin 100% të tarifave për ujë nga bizneset. Gjatë viteve të fundit, komuna e Lipjanit ka implementuar një numër të rëndësishëm të projekteve infrastrukturore me qëllim të krijimit të një ambienti më të mirë për qytetarët e vet dhe për biznese. Investimi më i madh në vitin 2013 është ndërtimi i rrugës me katër korsi e cila kalon përmes qendrës së Lipjanit dhe lidh rrugën magjistrale Prishtinë-Prizren, investim ky në vlerë prej 1.2 milion eurove. Pas performancës së dobët në indikatorin Ofruesit e shërbimeve mbledhin 100% të tarifave të ujit nga bizneset (% shpesh apo përherë) gjatë dy viteve të fundit, komuna e Istogut është përmirësuar dukshëm në këtë fushë këtë vit, duke përmirësuar radhitjen e përgjithshme në këtë nën-indeks, dhe duke arritur të hyjë në radhë me pesë komunat e para me performancë lartë. Kuadrati // 8.2 // Përmirësimi më i madh: Komuna e Vitisë Komuna e Vitisë është komuna me përmirësimin më të madh të rezultatit në kuadër të nënindeksit Infrastruktura Komunale, duke filluar prej 5.1 në vitin 2013 në 8.2 në këtë vit. Përmirësimi më i madh, sipas bizneseve të intervistuara, është në mesatare e numrit të orëve të mungesës së uji në bazë mujore, i cili pas një mesatareje prej 18 orësh në muaj në vitin 2013 ka rënë në vetëm 1 orë në muaj në vitin Komuna poashtu është përmirësuar në indikatorët e tjerë në këtë nën-indeks, si për shembull përqindja e bizneseve të cilat mendojnë se cilësia e mirëmbajtjes dhe ndërtimit të rrugëve është shumë e mire (prej 15% në 43%), e gjithashtu edhe cilësia e shërbimeve të higjienës dhe ujërave të zeza (prej 59% në 87%). Për më tepër, 74 të bizneseve të intervistuara janë të mendimit se ofruesit e shërbimeve mbledhin 100% të tarifave për ujë nga bizneset, krahasuar me 25% të cilët mendonin të njejtën në vitin Viti 2013 ka qenë vit aktiv në aspektin e investimeve lidhur me infrastrukturën komuale me investime prej rreth 1.5 milion eurosh të investuara vetëm nga ana e autoriteteve komunale. Gjatë vitit 2013, autoritetet komunale kanë investuar në infrastrukturën rrugore (rrugë primare dhe dytësore), në përmirësimin e furnizimit me ujë, konkretisht duke zgjeruar rrjetin e sistemit të ujësjellësit së bashku me rrjetin e kanalizimit në zonat urbane dhe rurale. Kontributi në projektet e infrastrukturës është dhënë poashtu nga donatorët e huaj si Helvetas Swiss Intercooperation dhe Swiss Coperation Office in Kosovo (Zyra Zvicrane për Bashkëpunim në Kosovë) të cilët kanë kontribuar në ndërtimin e disa rrugëve lokale, dhe duke publikuar planin komunal per menaxhim me mbeturina (i pari në Kosovë), dhe në përmirësimin e rrjetit të ujësjellësit dhe kanalizimit. Ndërkaq, Graçanica ka shënuar rënien më të madhe në rezultat, duke u renditur e parafundit këtë vit pas performancës si një prej tre komunave të para në vitin Bizneset në Graçanicë kanë treguar pakënaqësi posaçërisht me ndërtimin e rrugëve dhe mirëmbajtjen e tyre, si dhe me ndërprerjet e ujit, duke e bërë rezultatin e këtij nën-indeksi për këtë vit më të ulëtin për të gjitha katër vitet e kaluara të matjeve. 36

