МАГИСТЕРСКИ ТРУД АНАЛИЗА НА ПЕРФОРМАНСИТЕ НА КОНЦЕПТОТ Е-ВЛАДА ВО РЕПУБЛИКА МАКЕДОНИЈА

Transcription

1 Универзитет Св. Климент Охридски - Битола ЕКОНОМСКИ ФАКУЛТЕТ ПРИЛЕП МАГИСТЕРСКИ ТРУД АНАЛИЗА НА ПЕРФОРМАНСИТЕ НА КОНЦЕПТОТ Е-ВЛАДА ВО РЕПУБЛИКА МАКЕДОНИЈА Ментор: Проф. д-р Марјан Ангелески Кандидат: Прилеп 2015 година

2 Содржина Вовед... 4 ПРВ ДЕЛ Е-влада класификација, придобивки и бариери Дефинирање на концептот на е-влада Е-влада наспроти е-владеење Класификација на типовите е-влада Детерминанти за раст на е-влада концептот Модели на е-влада и улогата на новите технологии во современиот начин на достава на е-влада услуги Модели на имплементација на концептот на е-влада Моделот од четири фази на Лајне и Ли Моделот од четири фази на Чендлер и Емануел Моделот од четири фази на Гартнер Моделот од четири фази на Обединети Нации Моделот од четири фази на Вест Моделот од четири фази на Хилер и Блангер Моделот од четири фази на Азија Пацифик Моделот од четири фази на Делои и Тач Моделот од три фази на Хауард Моделот од три фази на Светска Банка Стратегиски, технолошки и безбедносни аспекти на концептот е-влада Стратегиски аспекти на е-влада Компоненти на е Владина стратегија Стратешка рамка Визија, мисија и цели Безбедносни аспекти на е-влада Е-влада на локално ниво Втор дел Методологија на истражување Предмет и цел на истражување Методи, техники и инструменти на истражување Анализа на перформансите на концептот на е-влада во Република Македонија

3 6.1 Анализа на резултатите Проблем Цели Активности Очекувани резултати Ризици од имплементација на проектот Заклучоци и препораки Користена литература Прилог Анкетен прашалник

4 Вовед Уште со појавата на интернетот и достигнувањето на неговата популарност кон средината на 90 - тите, се зголемија очекувањата и неговиот потенцијал како платформа за подобрување на демократските процеси и комуникацијата меѓу бизнис заедницата и властите. Прашањето што заслужува особено внимание е: на кој начин нашиот демократски систем може да има бенефит од интернетот, односно на кој начин треба да бидат дизајнирани дигиталните услуги за да обезбедат што поголеми придобивки за граѓаните, јавниот сектор и бизнис секторот, креирајќи додадена вредност? Концептот на е-влада станува клучно прашање за владините институции како на државно така и на локално ниво бидејќи со користењето на е-владините услуги се намалуваат трошоците за граѓаните, се подобрува административната ефикасност и се зголемува транспарентноста на владините институции. Иницијално, е-влада концептот започна како интра-владина комуникациска алатка. Подоцна, владините организации и институции развија интернет страници и започнаа да ги пополнуваат овие страници со информации. По оваа фаза на информациска дисеменација, владините институции преминаа кон фаза на процесирање online трансакции со можности за соработка со бизнис секторот. Последователно, институциите преминаат кон обезбедување интерет апликации коишто ќе ги поврзуваат граѓаните со политичарите. 1 Во изминатава деценија во се поголем број држави во светот се забележува раст на употребата на информациско-комуникациските технологии во функција на подобрување на услугите што ги нудат владите и локалните самоуправи на своите граѓани. Полека, но сигурно владите во целиот свет започнаа да ја користат информатичката технологија за да ја подобрат својата ефикасност, како и да ги промовираат своите услуги и политики. Покрај во другите сегменти на општествено живеење, информацискокомуникациската технологија се повеќе се користи и од страна на владините институции 1 Calista, D., & Melitski, J. (2007). e-government and E-governance: Converging Constructs of Public Sector Information and Communications Technologies. Public Administration Quarterly, 31(1) 4

5 во насока на зголемување на транспарентноста во работењето, начинот на комуникација со граѓаните и бизнис субјектите, но и олеснување на административните процедури. Ова истовремено овозможува активно учество на граѓаните при носењето одлуки како на централните власти, така и на локалните власти, но и начин на работење што доведува до поголема продуктивност, подобар квалитет во работата, како и поголема одговорност во работата на властите. Токму оттука, се дефинираа два комплементарни концепти на користење на ИКТ во практикување на власта, коишто концепти радикално го променија начинот на функционирање на владите ширум светот. Едниот концепт е е-влада (eng. e-government), а другиот концепт е е-владеење (eng. e-governance). Терминот е-влада (eng. e-government; e-gov) е создаден во доцните деведесетти години од минатиот век, но почетокот на историјата на користење компјутери во владините институции може да се позиционира со почетокот на историјата на компјутерите. Имено, во литературата, истражувањето за улогата на ИТ во функционирањето на владините институции се среќава уште во 1970 год. 2 Имено, зачетоците на концептот е-влада, не се во корелација со интернет експанзијата што се случи кон крајот на деведесеттите години. Е-Влада укажува на користење од страна на владините агенции и институции информациски технологии што имаат способност да ги трансформираат релациите со граѓаните, бизнисите и другите стеикхолдери. 3 Поради тоа што денес интернет апликациите олеснуваат многу есенцијални дневни активности, опшетството стана се позаинтересирано за електронските сервиси. Е-владата е важна интернет апликација и се користи во многу институции за да поттикне широка употреба на компјутерите, како и да ја подобри комуникацијата и интеракцијата помеѓу министрите, градоначалници, функционери било на централната или локалната власт, 2 J.N. Danziger, K.V. Andersen, The impacts of information technology on public administration: An analysis of empirical research from the golden age of transformation, International Journal of Public Administration, 25 (5) (2002), pp Definition of E-Government, World Bank, web.worldbank.org 5

6 граѓаните и бизнисите. 4 Главна цел на ваквата електронска иницијатива е да се оди кон подобар пристап на информациите и подобрени е-сервиси. Значаен е и забележителен напредокот кај многу владини агенции што користат разни информатички и комуникациски технологии како мрежи, интернет и мобилни компјутери за нудење е- услуги. 5 Причина, зошто државите ширум светот се повеќе се одлучуваат за користење ИКТ, е тоа што управувањето само по себе стана многу покомплексно и што е уште поважно, очекувањата на граѓаните од владата бројно се зголемија. 6 ИКТ, го олеснува ефикасното чување, пребарување на податоци, моменталениот пренос на информации, обработка на информации и податоци, побрзо од поранешните системи кои рачно се раководеа, забрзување на владините процеси, донесување експедитивни и разумни одлуки. Една од клучните цели како на централните така и на локалните власти е подобрување на животот на граѓаните. Токму концептот на е-влада овозможува тие да бидат поблиску до граѓаните. Со е-влада се зголемува транспарентноста на секоја Влада, во која и да било земја. Тоа е важно бидејќи на тој начин граѓаните ќе се информираат за политиките, новитетите кои се воведуваат, промените кои Владата ги воведува и кои се планира да се спроведат, за проектите кои ги спроведува но и за реализирање поефикасна и поедноставна комуникација. 7 Е-влада коцептот овозможува т.н. SMART владеење, т.е. Едноставно, Морално, Одговорно, Отворено и Транспарентно владеење со примената на информатичката и комуникациската технологија. 8 Револуцијата на современи ИКТ си го направи своето. Оваа револуција доведе многу владини органи да започнат да трошат многу пари и ресурси за да ги направат достапни нивните услуги на граѓаните по електронски пат и покрај тешкотиите и пречките кои се 4 Evans, Donna and David C. Yen E-Government: Evolving Relationship of Citizens and Government, Domestic, and International Development. Government Information Quarterly 23: The World Bank Group, web.worldbank.org 6 Genes, Brain and Behavior". NLM Catalog. National Center for Biotechnology Information. Retrieved A.A.Azeta, Charles K.Ayo,Aderemy Aaron Anthony Atayero, Nicholas Ikhu Omoregbe p. Voice Based e- Learning Approach for E Government 8 6

7 појавуваат на патот на усвојување на овој процес 9. Во 2012 година 190 од 193 земји членки на Обединетите нации објавија дека имаат развиено стратегии за е-влада услуги, споредено со 2008 година кога беа 179 земји. Ова е резултат на зголемувањето на моќта на информациско-комуникациските технологии. На овој начин државните и локалните авторитети стануваат флексибилни во давањето услуги и информации на граѓаните преку различни канали. 10 ПРВ ДЕЛ 1. Е-влада класификација, придобивки и бариери 1.1. Дефинирање на концептот на е-влада Поимот е-влада честопати се интерпретира на различен начин. Па така, некои едноставно овој поим го дефинираат како дигитална владина информација или начин на ангажирање и вклучување во дигиталните трансакции со клиентите. За други е-владата значи само веб-сајт, каде што се презентирани информации за прашања поврзани со услугите што ги нудат владините институции кон различни стекхолдери. Овие различни начини на дефинирање и разбирање на е-владата го ограничуваат опсегот на можностите кои овој концеп ги нуди. 11 Токму оттука, различни автори дале различни дефиниции за е-влада. Ричард Хекс предлага со терминот "е-влада" да се дефинира поврзувањето со помош на информацискокомуникациски технологии и компјутерските мрежи (првенствено интернет), коишто креираа огромно богатство на нови дигитални врски 12. Овие дигитални врски можат да бидат од различна природа: 9 Chen, Y.N., Chen, H.M, Huang, W. and Ching, R.K.H. (2006) EGovernment strategies in developed and developing countries: An implementation framework and case study, Journal of Global Information Management,14 (1) 10 UN E-government survey 2008, from E-government to connected E-governance, Department of Economic and Social Affairs Division for Public Administration and Development Management 11 Ndou, V., M., 2004, E-government for developing countries: opportunities and challenges, The Electronic Journal on Information Systems in Developing Countries, 18(1), pp Bahman Nikkhahan, Akbar Jangi Aghdam, Sahar Sohrabi, E-government security: A honeynet approach, International Journal of Advanced Science and Technology, Volume 5, April,

8 - Поврзување внатре во владините институци со цел здружено, тимско работење и размислување; - поврзување меѓу владата и невладиниот сектор и граѓаните со цел зајакнување на одговорноста на централната и локалната власт; - поврзување на владата сo бизнис заедницата во насока на поттикнување на социјалниот и економскиот развој. Една друга дефиниција потенцира дека е-влада значи: имплементирање на ефективни модели за граѓаните, бизнисите, администрацијата и другите заинтересирани страни кои сакаат да комуницраат или реализираат трансакции онлајн 13. Во овој контекст, под владини услуги ќе се подразбираат интеракција со било кое владино тело (на централно или локална ниво) или агенција преку користење на интернет или друга информацискокомуникациска мрежа. 14 Светската банка го дефинира концептот е-влада како организиран систем со примена на информатички и комуникациски технологии што ги трансформираат односите со граѓаните, приватниот сектор и другите владини агенции со цел да се зголеми еманципацијата на граѓаните, да се подобри испораката на услугите, да се зајакне одговорноста и да се зголеми транспарентноста Владината ефикасност. 15 Не постои стандардна дефиниција за е-владата и секој истражувач во оваа област се обидува да има свој концепт во зависност од нејзината намена и цели. Но треба да се има во предвид дека сите дефиниции главно се однесуваат на бизнисот, граѓаните, владата, технологијата, или одредени процес од економијата. 16 Честопати концептот е-влада е опишан како јавна услуга достапна преку ИКТ. Е- влада концептот може да се дефинира и како употреба на информатичката технологија, за да им обезбеди на граѓаните и организациите се поголем пристап до владините информации и услуги. Овие услуги честопати се нраскинлив дел од електронската трговија 13 Whitson, TL and Davis, L, Best practices in electronic government: Comprehensive electronic information dissemination for science and technology, Government Information Quarterly, Vol 18 No 2 (2001) pp Sharifi, H. and Zarei, B., 2004, An adaptive approach for implementing E-гovernment in I.R. Iran, Journal of Government Information, 30(5-6), pp Ndou, V., M., 2004, E-government for developing countries: opportunities and challenges, The Electronic Journal on Information Systems in Developing Countries 16 Vishanth Weerakkbody, Zahir Irani, Shafi Al - Shafi, Habin Lee, E - Government Adoption in Qatar: An investigation of the citizens perspective,difusion Interest Group In Information Technology, Digit 2009 Proceedings 8

