Стратегија за промоција на извозот и препораки зa реорганизирање на Агенцијата за странски инвестиции и промоција на извозот -Инвест Македонија

Transcription

1 Република Македонија Министерство за економија МЕЃУНАРОДНА ТЕХНИЧКА ПОМОШ ЗА УНАПРЕДУВАЊЕ И РЕОРГАНИЗИРАЊЕ НА ИНВЕСТ МАКЕДОНИЈА ЗА ЗАПОЧНУВАЊЕ НА ЗАДАЧИ СО ЦЕЛ ПРОМОВИРАЊЕ НА ИЗВОЗОТ Стратегија за промоција на извозот и препораки зa реорганизирање на Агенцијата за странски инвестиции и промоција на извозот -Инвест Македонија [Type text] Page i

2 Предговор Стратегија за промоција на извозот заедно со препораките за реорганизирање и унапредување на Агенцијата за странски инвестиции и промоција на извозот (Инвест Македонија) е изработена за потребите на Министерството за економија и Инвест Македонија со помош на БЕРИС (Проект за реформирање на деловното опкружување и институционално зајакнување) финансиран од страна на Светска банка е поврзан со Заем на МБРР 4793-МК. ii

3 Содржина Предговор... ii Содржина... iii Резиме Вовед Начело и пристап на оваа стратегија Развој на извозот и промоција на инвестирањето (СДИ) Тековни резултати од извозот и анализа на состојбата Економски можности... 6 Табела 1: ММФ 2010 Член IV Сумирани заклучоци- Република Македонија Трговски дефицит Структура на извозот по земји за 2010 година... 8 Прилог 2 : Структура на извозот по земји 2010 година (јануари до октомври) Структура на увозот по земји 2010 година...9 Прилог 3: Структура на увозот по земји 2010 година (јануари до октомври) Структура на извозот по производи за 2010 година... 9 Прилог 4(1): Извоз на Република Македонија по сектори за Прилог 4(2): Структура на извозот по производи (јануари до октомври). 10 Табела 5: Најголеми 15 подсектори кои што го сочинуваат извозот во 2010/ Политичка рамка за промоција на извозот Прашања поврзани со станата на понудата и страната на побарувачката на извозотакцент на иницијален сектор Динамика на страна на понудата во текстилната индустрија Динамика на страна на побарувачката на текстилна индустрија Табела 6: Потрошувачко трошење на облека и обувки (милијарди американски долари) ЦИЕ Агробизнис/ Динамика на страна на понудата во преработката на храна Агробизнис/ Динамика на страна на побарувачката во преработката на храна Табела 7: Раст на малопродажба во количини во Централна и Источна Европа (годишна промена во%) Индустрија на метали и прецизна механика вклучувајќи и динамика на страна на понудата на автомобилски делови Индустрија на метали и прецизна механика вклучувајќи и динамика на страна на побарувачката на автомобилски делови Динамика на страна на понудата на ИКТ (Информатички и комуникациски технологии) Динамика на страна на побарувачката на ИКТ (Информатички и комуникациски технологии) Посакуван исход од стратегијата Laissez-faire наспроти Стратешка насока Утврдување на извозните цели и создавање на вистинската рамнотежа помеѓу СДИ и поддршката за локалните компании Мерки за мерење на успешноста на активностите за промоција на извозот Диверзификација на структурата на извозот Прилог 8: Секторите за кои што се смета дека овозможуваат најдобри можности за диверзифицирање на структурата на извозот Зголемување на потенцијалот на секторот на услуги Прилог 9: Истражување за водење бизнис на Светска банка во iii

4 5.2. Туризам динамика на страна на понудата и на страна на побарувачката Страна на понудата на туризмот Табела 10: Некои основни компаративни економски и туристички показатели. 25 Табела 11: Таргети за достигнување на туризмот утврдени во рамки на стратегијата Страна на побарувачката на туризмот Аутсорсинг на бизнис процеси - Повикувачки центри - Центри за заеднички услуги: Динамика на страна на понудата и побарувачката Алтернативна енергија/ Генерирање соларна енергија Прилог 12 Шпанија рангирана на второ место во светот за соларна енергија после САД Опсег на диверзификациски можности на извозот во производството Медицински инструменти и фармација Прилог 13: Дипломирани фармацевти и медицински науки Електронски производни услуги (ЕПУ) Автомобилска индустрија следна генерација Производи од дрво Прилог 14: Учество на производи од дрво во извозот Реорганизирање на Инвест Македонија и зајакнување на институционалната рамка за промоција на извозот Реорганизирање на органограмот Препораки за реорганизирање на Инвест Македонија...33 Прилог 15: Препораки за,,функционална,, организациона структура за Инвест Македонија Дирекција за поттикнување на инвестиции и давање услуга Дирекција за промоција Дирекција за маркетинг, работење и развој на производи Поддршка и координација на промоторите на ИнвестМакедонија Предложен список за оцена на промоторите задавање на точен баланс помеѓу инвестиционите можности и промоција на извозот Зајакнување на менаџментот на Инвест Македонија Дефинирање на препораките за раководење Креирање на иницијативи директни инструменти за промоција на извозот Пирамида на унапредување на извозот Прво ниво подготвеност за извоз Прилог 16: Пирамида на унапредување на извозот Второ ниво меѓусекторски иницијативи Трето ниво иден раст иницијативи за секторска диверзификација Четврто ниво иницијативи за секторска конкурентност Најдобри 25 иницијативи ППМИД План за поддршка на македонскиот извоз и диверзификација (грант за споделување на трошоци) Главни карактеристики на Планот за поддршка на македонскиот извоз и диверзификација ППМИД (План за грант за споделување на трошоците за извоз) Одреден репер за планот за препорачаната поддршка за македонскиот извоз и диверзификација Прилог 17: Препорачан ППМИД во споредба со други соодветни планови за грантови iv

5 7.3 Усвојување на најнапредните техники за е-трговија и бизнис-со- бизнис техники Портал за унапредување на извозот Развој на ДПИ / Портали за унапредување на извозот - најдобри примери Аустрејд Австралија Табела 18: Содржина на е-порталот на Аустрејд Услуги на е-пазарот Британскиот е-портал е-порталот за мали и средни претпријатија во Малезија Спојување на обележувањето на кластери со анализа на вредносен синџир за да се види целата слика Прилог 19: Техники на анализа на вредносен синџир со техники на обележување на кластери Иницијативи за конкурентно партнерство (ИКП) Македонија како бренд Динамика на брендирање Градење бренд на инвестициски фондови Прилог 20: Три водечки сили на бренд на инвестициски фондови Следни чекори и список на активности v

6 Резиме 1. Оваа стратегија е фокусирана на две цели: зголемување на вредноста на извозот генериран од страна на македонските компании за 30% во тек на три години и унапредување и јакнење на институционалната рамка за промоција на извозот на Инвест Македонија како централна институција за нејзино спроведување со двојни овластувања согласно Законот за основање на Агенцијата за странски инвестиции и промоција на извозот на Република Македонија (Службен весник на Република Македонија бр.57/2010 и бр.36/2011). 2. Во пристапот кон изработка на стратегијата се поаѓа од анализата на тековната ситуација во земјата во однос на поставените стратешки цели, се испитува конкурентноста претежно на ниво на претпријатие и сектор, се анализираат сите фактори кои влијаат на конкурентноста, се истражуваат механизмите и инцијативите за ублажување или отстранување на бариерите за да се подобри конкурентноста, се прецизира како да се зацврсти институционалната соработка во спроведување на стратегијата и се утврдува потребата за финансиски и човечки ресурси за нејзино спроведување. 3. Извозот на стоки од Република Македонија за 2010 година е околу 3,2 милијарди САД$ долари, односно зголемен за околу 19% во однос на 2009 година, при што речиси 20% од извозот е во СР Германија. Досега, не е изработена анализа на извозот генериран од страна на компании со домашна сопственост во споредба со извозот генериран од странски инвеститори во Република Македонија. Според процените околу 35% од извозот е генериран од компаниите со домашна сопственост. Затоа, прецизната цел е да се зголеми вредноста на извозот на домашните компании од 1,12 милијарди САД$ на 1,45 милијарди САД $ до крајот на 2013 година. 4. Во рамките на стратегијата поголем акцент е ставен на максимизирање на јаките страни во однос на минимизирањето на слабостите кои што постојат. Поаѓајќи од фактот дека ресурсите на Инвест Македонија и Министерството за економија се ограничени, се препорачува фокусирање на следниве иницијални сектори: Текстилна индустрија (конфекција); Агробизнис/ Прехранбена индустрија; Индустрија на метали и прецизна механика вклучувајќи автомобилски делови; и Информатички и комуникациски технологии -ИКТ 5. Стратегијата не е фокусирана само на просто квантитативно зголемување на вредноста на извозот туку и на менување на структурата на извозот. Врз основа на податоците за вредноста на извозот и сегашната структура на извозот, Република Македонија е со најбавен раст на извозот споредено со некои земјичленки на ЕУ. Понатамошната зависност од челик, текстил и низа други производи со мала додадена вредност (резултат на неквалификувана работна сила и производи силно зависни од природни ресурси) нема да придонесат за 1