37 Duke e shikuar gjithë gjendjen në tërësi, mund të vërehet se një përqindje më e madhe e bizneseve besojnë se cilësia e mirëmbajtjes së rrugëve dhe e ndërtimit është e mirë apo shumë e mirë, kur krahasohet me tri vitet e kaluara. Cilësia e perceptuar e shërbimeve të higjienës dhe ujërave të zeza ka mbetur konsistente përgjatë viteve, ku tre nga katër biznese të intervistuara e kanë parë si të mirë apo shumë të mirë. Duke parë indikatorin e fundit, megjithatë, numri i orëve të ndërprerjes së ujit në bazë mujore është rritur në 40 këtë vit, krahasuar me 26 orë për muaj gjatë vitit të kaluar dhe pikës më të ulët prej 18 orëve në muaj prapa në vitin Është e rëndësishme të vihet re se vitet 2012 dhe kanë qenë të karakterizuara me thatësira serioze, aq sa që nivelet e rezervuarëve kanë rënë afër pikave të tyre kritike dhe janë zbatuar restrikcione të ashpra nga ana e ndërmarrjeve të furnizimit me ujë për popullatën në përgjithësi Treguesi Cilësia e mirëmbajtjes së rrugëve dhe e ndërtimit (% mirë apo shumë mirë) Cilësia e shërbimeve të higjienës dhe ujërave të zeza (%mirë apo shumë mirë) Ofruesit e shërbimeve mbledhin 100% të tarifave për ujë nga bizneset (% shpesh apo përherë) % 59% 63% 70% 72% 70% 73% 74% 39% 37% 38% 37% Mesatarja e orëve të mungesës së furnizimit me ujë në bazë mujore Tabela 10: Infrastruktura Komunale 7. DW. Half a million in Kosovo facing water shortage. Jan,

38 IKK 2014: RENDITJA E PESHUAR NË BAZË TË POLITIKAVE Rezultatet e IKK-së të peshuara në bazë të politikave janë indikative të përmirësimit të lehtë në nivelin e mundësimit të mjedisit biznesor në vitin Rezultati i vlerës së medianës të IKK është ngritur prej 45.6 në vitin 2013 në 47.7 në vitin Megjithatë, ndryshimi prej vitit në vit në vlerën e rezultatit të medianës është më i ulët se sa prej vitit 2013 dhe Analiza e rezultateve të nën-indekseve në kapitullin paraprak ka identifikuar përmirësimet që vijnë prej ngritjes së transparencës së autoriteteve komunale, administrimit më të mirë të tatimeve dhe tarifave, përmirësimit të cilësisë së administratës komunale dhe uljes e besimit se pagesat joformale dhe lidhjet personale me zyrtarë komunal mund të jenë të dobishme për veprimtarinë biznesore. Numër më i madh i bizneseve e kanë renditur qasjen në informata për sistemin e lejeve komunale dhe në tenderët e ardhshëm komunal si të lehtë ; tarifat komunale si barrë një numër më i vogël i bizneseve; dhe numër më i madh i bizneseve e kanë vlerësuar kompetencën e zyrtarëve komunal si ndihmë e madhe apo kyçe. Indikatorët Koha dhe Dokumentet në kuadër të Pengesave për Hyrje në Biznes janë përmirësuar në mënyrë domethënëse, megjithatë për shkak të rritjes së perceptimit të pengesave në formë të konkurrencës nga sektori joformal, rezultati i vlerës mediane të nën-indeksit ka mbetur në nivelin e vitit Rezultati i vlerës së medianës të nën-indeksit Infrastruktura Komunale dhe të Kostove Kohore të Pajtueshmërisë Rregullatore kanë mbetur në nivelet e vitit Rezultati i vlerës së medianës për nën-indeksin Fuqia Punëtore dhe Shërbimet Mbështetëse të Biznesit ka rënë në krahasim me vitin 2013, pasi që me shume biznese vërejnë pakënaqësi me cilësinë e fuqisë punëtore lokale dhe me brezin e shërbimeve për mbështetje të biznesit të cilat janë në dispozicion në komunë. Nën-indeksi i Pjesëmarrjes dhe Parashikueshmërisë vazhdon të jetë nën-indeksi me rezultatin e arritur më të dobëtin (me rezultat median prej 2.5 pikësh në vitin 2014), duke lënë të kuptohet në zbrazëtirën e cila paraqet potencial të madh për përmirësimin e ambientit i cili mundëson biznesin dhe renditjet e IKK-së në të ardhmen. Rezultatet e IKK-së tregojnë për një zhvillim më gradual, por të shpërndarë më gjerë, në përmirësimin e ambientit konkurrues. Komuna e Vitisë, e cila ishte e renditur e njëmbëdhjeta në vitin 2013, është komuna e renditur më së larti në vitin Megjithatë, duhet të theksohet se komuna e renditur më së larti është vetëm 1.5 pikë më lart se Lipjani komuna e renditur në pozitën e dytë (dallimi në vitin 2013 ka qenë 2.2 pikë), dhe vetëm 1.8 më lartë se komuna e renditur në pozitën e pestë (në vitin 2013 dallimi ka qenë 9.2 pikë) si Suhareka. Në vitin 2014, dallimi në mes të rezultatit më të lartë dhe vlerës së medianës është 5.4 pikë më i vogël se në vitin Prej dhjetë komunave të renditura më së larti në vitin 2013, vetëm Gjakova, Dragashi, dhe Kaçaniku kanë mbajtur pozitat e tyre në dhjetëshen e parë në Komunat veriore të Leposaviqit, Zubin Potokut, dhe Zveçanit, përsëri janë vlerësuar ulët, duke mbajtur pozitat e fundit në IKK