9 или електронскиот бизнис. 17 Оваа дефиниција јасно објаснува дека постои врска помеѓу е- бизнис и е-влада. Сите овие активности се во функција на нудење алатки за подобра влада. 18 Кога ќе ги анализираме сите овие дефиниции, можеме да заклучиме дека е-владата е техника на користење на постоечките алатки и технологии кои обезбедуваат различните владини услуги он-лајн, со цел да се даде на граѓаните и компаниите уште една опција, а тоа се владините он-лајн услуги во форма на дигитални услуги достапни на интернет, наместо како претходно, традиционално на хартија и при физичка посета со меѓусебни разговори. Тоа помага при развивањете, распоредувањето и извршувањето на политиките, законите и прописите потребни за поддршка на функционирањето на општество базирано на знаење Е-влада наспроти е-владеење Честопати за концептот е-влада се користат различни термини. Така на пример наместо е-влада се користат термините: електронска влада, електронско владеење, е- владеење, дигитална влада, онлајн влада и сл. 19 Од сите дефиниции што претходно беа анализирани, ќе ја издвоиме дефиницијата на Fang, според којашто е-владата се дефинира како начин владите да ги користат најиновативните информатички и комуникациски технологии, особено веб-базираните интернет апликации за да им обезбеди на граѓаните и бизнисите поголем пристап до владините информации и услуги, да се подобри квалитетот на услугите и да се обезбедат поголеми можности за учество во демократските институции и процеси. 20 Со воведувањето онлајн трансакции, владините процеси стануваат се повеќе рационални, ефикасни и помалку зависни од човечката интеракција. Исто така, трошоците за обработка на трансакциите е многу помал на интернет, а истото резултира со големи заштеди. Интерконекцијата на различните министерства и владини институции, можноста по електронски пат да споделуваат информации, помага да се обезбеди подобро управување. 17 Emerging Trends and Challenges in IT Menagment,Turban et al., OECD E Governmet Studies, Finland, Grönlund, Å. (2004). State of the art in e-gov research a survey, in Tranmüller, R. (Ed.), Electronic Government: Third International Conference, EGOV 2004, August 30 - September 3, Proceedings of the 10 th European Conference e Government, Fang,2002,p.575 9

10 Преку е-влада порталите, граѓаните и бизнисите може да ги користат различни владини услуги, да прават онлајн трансакции, да имаат пристап до информациите и да комуницираат со различни владини тела. Со користењето на е-влада веќе се избегнува долгото стоење во редици, долгото чекање итн. На тој начин се заштедуваат и време и пари. Некои автори тврдат дека е-влада претставува само подмножество иако e голем дел на е-владеењето. Според овие автори, се со цел поголемо учество на граѓаните во управувањето на политичките институции, на пример, користењето на интернет од страна на политичарите и политичките партии за да предизвика видливост од она што се работи во нивните изборни единици на ефикасен начин или објавувањето на мислења од страна на организациите на граѓанското општество кои се во судир со владејачките сили. 21 Но, и покрај честото поистоветувањето на овие концепти, е-владеење е многу поширок концепт од концептот е-влада. Е-владеењето или е-управувањето може да се дефинира како развивање и зајакнување на политиките, законите и регулативите неопходни за поддршка на функционирање на општеството базирано на знаење како и на концептот е-влада. Стратегиските цели на е-владеењето се да им дадат поддршка и да го олеснат управувањето на владите, граѓаните и бизнисите. Користењето на ИКТ може да ги поврзе сите три страни и да ги поттикне процесите и активностите. Другата цел е да ја направи државната администрација потранспарентна, побрза и поефикасна при излегувањето во пресрет на потребите и очекувањата на општествената заедница преку ефикасни јавни сервиси и ефективна интеракција меѓу граѓаните, бизнисите и краторите на политиките. Со Табела 1 е прикажана рамка на разлики меѓу е-влада и е-управување. 22 Табела 1: Рамка на Palvia и Sharma за Е - Влада во споредба со Е - управување Типови на органи зација Јавен сектор - Владини агенции Приватен сектор - MNCs или SMEs Фокус Внатре Надвор Е-Влада (екстранет и Е- управување (интранет) интернет) Интерорганизациски системи како CRM системи Е- управување (интранет) (екстранет и интернет) 21 Howard, M. (2001) E-Government across the globe: How will "e" change government? Government Finance Review, vol. 17, Issue 4, pp Sharma, S. K and S. Palvia (2004), Organisational and Cultural Barriers to E-government Implementation in India, in MP Gupta (ed) Towards e-government: Managing Challenges, New Delhi: Tata McGraw-Hill 10

11 Е-владеењето врз основа на оваа класификација се фокусира внатрешно на користење на информации и интернет технологии за управување на организациските ресурси - капитал, материјал, машини и администрирање на политики и процедури (и за јавниот сектор и за приватниот сектор). Интранетот е телекомуникациска мрежа која што го олеснува е-владеењето. Она што генерално се нарекува G2E (Влада до Вработен) сега ќе биде во рамката на е-владеењето. Е-владеењето исто така се занимава и со онлајн активностите на вработените во владиниот сектор. На пример активностите може да вклучуваат информации за да се пресмета пензионирање, пристап до важни апликации, содржината и соработката со други државни службеници во секое време, помеѓу различни институции, сектори, оддели, насекаде. Е-владеењето е поширок концепт кој се занимава со целиот спектар на мрежи во рамките на владата во врска со користењето и примената на ИКТ, додека е-владата е ограничена на развојот на онлајн услуги. Е-влада е институционален пристап до јурисдикциски политички операции. Таму e-владеењето е процедурален пристап кон кооперативните административни односи. Тоа ги опфаќа основните и стандардните процедури во рамките на границите на јавната администрација. 23 Но, и покрај наведените сличности и разлики, вообичаено, и за едниот и за другиот концепт информациско-комуникациските технологии од страна на владите се користат пред се за 24 : Размена на информации со граѓаните, бизниси или други владини институции Побрза и поефикасна испорака на јавни услуги Подобрување на внатрешната ефикасност Намалување на трошоци / зголемување на приходите Преструктуирањето на административните процеси и подобрување на квалитетот на услугите 23 Sheridan, W., and Riley, T.B. (2006) Commonwealth Centre for e-governance, e-gov Monitor, Mellor W, Parr V, Hood M 2002, Government Online an international perspective, November, 2002 Annual Report, Taylor Nelson Sofres, Sydney, Australia 11

12 1.2 Класификација на типовите е-влада Генерално, концептот е-влада се состои од две компоненти кои се наречени frontoffice и back-office. Front-office е составен дел на онлајн испораката на услуги за граѓаните и бизнисите преку интернет или преку други дигитални средства. Back-office е оној дел во кој информациите се споделуваат помеѓу администрацијата во владините институции. (слика 3). Тоа се информациите што се споделуваат меѓу различни институции или во рамките на една институција. Концептите влада-кон-граѓани (G2C) и влада-кон-бизниси (G2B) и нивните услуги се категоризирани како front-office, а концептот владата-кон-влада (G2G) како back-office. 25 Слика 1: Типови на група активности потребни за обезбедување на некои услуги Воведувањето на е - Влада бара реорганизација на низа активности. Целта е упростување на процедурите, т.е. од една сложена процедура преминување кон поедноставна со цел овозможување на многу побрз, на потранспарентен начин подобрување на услугите кои се даваат на граѓаните. Потребно е обезбедување на една многу поедноставна процедура за да се дојде до потребната услуга која треба да се даде на граѓаните. Имено, дисперзното обезбедување на услуга со едноставна процедура на извршување, координираното обезбедување на услуга со едноставна процедура на 25 A. Baležentis, G. Paražinskaitė, The Benchmarking оf The Government тo Employee (G2Е) Technology Development: Theoretical Aspects оf The Model Construction 12

13 извршување, координираното обезбедување на услуга со сложена процедура на извршување водат кон една цел: координирано обезбедување на услуга со едноставна процедура на извршување. Базирајќи се на искуството и интеракциите меѓу учесниците и следејќи го она што е претставено во литературата, би можеле да се дефинираат следниве главни модели на e- Влада: Government to Citizen (G2C) што всушност претставува соработка на владата со граѓаните или уште поконкретно претставува средство за задоволување на потребите на граѓаните, вклучувајќи матична документација, здравство, образование и сл. Government to Business (G2B) ги опишува трансакциите и интеракциите меѓу владата и бизнисот вклучувајќи набавки, оданочувања, лиценцирања и сл. Government to Government (G2G) претставува начин на електронско работење помеѓу различните држави органи како министерства, различни агенции и сл. Government to Employees (G2E) (Интерна ефективност и ефикасност IEE) начин на подобрување на интерната ефективност и ефикасност, соработка меѓу вработените во една иста служба и сл. Government to Citizen (G2C). Целта на G2C концептот е да обезбеди one-stop on-line пристап до информации и услуги за индивидуите. Граѓаните би требало да бидат во можност да пронајдат се она што им е потребно на брз, едноставен и пристапен начин, практично за минута или секунда во споредба со денови или часови кои се потребни при класичниот начин на работење. Всушност овој концепт укажува на задоволувањето на потребите на корисниците овозможувајќи им да користат одредени услуги преку интернет. Тоа претставува еден специфичен поглед на нов јавен менаџмент ставајќи акцент на ИКТ и начинот на подобрување на преносот на услугите, но посебно водејќи грижа за задоволството на корисниците. Во овој концепт главниот предмет за анализа е владата или поточно нејзината администрација, чиј интерфејс со граѓаните преку ИКТ се обидува што повеќе да го подобри. Сервисот е достапен 24 часа на ден, а добрата особина е тоа што е достапен и до хендикепираните лица кои не се во можност лесно да ја менуваат 13

14 локацијата. Од друга страна пак, владата може лесно да добие одговор за тоа што граѓаните мислат за нејзините услуги и на основа на тоа да ги корегираат или подобрат, што ја подобрува работата на управа и го зголемува задоволството кај граѓаните. Користењето на овој концепт на e-governance ќе овозможи: Прибирање и пристап до стандардизирани електронски информации; Редуцирање на времето за пристап до релевантни информации; Начин за граѓаните да ги почуствуваат бенифициите и точно да го изберат она што го сакаат; Намалување на времето за граѓаните да го намалат времето за наоѓање информации за можностите, плановите и оценката на резултатите; Електронски пренос на услуги кои ќе им излезат во пресрет на очекувањата и барањата на граѓаните; Конвенционален начин на давање услуги на граѓаните во било кое време и од било кое место Government to Business (G2B). Целта на овој концепт е да ја редуцира оптеретеноста на бизнисите, обезбедувајќи one stop пристап до информации и овозможувајќи дигитална комуникација и соработка меѓу владата и деловните субјекти и правни лица. На овој начин се постигнува скратување на времето за извршување на сложените трансакции, се смалуваат трошоците за работење и се создава добра подлога за квалитетно одлучување. Равојот на што поефективна технологија ќе помогне во протокот од барања и мноштвото извештаи, како и ќе го олесни и ќе го направи поефикасно значењето на проектниот менаџмент и интеракцијата со владата. Владата мора да и понуди на јавноста транспарентност во јавните набавки и објавувањето на тендерите. На овој начин ќе се олеснат взаемните дејствија и трансакции кои вклучуваат набавки, оданочувања, лиценцирања и сл. Користењето на овој концепт на e-governance ќе овозможи: да се зголеми можноста на граѓаните и бизнисите за пронаоѓање на одредени информации, навремено информирање за одреден тендер, термини и услови, огласувања и сл. 14

15 да се редуцира оптеретеноста на бизнисите, овозможувајќи им on-line тендерска документација и начин за нејзино аплицирање; да се намали времето за пополнување и експорт на одредени формулари од бизнис субјектите кон одредени владини институции; да се намали времето за бизнисите во процесот на архивирање и придржување кон одредена регулација. Government to Government (G2G). Државните органи можат на ефективен начин да ги користат интернет сервисите на сите ниво во начинот на управување. Основната цел на G2G концептот е да и овозможи на државната и локалната администрација да го поедностават начинот на меѓусебна комуникација, овозможувајќи им на граѓаните што подобар начин на искористување на ИКТ апликациите. Државата и локалната самоуправа на овој начин ќе согледаат значајни административни заштеди и ќе бидат во можност да го подобрат начинот на пренос на податоци, а од друга страна мерливоста на перформансите ќе биде попрецизен и понавремен. Подобрувањето на начинот за поделба на информациите на сите нивоа на владина администрација нуди огромни предности и бенифиции. На овој начин се постгнува едноставен начин на вертикална размена на информации (од локалната самоуправа кон владата и обратно) а со тоа се обезбедува единствен информационен систем во државата. Користењето на овој концепт на e-governance ќе овозможи: Зголемување на продуктивноста на вработените; Олеснување во начинот на користење на информациите помеѓу владините и локалните административни оддели; намалување на времето за одржување на системот и барањата за обука преку адаптирање на стандардни системи и процедури; постигнување на cost ефективност во операциите на владините агенции и подобрување на G2G интерфејсот; зголемување на бројот на грант програмите пристапни за електронско аплицирање; подобрување на низа внатре-владини трансакции како што се наплати меѓу различни агенции, набавки и сл. 15