7 подобрување на конкурентноста на македонската економија и ќе го ограничи растот на економијата на многу ниски стапки. 6. Освен зголемувањето на додадената вредност, клучен посакуван исход на стратегијата е забрзувањето на диверзификацијата на структурата на македонскиот извоз. Од тие причини во пристапот кон изработка на стратегијата се поаѓа од побарувачката и нејзината динамика, пред да се оцени степенот до кој што македонските претпријатија би можеле конкурентно да ја задоволат оваа побарувачка, во моментов на среден или долг рок, под претпоставка дека истите ќе добијат дополнителна поддршка. 7. Поаѓајќи од дефинираните претпоставки на кои што е засновано истражувањето (поизразена пазарна ориентација во однос на производните можности), беа идентификувани повеќе сектори кои најмногу можат да ја забрзаат диверзификацијата на структурата на македонскиот извоз: Производство Фармацевтски производи Биофармацевтски производи Хемикалии Медицински инструменти Производство на електроника по нарачка Пластика и пластични шприцови Композитни материјали Литиумски батериски келии Алтернативна/ обновлива енергија Производи од дрво Услуги Туризам Повикувачки центри Надворешни бизнис услуги Центри за заеднички услуги Финансиски услуги Логистика/ Дистрибуција 8. Реализацијата на стратегијата е во тесна врска со висината на средствата наменети за нејзина имплементација. Доделените средства на Инвест Македонија од буџетот на Република Македонија за 2011 година наменети за извозна промоција во износ од 100,000 евра се недоволни доколку се сака да се постигнат целите на стратегијата. 9. Во овој контекст за споредба треба да се истакне дека СИЕПА, српската агенција за странски директни инвестиции и извоз има буџет од 3 милиони евра за 2010 година, додека буџетот на чешката агенција за СДИ, мали и средни претпријатија (МСП) и администрирање на структурните фондови на ЕУ, Чех Инвест располага со 13 милиони евра. Буџетот на Инвест Македонија за 2010 година беше 5,5 милиони евра но во ова е вклучена државната помош (1,3 милиони евра) и приближно 2,25 милиони евра за ТВ маркетинг. Исклучувајќи го буџетот наменет за економските промотори, оперативниот буџет на Инвест Македонија за 2010 година беше 660,000 евра од кои за вработените се одвоени приближно 210,000 евра. 10. Имајќи ги во предвид поставените стратешки цели, јасно дефинираниот секторски фокус и институционалната поставеност, поглавјето 7 се фокусира на 2

8 алатките, инструментите и иницијативите што ќе овозможат нивно реализирање, а кој што вклучува: Пирамида на унапредување на извозот која содржи пет нивоа на поддршка за развојот на извозот: ПМИПД Поддршка на македонскиот извоз и план на диверзификација (план за грант за кофинансирање и за поделба на трошоци) кој ги прикажува суштинските елементи согласно на позитивните меѓународни практики; Користење на напредни методи за промоција на извозот ( е-трговија и виртулени B2B средби за извозна промоција); Насоки како да се создаде ефективен веб портал за промоција на извозот; Оправданоста на користење на техниките на анализа на вредносниот синџир и на негово поврзување со т.н. кластерско мапирање и Истакнување на потребата Инвест Македонија да развие конкурентни партнерски инцијативи преку користење на механизмите на јавно приватен дијалог. 11. Мерките на стратегијата треба да бидат насочени кон поддршка на домашните компании со цел де се подобрат нивните извозни перформанси и да се креираат производи и услуги со поголема додадена вредност. 3

9 1.0 Вовед Владата на Република Македонија смета дека македонската економија може релативно добро да се справи со притисокот од глобалната рецесија и опаѓањето на домашната побарувачка, со тоа што истата ќе биде делумно неутрализирана со зголемување на нето извозот, иако вкупната вредност на извозот за 2009 година од 2,69 милијарди САД $ се намалила за 32,4% во споредба со вредноста на извозот во 2008 година кога изнесуваше 3,98 милијарди САД$. Сепак позитивен е фактот што до крајот на 2010 година извозот се зголемил во однос на претходната година за 19% и изнесува околу 3,2 милијарди САД $. Без разлика како се толкуваат или одредуваат извозните податоци, Република Македонија поаѓа од толку ниска основа што потребна е целосна промена на извозните карактеристики заради одржливост на економскиот раст. Извозно ориентираното производство на странските директни инвеститори треба значително да придонесе за зголемување на вкупниот извоз и покрај тоа што фокусот на оваа стратегија е да помогне за зголемување на потенцијалот на македонските извозници. Без значителни подобрувања на конкурентноста и иновативноста на производите и услугите кои ги нудат македонските компании, не само што ќе биде тешко да се зголеми нивното присуство на меѓународните пазари, туку ќе биде невозможна реализацијата на целите означени со оваа стратегија. За разлика од искуствата на голем број земји каде што владите и соодветните агенции за промоција на инвестиции и извоз како најголем проблем со кој се соочуваат го посочуваат предизвикот да најдат вистински пазар за нивниот производ, во македонскиот случај реалниот предизвик е да се развијат вистински производи и услуги за потребите на глобалните пазари. Една стратегија претставува обележан пат до посакуваниот исход. Според тоа, логичната почетна точка за стратешкиот развоен процес е засегнатите страни да донесат консензус за посакуваниот исход и јасно да утврдат мерила според кој може да се измерат резултатите од спроведувањето на стратегијата. Охрабрува фактот што Владата на Република Македонија продолжува да ја спроведува амбициозната агенда на реформи, што се одразува во рангирањето на Светска Банка за најдобро водење бизнис во регионот од 38 1, и со донесувањето на Законот за основање на Агенција за странски инвестиции и промоција на извозот на Република Македонија (Службен весник на Република Македонија бр.57/2010)се подвлекува значењето на извозна промоција погоре во политичката агенда. Меѓусебната зависност помеѓу Министерството за економија и Инвест Македонија ќе се засили со тоа што Министерството за економија ќе продолжи да ги формулира и води политиките насочени кон унапредување на конкурентноста преку примена на иновации и нови технологии кои пак придонесуваат кон подобар стандард на живеење лакмусов тест за подобрен економски перформанс, додека Инвест Македонија мора да се стреми да стане централно место за промоција на извозот. За таа цел, неопходно е унапредување на видот и квалитетот на услугите што Инвест Македонија ги нуди. 1 Водење бизнис на Светска банка : 2010 рангирањето беше 32 со скок од 37 места погоре од рангирањето од претходната година 4