39 Renditja e ponderuar sipas politikave 2014 Vitia Lipjan Vushtrri Dragash Suharek Kaçanik Rahovec Shtërpce Istog Gjakova Skenderaj Shtime Hani I Elezit Deçan Gllogovc Gjilan Kamenica Mitrovica Obiliq Mamushe Fushë Kosova Ferizaj Prishtina Novobërda Podujeva Prizren Peja Malisheva Klina Kllokot Junik Graçanica L-ZP-Zveçan Figura 9: Renditja e IKK-së së Peshuar në bazë të Politikave Komuna e Vushtrrisë ka bërë përmirësimin më të madh në klimën e biznesit lokal gjatë periudhës (duke ngritur rezultatin e vet të IKK-së me 22.2 pikë), derisa komuna e Lipjanit ka bërë përmirësimin më të rëndësishëm krahasuar me radhitjen e IKK-së të vitit Tabela e mëposhtme jep renditjet e top reformatorëve për periudhat gjatë katër viteve dhe atë në mes të vitit 2013 dhe Top Reformatorët IKK 2014 Gjatë katër viteve të kaluara Në mes të viteve 2013 dhe 2014 Komuna Ndryshimi Komuna Ndryshimi Vushtrri 22.2 Lipjan 12.7 Vitia 19.9 Vushtrri 11.6 Shtërpca 18.1 Shtërpca 9.9 Lipjan 15.3 Vitia 9.3 Peja 14.9 Suharek 7.9 Tabela 11: Komunat Top Reformatore 39

40 RENDITJET E IKK-ve MESATARE GJATË KOHËS Një nga dobësitë e krahasimit të ambientit biznesor në bazë të vlerave të agreguara në mes të komunave është edhe abstraksioni apo tëhuajsia e dallimeve të rëndësishme, të cilat burojnë nga madhësia e popullatës së bizneseve në komunë. Është evidente se popullata e bizneseve në komuna nuk është çdo herë në përputhje me kapacitetet financiare të komunës, të cilat në Kosovë janë kryesisht të përcaktuara nga pjesa e komunës në transferet (grantet) e qeverisë qendrore. Për të adresuar këtë mangësi, të gjitha rezultatet e IKK-së janë peshuar sipas pjesës së popullatës së bizneseve në çdo komunë. Raporti i IKK-së 2014 shkon më tutje duke ofruar prezantim alternativ në figurat 10 deri në 13 më poshtë me mesataret e radhitjeve të komunave përgjatë kohës, ku komunat janë të ndara sipas kategorive bazuar në popullatën e bizneseve në regjistër. Për përshkrim të detajuar për peshim dhe kategorizim, shikoni kapitullin 5 për Metodologji të IKK-së. Grupi i parë përbëhet nga komunat me popullatë të biznesit më të vogël se 50 biznese. Komuna e Novobërdës, e cila i takon kësaj kategorie të grupimit, ka qenë fituesi i IKK në vitin Në figurën më poshtë, Fig. 10, mund të shihet se fituesi i grupimit për këtë vit është komuna e Shtërpcës. Shtërpce Shtime Hani i Elezit Mamusha Obiliq Novobërda Kllokot Junik Graçanica L- ZP- Zveçan Figura 10: Komunat e Grupuara me më pak se 500 Biznese 40