16 Government to Employees (G2E) (Интерна ефективност и ефикасност IEE). G2E претставува начин на модернизација на интерните процеси во државната администрација преку користење на информациска и комуникациска технологија за подобра соработка помеѓу вработените во владините органи. Ова представува начин на користење на најновата информациска технологија внатре во самата управа со цел зголемување на перформансите на работење а се заради обезбедување на што подобри услуги на сите граѓани. G2E подразбира покрај меѓусебна комуникација меѓу вработените, и благовремено известување и проток на информации неопходни за секојдневните работни процеси, како разни пишани материјали, но и разни интерни информации за самите административци. На овој начин се поттикнува менаџментот на знаење како најзначаен ресурс за било која организација, но од друга страна преку прифаќање на најдобрите примери од полето на менџментот на снабдувачките вериги, од полето на финансискиот менаџмент и слично, одделите ќе бидат во можност да ја зголемат ефикасноста и ефективноста, елиминирајќи го застојот во работењето и зголемувајќи го степенот на сатисфакција кај вработените. Точно овој начин на работење може да овозможи намалување на бројот на административци кои извршуваат рутински и еднолични задачи, што овозможува раководителите да ги прераспределат тие вработени на повеќе продуктивни работни места. Овој концепт исто така придонесува во намалувањето на внатрешните трошоци, при што времето за потребна обработка на документацијата се намалува приближно од 15% до 20 %. За овој концепт на e-governance, можеби најзначајна компонента е воведувањето на систем за управување со документи (document management system) кој всушност претставува основа за ефикасна администрација. Евидентно е дека чувањето и работата со хартиената документација е ограничувачки и неефикасен метод за дневни пребарувања, надополнувања и дистрибуирања на информации. Затоа зачувувањето на информациите во дигитален-електронски формат претставува ограмна предност во секојдневното работење. Овој систем нуди лесен начин на чување и архивирање на документите, но и начин за брз пристап, пребарување и дистрибуција на огромен број документи кои се чуваат во електронска форма. Значи, типовите е-влада можат да се сумираат во следнава матрица: 16

17 Табела 2: Класификација на типовите на концепти на Е - Влада G2C - Government to Citizen - Граѓаните се во можност да пронајдат се она што им е потребно на брз, едноставен и пристапен начин. Укажува на задоволувањето на потребите на корисниците овозможувајќи им да користат одредени услуги преку интернет. G2G - Government to Government - овозможува државната и локалната администрација да го поедностават начинот на меѓусебна комуникација, овозможувајќи им на граѓаните што подобар начин на искористување на ИКТ апликациите G2B - Government to Business - се редуцира оптеретеноста на бизнисите, обезбедувајќи one stop пристап до информации и овозможувајќи дигитална комуникација и соработка меѓу владата и деловните субјекти и правни лица IEE - Government to Employees - IEE - интерна ефективност и ефикасност Начин на модернизација на интерните процеси во јавната администрација. Меѓусебна комуникација меѓу вработените, благовремено известување и проток на информации неопходни за секојдневните работни процеси, како разни пишани материјали, но и разни интерни информации за самите административци Мора да се напомени дека особено во концептите G2C и C2G во иднина има многу што да се работи на ова поле. За да биде владата транспарентна и одговорна, потребна е комуникација со сите граѓани без разлика на средината во која живеат. Тука особено се мисли на луѓето кои живеат во руралните средини за чија едукација и комуникација со нив во иднина треба да се посвети особено внимание. 26 Ако овие врски меѓу партиципиентите во е-влада се престават графички, се добива следниот модел на врски:

18 Слика 2: Меѓусебни врски меѓу партиципиентите во е - Влада Придобивки и бариери за имплементација на концептот е-влада Ако се спроведе правилно, е-владата, може да помогне за подобрување на културата во однос на нормите во земјата и реструктуирање на административните функции, во процесите и следењето на владините перформанси. 27 Практичарите тврдат дека е-владата може да помогне во решавањето на проблемите со комуникацијата, да се подобри услугата и да се обезбедат поефикасни дигитални услуги за владата и бизнисите. Во Е Влада спаѓа и онлајн оданочување, катастарската евиденција на имотот, он лајн до одобрение за градење и сл. Другите можности на користењето на е-владата се: силно лидерство што ќе овозможи изградба на доверба во програмите, едукацијата и обуката на владината администрација за важноста на безбедноста и приватноста, реформирање на процесот преку поедноставни прописи и процедури, како и е-описменување и посветувањето 27 P. Ifinedo, Towards E-Government in a Sub-Saharan African Country, Journal of EGovernment vol. 3, pp 3-28,

19 посебно внимание на групи кои тешко се интегрираат, како ранливи категории, стари лица и сл. 28 Е-владата може да обезбеди подобри услуги за граѓаните и бизниси со помалку трошоци, а со тоа и поатрактивно место за живеење и за правење бизнис. Исто така, е- владата може да ја зголеми ефикасноста и растот и релевантноста на државната власт во очите на граѓаните и бизнисите. Корисници на бенефициите на Е-Владата ги вклучува граѓаните, бизнис секторот и администрацијата. Придобивки за граѓаните Клучните придобивки на е-владата за граѓаните се погодноста, подобрување на квалитетот на услугата, поголем пристап до информации и генерирање информации со повисок квалитет. Погодности за достапност до информации - Е-владата носи јавните услуги за граѓаните да бидат достапни во секое време и до секое место. Граѓаните ќе добијат пристап до владините услуги во нивните домови и канцеларии, т.е. пристап до владините информации на секое место и во секое време. На овој начин граѓаните не мора да бараат информации во рамките на границите на ограничено работно време. Воопшто не треба граѓаните да губат време за да посетат владина канцеларија, ниту пак граѓаните од еден дел на државата не треба да патуваат до другиот дел на државата и да губат време, па и по неколку саати во возење, најчесто до главниот град и назад за да се заврши некоја работа. Подобрени услуги на клиентите - Е-Владата овозможува прераспоредување на ресурсите за обработка и услугите на клиентите. Најголем предизвик на секоја Влада се граѓаните. Е влада и овозможува на администрацијата да се фокусира на подобрување на усугите кои ги нуди на граѓаните. Па така, електронското поднесување на даночните пријави во голема мерка го подобрува процентот на граѓани што поднесле даночна пријава. 28 Almarabeh и AbuAli, 2006, Communication Technologies for Enhanced Education and Learning, Ifinedo, Knowledge Management in Electronic Government: 5 th IFIP International, Wimmer и Traunmuller, 2001; Proceedings of the 12-th European Conference on E Government 19

20 Зголемен пристап до информации - Е-Владата го подобрува пристапот на владините информации до граѓаните. На овој начин граѓаните стануваат важен ресурс во донесувањето на одлуките кои влијаат врз секојдневниот живот. На овој начин граѓаните можат да даваат сугестии и мислење за работата на администрацијата. Владата собира важни информации, но пристапот до нив е често неповолен и одзема многу време. Овие информации стануваат лесно достапни доколку истите се дистрибураат по електорнски пат и нивната пристапност може да обезбеди силен поттик за другите да го следат квалитетот на нивните услуги. Придобивки за бизнисите И бизнисот има исклучително важни придобивки со Е- Владата. Клучните придобивки за бизнисите вклучуваат пониски трошоци за водење бизнис и поголем пристап до информациите. Имено, со овој концепт се заштедува време во споредба кога се користат физичките трансакции. Трансакцијата може да се направи со еден клик без да се оди до нечија канцеларија. На тој начин се намалуваат трошоците, но и трансакциските трошоци се многу пониски. Цената за било каква интеракција се намалува, се зголемува користењто на технологијата, а следствено на тоа потребни се помалку човечки ресурси. Е-владата обезбедува поголема количина на информации за работа и го обезбедува тоа на поорганизиран и подостапен начин. Клучно за успех во бизнисот е способноста да се планира во иднина. Планирањето е управувано од страна на податоци и предвидувања за иднината, врз основа на извршени испитувања. Владата собира голем дел од податоците за економски, демографски, социјалните и други трендови. Овие податоци се достапни за секого и тоа ја зголемува шансата за просперитет. Е-влада има организиран сајт кој што е богат со голем број апликации, кои даваат корисни информации за луѓето од бизнис секторот. Тој сајт може да им помогне на бизнисмените да се движат низ застрашувачкиот лавиринт на владините регулативи. Предложените електронски поднесоци на апликации за еколошки дозволи се само еден пример. 20

21 Врз основа на ова, предностите на е- влада концептот може да се сублимираат во следново: 29 Во голема мера го поедноставува процесот на акумулација на информации на граѓаните и бизнисите. Oвозможува луѓето да добијат информации во врска со било кој оддел на владата, за одделните министерства, а исто така и да се вклучат во процесот на донесување одлуки. Со воведувањето на Е-Владеењето се овозможува зголемено учество на граѓаните на сите нивоа на власт, а со самото тоа се зајакнуваат темелите на демократијата. Е-Владеењето обезбедувајќи информации во врска со секоја работа, информации кои се лесно достапни за сите граѓани и информации кои доведуваат до елиминирање на корупцијата. доведува до автоматизација на услугите, Обезбедува многу повеќе транспарентност во работењето, со што се елиминира корупцијата. Секој владин оддел благодарение на Е-Влада станува поодговорен ако се знае дека секоја акција на тој оддел внимателно се следи. Информациите во врска со секоја активност на владата се лесно достапни, а тоа ќе го направи поодговорен. Со соодветна имплементација на е-владеењето се овозможува луѓето да ја завршат работата на интернет, а со тоа да заштедат на губење време, на пр. на непотребно патување до соодветните служби, чекањето во редица пред врата итн. Успешното спроведување на е-владеење нуди подобра испорака на услугите кон граѓаните, подобрени интеракции со бизнис секторот и индустријата, еманципација на граѓаните преку пристап до разни информации, подобро управување, поголема погодност, раст на приходите, намалување на трошоците и сл Воведувањето на е-владеење ја доближува владата поблиску до граѓаните. Всушност, услугите на граѓанските центри се многу поблиску до граѓаните сега и достапни само со помош на персонален компјутер во дом или канцеларија

22 Е-владеењето им овозможува на бизнисмените пристап до информации кои би можеле да бидат важни за нив со само еден клик. следново: Исто така, како резултат на примената на овој концепт може да се постигне Подобар пристап до информации и квалитетни услуги за граѓаните: ИКТ ќе ги направи достапни навремените и сигурните информации од различните аспекти на управувањето. Во почетната фаза, ќе бидат достапни информациите кои се однесуваат на поедноставениот аспект на управувањето, како што се формулари, закони, правила, процедури и сл. а подоцна ќе се достапни детални информации, вклучувајќи извештаи за работата, јавна база на податоци, процесот на донесување одлуки итн. Што се однесува до услугите, ќе има непосредно влијание во заштедата во време, трудот и парите, кои произлегуваат како резултат на интернетот и пристап на јавните услуги поткрепени со автомотизација на крајните процеси. Крајната цел на е-влада е да допре до граѓаните со обезбедување на јавни услуги за нив кои ќе бидат потребни уште од раѓање до смрт. Едноставност, ефикасност и одговорност во владата: Примената на ИКТ во администрацијата доведува до поедноставување на комплицираните процеси, намалување на непотребни процеси, поедноставување на процедурите и прописите. Крајниот резултат ќе биде поедноставување на функционирањето на владата и подобрени способнисти за донесување одлуки и зголемена ефикасност на власта. Ова, пак, ќе резултира со подобрена продуктивност и ефикасност во сите сектори. Поволна средина за промовирање на економскиот развој - Технологијата им овозможува на владите да се зближат и со бизнис секторот. И во Европа и во Македонија со помош на развојот на комуникациската технологија се создадоа услови и се создава позитивна бизнис клима преку поедноставување на односите со бизнисите со намалување на административните чекори потребни за да се усогласат регулаторните обврски. Директното влијание врз економијата може да се види, да се препознае во многу случаи, а особено кај е-набавките, што создава поширока конкуренција и повеќе учесници во јавниот пазарен сектор, а најважно транспарентна постапка. Подобрување на транспарентноста и отчетноста: е-влада помага и овозможува да се 22

23 зголеми транспарентноста на процесот на донесување одлуки. Со помош на е- Влада информациите се многу подостапни. Јавно се објавуваат записници, буџетите и извештаи за расходи на министерства, на локални самоуправи, на јавни претпријатија и сл. Врз основа на претхдното, придобивките од е-влада можат да се класифицираат на следниот начин: Партиципиентте што имаат директна или индиректна корист од користењето на услугите што ги нуди Владата, може да се поделат во главно во четири категории и тоа: граѓани, претпријатија, Владата и вработените во Владата. е-влада многу го олеснува начинот на пристап до информации од јавен карактер за граѓаните и бизнисмените, како што се јавните политики, закони, правни насоки. e-влада, исто така, овозможува постоење на покохезивна влада, со намалување на виртуелна "далечина" помеѓу различните владини агенции. За државните службеници е-владата обезбедува можност за пристап до онлајн материјали за обука и сл. Следнава матрица нагласува потенцијални придобивки и е генерирана за секоја од областите на е-влада. Табела 3: Придобивки за секоја област од е - Влада Распространетост на Е - Влада G2C G2B G2G G2E - Редуцирана бирократија - Зголемен квалитет - Редуцирани трошоци - Редуцирани административни трошоци - Комфорно, лесно до успех - Квалитет - Редуцирана потрошувачка - Редуцирана бирократија - Подобрена демократија - Подобра перцепција за Е Влада Бариери на е-влада - Зголемен квалитет на човечката моќ - Зголемена транспарентност, надлежност - Редуцирана корупција - Соодветен успех на вработените, поврзани информации и сервиси - Редуцирани административни трошоци интегрирани човечки ресурси И покрај огромниот број придобивки, при имплементацијата на концептот е-влада постојат голем број бариери кои го попречуваат потенцијално функционирање на е- 23