10 Затоа институционалното зајакнување на рамката за развој на извозот и промоција на инвестиции, претставува еден суштински важен фактор за успех и тој е разработен во оваа стратегија. 1.1 Начело и пристап на оваа стратегија Во суштина, оваа стратегија посочува каде во моментов се наоѓа Македонија, предлага посакуван исход, ја испитува конкурентноста на генерално ниво, на ниво на претпријатие и сектор, навлегува во прашањата кои влијаат врз конкурентноста, ги проучува механизмите и иницијативите за ублажување или отстранување на пречките за да се подобри конкурентноста, јасно укажува како да се зацврстат институциите за спроведување на стратегијата и оттука ги одредува неопходните финансиски и кадровски ресурси. Иако во стратегијата се поаѓа од претпоставката на максимизирање на силните страни и минимизирање на слабостите, треба да се има во предвид дека доколку тековната состојба на раст на извоз и производната структура на извозот останат непроменети, ќе се зголеми јазот со ЕУ 8 2 земји од Централна и Северна Европа заедно со Словенија. Со продолжување на зависноста од челик, текстилна индустрија (конфекција) и бројни производи, а во помала мера гориво и лубриканти, оваа извозна мешавина многу малку ќе придонесе да се ублажи македонската ранливост на конкуренција заради поголемото учество на производи кои се продуцираат во најчест случај од неквалификувана работна сила и производи кои се силно зависни од природни ресурси. Ова не значи дека не се важни металната индустрија и конфекциска индустријата тие сигурно се важни и во ова стратегија се стреми, помеѓу цела низана фактори, се стреми да овозможи на македонските текстилни компании да се искачат погоре во синџирот на додадена вредност. Сепак Македонија е на крстосница. Македонија може да бара начини да ги извезува постоечки производи во поголеми количини, да ја зголеми до максимум додадената вредност пред да ги извезе постојните производи или да ги удри темелите на забрзување на диверзификацијата на македонскиот извоз. Секоја продолжена концентрација на извозот во неколку "несовршени сектори едноставно ќе ја зголеми ранливоста на македонската економија, па оттука и оваа стратегија, треба да овозможи зголемена продуктивност и ефикасност кај постојните извозници преку иновативност и креирање на услуги за промоција на извозот, како и диверзификација на извозот со прецизно предвидување и професионално реагирање на промените во пазарната динамика. На кратко, мора да се постави поостар фокус на растечките пазари и сегменти во рамки на кои се наоѓаат македонските претпријатија, и кои со поддршка можат наскоро да бидат конкурентни. 2 Извозот на македонските ПУНФ ( производи и услуги кои не се условени од фактори) порасна за годишен просек од 7,5% од 1996 до 2006 година, наспрема 12,3% за Западен Балкан и 13,2% за ЕУ8 земјите. Извор: (2009) Зелена книга на конкурентност на индустријата на метали: Министерство за економија 5

11 1.2 Развој на извозот и промоција на инвестирањето (СДИ) Постојат бројни причини кои придонесуваат за досегашните перформанси на македонскиот извоз, како и за релативно бавниот раст на приливот на СДИ во Република Македонија. Тоа не значи дека македонските извозници и странски инвеститори не би требале да користат професионални услуги во сферата на инвестициите и извозот кои би се добиле од високо професионална агенција. Практиката на постоење на агенции од типот на Инвест Македонија е присутна на просторот од Тирана до Талин и во 85% од случаите агенциите имаат најмалку двојна, но се повеќе повеќекратна функционалност (СДИ; промоција на извоз; развој на мали и средни претпријатија; бизнис иновации, - во случајот на Чех Инвест, покрај СДИ и мали и средни претпријатија, во надлежност на агенцијата спаѓа и програма за индустриски зони, инвестициски олеснувања и управување со структурни фондови на ЕУ). Сепак резултатите од работењето на овие агенции се со различен успех. Вистинската причина за неуспешното работење е пропустот на менаџмент да воочи дека привлекувањето на СДИ и промоцијата на извозот се две апсолутно различни работи и покрај тоа што постојат заеднички именители и на почетокот ( и домашните и странските компании бараат целосна поддршка на деловно опкружување) и на крајот (и двата типа бараат конкурентна трговија надвор од границите) на соодветниот процес. Освен тоа, постои јасен сооднос помеѓу перформансот на агенцијата за промоција на извозот на производи и снабдувањето со мноштвото специјализирани услуги. Со други зборови, иако Инвест Македонија е единствена во снабдувањето услуги на странските инвеститори, не е реално да се очекува Инвест Македонија да ги задоволи сите потреби на македонските извозници. Како резултат на тоа, успехот на Инвест Македонија ќе зависи од способноста да се изгради мрежа на партнери и експерти (кои нема да бидат привлечени од платежните можности на Инвест Македонија) за да законски делува како централно место за унапредување на македонскиот извоз Тековни резултати од извозот и анализа на состојбата 2.1. Економски можности Сумираните заклучоци од набљудувачката мисија на ММФ во Македонија од 17-ти ноември 2010 година, (ММФ 2010, Член IV) имааа оптимистички тон во контекст на финансиската помош за ЕУ земјите-членки, преку известувањето за подобрувањето во надворешните услови и добри биланси на состојбата во банкарскиот систем кои што обезбедуваат цврста основа за поголем обрт во 2011 година. Како одговор на владиниот таргет за буџетски дефицит од 2.5 % од БДП во 2010 и 2011 година, ММФ сметаше дека ова е соодветно во контекст на сегашните услови. Другите истакнати заклучоци се сумирани во табелата подолу. 6

12 Табела 1: ММФ 2010 Член IV Сумирани заклучоци- Република Македонија Тема Раст на производството за 2010 година Извоз Увоз ММФ предвидувања Повеќе од 1% Растот би требало да биде одржан- во 2011 година поддржан од високите цени на металите и повисоките СДИ (странски директни инвестиции) Раст на увозот ќе се забрза како што стопанството закрепнува Инфлација Предвидено е да порасне на 2.5% во 2011 година (за 1% ) Економски раст Предвиден во опсег од 3% до 3.5% во 2011 година Дефицит на тековна сметка 2010 година Да се намали на 3.5% до 4% за 2010 година (како последица на помал трговски дефицит) Дефицит на тековна сметка 2011 година Ќе се прошири главно во 2011 година на 4.5% до 5% од БДП и ќе се стабилизира на ниво кое што може да биде претежно Банкарски сектор Банкарско кредитирање Ризици Монетарна политика финансирано од СДИ Во добра состојба со стапки на капитал кои што остануваат над 16% и покрај неуспешните заеми, додека да се пропишат, се зголемиле Силната ликвидност ги поттикнува банките да го зголемат кредитирањето на стопанството Во главно од неизвесности во економиите на трговските партнери на Република Македонија, треба да се земе во предвид дека неповолниот развој на настаните би можел да влијае на Република Македонија преку намалена побарувачка за извоз и намален пристап до надворешно финансирање. НБРМ ја намали референтната каматната стапка на 4.5% на крајот од 2010 година - бидејќи пониските стапки на крајот резултираат со пониски каматни стапки кај банките, оваа мерка би требало да го поттикне економското закрепнување 2.2. Трговски дефицит Милијарди (САД$) Извоз 3,398 3,978 2,692 * 3,301 Увоз 5,281 6,852 5,040 ** 5,350 Трговски дефицит 1,883 2,874 2,348 2,049 % на покриеност на увоз со извоз 64,3% 58,0% 53,4% 60,6% Извор: Државен завод за статистика на РМ и ОН Комтрејд (UN Comtrade) *ОН Комтрејд цитираат 2,692 милијарди САД$за 2009, додека Извештајот за надворешна трговија на Македонија 2009 цитира 3,976 милијарди САД$ ** OН Комтрејд цитира 5 милијарди САД$ увоз, додека Извештајот за трговија 2009 забележува 6,78 милијарди САД $ Трговскиот дефицит за 2010 година е 2,049 милијарди САД$ 3 и додека количините варираа во согласност со глобалната рецесија, трендовите во поглед на главните 3 Државен завод за статистика на РМ: Соопштение за печатот април