41 Grupi i dytë përbëhet nga komunat të cilat kanë më shumë se 500 biznese dhe më pak se 1500 biznese. Komuna e renditur më lartë në këtë grup është Vitia, e cila është poashtu fituesi i përgjithshëm i IKK-së këtë vit. Mund të vërehet se, komuna e Kamenicës poashtu i takon kësaj kategorie, ka qene performuesi më i mirë i IKK-së së vitit 2012, dhe këtë vit renditet e 12-ta në grup. Vitia ka qenë e renditur në pozitën 10 në vitin 2012 dhe në pozitën e 4 në vitin 2013 në kuadër të grupit, duke nënkuptuar se ka bërë përmirësime të rëndësishme dhe të qëndrueshme gjatë dy viteve të kaluara. Lipjan Gllogovc Vushtrri Istog Fushë Kosovë Klina Deçan Podujevë Skenderaj Suhareka Rahovec Kamenicë Viti Malishevë Kaçanik Dragash Figura 11: Komunat e Grupuara 500 deri në 1500 biznese 41

42 Grupi i tretë përbëhet nga komunat të cilat kanë më tepër se 1500 biznese. Gjakova është e renditur në maje të renditjes së grupit për vitin 2014, duke arritur një rezultat mbi mesataren e grupit përgjatë tërë brezit katër vjeçar të matjeve. Gjakova ka bërë përmirësime graduale përmes reformave, dhe shtegtimi i saj gjatë viteve është indikator i konsolidimit të reformave përgjatë periudhës kohore të marrë në shqyrtim. Komuna e Mitrovicës poashtu ka një histori të përmirësimit të vazhdueshëm, edhe pse ka filluar prej pozitës pothuajse të fundit, vetëm Peja ka qenë më poshtë, në vitin 2011, dhe këtë vit renditet e katërta. Gjakovë Gjilan Mitrovicë 2014 Ferizaj Prishtinë 2011 Prizren Pejë Figura 12: Komunat e Grupuara me më Tepër se 1500 Biznese Analiza e performancës së grupeve në aspektin e vlerave të tyre mesatare përgjatë periudhës katër vjeçare është indikative se në përgjithësi, grupet përcjellin shumë afër përmirësimet në hapa të vegjël përgjatë periudhës katër vjeçare. Analiza e diferencave të vogla në rezultate, tregon se grupi i komunave të vogla kanë qenë relativisht më të shpejta në adaptimin e reformave dhe përfitimin prej tyre në dy vitet e para, 2011 dhe 2012; gjë që mund të shpjegohet si rezultat i numrit të vogël të stafit dhe strukturave më të thjeshta administrative të cilat kanë më pak inercion ndaj ndryshimeve. Në vitet pasuese, grupi i komunave të mesme sipas madhësisë kanë treguar performancë më të mirë, duke dhënë indikacione se reformat dhe përfitimet kanë filluar të akumulohen me një vonesë kohore. Grupi i komunave të mëdha ka treguar përmirësim të vazhdueshëm me hapa të vegjël përgjatë tri viteve të para, por në një shkallë më të ulët se komunat e vogla dhe të mesme; dhe në hulumtimin e IKK-së së vitit 2013, ky grup ka qenë i vetmi i cili ka treguar nivel të ulët të rënies në mesataren e grupit 42

43 krahasuar me vitin paraprak. Analiza grafike e mesatareve të grupeve përgjatë periudhës katër vjeçare është dhënë më poshtë, në figurën Më pak se 500 biznese 500 deri në 1500 biznese Më shumë se 1500 biznese Figura 13: Mesataret e IKK-ve të Komunave të Grupuara sipas Popullatës së Bizneseve 43