24 Владата. Една од потенцијалните бариери е организацискиот отпор, а причина за овој отпор е перцепцијата која постои кај голем процент од луѓето дека технологијата ја заменува потребата од луѓе. Со други зборови, ако услугите може да се обезбедат преку интернет, потребата за конвенционалните канцеларии на работниците може да се намали. Ако се намали потребата од вработени по канцелариите тоа резултира со помалку работни места. 30 Ако поединците се плашат од можноста да се заменат со интернет апликации, многу веројатно е дека овие лица ќе се спротивстават. Недостатокот на поддршка од политичарите и бирократите на високото ниво е уште една можна бариера. Резултатот се недоволно развиени е-владини платформи. Слично на тоа, недостатокот на поддршка од јавноста може да биде обесхрабрувачки. Рентабилноста поврзана со е-владата може да ги вклучува трошоците и времето заштедено во врска со услугата за испорака. Хардверот и софтверот се исто така бариери. Често се поставува прашањето за безбедноста и приватноста кои како прашања постојат. Исто така Владата мора да се осигура дека личните информации се чуваат доверливо и безбедно. 31 Гореспоменатите фактори се можни пречки за функционирањето на е-влада. Но целта и на ова истражување е да се утврди кои од овие фактори повеќе пречат во донесувањето на е-услугите и развивањето на дигиталните демократски апликации. За жал бариерите се длабоко вградени во социјалните, економските и политичките принципи. Затоа и научниците тврдат дека и покрај многуте придобивки што може да се овозможат преку споделување на знаењето, системите имаат тешкотии во одржувањето. Овие бариери може да се класифицираат како технолошки, организациони, правни и политички. 32 Прегледот на литературата открива дека поради високото ниво на корупција во некои од јавните услуги, а посебно во земјите во развој, корисниците се фрустрираат и се спротивставуваат на имплементација на е-влада. Ова може да даде одговор на прашањето зошто тие претпочитаат хартиена форма во работната документација и лице-влице контакт со граѓаните од почеток до крај на трансакцијата? Ризиците од 30 Eynon, R and Dutton, W. (2007), Barriers to Networked Governments: Evidence from Europe. Prometheus, 25(3) The Misprediction of Regret, Daniel T. Gilbert,Carey K. Morewedge, Jane L. Risen, and Timothy D. Wilson, Looking Forward to Looking Backward, Harvard University, Cornell University, and University of Virginia 32 The complexity of cross-boundary informarion sharing :an organizational perspective of Taiwan e-government 24

25 имплементација на Е - Владата може да се класифицираат како што е прикажано во Табела 4 подолу. Табела 4: Ризици при имплементација на Е - Влада Елемент Ризици при имплементација на Е Влада Технологија Достапност на информациите од други агенции- нови технологии - ризик од грешка Зависност од странски know-how Делење на сервиси Процес Редуцирање на целосната контрола на информацијата Лош квалитет на сервисот,т.е. задоцнети сервиси. Повеќе корупција во челните канцеларии Луѓе Функционална приватност,т.е. проверување на минатото Редуцирање на моќта на луѓето Зголемување на невработеноста Организација Погрешна интерпретација и злоупотреба на сервисите на Е - Влада. Зголемени критики од другите агенции и граѓаните Финансии Лимитиран или недостижен фонд особено во тек на имплементација Финансиска нестабилност Заштита и Информација за заштитата на средината,т.е. идентификувана кражба приватност 1.3 Детерминанти за раст на е-влада концептот За раст на е-влада концептот клучни се неколку детерминанти како што се: икт инфраструктурата, приватноста, безбедноста, политиките и регулативите, квалификувани професионалци, партнерство и соработка, култура, дигитален јаз итн. Овде ќе бидат идентификувани предуслови што го детерминираат растот на е-влада концептот. ИКТ инфраструктура Имплементацијата на е-владата се соочува со одредени технолошки тешкотии. Тоа се компатибилна инфраструктура меѓу одделенијата и агенциите како и недостаток на унифицирани стандарди. ИКТ инфраструктурата е еден од главните предизвици на е- владата. Затоа е потребно за да се овозможи соодветна размена на информации што ќе 25

26 отвори нови канали за комуникација и испорака на нови услуги. 33 За транзицијата на Eлектронската влада има таква архитектура која доживува транзиција, а за која транзиција се потребни принципи, модели и стандарди. Со цел да се испорачаат е-владините услуги, владата мора да развие ефективна телекомуникациска инфраструктура. 34 Приватност Приватноста и безбедноста се критични пречки во имплементацијата особено на типот е-владата кон граѓаните (G2C). 35 Приватноста се однесува на гаранцијата на соодветно ниво на заштита на личните информации на секој поединец. 36 Владата има обврска да им обезбеди на граѓаните заштита на приватноста, обработката и собирањето на лични податоци за легитимни цели. 37 Откривање и злоупотребата на приватни податоци и нивното споделување, како и загриженост од веб следењето се едни прашањата кои директно се поврзани со приватноста на корисниците. Довербата на граѓаните за приватноста и внимателното ракување со какви било лични информации се од суштинско значење за е-владините апликации. 38 Размислувањата на многу луѓе се во насока дека побргу ќе одлучат да се откажат од можностите на е-владата, отколку да споделат информации за приватноста и доверливоста на одредени податоци. 39 Владата треба да нагласи и да се потруди да ги убеди граѓаните дека правата на граѓаните на приватност се неприкосновени и дека личните податоци се собираат и обработуваат само за легитимни цели Ndou, V (Dardha), 2004, E - Government for developing countries: Opportunities and challenges, The Electronic Jurnal of Information Systems in Developing Countries, 26(7), 1-10, Kowloon Tong: EJISDC. Retrieved from Accessed on March 29, Mohammed Alshehri and Steve Drew, E-Government Fundamentals, School of ICT, Griffith University, p OECD e-government Studies: Finland 2003, p74 36 Joel Rodrigues, Health Information Systems, p Sharma, S. K. and Gupta, J. N. D. (2003) Building Blocks of an E-government A Framework, Journal of Electronic Commerce in Organization (1:4),2003, pp Seifert, J. (2003) A Primer on E-government: Sectors, Stages, Opportunities, and Challenges of Online Governance, Report for Congress, Accessed on 14 October, 2005, 39 Health Information Systems, Joel Rodrigues, p Teeter, R., & Hart, p., (2003). The new e-government equation: ease, engagement, privacy and protection. The council for Excellence in Government. 26

27 Безбедност Безбедноста на системот за информации значи заштита на информациите и на самиот систем од случаен или намерен неовластен пристап, неовластена модификација или негово уништување. 41 Безбедноста се однесува на заштита на информациите, вклучувајќи и мрежа, хардвер и софтвер, средства и контрола на пристапот до самите информации. 42 Безбедноста на информациите се нарекува компјутерска безбедност,или сајбер безбедност. Безбедноста на информациите е важен предизвик за е-владата исто како што е и витална компонента за градењето на подобри односи и довербата меѓу граѓаните и владата. Така, безбедносните политики и стандарди кои ќе ги задоволат очекувањата на граѓаните се важен чекор кон решавање на овој проблем. 43 Безбедноста може да се класифицира во два елементи: мрежна безбедност и безбедност на документите. Тоа треба да вклучува одржување и заштита на е-инфраструктурата во форма на firewalls-огнени ѕидови и ограничувања за оние кои имаат пристап до податоците. Во безбедноста спаѓа и користењето на безбедносни технологии, вклучувајќи ги и дигиталните потписи и енкрипција, за да се заштити корисничкиот ИД, лозинките, броевите на кредитните картички, банкарската сметка и нејзините броеви и други такви податоци кои се пренесуваат преку интернет и се чуваат во електронска форма е од суштинско значење за исполнување на безбедносни цели во апликации на е-власта. 44 Луѓето треба да бидат едуцирани за важноста на безбедносни мерки, како што се приватните лозинки и да се обезбеди нивна заштита. Постојат неколку фактори што влијаат врз успехот на безбедноста. Првиот вклучува континуирано подобрување и надградби на инфраструктурата. Вториот е безбедноста да биде видлива и да ги одврати потенцијалните лица што сакаат да преземат криминални активности. И третиот, мора да се прифати тоа дека постои безбедносен систем кој не е совршен и дека на крајот тоа може да се надмине. 45 Сепак, владините организации се тие кои се одговорни за собирање, одржување 41 Tymothy, Layton, Information Security: Design,Implementation,Measurement and Compliance 42 Basu, S (2004) E Government and Developing Countries: An overview, International Review of Law Computers and Technologi,18,1, Sharma, S. K. and Gupta, J. N. D. (2003) Building Blocks of an E-government A Framework, Journal of Electronic Commerce in Organization 44 Bushra Mohamed Elamin Elnaim,An overview of E - Government Strategy in Sudan,, European Journal of Computer Science and Information Technology Vol.2, No.2, pp.1-9, September 2014 Published by European Centre for Research Training and Development UK ( 45 Cohen and Emicke, Paper - Department of Information and Computing Sciences 27

28 и дистрибуција на чувствителни или доверливи информации и треба да разгледаат методи за обезбедување на сигурност на собраните информации, како и сигурност на нивните вебсајтови. Фокусот треба да биде секогаш на одговори на заканите и прекршувањата. Исто така на системот за инфраструктурна енкрипција треба да му се даде топ-приоритет. 46 Политика и регулативни прашања Е-владата не треба да се опсервира како техничко прашање. Таа е организациски проблем. Имплементацијата на е-владините принципи и функции бара голем број на нови правила, политики, закони и владини промени за решавање на електронските активности, вклучувајќи и електронско архивирање, електронски потписи, пренесување на информации, заштита на податоци, компјутерски криминал, правата на интелектуална сопственост и авторските права. 47 Ако се потпишува некој договор на пример и ако се користи Е - Влада, тогаш тоа значи потпишувањето на договорот или дигитален договор, кој треба да биде заштитен и признат од страна формализиран закон, кој ќе ги заштити и ќе ги обезбеди овие видови на активности или процеси. Во многу земји, законите за е- бизнис и е-влада се уште не се на располагање. Воспоставувањето на заштита и правните реформи ќе треба да обезбеди приватност, безбедност и правно признавање на електронските интеракции и електронскиот потпис. 48 Заштитата треба да биде сеопфатна, а не само фокусирана на технологијата. Правните реформи и новите политички директиви мора да бидат усвоени за да може да функционира без проблеми. Архаичните закони, старите регулаторни легислативи, преклопувањето и конфликтните закони можат во голема мера да го комплицираат или целосно да го запрат проектот. Недостаток на квалификуван персонал и обука За жал голем предизвик на е-владата е и недостаток на ИКТ вештини. Ова е посебно проблем во земјите во развој, каде има недостиг на квалификуван персонал и несоодветна обука на човечките ресурси е проблем со години. 49 Достапноста на соодветни вештини е од суштинско значење за успешната имплементација на е-владата. За развој на Е-владата 46 Feng. L. (2003). Implementing E-government Strategy is Scotland: Current Situation and Emerging Issues. Journal of Electronic Commerce in Organizations 1(2), Bushra Mohamed Elamin Elnaim, An overview of E - Government Strategy in Sudan, European Journal of Computer Science and Information Technology Vol.2, No.2 48 Janet Caldow,The Quest of Electronic Government: A Defining Vision, july 1999,p 4 28

29 потребни се човечки капацитети: технолошки, деловен менаџмент кој има смисла и слух за Е - Влада. Технички вештини за имплементација, одржување, проектирање и монтажа на ИКТ инфраструктурата, како и вештини за користење и управување со интернет процесите, функциите и клиентите. Мора Владата да се насочи на обука на персоналот со цел да се создадат и развијат основните вештини за употреба на е-владата. Целосните економските придобивки од ИКТ зависат од процесот на обука и учење на вештини, а тоа е универзално за сите влади. 50 Недостаток на партнерство и соработка За успешен процес на развој на Е-Владите неопходно е соработката на локално, регионално и национално ниво да биде добра, како и меѓу соработката меѓу јавните и приватните организации. Сепак, добра соработка не е лесно да се постигне. Владите често покажуваат значителен отпор кон отвореноста за јавноста, но како транспарентни институции се обидуваат да ја зачуваат својата власт, моќ и хиерархискиот статус. Граѓаните не им веруваат на своите влади, особено каде што има историја на диктатура, политичката нестабилност или голема корупција. За да јавноста и заинтересираните страни ќе и бидат партнери на е-власта, важно е да се обиде Владата да изгради доверба. 51 Соработка помеѓу приватниот и јавниот сектор е потребно премногу, со цел да обезбедат ресурси, вештини и способности кои на владата може да и недостасуваат. Се појавува нов модел на развој, кој се фокусира на партнерството помеѓу засегнатите страни, базиран на програма за развој на образовна основа. Владата треба да игра улога на олеснувач и поттикнувач на приватниот сектор да учествува во развојот на е-владата, а истовремено и имплементација. 52 Дигитален јаз Денес слободно може да се каже дека клучен фактор за успех во имплементацијата на е-владата е употребата на компјутерите и интернетот. Недостатокот на овие вештини 49 UNPA and ASPA, Benchmarking e-government: A Global Perspective, OECD e-government Studies: Finland E-government for all: Ensuring Equitable Access to Online Government Services, The EDC Center for Media & Community and the NYS forum, Carvin, A., Hill, J. and Smothers, S. (2004) 52 Ndou, V. (2004). E-government for developing countries: opportunities and challenges. The Electronic Journal on Information Systems in Developing Countries 18 (1),