13 производи и услуги кои што го сочинуваат македонскиот извоз останаа слични со претходната година во смисла што производи од железо и челик (особено пресувани ролни), конфекција, феро-никел и нафта и нафтени производи го сочинуваа најголемиот дел од извозот, додека увозот главно се состои од сурова нафта, моторни возила, транспортни возила и електрична енергија. Преовладувањето на стокови производи на извозната страна комбинирано со многу ограничен опсег на супституција на увозот во однос на основните увозни производи, ги зголемува предизвиците за потреба од промоција на извозот со кои што се соочува Република Македонија Структура на извозот по земји за 2010 година Прилог 2 : Структура на извозот по земји 2010 година (јануари до октомври) Територијална структура на извозот 2010 Шпанија 2,1% Кина 2.5% Босна и Х. 2,6% BБелгија 2,5% Croatia 3.8% Италија 7,2% Други земји 20% Вредност на извозот 2,64 милјарди САД $ Јан до окт 2010 Германија 19,8% Србија 8,1% Грција 8,0% Бугарија 9,3% Косово 13,7% Извор: Државен завод за статистика на РМ, декември 2010 Во текот на 2010 година најзабележителната промена беше значителното намалување на извозот кон Србија, што во одредена мера е надоместено со зголемување на извозот наспрема Косово. Сепак, 20,1 % од целиот извоз е насочен кон земјите од поранешна Југославија 8

14 2.4. Структура на увозот по земји за 2010 година Прилог 3: Структура на увозот по земји 2010 година Територијална структура на увозот 2010 Други држави 33.6% Германиja 11.4% Вредност на увозот 4,31 милијарди $ Словениja 3.2% OK 4.8% Русиja 9.7% Грциja 8.5% Србиja 7.7% Турциja 4.8% Кина 5.3% Бугариja 5.4% Италиja 6.1% Извор: Државен завод за статистика на РМ декември Структура на извозот по производи за 2010 година Главниот тренд е дека македонскиот извоз останува концентриран во неколку сектори имено, железо и челик, облека, прехранбени производи, други полупроизводи и производи од нафта, кои што заедно сочинуваат 78% од извозот во 2010 година. Структурата, како што е истакната во прилог 4 е слична. Прилог 4(1): Извоз на Република Македонија по сектори за 2010 Сектори % Производи класифицирани според материјалот 28,6 Разни готови производи 27,5 Производи за храна 10,5 Минерални горива, мазива 7,5 Суровини освен гориво 6,4 Хемиски производи 6,4 Пијалаци и тутун 7,3 Машини и транспортни уреди 5,3 Животински и растителни масла 0,3 Специјални трансакции 0,2 9

15 Прилог 4(2): Структура на извозот по производи Структура на извозот по сектори 2010 Машини и транспортна опрема, 4.70% Растителни масла, 0.30% Специјални трансакции, 0.10% Пијалоци и тутун, 6.10% Нафта и масла, 8.10% Суровини (освен нафта), 8.20% Вредност на извозот 2.64 милиjaрди $ Jaн-Окт 2010 Готи производи класифицирани по материјал; 30,30% Хемиски производи, 9.90% Прехранбени производи, 10.20% Разни готови производи, 22.10% Извор: Државен завод за статистика на РМ декември 2010 Вредност на увозот 2,46 милијарди САД$ (јануари до октомври 2010) Важно е понатаму да се разградат двете главни категории во горниот прилог (готови производи според материјалот и разни готови производи) за да јасно се разберат секторите и потсекторите кои што ги претставуваат главните двигатели на извозот. 10

16 Табела 5: Најголеми 15 подсектори кои што го сочинуваат извозот во 2010/2009 Подсектор Приходи од Приходи од Промена во % Учество во % извоз извоз 2010/2009 во вкупниот милиони милиони извоз за Облека 424,4 417, Железо и челик 589,2 382, Нафта и производи од нафта 164,9 137, Овошје и зеленчук 137,3 102, Метална руда и отпадоци од метал 153,5 93, Тутун и производи од тутун 93,5 79, Изработки од неметални минерали 54,8 65, Пијалаци 59,9 61, Обувки 56,7 56, Изработки од метали 42,4 52, Медицински и фармацевтски 57,8 52, производи Електронски машини 42,9 47, Текстилни производи 42,6 32, Жита и преработки од жита 36,3 30, Пластика 8,1 27, Извор:Државен завод за статистика на РМ Врз основа на податоците за извозот во 2010 година, облеката и челикот едноставно ги засенуваат другите сегменти во поглед на генерирањето приходи од извоз при што двете заедно сочинуваат 40,58% од вкупниот извоз. Табелата 5 погоре нуди расчленување на најголемите 15 учесници во приходите од извоз на стоки за 2009 и 2010 година по потсектори и го квантифицира степенот на притисок од рецесијата Политичка рамка за промоција на извозот Во рамки на Индустриската политика на Република Македонија година, пет области на интервенција се идентификувани како двигатели на конкурентноста. Петте области, наброени подолу, исто така суштински ќе влијаат на резултатите на извозот со оглед на тоа што интернационализацијата и растот на извозот претставуваат стратешки приоритети. 11

17 Меѓународна соработка и поттикнување на СДИ (странски директни инвестиции); Применети истражување, развој и иновации; Еколошки производи и услуги за одржлив развој; Развој на МСП (мали и средни претпријатија) и претприемништво; и Соработка во кластери и мрежи. Насочени кон поттикнување на македонската индустрија за да се добијат производи со поголема додадена вредност и услуги, базирани на знаење, иновации и соработка, посакуваниот исход е Република Македонија, до 2020 година, да развие динамичен микс на одржливи и автентични индустрии како на пример за органско вино и храна; еколошки челик; еколошки градба; ИКТ; специјализирани електронски делови; производство на енергија од обновливи извори; креативни индустрии; медицинска опрема и услуги; автентичен туризам и други индустрии. Според Индексот на глобална конкурентност за година македонската економија е се уште кревка и нејзината конкурентност се уште е базирана на евтина работна сила и ниска продуктивност одразени преку ниски плати и недоволно развиен јавен сектор. Според, Извештајот на ЕК за напредокот на Република Македонија за инфлацијата во 2009 година била негативна после силниот пораст на нивото на цените во и дека д надворешната рамнотежа се подобри како резултат на намалениот увоз, подобрениот извоз и закрепнувањето на приливот на приватниот капитал Давањето предност на промоцијата на извозот не е ново и, навистина, Националниот развоен план нагласи дека со стратешка определба на потпирање на извозот како главен двигател на одржлив економски развој, подобрувањето на меѓународната конкурентност на земјата станува прашање од клучно значење. Меѓутоа, три години подоцна, документот за Индустриска политика изработен од Министерството за економија се уште го нагласуваа фактот дека недоволната надворешна конкурентност на македонските стоки и услуги е во голема мера предизвикана од неповолната извозна структура што доведува до недостаток на соодветна реакција на понуда. Додека Република Македонија направи некои огромни чекори кон подобрувањето на неколку аспекти кои што влијаат на конкурентноста, како што е импресивниот скок во рангирањето на Водење бизнис на Светската банка. Исклучителните ниски нивоа на бруто домашно трошење на истражување и развој како процент од БДП, што е еднакво на 10,9% од просекот на 27-те земји членки на ЕУ, па дури е и пониско трошењето на истражување и развој кај фирмите како процент од БДП, на ниво од 2,6% од просекот на ЕУ 27, се одразува со тоа што учеството на извозот на висока технологија, како процент од вкупниот извоз, е само 4,7 % од просекот на ЕУ Покрај тоа, трошењето кај фирмите во Македонија за истражување и развој се намалило во последните години, што претставува уште една причина за загриженост. 4 Извештај на Европската комисија за напредокот на Република Македонија за 2010 година 5 Извор: Зелена книга на конкурентност на македонската економија

18 3.0 Прашања поврзани со страната на понудата и страната на побарувачката на извозот- акцент на иницијален сектор Во рамките на ова глава се дадени главните препораки за почетно фокусирање кон следните четири сектори се да се зголеми извозната вредност: Текстилна индустрија (облека) Агробизнис/ Прехранбена индустрија Индустрија на метали и прецизна механика (вклучувајќи автомобилски делови) ИКТ (информатички и комуникациски технологии) Предлогот за диверзификација на структурата на извозот се дадени во глава пет Инвест Македонија располага со ограничени ресурси. Во стратегијата се препорачува пристапот со кој повеќе се фокусира на максимизирање на силните страни, отколку минимизирање на слабите страни, и од тие причини се предлага во почетокот Инвест Македонија да се концентрира на следниве сегменти: 1. Текстилна индустрија (облека); 2. Агробизнис/ Прехранбена индустрија; 3. Индустрија на метали и прецизна механика вклучувајќи автомобилски делови и 4. Информатички и комуникациски технологии -ИКТ. Остатокот од оваа глава поблиску ја разгледува динамиката на страната на побарувачката и на страната на понуда во посочените сектори додека глава пет е посветена на анализа на сличната динамика во останатите сектори, за кои се смета дека можат да придонесат за забрзување на диверзификацијата на структурата на македонскиот извоз Динамика на страна на понудата во текстилната индустрија Како последица на светската рецесијата, потрошувачката на облека беше намалена, што резултираше и со намалување на вредноста на извозот на македонскиот текстил во 2009 година. Извозот во 2010 година изнесува 42,6 милиони евра и претставува 30% зголемување во однос на 2009 година кога изнесуваше 32,6 милиони евра. 6 Овој сектор е екстремно чувствителен на соодносот труд трошоци, имајќи во предвид дека околу 95% од македонските компании 7 се ограничени на пониската вредност преку нивната зависност од лон производтсвото. Сепак, ако овој сегмент остане и понатаму стратешки важен за Република Македонија во однос на вработеноста и приходите од извозот, со спроведувањето на ова стратегија треба да им се овозможи на домашните компании да се искачат погоре во синџирот на додадена вредност, преку организација на комплетно производство и креирање на сопствен бренд согласно на барањата на глобалниот пазар. 6 Извор: Државен завод за статистика на Република Македонија 7 Извор: Асоцијација за трговија со текстил декември

19 Извозот на облека зазема една четвртина од целокупниот извоз иако во 2009 година истиот се намали за една петина. Производството на текстил и облеката вработуваат 36% од вкупната вработеност, додека во градови како што е Штип (5 610 вработени се во текстилната и конфекциската индустрија) и Тетово (3 563 вработени) постои особено голема економска зависност и последична ранливост во однос на овој сектор. За време на првиот квартал на 2010, луѓе се вработени во текстилната индустрија, и тоа во поголем дел во конфекцијата (42 963) заради недостатокот од производство на домашни ткаенини. 8 Земајќи го стандардниот најмал трошок во евра (без трошок за превоз) разликата помеѓу Република Македонија (0,06-0,08 ) и земјите како Албанија, Бугарија, Романија, Босна, Србија, Египет, Тунис и Мароко е маргинална додека пак продуктивноста, која се движи околу 60% од германското производство заостанува во однос на Романија, Бугарија и Србија Динамика на страна на побарувачката на текстилна индустрија Демографијата на повеќето земји од Југоисточна Европа се општо земено поволни и имајќи во предвид дека младата генерација е исто толку заинтересирана за брендовите колку и во Западна Европа, македонските текстилни компании за конфекција треба да одговорат напромените на пазарот. Додека во малопродажбата се очекува само скромен скок на пазарите во Централна и Источна Европа во 2010 година и подоцна, многу од трговците на мало се враќаат во фазата на експанзија, каков што е примерот со шпанскиот производител Манго кој го зголеми бројот на своите продавници од на продавници низ светот, а воедно вложува голем напор да земе дел од пазарот во Русија и Турција. Ваквото проширување создава дополнителни можности за македонските компании. Според PriceWaterHausCoopers 10 некои од малопродажните ланци во Велика Британија како Њулук, Примарк и Пикокс ги разгледуваат можностите за нивно ширење на украинските и руските пазари кои изгледаат доста привлечно за европските трговци на мало. Малопродажната мрежа на Маркс и Спенсер од Велика Британија брои 17 продавници во Русија. Во меѓувреме турската индустрија за текстил и конфекција продолжува да расте како последица на големиот домашен пазар и значителното странско директно инвестирање, особено од страна на италијанскиот производител, Бенетон. 8 Извор: GTZ, Асоцијација за трговија со текстил на Македонија Тексас консалтинг 9 Извор: Известување за текстилната индустрија, јануари PriceWaterHausCoopers/ Economics Intelligence Unit

20 Табела 6: Потрошувачко трошење на облека и обувки (милијарди САД $) ЦИЕ Земја Бугарија 1.55 Чешка 3.65 Унгарија 4.10 Полска 2.83 Романија 4.15 Русија 8.80 Турција 6.20 Украина 2.50 Извор: Извештај од Economics Intelligence Unit 2010 Потрошувачко трошење (во милијарди САД $) Глобалните трендови јасно укажуваат дека ќе се намали предноста од нискиот трошок за труд на македонската текстила индустрија и од тие причини секторот мора да се фокусира на искористување на предностите што ги нуди географската блискост до западноевропските пазари, што пак од друга страна значи пократко време за испорака и понуда на целосен пакет на услуги. Промената од CП ( сечи - прави- лон )/ CПД (сечи, прави и доработи) во производство на комплетен производ е лесно од теоретски аспект меѓутоа неговата имплементација во пракса е доста тешка. Ситуацијата дополнително ја комплицираат клиентите кои настојуваат да прецизираат од каде треба да се набави текстилот, со што уште повеќе ги стеснуваат маргините на профитот. Поефикасното искористување на производните капацитети и намалувањето на вишокот капацитет, заедно со зголемување на продуктивноста по пат на користење на иновации претставува едно од неколкуте можности за македонските компании од овој сектор. Без примена на посочените решенија конкурентноста на текстилниот сектор ќе продолжи да се намалува Агробизнис/ Динамика на страна на понудата во преработката на храна Врз основа на податоците дадени во Централен Регистар на Република Македонија (2009 година) на прехранбената индустрија отпаѓа 11,6% од вработеноста, 14, 8% од додадената вредност на производниот сектор и околу 10% од извозот што претставува еден константен сооднос последниве години. И покрај тоа индустријата се карактеризира со разновидна структура со значително учество на гранки со многу ниски нивоа на профитабилност, иако во последно време се бележи тренд на позитивни промени. Главен придонес за извоз во рамките на прехранбениот сегмент имаат извозот на овошје и зеленчукот (40,8%) и пијалаци (29,0%). И покрај тоа што во овие два сегмента извозот е поголем од увозот, Република Македонија е поголем нето увозник на храна, со оглед на тоа дека земјата увезува за околу 50% повеќе од вкупната вредност на извозот на прехранбени производи. Најголемиот дел од компаниите во прехранбената индустрија се мали и средни. Индустријата има само 12 големи компании кои генерираат 42% од вкупното 15

21 производство и 58% од вкупната додадена вредност во индустријата. 11 Тие компании вработуваат околу 33% од вкупната работна сила во прехранбената индустрија и има сличен удел и во индустриските средства. Виното е една од најзначајните компоненти на агробизнис секторот и дадената можност од ССА со ЕУ, за количините за извоз да се префрлаат од наливно во флаширано и брендирано вино, претставуваат значителен сегмент и можности за постигнување на додадена вредност и затоа треба континуирано да се поддржува Агробизнис/ Динамика на страна на побарувачката во преработката на храна Како последица на кризата на глобално ниво, а пред се во регионот фокусот на потрошувачите се повеќе е на цената, а не на името или на брендот на производот. Како резултат на тоа дојде до зголемување на малопродажбата на производите со домашни етикети 12. Извештајот за PriceWaterHausCoopers 13 покажува дека во споредба со Азија и Западна Европа, во Југоисточна Европа по една по една деценија на раст на малопродажбата и на брендирањето дојде до потресен застој кои се манифестира со намалување на годишните стапки на раст на БДП и намалување на потрошувачката. Табела 7: Раст на малопродажба во количини во Централна и Источна Европа (годишна промена во%) Земја Проценка Предвидување Бугарија 6,1 2,8 0,1-7,3-0,5 2,4 Република 3,8 5,4 1,5-7,7 1,1 3,6 Чешка Унгарија 2,5-4,3-4,6-6,1-1,3 2,9 Полска 7,2 8,0 10,3-2,9 1,5 4,3 Романија 24,0 17,8 14,2 3,0 4,3 6,9 Русија 14,1 16,1 13,5-3,0 2,5 4,3 Словачка 5,9 4,7 20,7-3,8 1,6 4,7 Турција 3,0 3,4-1,2-5,0-0,2 2,4 Украина 10,0 15,3 2,0-12,1-2,3 2,3 Извор: Economics Intelligence Unit Заради успехот на производи со домашна етикета и веројатно заради можноста тоа да продолжи така, потребно е да се воспостави цврст дијалог и врски помеѓу македонските производители на храна и купувачите претставени од повеќе национални синџири на супермаркети вклучувајќи го Керфур (Франција), Теско (ОК), Ахолд (Холандија), Аухан (Франција), Метро (Германија) заедно со дисконтите Лидл (Германија) и Алди (Германија), кои брзо се шират низ Централна и Источна Европа. 11 Извор: Пресметан врз основа на податоците од Централниот регистар на Република Македонија Малопродажба на домашни етикети - кога синџирите на супермаркетите продаваат стоки под своето име. 13 PriceWaterHausCoopers : глава од извештај на Економист (2009) Зрак надеж во маглата 16