30 може да доведе до маргинализација, па дури и социјална исклученост. 53 Дигиталниот јаз ја опишува социо-економската раслоеност на општеството во врска со пристапот до компјутерите и интернетот. Терминот исто така се однесува на достапноста на квалитетна корисна дигитална содржина за определена група на граѓани. Има граѓани кои немаат еднаков пристап и до компјутери и до интернет, без разлика дали тоа се должи на недостаток на финансиски средства, недостаток на потребни вештини или други причини. Денес веќе компјутерска писменост е потребна за луѓето да можат да ги искористат предностите на е-владините апликации. Владата треба да ги обучуваат своите вработени и граѓаните за основните вештини за работа со компјутер и интернет со цел да ги сподели со нив и за да учествуваат во развојот на апликациите. 54 Важно е државата да учествува во надминувањето на овој јаз преку поставување компјутери на располагање на јавните локации, како што се продавници, пошти, библиотеки,трговски центри, на одредени локации во градовите, во училиштата и во најдалечните населени места итн. со цел да помогне во решавањето на јазот помеѓу оние домаќинства кои имаат пристап до интернет и услуги за податоци и оние кои немаат. Недостатокот на пристап до интернет меѓу одредени делови од населението се смета за најважната пречка за развојот на е-влада. Всушност, овој недостаток на пристап помеѓу ранливите групи или граѓани со ниски приходи ги спречува од тоа да бидат во можност да се направат овие услуги специјално за нив. 55 Голем број истражувања покажале дека дигиталниот јаз е поголем во земјите во развој, каде големи се и техничките бариери во подигнувањето и одржување на е- владините услуги. Култура Секоја нова технологија има свои културни имликации. Така и некои пречки за имплементацијата на е-владата не се техничките, ами културни импликации на новите технологии. Личните карактеристики и субјективните услови се повеќе под влијание на културните фактори отколку на објективните услови за развојот и ширењето на новите технологии. 56 И кај развојот на Е Влада културните норми и индивидуални модели на 53 UNPA and Aspa,Benchmarking e Government: A Global Perspektive.(2001), 54 Ronald D. Smith, Strategic Planning for Public Relations, Buffalo State Coleege, Feng. L. (2003). Implementing E-government Strategy is Scotland: Current Situation and Emerging Issues. Journal of Electronic Commerce in Organizations 1(2), DeLisi, P.S (1990) Lessons from the Steel Axe: Culture, Technology and Organisation Change, Sloan Management 30

31 однесување играат улога во тоа како граѓаните и креаторите на политиката ќе ја користат технологијата. Сите сме сведоци дека обично повеќето луѓе се спротивставуваат на промената и носењето на нови технологии. 57 Организацискиот развој треба да биде вклучен во процесот на имплементација, каде се сместени внатрешните културни промени. Културата може да се утврди од страна на неколку фактори: социјалната структура, религијата, јазикот, образованието, економска филозофија и политичка филозофија. Техничките подобрувања не се само структурни промени, туку и културни промени. Овие културни промени, иако не толку лесно видливи, мора да бидат барем испланирани, за техничките промени да се спроведат успешно. 2. Модели на е-влада и улогата на новите технологии во современиот начин на достава на е-влада услуги 2.1 Модели на имплементација на концептот на е-влада На развојот на Е Влада големо влијание имаат специјално дизајнирани Е Владини развојни модели. Овие развојни модели се дизајнирани со цел да го водат развојот и имплементацијата на ИКТ апликациите од така наречената незрела фаза (еднонасочна комуникација) до така наречената зрела фаза (дигитална демократија). Во продолжение ќе бидат сублимирани неколку различни модели за развој на концептот е-влада Моделот од четири фази на Лајне и Ли 58 Лајне и Ли е-владата ја разгледуваат како еволутивен феномен. Тие предлагаат четири фази во развојот на Е Влада. Во суштината на овој модел се наоѓаат техничките, Review, 32, (1), Feng. L. (2003). Implementing E-government Strategy is Scotland: Current Situation and Emerging Issues. Journal of Electronic Commerce in Organizations 1(2), Layne, K, & Lee, L. (2001). Developing fully functional e-government: A four stage models, Government information Quarterly 8, ; 31

32 организационите и раководните димензии. Имено, овие четири фази на моделот тие ги опишуваат како: - Каталогизација - оваа фаза е наменета за испорака на некои основни информации преку веб-сајтот. Во повеќето случаи веб-сајтовите се сметаат за статични; им овозможува на граѓаните, како корисници да имаат пристап до on-line презентации и да превземаат формулари, како и да се здобијат со основните и најпотребните информации. - Трансакциска - е фаза која им овозможува на граѓаните да прават on-line трансакции (дво-насочна комуникација). - Вертикална интеграција - оваа фаза се фокусира на автоматизација на повеќе владини активности и услуги, а исто така и трансформација на владините услуги; вклучува интегрирање на владини услуги на различни нивоа како што се оние на локалните влади и институции, така и на оние на државно ниво. - Хоризонтална интеграција се фокусира на системи за интеграција помеѓу различните нивоа и функции за обезбедување на корисниците со единствена и беспрекорна услуга. - Моделот не ги зема предвид техничките безбедносни прашања особено поврзани со трансакциската фаза. Најмалку посветува внимание на не-технички делови, како што се културни и етички, правни и регулаторни, како и економски Layne, K, & Lee, L. (2001). Developing fully functional e-government: A four stage models, Government information Quarterly 8,

33 Моделот од четири фази на Чендлер и Емануел 60 Чендлер и Емануел развиле исто така четири фазен модел. Овој модел се состои од следните фази: - Информации - ова е прелиминарна фаза, каде повеќето од испорачаните владините услуги се достапни on-line. Граѓанинот може да има пристап до владините информации на веб-сајтот (статични) и ова е еден од начините за комуникација меѓу владата и граѓаните. - Интеракција - ова е напредна фаза. Едноставната интеракција меѓу граѓаните и владите е подобрена; различни веб-сајт карактеристики и функционалност се достапни, вклучувајќи пребарување и на е-пораки; во оваа фаза комуникацијата е двонасочна. - Трансакција - се однесува на услуги кои им овозможуваат трансакции на услугите кои се многу важни и корисни за граѓаните. Трансакцијата на услугите се врши меѓу граѓаните и владата; граѓаните можат да плаќаат даноци on - line, да пополнуваат различни формулари on-line итн. - Интеграција - ова е последната фаза каде што се случува вертикалната и хоризонталната интеграција на услуги во владата и агенциите кои функционираат во владата. Граѓанинот може да има пристап до информациите on-line од еден сервисен центар во секој момент Моделот од четири фази на Гартнер 61 Групата Гартнер во 2000 год. разви модел за е-влада кој се состои од четири фази. Тие се: - Веб присуство - ова е почетна фаза каде владата обезбедува веб-сајт (статични) со основни информации, до кои информации граѓаните имаат пристап во секое време. 60 Chandler, S., and Emanuels, S.(2002), Transformation Not Automation,Proceedings of 2nd European Conference on EGovernment, St Catherine s, College Oxford, UK, 2002, Baum, C. and A. Di Maio Gartner s Four Phases of E Government Model, Gartner Group, Research Note, available at : strat/download/gartner_egovernment.pdf.accessed October 5,

34 - Интеракција - Владата обезбедува веб-сајт со различни способности како што се пребарувачи, данлодирање на документи и е-пораки; ова се користи како алатка за интеракција меѓу вклучените страни (влада, агенции и граѓанинот). - Трансакција - граѓанининот (корисникот) може да прави целосна on-line трансакција, вклучувајќи ги и купувањето и продавањето. - Трансформација - ова е последната фаза, во која сите владини оперативни процеси се интегрирани, унифицирани и персонализирани. Центар на кој се фокусира овој модел е граѓанинот, а додека пак делумно овој модел се фокусира и на функционалноста која се базира на технологијата, организациската и менаџерската способност. Покрај тоа, моделот делумно ја зема во предвид техничката безбедност во своја трансакциска фаза, додека од друга страна, моделот прилично добро ги разгледува специфичните безбедносни (не-технички) прашања или потенцијалната корист од политички промени Моделот од четири фази на Обединети Нации 62 Електронското ширење на информации е веќе е раширено во секој институција, во секоја дејност, во секојдневниот живот на луѓето и мора да признаеме дека тоа игра многу важна улога. Така Обединетите Нации (2001) предлагаат пет фазен модел кој се фокусира на веб-базирана испорака на јавните услуги. Овој модел ги опфаќа следниве фази: - Појавување на веб присуство ова всушност е почетната фаза. Во неа владините веб-сајтови им нудат најмногу основни и ограничени, но статични информации на граѓаните, а тоа се информации со помалку можности. - Подобрено веб присуство - ова е втората фаза. Во нејзе се забележува подобрување на владините веб-сајтови. Во нив веќе се обезбедени динамични, специјализирани и редовно ажурирани информации. Меѓу веб-сајт 62 UN, Benchmarking E-government: A Global Perspective, Assessing the Progress of the UN Member States, Available at: 34

35 карактеристиките, вклучени се и апликации за пребарување, on-line помош, како и сајт мапи. - Интерактивно веб присуство - Во оваа фаза оние кои ги користат и ги доставуваат услугите се поврзани со владини портали (веб-сајтови); Интеракцијата е пософистицирана во споредба со претходната фаза. Подобрени се услугите, како што се пребарувачите и достапноста до разни формулари. - Трансакционо веб присуство - оваа фаза овозможува двонасочна интеракција помеѓу граѓанинот и Владата како и Владата и граѓаните. Корисниците можат да спроведат целосна on-line трансакција, вклучувајќи ги и купување и продавање. - Вмрежено веб присуство - ова е најсофистицираното ниво на испорака на е- владините услуги; сите услуги и функции од сите нивоа на власт се интегрирани; граѓаните имаат пристап до секој вид на услуги од една централна локација во било кое време. Развојот на моделот се базира на технологија и на менаџерски аспекти Моделот од четири фази на Вест 63 Вест предложил четири фазен модел. Фазите и опис на моделот се: - Билборд како што кажува и самото име на оваа фаза, кај нејзе веб-сајтовите се статички и се користат за приказ на информации. Различни видови на информации можат да бидат постирани на веб-сајтот, вклучувајќи извештаи и објави; на овој начин тој што го посетува сајтот може лесно да пристапи до него и да ги консумира прикажаните информации. - Делумна испорака на услуги - во оваа фаза, се поставуваат on-line услуги кон кои граѓаните можат лесно да пристапат; на ова ниво, во оваа фаза on-line веб-сајтот има повеќе можности како што се сортирање и пребарување на информации. - Целосна интегрирана испорака на услуги создаден е центар т.е. владин портал со целосно интегрирани он лајн услуги; граѓаните лесно можат да пристапат до различни типови информации; 35

36 - Интерактивна демократија со односи со јавноста и одговорност ова е завршна фаза на развојот на е-влада развојот. Настанува широка политичка трансформација со извршни и интегрирани on-line услуги. Граѓаните лесно можат да пристапат до владините информации Моделот од четири фази на Хилер и Блангер 64 Хилер и Блангер предложија модел со пет фази и тоа: - Ширењето на информациите преку статични објави на веб сајт Владата шири информации кои стигнуваат до граѓаните. Ова е почетната фаза во овој модел и во него комуникацијата е еднонасочна. - Двонасочна комуникација - во оваа фаза владата користи подобрени веб-сајтови. Нивните можности се поголеми.во нив веќе постојат -пораки и формулари кои се превземаат за да Владата комуницира со граѓаните (корисниците). - Услуга и финансиска трансакција - ова е понапредна фаза од претходната. Владата нуди интернет услуги, вклучувајќи финансиска трансакција на граѓаните (корисниците). Оваа фаза бара пософистицирана технологија. - Вертикална и хоризонтална интеграција владата интегрира различни системи на различни нивоа, како вертикално, така и хоризонтално. - Политичко учество владата ги вклучува граѓаните во политичката партиципација, разменување на мислења со граѓаните вклучуваќи и онлајн гласање и форуми Моделот од четири фази на Азија Пацифик 65 Азија Пацифик е модел развиен во 2004 год. и се состои од 6 фази. Фазите на моделот и нивниот опис се: - Поставување на систем и внатрешната мрежа - ова е почетна фаза каде 63 Darrel West, 2000, Assessing E - Government: The Internet, Democracy and service delivery by state and federal government, The Genesis Institute. Available: ^ 64 Hiller, J, Bélanger, F, (2001) Privacy strategies for electronic government, E-government series. Arlington, VA: Pricewaterhouse Coopers Endowment for the business of Government 64 Clay G. Wescott e-government in the Asia-Pacific Region; Also available at 36

37 што повеќето од владините системи се фокусираат на внатрешните процеси кои ги поддржуваат основните административни функции како што е . - Овозможувајње на меѓу-организациски и јавен пристап до информации Во оваа фаза постојат развојни системи кои на владата ќе и помогнат во работата, во преминувањето од хартиен на електронски формат (меѓу-организациски); Исто така, во оваа фаза граѓаните (јавноста) се во можност да пристапат до владините информации преку употреба на интернет. - Дозволена двонасочна комуникација - Владата и граѓаните (јавноста) користат ИКТ како овозможувач за комуникација. На пример, телефони, факс, броеви или е-мејл адреси се постирани на веб-сајтот. Во оваа фаза веќе се охрабрува јавноста да испраќа пораки до владата и да добие одговор. - Дозволена размена на вредности - на ова ниво, ИКТ се користи за поддршка на развојот на пофлексибилни начини за граѓаните да имаат соработка со владата. Граѓаните имаат можност да користат достапни on-line владини услуги, вклучувајќи проценка на данокот, барањето за виза и обновување на дозвола. - Дигитални демократија - граѓанинот користи ИКТ како овозможувач кој потенцијално може да го поддржи партиципативниот и демократските процеси. На пример, употребата на on-line апликации кои даваат право на граѓаните и граѓанските организации да гласаат. - Здружена Влада - ова е завршна фаза каде ги има и двете, вертикална и хоризонтална интеграција на достава на услуги, веб-порталот интегрира информации и услуги од различни владини тела / агенции. На овој начин граѓаните и други заинтересирани страни добиваат лесно потребни информации Моделот од четири фази на Делои и Тач 66 Овој модел на Делоит и Тач претставува шест фазен модел. Во негова основа е ставот дека е-владините цели треба да им бидат на услуга на граѓаните во градењето last accessed on 05th of April, Deloitte and Touche (2001), The citizen as customer CMA management,vol 74 No. 10, p.58 37