22 Во меѓувреме, Рускиот пазар на прехранбени артикли, најголемата потенцијална награда за Европа, доминира во домашната малопродажба и заради тоа македонските производители на храна уште не покажуваат интерес за овој пазар Индустрија на метали и прецизна механика вклучувајќи и динамика на страна на понудата на автомобилски делови Врз основа на податоците од Централниот регистар, индустријата на метали и прецизна механика ја сочинуваат компании кои имаат ангажирано околу вработени (15% од вработеноста) и даваат 36% од додадената вредност на производниот сегмент на Република Македонија. Иако е неповолно погодена од рецесијата, помеѓу 2004 и 2007 година производството порасна за 2,6 пати, додека пак додадената вредност се зголеми за повеќе од 5 пати.. Во однос на производство на основните метали, извозот е многу поголем од соодветниот увоз, додека сегментот на преработените метални производи и машини и опрема, се поголеми нето увозници, што пак ја потенцира потребата да се зголеми извозот во овие сегменти. Сегментот на компаниите што произведуваат основен метал учествуват со 5% во вкупниот број на компании во секторот за метал, а учествуваат со повеќе од 89% во вкупното производство. Се смета дека истите не бараат услуги за извозна промоција од агенции од типот на Инвест Македонија. Учеството на индустријата на машини и опрема бележи тренд на намалување на вкупното учество во додадената вредност од 16% во 2004 на 5% во Откако Турција на европската сцена се појави како корисник на производите на најголем дел од нови фабрики за масовно производство на возила, Џонсон Контролс и Џонсон Мети ја поставија Република Македонија на извозната мапа на снабдувачи со автомобилски делови од прв, втор и трет ред, како и прецизната механика поврзана со автомобилите што би можело да придонесе за ренесанса на прецизната механика во Република Македонија. Се повеќе автомобилските компании сакаат да се снабдуваат локално и/или да се снабдуваат однадвор производството на одредени делови и системи по што е можно пониски цени и со пократки рокови на испорака. Ова претставува една одлична можност за извоз за македонските снабдувачи бидејќи Автомобилскиот кластер на Македонија добива сила Индустрија на метали и прецизна механика вклучувајќи и динамика на страна на побарувачката на автомобилски делови Извештајот на OECD (Организација за економска соработка и развој) за Извори на конкурентност специфични за секторите во Западен Балкан (2009) донесува заклучок дека во однос на автомобилските делови, Западниот Балкан има големи можности за привлекување на инвестиции и да остане конкурентен. Општо земено работните трошоци остануваат 60% пониски отколку во Унгарија и Полска, додека за снабдувањето на потрошувачите на главните пазари во Европа им се потребни само два дена. Од друга страна пак, 51% од компаниите на Западен Балкан интервјуирани од страна на ОЕСD сметаат дека имаат недостаток од умешност во инженерството, само 34% од компаниите развиле нови производи од 2004, само 21% од анкетираните 17

23 компании добиле сертификати за специфичниот индустриски квалитет, додека пак 58% од компаниите се изјасниле дека се соочуваат со ограничувања поврзани со царинските и трговските регулативи. Инвест Македонија, заедно со засегнатите страни и партнерите треба да се концентрира на унапредување на стандардите за квалитет и квалитетен менаџмент, да им овозможи на локалните компании да го заострат фокусот на иновација во развојот на производот, дизајнот и услугата и да спроведат инцијативи за интернет набавки како реакција на побарувачката на снабдувачите од прв и втор, заради што е-порталот на Инвест Македонија ќе стане основно средство за промовирање. Во прозорецот прикажан во продолжение е прогнозата на Роланд Бергер за автомобилската индустрија направена во Мај Прогнозата за пазарот на автомобилски делови од Роланд Бергер На краток рок: По ужасната 2009 година, приходите на автомобилските снабдувачи покажуваат доста позитивен тренд во изминатите месеци; На среден до долг рок: Врз основа на нашето предвидување, глобалниот пазар за автомобилски делови ќе порасне од 260 милијарди евра на 660 милијарди евра во 2020 (од 500 милијарди евра во 2008); Но растот е доста неурамнотежен: од аспект на производот, примената на погонска технологија ќе опфати повеќе од 50% од оваа дополнителна количина додека повеќето од другите сегменти стагнираат; Од перспектива на регион, повеќе од 50% од дополнителниот потенцијал е генериран од страна на BRIC (Бразил, Русија, Индија и Кина) пазарите; Од технолошка перспектива, околу 60% од дополнителниот приход е направен со производите поврзани со електроника; Имајќи го во предвид овој контекст, еден од главните предизвици за авто снабдувачите е да го приспособат своето производно портфолио кон овие структурни промени и на тој начин да овозможат профитабилен раст Динамика на страна на понудата на ИКТ (Информатички и комуникациски технологии) Податоците за првиот дел на ова глава се добиени од Централниот регистар на Република Македонија и од Секторска анализа на ИКТ индустријата во ЕУ и во Република Македонија предложена од Министерството за економија во 2009 година. Иако ИКТ индустријата е важна самата по себе, истата е значајна како инфраструктура која ги снабдува со ИТ услуги останатите индустрии при унапредување на нивната конкурентност. Една од главните карактеристики на македонската ИКТ индустрија беше неусогласеноста на понудата и побарувачката на работна сила, со недоволен број на ИКТ професионалци создадени од страна на образовниот систем. 14 Роланд Бергер, Стратеџик Консалтангс (Мај 2010) Идните профитни базени на глобалниот пазар за автомобилски делови 18

24 Според Државниот завод за статистика, од 425 во 2007, бројот на дипломирани од областа на математиката и компјутерските науки се зголемил за 92% во текот на две години (на 818 во 2009), што претставува голем чекор во вистинска насока. Во однос на додадената вредност во ИКТ индустријата во Република Македонија, телекомуникациите, како што се очекува, доминираат со 84% (2007 година) додека компјутерските и поврзаните услуги учествуваат со 8,5%. Исто така, како што можело претходно да се предвиди, сегментот на ИКТ производство е многу помалку продуктивен отколку услужниот сегмент. Индустријата е доста хетерогена со околу 800 ИКТ секторски компании, од кои само пет се големи додека 14 се со средна големина. Врз основа на податоци од 2007 додадената вредност од индустријата изнесуваше до 253 милиони евра, од кои на ИКТ услугите припаѓаа речиси 80% од вкупната вработеност во ИКТ секторот, скоро 97% од додадената вредност и 84% од компаниите во целиот ИКТ сектор. Денес МАСИТ го сочинуваат 80 компании во ИКТ секторот во Република Македонија, кој изнесува околу 80% од домашниот ИТ пазар. МАСИТ и неговите членови претставуваат важни клиенти на Инвест Македонија, имајќи в предвид дека малиот домашен ИКТ пазар ја истакнува потребата од значително зголемување на извозот Динамика на страна на побарувачката на ИКТ (Информатички и комуникациски технологии) Глобалната ИКТ индустрија веројатно ќе порасне на 14,7% во 2010 година 15 додека овој раст би требало да се намали на 9,2% како последица на кратење (намалување) на буџетот и зголемување на невработеноста заради намалување на долгот и поткопување на довербата на потрошувачите. Кина ќе ја зголеми својата доминантност во рамките на сегментот и како увозник и како извозник. Многу други компании ќе го следат водството на Epl Ink во нудењето на нови направи за релативно ниски цени додека паметните производи (односно паметните телевизори и паметните телефони опремени со интернет услуги и оперативни системи) се насочени кон експлозивен раст. Гледано ретроспективно во Европа, Германија é и ќе продолжи да биде предводник на ИКТ секторот и на тој начин ќе претставува значителна можност за македонските ИКТ извозници. Всушност, германската економија како целина можеше да го преброди економското слабеење многу подобро од повеќето нејзини европски соседи, како делумна последица на добриот перформанс на ИКТ секторот кој, како што е подолу појаснето, има завидлив (импозантен) профил: Најголемиот европски ИКТ пазар вкупната вредност на приход (20% од ЕУ пазарот); Четврт најголем ИКТ пазар во светот (5,5% од глобалниот пазар); Обрт од 130 милијарди евра (2009 година); Вработува речиси луѓе (втор најголем работодавец после индустријата на машини и опрема); Домашен опсег на покриеност близу 97%, додека преку 70% од Германците се вклучени (користат) на Интернет; 15 Извор: Институт за типолошки истражување: Тајван :

25 Повеќе од 20% од сите германски пријави на патенти во Европската организација за патенти беа поврзани со ИКТ во 2006 година, рангирајќи ја Германија на прво место во Европа и на трето во светот (веднаш после САД и Јапонија). Извор: Германското стопанство и инвестиции, декември 2010 година ОЕСD 16 (Организација за економска соработка и развој) верува дека Западниот Балкан се појавил како силен натпреварувач во три сегменти развој на софтвер, развој на логистика (АБП 17 ) и повикувачки центри. Бидејќи годишната стапка на раст од 25% во рамките на секторот во периодот помеѓу 2006 и 2008 година не е извесно за колку години ќе биде од предноста на трошокот за труд (кој моментално е пет пати понизок од истиот во Унгарија и Полска), цениме дека на Република Македонија и е потребен период од осум до десет години. Меѓутоа, имајќи в предвид дека просечниот број на луѓе вработени во АБПТ фирмите е само 13 лица, се јавува потреба од привлекување на СДИ во рамките на овој сегмент, додека 50% од вработените во АБПТ секторот интервјуирани од страна на ОЕСD сметаат дека ( ограничените човечки ресурси се значителна бариера на Западниот Балкан ). Од гледна точка на растот на извозот, АБП фирмите во Република Македонија, домашни и меѓународни, имаат потреба од стратегија за зајакнување на јазичните вештини и културно доближување насочено во основа кон соседните земји, со капитализација на регионалните и пазарите во Централна Европа. Исто како што е случај со конфекцијата, еден предлог за евтина работна сила нема да го издржи тестот на времето. Во Стратегијата се наведува дека зголемување на продуктивноста и искористување на празните одови (празнините) е клучното решение за одржлива профитабилност. 4.0 Посакуван исход од стратегијата Со општата подобреност на економиите на неколку од македонските трговски партнери, од кои најважна е Германија, и земајќи ја в предвид комбинацијата на поволните цени на челикот и значително зголемување на извозот воден од странски инвеститори, вкупниот македонски извоз е на пат да расте во следните неколку години. Како последица на тоа, од особена важност за ефикасното спроведување на оваа стратегија е да се одржи поголема нето економска добивка отколку што инаку би била генерирана според laissez-faire тактиката објаснета во делот 4.1. Откако изнесовме неколку видови на мерки за успешност кои можат да се применат на извозот во рамките на 4.2.1, се дава препорака за тоа што е најважниот посакуван исход на оваа стратегија: Да се зголеми вредноста на извозот генериран од македонските компании за 30% во период од 3 години од околу 1,12 милијарди САД$ на крајот на 2010 до околу 1,45 милијарди САД $ до крајот на 2013 година; Оваа глава ги одредува предизвикувачките и истовремено остварливи цели на извозот кон кои Република Македонија треба да се стреми во следниве три години. За да се постигне консензус помеѓу засегнатите страни и учесници кои имаат интерес од 16 Сектор на OECD за посебни ресурси на конкурентност на Западен Балкан Аутсорсинг за бизнис процесите АБПТ Аутсорсинг на бизнис процесот и технологијата 20

26 унапредување на извозот при одредување на посакуваниот исход на стратегијата во рамките на дадени временски периоди. Во стратегијата се претставени можните мерки за мерење на успехот на извозот, утврдени за време на пленарната сесија на Конференцијата за унапредување на извозот одржана на 13 декември 2010 година. 4.1 Laissez-faire наспроти Стратешка насока Германската економија успеа да ја извлече Западна Европа од рецесијата. Бидејќи Германија претставува околу 20% од македонскиот извозен пазар, овој фактор во комбинација со веројатно одржливиот пораст на цената на челикот и малата група на странски инвеститори кои остваруваат целосна ефикасност на производството и работењето покажува дека извозот од Република Македонија е предодреден да расте и во следните неколку години. Исто така треба да се земат во предвид и можните странски инвестиции и нивното влијание и придонес во зголемување на идниот извоз. Вкупните извозни приходи за 2010 година на само еден од странските инвеститори можат да бидат поголеми од комбинираниот извозен приход генериран од страна на целиот сектор на агро-бизнис и преработка на храна (кој за 2010 година беше околу 323 милиони САД$ 18 ). Како резултат на тоа, поставените извозни цели мораат да го земат во предвид ова laissez-faire сценарио Утврдување на извозните цели и создавање на вистинската рамнотежа помеѓу СДИ и поддршката за локалните компании Почетна точка од која треба да се почне е одредување на процентот од вкупниот извоз кој што се генерира од домашните компании. Овој сооднос мора да биде идентификуван, потврден и калибриран, бидејќи ќе претставува клучен репер за движење напред. Согласно определени процени 65% од целиот извоз е генериран од страна на странски инвеститори во Македонија и затоа извозниот приход на домашните компании е 1,12 милиони САД$ за 2010 година. Најефективниот начин да се зголеми извозот од Република Македонија на среден до долг рок несомнено би било преку странските директни инвестиции. Во Ирска, извозот на стоки произведени од странски инвеститори достигна 80% од целокупниот извоз, додека во Чешката Република беше 70% благодарение на Фолксваген, Хјундаи и Фокскон. Во текот на 2009 година, наспроти значителното зајакнување на чешката валута, круната, во однос на американскиот долар и еврото земјата беше една од ретките во Европа која одржа позитивен трговски биланс и во 2009 година трговскиот суфицит достигне повеќе од 8 милијарди САД$ зголемено за 3,37 милијарди САД$ во однос на претходната година. Во периодот меѓу јануари и април 2010 година, извозот порасна за 11,1%, а увозот за 9,9% - низ целата Чешка Република со население од околу 10 милиони жители, генерираниот извоз вредеше околу 56 милијарди САД$ во 2009 година 19. Главна поента е да се истакне дека зголемувањето на извозот од странски инвеститори и домашни компании нé е или или сценарио, треба подготвено да се следат двата 18 Извор: Државен завод за статистика на Република Македонија, декември Чешко стопанство, ноември