38 на долгорочни односи меѓу едните и другите. Следува целосен опис на секој дел од фазите: - Објавување на информации како и во претходните модели,во оваа прва фаза на овој модел, Владата поставува веб-сајтови (статични) за обезбедување на информации до граѓаните, т.е. на корисниците на услуги. Во оваа фаза,комуникацијата е еднонасочна; - Официјална двонасочна комуникација - ова е напредна фаза на претходната во која информациите се разменети помеѓу граѓаните како корисници и Владата како и владини агенции како даватели на услуги; - Повеќенаменски портал Портал кој го користи Владата и тој единствено се користи за влез за ефикасно обезбедување услуги на своите оддели, агенции и на граѓаните. - Персонализација на портал - оваа фаза е фаза во која порталот е донесен на ниво да биде на услуга на граѓаните,т.е. на корисниците. Корисниците имаат можност да го прилагодат порталот на своите потреби. - Групирање на едноставни(заеднички) услуги е фаза во која сите владини услуги и оперативни процеси се групирани заедно со цел да се обезбеди унифицирана и лесна услуга на граѓаните. - Целосна интеграција и ентерпрајс трансакција - владата ја менува својата структура и обезбедува повеќе софистицирани, интегрирани и персонализирани услуги на граѓаните. 38

39 Моделот од три фази на Хауард 67 Хауард разви модел во три фази. Фазите на моделот се: - Објавување - ова е почетна фаза на е-владиниот развој каде информациите за активностите на владата се достапни он лајн. - Интеракција - ова е понапредна фаза од претходната; Граѓаните имаат можност да прават едноставни интеракции со Владите; На ова ниво достапни услуги се следните: испраќање на , виртуелни простории за разговор, и / или пополнување и испраќање на формулари. - Трансакцирање - врз основа на модел, ова е највисокото ниво на е-владиниот развој. Оваа фаза им овозможува на граѓаните да прават трансакции преку интернет, вклучувајќи купување / плаќање на лиценци и дозволи Моделот од три фази на Светска Банка 68 Светската Банка предложи три фазен модел. Фазите од овој модел се следните: - Објавување - ова е првата фаза каде владата дистрибуира информации на граѓаните преку веб страница; сите важни информации се објавени на веб-сајтот. - Интерактивност - во оваа фаза, владата се поврзува со граѓанин. Веб-сајтовите се зајакнати со интерактивни можности како што се фидбек форулари и е-мејли. - Завршување на трансакција - ова е во завршна фаза на е-владиниот развој; граѓаните / корисниците ја имаат на располагање можноста за достапни, технички подобрени веб-сајтови. Со тие сајтови трансакцијата која се спроведува on-line е целосна и безбедна. 67 Howard, M. (2001). E Government across the Globe: How will e Change Government? Government Finance Review, 17, 4, World Bank (2001) Issue Note: E-Government and the World Bank.November 5,and World Bank (2003) World Development Indicators, accessed on 10 39

40 3. Стратегиски, технолошки и безбедносни аспекти на концептот е- влада 3.1 Стратегиски аспекти на е-влада Во последната деценија Е Владата зазема многу значајно место во работата на секоја држава. Веќе не постои држава којашто нема развиено своја стратегија со цел да се одговори соодветно на предизвиците кои ги нуди развојот на е-влада. Е Влада всушност претставува делување на властите со помош на информатичко комуникациски технологија со помош на која технологија целокупното делување на Владата, на локалните самоуправи, на јавните институции се насочува кон корисниците, т.е. кон граѓаните. Всушност корисниците се и главната причина за постоењето на Е Владата и нејзиното постојано надоградување. Кога зборуваме за корисници, тогаш всушност мислиме на: 69 - Граѓаните - Различните институции, компании, фирми - Службениците кои работат во Владата, а ги користат електронските услуги на други тела кои се дел од Владата - Локалните самоуправи - Корисници од други држави Соработката со граѓаните, транспарентноста и ефикасноста при работата на Владата ќе обезбеди подобри електронски услуги за граѓаните и бизнис секторот. Со тоа ќе се стимулира економскиот и социјалниот просперитет. Владата,владините агенции, државните институции треба да нудат унифицирани услуги, услуги кои ќе бидат едноставни за користење, стандардизирани. Услуги кои му се достапни на секој граѓанин 69 Strategija razvoja elektronske uprave u Republici Hrvatskoj za razdoblje od 2009 do 2012 godina, Vlada Republike Hrvatske, 40

41 во државата без разлика во кој дел од државата се наоѓа, без разлика дали е во урбана или рурална средина. Услугите треба да бидат достапни до секој граѓанин без разлика на неговиот социјален статус. Всушност целта на секоја Влада со воведувањето на Е Владата е да им овозможи на своите граѓани што е можно полесен пристап до сите активности на Владата и Владините институции, како и овозможување на граѓаните да бидат дел од целокупните процеси во општеството меѓу кои и донесувањето на одлуки битни за нив како на државно, така и на локално ниво. Стратегијата за развој на Е Влада ги дефинира основните цели, начела и приоритетите за унапредување на електронската влада. Врз основа на стратегијата се изработува Акционен план кој што мора да ги содржи активностите,носителите на активности, утврдени рокови за реализација, индикатори за успех и нормално потребни финансиски средства за реализирање на утврдените активности. Главни цели на стратегијата се: зголемување на задоволството на граѓаните од користењето на јавните услуги, зголемување на ефикасноста на јавната администрација благодарение на користењето на информатичко комуникациската технологија, прекугранична интероперабилност со други држави, зголемување на учеството на граѓаните во донесувањето на важни одлуки за државата, зголемување на транспарентноста, а воедно и одговорноста на тие што работат во јавните институции, обезбедување на високо ниво на безбедност, како и обезбедување на голема сигурност при зачувувањето на лични податоци на луѓето. Стратегијата е документ кој давава насоки, ќе покаже како граѓаните ќе го заштедат своето време и пари. Ќе помогне за подобрување на комуникацијата меѓу граѓаните и Владата,како и институциите на Владата. 70 Е-владата постојано се развива. Е-владините стратегии се ажурираат доста често. Бидејќи стратегијата за е-влада служи како општ водич за е-владината реализација, од клучно значење е таа да се задржи за цело време јасна и едноставна за сите корисници и сите чинители во општеството. Всушност, основната цел на секоја Влада е да биде блиска и секогаш на услуга на граѓаните. Затоа е многу важно услугите да бидат секогаш лесно достапни за граѓаните и граѓаните да можат во секое време да дојдат до нив. Односно, 70 Sta donosi strategija za razvoja Euprave? Direkcija za elektronsku upravu,ministerstvo drzavne uprave I lokalne samouprave,vlada Republike Srbije, 41

42 секој граѓанин во секое време да има пристап до сите форми на Е-Влада, како на државно, така и на локално ниво без разлика на местото на живеење, полот, образованието, социјалната состојба итн. Стратегијата предвидува да не постои никаква дискриминација во овој поглед. Така наречен Дигитален јаз не смее да постои. Односно, Е - владините услуги не смее да бидат прифатливи само за луѓе кои секојдневно ги користат новите електронски технологии, ами треба да се прифатливи и за оние кои сметаат дека користењето на ваквите технологии е тешко. Затоа е битно понудените веб сајтови како и алатките кои ги користат граѓаните да се прифатливи и лесно достапни за сите. За да тоа биде така важно е дизајнот на веб сајтовите да е колку што е можно поедноставен па секој да може лесно да се снајди, т.е. брзо да го најде она што му треба. Исто така треба да се внимава дизајнот колку што е можно поретко да се менува. Благодарение на Е Влада комуникацијата помеѓу Владата и граѓаните, помеѓу Владата и бизнис секторот е многу потранспарентна. Важно е размената на информациите помеѓу сите чинители во општеството: Владата, граѓаните, бизнис секторот, размената на информации секогаш да биде транспарентна и да постои взаемна доверба. Всушност, електронска демократија може да се рече дека има тогаш кога со помош на Е Влада комуникацијата меѓу граѓаните и државните,како и локалните институции е едноставна. Или наједноставно кажано, Е Владата нуди можност за поголемо учество на целокупната заедница во носењето на одлуки. Граѓаните ако се задоволни, дури тогаш може да се рече дека администрацијата е ефикасна. Благодарение на он лајн услугите, т.е. благодарение на услугите кои ги нуди Е Владата како што и погоре споменав се заштедува времето на луѓето. Веќе се намалени редиците од луѓе кои чекаат пред шалтерите во одредена институција. Оние услуги кои граѓанинот можеше да ги добие само ако е физички присутен во одредена институција, во одредена канцеларија сега веќе од ден на ден се поголем број од тие услуги може да ги добие благодарение на Е Владата. Безбедноста на личните податоци при користењето на овие услуги е најважна, за да граѓаните и веруваат на Е-Владата и затоа безбедноста има посебно место во стратегијата, т.е. е еден од основните принципи на кои се базира стратегијата. Документите кои стојат на web страната на Владата, или на одредена институција мора да бидат точни, 42

43 оригинални документи,навремено ажурирани. Од друга страна човекот од администрацијата мора да ги провери личните податоци на граѓанинот кој ја бара услугата, но тие податоци никако не смее да бидат злоупотребени, т.е. мора да постои в заемна доверба. Денес живееме во време на модерна технологија. Се поголем дел од населението користат модерни комуникациски уреди кои им овозможуваат да се во тек со сите случувања во општеството. Во голем дел земји во светот и во Европа веќе со помош на интернетот и мобилните уреди граѓаните можат да гласаат електронски и на избори и на референдум. За да Е Владата функционира добро, потребно е сите нивоа на власт да имаат меѓусебна одлична комуникација и да работат заедно беспрекорно во интерес на граѓаните и тоа почнувајќи и од најмалите локални самоуправи во државата, па различните владини агенции, јавни претпријатиа, министерствата, па се до Владата на државата. Само со нивна меѓусебна соработка Е Владата може да го заземе посакуваното и замисленото место во општеството. Електро - комуникациските технологии се развиваат, унапредуваат секојдневно. Брзината со која системите, решенијата и уредите се развиваат во информатичките и технолошките гранки е поголема од било која друга област. Производите кои се нови денес, слободно може да се каже дека утре се веќе застарени. Во никој случај Е-Влада не смее да биде зависна од некој специфичен софтвер, или од хардвер - монопол. Е - Владата овозможува секоја нова компонента да биде брзо интегрирана во системот и постојано да се биде во чекор со новите технологии. Е - Владините решенија кои се во функција во соседните земји, Е - Владините решенија во Република Македонија, а и оние кои ќе се воведат и во иднина се, а и ќе бидат во согланост со меѓународно прифатени стандарди како што стои и забележано во стратегијата. Секоја стратегија на Е - Влада треба да содржи неколку компоненти. Најважна можеби компонента е целта која што сака да ја постигне Владата со донесувањето на Стратегијата и со воведувањето и користењето на Е - Влада. Секогаш 43

44 треба да се има во предвид економското и социјалното влијание на Стратегијата и таа треба да даде одговор на овие две прашања. Она што Владата го презема и ќе го преземе во иднина, нејзините стратешки чекори се јасно назначени во овој документ. И сигурно дека исклучително важно е секоја стратегија да има своја временска рамка на спроведување. Потребно е да се знае во кој период ќе се реализираат предвидените чекори и активности во стратегијата. Како што и погоре на неколку пати е споментао за развојот на Е - Владата се битни повеќе фактори. Сите тие имаат свои задачи, а и свои одговорности. Одговорностите и задачите кои ги имаат различните фактори треба да се јасно насначени и јасно зацртани. И уште еден битен фактор - финансиската конструкција! Како што и при изработката на било кој друг проект, на почетокот пред да се започне со работа на проектот потребна е да се знае финансиската конструкција потребна за реализација на проектот, така и при подготовката на стратегијата, т.е. пред да се започне со нејзина реализација е потребно да се знаат финансиските средства потребни за нејзина реализација. Т.е. потребна е добро проектирана финансиска рамка во која би се движела реализацијата на стратегијата во претходно утврдениот временски период. За создавањето и имплементирањето на стратегијата за развој на Е - Влада важна улога има политичкото раководство на државата. Обврска на една Влада, особено на Владите на земјите во развој, младите држави каде е потребно воведување и имплементирање на голем број на реформи, а истовремено и многу важно за истата таа Влада и создавање на добра ИКТ инфраструктура. Јавната администрација е потребно да доживее реформа. Потребна е измена на голем број постоечки закони, а исто така воведување и имплементирање на нови, т.е. потребни се реформи и на законодавството. И исклучително важно обезбедување, обука и усовршување на потребните човечки ресурси. Така, во нашата земја, Република Македонија од страна на Владата основано е тело за креирање и развоја на информатичкото општество, т.е. Министерството за информатичко општество. Министерството за информатичко општество е тело одговорно за промоција и широко користење на ИКТ, што води кон побрз економски развој на 44

45 земјата, преку зголемување на ИКТ пристапноста за граѓаните, државните органи и приватниот сектор. 71 За да дојде до изработка на Е - стратегија во една држава сигурно дека е потребно да се поминат неколку чекори. Прво, потребно е највискоите политички органи во државата, т.е. Владата да донесе одлука за потребата и развој на Е - Владина стратегија. А потоа, почнувајќи од највисоките Владини тела: Владата на државата, министерствата, Владини агенции, локални самоуправи, јавни претпријатија итн. Потребно е да се покаже голема посветеност кон имплементацијата на Е - Владината стратегија. При подготовката на една Е - Владина стратегија Владата формира работна група во која влегуваат претставници на власта на највисоко ниво, како и претставници на бизнис секторот и граѓанскиот сектор во државата. Ова тело во соработка со клучните носители на одлуки во државата дефинира кои се целите на стратегијата и дали е можна и во која временска рамка нивната реализација? Се разгледуваат предусловите за воведување и започнување на користењето на Е - Влада од страна на сите чинители на општеството, а истовремено се специфицираат и индикатори за следење и мерење на имплементацијата на Е - Влада. Голем број на развиени земји во Светот веќе одамна имаат донесено свои стратегии за Е - Влада кои се успешно имплементирани и успешно функционираат. Затоа е потребно при носењето на една Национална старегија на Е - Влада да се проучат искуствата и најдобрите практики на земјите кои веќе ова го имаат имплементирано. Сигурно дека на почетокот се изработува нацрт на Стратегијата на Е - Влада. Потребно е да се утврди стратешката рамка, да се утврдат кои се визијата, мисијата и целите на оваа стратегија. Постојат приоритети кои треба да бидат утврдени во нацртаот на Стратегијата, начинот на дејствување, како и областите во кои се планира да се дејствува. Предизвиците на Е - Влада се големи за секоја држава. За да биде успешна реализацијата на она што е утврдено во стратегијата важно е многу прецизно да се поделат задачите, улогите на клучните чинители на имплементацијата. Треба да биде утврдено на кого му припаѓа задачата на контрола, т.е. на следењето на евалуацијата на Е - Владината стратегија. 71 Национална стратегија за Е - Влада , јануари 2010, Министерство за информатичко општество, Република Македонија 45

46 За да се напише добра нацрт стратегија која ќе се трансформира во Стратегија на е - Влада и ќе придонесе за успешно развивање и имплементација на Е - Влада, засегнатите страни со голема посветеност мора да оддржуваат средби, да имаат работилници на кои би разговарале за нацртот на стратегијата. При тоа за своите размислување и одлуки мора редовно да оддржуваат состаноци на кои ќе разговараат и ќе разменат мислења со клучните носители на одлуки во државата. Мора да се внимава на тие работилници, на тие средби да не биде изоставен ни граганскиот, ни бизнис секторот затоа што всушност тие се и главните корисници на Е - Владата во една држава. Нацртот на стратегијата е потребно да се ажурира и при тоа во него да бидат вклучени ставовите, размислувањата и потребите на сите засегнати страни. 3.2 Компоненти на е Владина стратегија Веќе споменав...секоја Е - Владина стратегија се состои од неколку компоненти Стратешка рамка Стратешката рамка ги опфаќа: измената и носењето на закони потребни за имплементација на стратегијата, економскиот дел, административниот како и технолошкиот. Во нејзе влегуваат и националните стратегии кои влијаат на Е - Влада, како и предусловите за создавање на Е - Владина стратегија и разните меѓународни договори и превземени обврски поврзани со имплементацијата на Е - Влада Визија, мисија и цели За да се создаде, да се напише една Е - Владина стратегија потребно е да постои визија, мисија и цели заради кои е создадена таа стратегија. - Визија Визијата на Владата како и долгорочните цели на државата за развојот на Е - Влада се многу важни при градењето на стратегијата. Треба да се земат во предвид моменталната состојба, фондот на финансиски средства кој што е на располагање за создавање, а потоа и развој на стратегијата. Дел од визијата на една Влада секако дека е јавната администрација да биде потранспарентна, како и поефикасна, а исто така и поголемо учество на граѓаните 46

47 во одлучувањето и во управувањето со мисијата. Обезбедување на зголемена ефикасност на Владините услуги како за граѓаните, така и за бизнис секторот. - Мисија Мисијата мора да овозможува поголемо и побрзо продирање на е - Владините услуги како еден од кључните промотори за постигнувањето на национална визија, мисија и цели. - Цели Целите на Е - Владата се како социјални, така и економски и сигурно практична примена на Е - Владината стратегија. Е - Владината стратегија има свои приоритети како и области на дејствување. Уште при градењето, создавањето на стратегијата мора да се имаат во вид законските прописи кои постојат во државата. Во стратегијата се внимава на развојот на нејзината содржина, на развојот на апликации како и градење на потребните вештини и капацитети. Но, сепак најважно од се е достапноста на Е - Владините услуги. За успешна имплементација на стратегијата треба да се внимава на сите погоре споменати забелешки. Како пример може да ги разгледаме спецификациите за инфраструктурни и национални ИКТ решенија. Потребно е да се овозможи стабилен и побрз интернет, како и користење на широкопојасен интернет. За да се обезбеди безбеден пристап до Е Владините услуги мора да се развијат добри ИКТ решенија. Развојот на соодветен софтверски слој се овозможува со обезбедување на соодветни податоци, информации и секако заштита на приватноста. Во стратегијата се дефинирани националните стандарди за е-владини услуги и веќе се започнува со користење на националната електронска наплата. Е-владиниот РАЗВОЈ И ИМПЛЕМЕНТАЦИЈА имаат свои предизвици, а тоа се усогласување со правниот и законодавниот систем на државата, како и реформите на јавната администрација. Развојот и имплементацијата се среќаваат со несоодветна ИКТ инфраструктура како и високи трошоци и потребни човечки ресурси за развој на е-влада и имплементацијата. Неопходна сигурно дека е соработка помеѓу јавните и приватните институции. И имплементацијата на Е - Влада, како и имплементацијата на било која новина и реформа на почетокот од воведувањето наидува на отпор кој кога ќе се 47

48 почувствуваат позитивните страни на Е - Владата се намалува и постепено исчезнува. Во текот на развојот се забележуава неадекватно финансирање, појавата на дигиталниот јаз, а и ниското ниво на свест како и постоењето на компјутерска неписменост си го прави своето. Потребен е конкретен предлог и механизми за ублажување на погоре споменатите предизвици со кои се среќава е - владата. Тие треба да бидат инкорпорирани во стратешките документи за е-влада. При развојот на Е - Владината стратегија мора да се утврдат точно сите засегнати страни од нејзиниот развој, а потоа точно да се определат улогите и одговорностите на секого. Потребно е сите политички чинители во државата да земат активно учество во нејзиниот развој со цел успешна имплементација. Во развојот на стратегијата неопходно е учеството на сите нивоа на власт.за следењето на развојот на стратегијата се назначува орган кој ќе го следи целокупниот развој. Исто така неопходно е да бидат вклучени и сите министерства: ИКТ, Министерство за внатрешни работи, Министерство за правда, Министерство за финансии, Министерство за здравство, Министерство за образование, Министерство за транспорт, Министерство за локална самоуправа итн. Како што во текот на целиот труд се споменува, за развојот на Е - Влада важна улога игра приватниот бизнис сектор, потоа НВО и граѓанскиот сектор. Потребните финансии кои би се користеле за развој на стратегијата на Е - Влада може да бидат средства од буџетот на државата, од странски фондови. Доколку постои можност, може да се користи помош од разни меѓународни организации, од странски развиени земји. При сето ова неопходно е да се има план за враќање на инвестициите како на среден така и на долг рок. За имплементацијата на Е - Влада неопходно е да се развие план со кој ќе се изврши трансформирање на визијата, мисијата и целите во вистински акции. Како и за секој проект неопходно е да се има спецификација за очекувањата за постигнувањата на Е - стратегијата на Владата, како и временска рамка за имплементација на Е - Владината стратегија. Иницијативите кои се преземаат и проектите кои се работат мора да се точно дефинирани. При спроведувањето на стратегијата мора да се врши мониторинг и во секој момент треба да бидат достапни информации за напредокот во спроведувањето. Како што течи 48

49 имплементацијата неопходен е преглед на стратегијата. Неопходно е целовремено следење на имплементацијата, целите треба да се гледаат периодично,а истовремено се врши и мерење на напредокот, на движењето кон одредена цел. При спроведувањето на стратегијата се врши редовна координација во Владата и редовно советување за да се постигне консензус во врска со дадените цели. ика 4: Стратешки развој на е Влада базиран на нашите наоди Сл 3.3 Безбедносни аспекти на е-влада Документите, комуникациите и податоците, патуваат низ интерните мрежи и надвор од нив, во електронска форма. Електронските информации лесно можат да се прочитаат, модифицираат или заменат со други. Во секој случај во многу ситуации дискрецијата на информациите во транзит, може да биде нарушена. Целта на безбедносниот систем е да ги заштити и обезбеди ресурсите на државни иформации, со цел да понуди околина во која државните бизниси ќе можат безбедно да ги вршат своите трансакции. Автентикацијата која бара уникатна идентификација на корисникот се базира на Јавен или Приватен клуч за криптографија. Всушност Информациите кои се енкриптирани со еден клуч, можат да бидат отклучени само со еден единствен друг клуч. Во оваа насока оди и дигиталниот 49

50 потпис кој е неопходна компонента во e-governance. Дигиталниот потпис е еквивалент на класчниот рачен потпис, кој всушност ја поврзува индивидуата со документот. Дигиталниот потпис овозможува да се провери идентитетот на личноста или компанијата која го користи тој потпис преку Интернет. Со помош на автентикацијата се врши шифрирање (енкрипција) и дешифрирање (декрипција) на одредените пораки. Кога станува збор за контролата на пристапот до информациите било помеѓу одделни интерни мрежи или пак пристап кон одрдена мрежа однадвор (преку интернет), потребно е секоја локална самоуправа да има обезбедено соодветен безбедносен систем за пристап до информации како што е Firewall или Proxy Server. Firewall от е термин за физичките уреди но и софтверската и мрежната архитектура, дизајнирана да го блокира или филтрира пристапот помеѓу интранетот или приватната мрежа и јавната мрежа како што е Интернетот. Кај нас постои закон за електронски потпис меѓутоа не е имплементирано формирањето авторитет за сертификати. Ваквата инвестиција е инзворедно скапа па според тоа владата би требало да направи можности за влегување на приватниот сектор во ваквите зафати. Денес веќе не постои земја во светот каде не се почитува и признава стратешката важност на е-владата. Таа е портал кој им овозможува на граѓаните и на оние од бизнис заедницата лесно да дојдат до потребни информации од јавен карактер. Е-владините главни цели и планови се ефикасност и целосен пристап на услуги, а со тоа се зголемува и транспарентноста и се овозможува повисок квалитет на јавните служби на власта. Фокусот исто така е постојано на обезбедување побезбедна, посигурна услуга за сите корисници имајќи во предвид што многу често се случува со нападите на хакерите. Со право е појавата на зголемена загриженост за безбедноста и интегритетот на е-владините апликации и веб-сајтови. Не треба никогаш да се заборави фактот дека граѓаните секогаш очекуваат висок квалитет на услуги и целосен пристап до информациите со највисоко ниво на безбедност. И Е владата може да биде ранлива. Ранливоста може да се однесува на способноста на системот да се промени и приспособи на околните настани, исто може да се однесува на степенот на чувствителност на системот дали ќе може да се справи со 50

51 глобалните промени и стимулирањето. И ранливоста може да се мери. Од една страна со изложеноста на ризик, а од друга страна со последиците на одреден систем Rabah Alshboul, Security and Vulnerability in the E-Government Society, Contemporary Engineering Sciences, Vol. 5, 2012, no. 5,

52 4. Е-влада на локално ниво Веќе беше потенцирано дека Електронската Влада на кратко може да се дефинира како користење и употреба на информатичките и комуникациските технологии со цел унапредување на ефикасноста и квалитетот на јавните услуги кои се даваат на граѓаните, бизнис секторот, како и олеснување и унапредување на квалитетот на услугите и протокот на информации помеѓу јавните институции, Владата, министерствата итн. Електронското управување претставува поширок концепт кој го вклучува целокупниот реинженеринг на деловните процеси и реформа на управувањето во правец на подобро функционирање на администрацијата како и комуникацијата која таа ја има со граѓаните. Со други зборови електронското управување ја опфаќа целата организација на јавниот менаџмент и тоа во насока на зголемување на транспарентноста, во насока на подобра достапност на информациите кои се нудат, како и зголеменото учество на граѓаните во носењето на одлуки. Многу интересно, но истовремено и значајно е да се набљудува, т,е, да се проучува развојот на електронското управување кај локалната влада, т.е кај локалната власт. Ова е значајно ако се има во предвид фактот дека на локално ниво во најголема мерка се одвива интеракцијата помеѓу власта и граѓаните, односно одлуките кои се носат на локално ниво се од најголемо значење за локалното население. При тоа не смее да се заборави дека ефектите се директно видливи и тоа секојдневно од страна на граѓаните. И покрај популарноста која ја добива од година во година, покрај моќта и прецизноста на електронската форма на влада, таа за многу земји сепак некако остана така речено непозната во поглед на спроведувањето на е-владеењето на најниско ниво на системот на владеење. Во теорија е познато како локалната самоуправа во скоро сите земји, а во пракса најниско ниво на било кој систем на владеење. Локалната самоуправа може да се дефинира како град, област, парохија, населено место, општина, околија, одделение, табла, област, под-област, или друга општа намена за политички единици на држава или земја. Со други зборови, тоа е област, општина, град, населено место, која има 52

53 локални јавни овластувања. Овластувања во образованието, здравството, културата, социјалата. Во многу земји, па и кај нас, често не само што се разгледува, туку и се практикува спојувањето на одредени служби од локалните самоуправи како начин за намалување на трошоците на услуга-испорака со цел да го подобри квалитетот на услугите, зголемување на отчетноста, подобрување на учеството во владиниот систем. Но, концептот на е-влада е да ги направи што е можно повеќе независни, да обезбеди поголема автономија, да понудат повеќе моќ да дејствуваат во дозволените рамки. Се формализира нивната институционална рамка со почитување на сите предности на локалната самоуправа преку избраните локални претставници. 53

54 Втор дел 5. Методологија на истражување 5.1 Предмет и цел на истражување Предмет на истражување ќе биде подготвеноста на локалните самоуправи во Република Македонија за нудење на е-влада услуги. Исто така предмет на истражување ќе бидат и светските трендови поврзани со е-влада концептот што се користат особено во рамките на државите во Европската Унија. Најнапред ќе биде консултирана литература со цел да се анализираат теоретските перспективи на е-влада додека на крајот ќе биде спроведено емпириско истражување во повеќе македонски општини. Имајќи го предвид предметот на истражување, целта на истражување е да се осознаат перспективите, подготвеноста, придобивките и нивоата на прифаќање на коцептот е-влада како од страна на локалните власти така и од страна на граѓаните и бизнис секторот. Имено, основната цел на истражувањето е да ги идентификува позитивните трендови на услугите на е-влада и да направи анализа за состојбите во општините во Република Македонија особено на општините од Пелагонискиот регион. Како подцели на истражувањето може да се наведат: идентификувањето нa различните модели на е-влада, дефинирањето на е-влада снабдувачкиот синџир, улогата на новите web 2.0 технологии во е-влада услугите во локалните самоуправи, стратегиските аспетки на е-влада и сл. Целната група на ова истражување се општините што припаѓаат во пелагонискиот регион на Република Македонија (Според номенклатурата на територијални единици за статистика-трето ниво, предложена од Државниот завод за статистика а усогласена со класификацијата на Европската унија - Nomenclature of Territorial Units for Statistics - NUTS, територијата на Република Македонија е поделена на 8 статистички региони: 1.Пелагониски; 2.Вардарски; 3.Североисточен; 4.Југозападен; 5.Скопски; 6.Југоисточен; 7.Полошки; 8.Источен). Пелагонискиот регион се наоѓа на југот на Македонија и е 54

55 пограничен регион што се граничи со Република Грција и Република Албанија. Во овој регион живеат жители (Проценка за 2012 год. Regions of the Republic of Macedonia, 2013, State Statistical Office of the Republic Of Macedonia) што преставува 11,3% од вкупниот број жители во државата и е најголем регион со 19,9% од територијата на Република Макединија. Со овој регион се опфатени 9 општини (10,7% од вкупниот број општини) од коишто 5 со седиште на општината во град (Битола, Прилеп, Ресен, Крушево, Демир Хисар) и 4 со седиште во село (Кривогаштани, Долнени, Могила, Новаци) (Закон за територијалната организација на локалната самоуправа во Република Македонија ( Службен весник на Република Македонија бр. 55/2004, 12/2005, 98/2008 и 106/2008)) и 343 населени места односно 19,4% од вкупниот број населени места во Р. Македонија. Во овој регион во 2012 год. од лицата на возраст од 15 до 74 години, 54% користеле компјутер а 53% користеле интернет. Исто така, 61% од домаќинствата во овој регион во 2012 год. користеле компјутер а 55% користеле интернет (Regions of the Republic of Macedonia, 2013, State Statistical Office of the Republic Of Macedonia). 5.2 Методи, техники и инструменти на истражување Во истражувањето се користени примарни и секундарни податоци, а истражувањето е реализирано во две фази. Инструмент за прибирање на примарните податоците односно истражувањето во првата фаза е анкетен прашалник составен од 7 структуирани прашања од затворен тип со понудени да-не одговори. 73 Покрај прашалникот, во втората фаза со истражувањето е направено скенирање и анализа на е-услугите на општините односно клучните индикатори за e-government подготвеност, преку web истражување на официјалните web страници на општини што се целна група на истражувањето. За секој индикатор за e-government подготвеност дадено е градација на софистицираност преку дескриптивна интервална скала од 0 до 5 каде што 0 значи дека општината не ја нуди конкретната услуга електронски, додека 5 значи дека конкретната услуга е целосно интернет базирана. (Ниво 0) Услугата не се нуди електронски (Ниво 1) Постојат нформации на web страната за начинот на којшто граѓаните можат да добијат некоја услуга во општинските служби со директно одење во општината; 73 Даден во анекс 55

56 (Ниво 2) Покрај информациите, на web страната на општината постојат и формулари / обрасци за симнување (download) коишто граѓаните треба да ги пополнат како предуслов за добивање одредена услуга. На овој начин се намалува времето што граѓаните треба да го поминат во општинските служби бидејќи обрасците можат да ги пополнат од дома; (Ниво 3) на web страната на општината е имплементиран интерактивен сервис за добивање одредени услуги. Тоа значи дека преку предефинирани интернет формулари граѓаните можат да направат on-line пополнување на потребните податоци и on-line достава на формуларот/барањето. Доколку е потребно наплаќање одредена надокнада за бараната услуга, истата се врши дополнително а не во рамките на понудениот сервис. (Ниво 4) целосна интернет услуга - на web страната на општината е имплементиран интерактивен сервис за добивање одредени услуги; преку предефинирани интернет формулари граѓаните ги пополнуваат потребните податоци и on-line го поднесуваат барањето. Доколку е потребно плаќање надокнада за бараната услуга, плаќањето се врши истиот момент преку инсталиран општинки систем или на некој друг начин на пример со СМС. Граѓанинот што поднел барање за исходот на барањето се известува преку интернет (пример преку или систем за следење на предметот), преку телефон или преку СМС. Решението по однос на поднесеното барање по известувањето може да го подигне во просториите на општинките служби или може да му биде испратено по пошта. При составувањето на прашањата како модел е земена предложената методологија во Framework for a set of e-government core indicators. Со оглед на фактот што оваа методологија предвидува испитување на понудата на е-услуги од страна на централната власт, истата е модифицирана и сведена на ниво на понуда на услуги од страна на локалните власти. При конципирањето на прашањата за понудата на услугите од страна на локалните власти, претходно е направено истражување и системтизирање на услугите што ги нудат локалните власти кон граѓаните со цел опфаќање што поголем број услуги. (Анкетниот прашалник и листата испитувани индикатори се дадени во прилог). Анкетното истражувањето е спроведено во периодот октомври-ноември 2013 год. преку директен контак со одговорните лице за ИТ во општините, а пристапот до web страниците на општините и скенирањето на понудата на е-услугите е реализирано во декеври 2013 год. 56

57 6. Анализа на перформансите на концептот на е-влада во Република Македонија 6.1 Анализа на резултатите При анализирањето на резултатите, покрај тоа што е направена интегрална анализа на целиот Пелагониски регион, направена е и анализа и споредба меѓу руралните (општини со седиште на општината село) и урбаните општини (општини со седиште на општината град). Од реализираната анкета може да се заклучи дека 83,28% од вработените во општините користат компјутер додека 83,22% користат интернет при извршувањето на секојдневните рутински работни обврски. Во просек, речиси идентичен е процентот на вработени што користат компјутер и/или интернет како во руралните така и урбаните општини. Овој висок процент на корисници на компјутер и интернет при извршувањето на секојдневните рутински работни обврски недвосмислено укажува на подготвеноста на локалната администрација за нудење е-сервиси на граѓаните. Од добиените одговори на третото и четвртото прашање може да се донесе заклучок дека сите девет општини имат инсталирано локална мрежа, додека 67% имаат инсталирано интернет (четири урбани и две рурални општини). Сите општии имаат интернет конекција и тоа само една рурална општина има теснопојасен интернет пристап, додека 67% имаат фиксен широкопојаен интернет пристап и/или 78% безжичен широкопојаен интернет. Евидентно е дека сите урбани општини имаат и фиксен и безжичен широкопојасен интернет. Во однос на прашањето Дали во вашата ЕЛС се користи систем (софтвер) за управување со работни процеси (workflow management), или систем (софтвер) за управување со документи (document management) само три општини односно 33% одговориле потврдно додека другите 6 општини дале негативен одговор на 57

58 ова прашање. Сите три општини што одговориле потврдно се со седиште на општината во град. Од аспект на поседувањето интернет страница, сите истражувани општини одговориле дека поседуваат web страница и ја навеле нејзината интернет адреса. На табела 5 интегрално се дадени одговорите на прашањата поставени во акетата по општини. Табела 5: Одговори на прашањата поставени до општините во Пелагонискиот дел на Користење Компјутер Користење интернет Општина EG3 EG4 EG5 EG5а EG5б EG5в EG6 EG7 Демир Хисар 57% 57% да да да не да да не да Битола 100% 100% да да да не да да да да Прилеп 100% 100% да да да не да да да да Ресен 100% 100% да да да не да да да да Крушево 65% 65% да не да не да да не да Урбан Avg. 84,27% 84,27% 100% 80% 100% 0% 100% 100% 60% 100% Кривогаштни 83% 83% да да да не да не не да Могила 76% 76% да да да не не да не да Новаци 79% 79% да не да не не да не да Долнени 89% 89% да не да да не не не да Рурал Avg. 81,79% 81,91% 100% 50% 100% 25% 25% 50% 0% 100% Total Avg. 83,28% 83,22% 100% 66,67% 100% 11,11% 66,67% 77,78% 33,33% 100% Македониј, интегрално пренесени Во втората фаза од истражувањето е направено скенирање и анализа на е-услугите на општината односно клучните индикатори за e-government подготвеност. Имено, прво е направено скенирање на основните услуги што ги нудат општините на своите граѓани. Со ова скенирање како најзначајни издвоени се следниве сервиси: 1. Пристап до информации од јавен карактер 2. Пријава, издавање и следење на издавањето градежни дозволи 3. Даночни пријави за данок на имот 4. Дозволи поврзани со животната средина 5. Процедурите за издавање локални комунални согласности 6. Барања од областа на урбанизмот 58

59 7. Барања за локални улици и патишта 8. Пријавување комунални проблеми 9. Прашања до Градоначалникот Вредностите добиени од истражувањето се преставени со табела 6. Табела 6: Резултати од спроведеното истражување во општините од Пелагонискиот дел во Македонија Општина/индикатор Avg. Демир Хисар ,78 Битола ,67 Прилеп ,33 Ресен ,33 Крушево ,89 Урбан (avg) 2,20 2,40 2,60 1,20 1,60 2,20 1,00 2,60 4,00 2,20 Кривогаштни ,33 Могила ,22 Новаци ,78 Долнени ,00 Rural (avg) 0,75 0,75 0,25 0,25 0,25 0,25 0,00 0,25 2,50 0,58 STD 0,83 1,25 1,50 0,92 0,94 1,05 0,83 1,42 1,25 0,87 Min ,22 Max ,67 Од извршената анализа може да се заклучи дека на скала од 0 до 4, во просек за целиот пелагониски регион, најмал скок од 0,56 има индикаторот што го мери нудењето на услугата поврзана со решавањето на проблемите поврзани со локалните улици и патишта. Ниту една од руралните општини не нуди било каква е-услуга поврзана со овој 59

60 тип на услуги. Највисок скор, пак, од 3,33 се однесува на индикаторот за сервисот прашања до градоначалникот. Дури 7 општини нудат целосна интернет услуга односно на нивните web страници е имплементиран интерактивен сервис за поставување прашања, добивање одговори и решавање одредени проблеми во надлежност на градоначалникот. Вредностите на сите мерени индикатори спореден според урбани и рурални општини се претставени со графикон 1. Графикон 1: индикатори спореден според урбани и рурални општини Од пресметаните вредности на стандардната девијација може да се заклучи дека најголема дисперзија на податоците односно најширок опсег на вредности има третиот индикатор со SD = 1,5, додека најмало отстапување е забележано кај првиот и седмиот мерен индикатор со вредност SD = 0,83. Во просек за сите мерени индикатори вредностите се многу повисоки кај урбаните отколку кај урбаните општини. Имено, урбаните општини имаат вкупен просечен индекс од 2,20 додека кај руалните општини вкупниот просечен индекс изнесува 0,58. На ниво на целиот пелагониски регион овој индекс изнесува 1,48. Највисок индекс од 2,67 има општина Битола додека најнизок со вредност од 0,22 има Општина Могила (графикон 2). 60