27 приоди. Акцентот во оваа стратегија е на острото фокусирање кон овозможување на македонските компании да го унапредат својот извоз. Во тој контекст и имајќи ја во предвид претходната поента за ублажување на ризикот земјата да стане целосно зависна од странски инвеститори во генерирање на извозниот приход, се обрнува внимание на шкотскиот модел кој за разлика до приодот на Чешка и Ирска, го нагласува учеството на домашните компании во подобрувањето на извозот. И покрај последиците на глобалната рецесија, вредноста на шкотскиот извоз во 2009 година се зголеми за дополнителни 4 милијарди САД$ и достигна вкупен износ од околу 35 милијарди САД$ 20, со учество на извозни компании. Како што е веќе кажано, постои потреба да се воспостави вистинска рамнотежа, во спротивно преголемата зависност од СДИ генерираниот извоз едноставно ќе ја зголеми ранливоста на извозната перспектива на земјата Мерки за мерење на успешноста на активностите за промоција на извозот Постојат повеќе различни мерки преку кои што може да се измери подобрувањето на извозните перформанси. Некои од нив кои може да бидат применети во македонскиот случај се следниве: 1. Целосна вредност на извозот по година; 2. Вредност на извозот генериран од македонските компании; 3. Покриеност на увозот со извоз изразен во проценти; 4. Вработеност генерирана и/или заштитена како последица на зголемен извоз; 5. Опсег до кој извознaта структура е успешно диверзифицирана; 6. Ефикасност на иницијативите за замена на увозот; 7.Бројот на постоечки извозници кои имаат корист од поддршка за промоција на извозот доделена во даден период, како и 8. Број на мали и средни претпријатија кои станале подготвени за извоз после одреден временски период. Како што се повторува низ стратегијата, се препорачува посакуваниот успех на извозот да биде најмногу поврзан со, но нé и само со, факторот два од горенаведените примери зголемување на вредноста на извозот генериран од македонските компании. И покрај акцентот на вредноста и додадената вредност, посакуваниот исход од оваа стратегија мора исто така да ги одрази сите размислувања искажани во истата Диверзификација на структурата на извозот Врз основа на истражување, консултативен процес и приоритизирање со цел идентификување на секторите кои што се најпогодни за забрзувањето на диверзификацијата на македонската извозна структура како и претпоставката дека акцетот треба да биде ставен на пазарот во однос на производот, во стратегијата се препорачува дека секторите претставени во прилогот 8 овозможуваат најдобрите перспективи за диверзифицирање на извозот Покрај зголемувањето на додадената вредност, забрзувањето на диверзификацијата на македонската извозна структура е исто така клучен посакуван исход од оваа стратегија. 20 Клоус Братерс Груп PLC: Бизнис вести на BBC, 13 април

28 За таа цел, примарниот фокус е насочен кон идентификација на пазарната динамика на страната на побарувачката пред да го оцени степенот до кој македонските претпријатија би можеле конкурентски да ја задоволат оваа побарувачка, во моментов или на краток до среден рок со користење на дополнителна поддршка. Изготвувањето на краток список на сектори беше последица од процес на консултации во кои беа вклучени засегнати страни заинтересирани за извозот, базирани на претпоставката дека приоритет, како што е подвлечено во Стратегијата, е да се води повеќе од пазарот отколку од ориентацијата на производот. Како последица на овој пристап, неизбежно е некои потсектори на производство и услуги да не бидат земени во потесен избор во оваа фаза. Сепак, во стратегијата се укажува дека повеќето, ако не и сите, од приоритетните прашања што се однесуваат на секторите кои што не се влезени во потесниот избор, се ефективно артикулирани и им се обрнува внимание во меѓу секторските делови од оваа стратегија. Прилог 8: Секторите за кои што се смета дека овозможуваат најдобри можности за диверзифицирање на структурата на извозот Диверзификација на извозната структура-оптимални сегменти Производство : Фармацевтски/биофармацевтски производи Хемикалии Медицински апарати Производство на електроника по нарачка Пластика и пластични шприцови Композитни материјали Литиумски батерии Алтернативна енергија Производи од дрво Услуги: Туризам Повикувачки центри Аутсорсинг на бизнис процеси Центри за заеднички услуги Финансиски услуги Логистика и дистрибуција 5.1. Зголемување на потенцијалот на секторот на услуги Според податоци за 2010 година 21, извозот на услуги сочинува милиони САД$ од вкупниот извоз на стоки и услуги во вредност од милиони САД$. Овој удел на услужниот сектор е непроменет уште од 2003 година кога учеството беше 19,3%. Во земјите со најнизок приход услугите генерираат околу 35% од БДП, додека оваа бројка расте до над 70% од националниот доход кај ОЕЦД земјите. Во основа, Република Македонија е позиционирана на средина на скалата каде што услугите учествуваат со нешто повеќе од 50% во БДП. Постои меѓусебна зависност помеѓу вкупниот извоз и ефективноста на услужниот сектор. Поконкретно, конкурентноста на претпријатијата во принцип, и посебно кај пазарите за извоз, е сé повеќе определена од пристапот до услуги со висок квалитет кои што имаат умерена цена, вклучувајќи ги телекомуникациите, преносот на податоци со голема брзина, ИТ, логистиката, како и услуги за финансиско посредување. 21 Државен завод за статистика на РМ

29 Како што Хекман и Мату 22 сметаат дека економската теорија тврди дека вкупниот раст е функција од зголемување во квантитетот и продуктивноста на влезни параметри на капитал и работна сила, каде што растот на долг рок е воден од технолошки напредок... но не доделува специјална улога на услужните активности, со исклучок на финансиските услуги (2007 година). Меѓутоа, деловните услуги како што се сметководство, програмирање, инженерство, консултантство и правни услуги, покрај телекомуникациите и услуги за дистрибуција имаат, од една страна, имаат големо влијание врз цената за водење на бизнис, додека од друга страна, деловните услуги претставуваат спроводник преку кој иновациите на деловните процеси се пренесени низ фирмите во синџирот на снабдување или преку индустрии. Следствено, важноста на услужниот сектор за директно генерирање на приходи од извоз и за овозможување на македонските претпријатија и навистина странските инвеститори во земјата, да служат попрофитабилно на меѓународните пазари, не треба никогаш да биде потценета. Во таа насока, извештајот на Светската банка за водење бизнис 2012 година претставува корисен барометар кој што оценува и рангира неколку трговски прашања во однос на стоки и услуги. Прилог 9: Истражување за водење бизнис на Светска банка во 2012/2011 Рангирање ВБ 2012 ВБ 2011 Промена во по област пласман пласман пласман Започнување на бизнис Справување со градежни дозволи Регистрирање имот Добивање кредит Заштита на инвеститори Плаќање даноци Прекугранична трговија Спроведување на договори Затворање бизнис / 5.2. Туризам динамика на страна на понудата и на страна на побарувачката Страна на понудата на туризмот Како и со претходни стратегии за промоција на извозот, Мастер планот за туризмот во Република Македонија не заживеа после печатењето. Сепак, Стратегијата за развој на туризмот за периодот година 23 ја постави стратешката насока потребна 22 Хекман, Б и Мату, А (2007) Трговија со услуги и раст, Светска банка 23 Спроведена од Министерство за економија на РМ и поддржана од УНДП (Развојна програма на ОН) и Светската туристичка организација на ОН- април 2009 година 24

30 за да се зголеми бројот на странски туристи од околу посетители во 2010 година и да влече корист од најценетите и глобално важните особености на местото од светско културно наследство на УНЕСКО кое што го вклучува и Охридското езеро заедно со езерскиот град. И покрај тоа што стратегијата е соодветна и сеопфатна, главното прашање се однесува на спроведувањето и оценувањето на степенот до кој сегашните институционални аранжмани ги содржат потребните способности и капацитети. Првото прашање кое што се наметнува во Стратегијата е кој е придонесот на туризмот кон услужниот дел од извозот. Меѓутоа, како што беше објаснето во Стратегијата за развој на туризмот за периодот година, слабостите на достапните податоци во комбинација со недостаток од истражувања за трошењето на посетителите и за сместувањето, значи дека било која проценка на вредноста на туризмот за македонската економија може да биде само општо индикативен. Според оценката на тимот на УНДП, може да се констатира дека туризмот учествува со помеѓу 1,7% и 2,7% во БДП. За да се стави ова во контекст, приливот на девизи од туризмот изнесуваше 135 милиони евра за 2010 година (2,5% од БДП), додека приходите од хотели и ресторани во 2010 година беше околу 95 милиони евра (1,7% од БДП) 24. Во поглед на вработувањето, хотелите и рестораните вработуваа околу луѓе во 2010 година, што претставува 3,2% од работното население. Табела 10: Некои основни компаративни економски и туристички показатели Земја Главни компаративни економски и туристички показатели Површи на km² -во 000 Насе ление -во милиони БДП мили јарди 2006 БДП по глава на жител (во ) 2006 Раст на БДП во % 2007 Меѓу наро дни посе тители -во милио ни 2006 Меѓу народни посети преку тур операто ри -во милиони 2006 Приходи од меѓу народни посети преку тур оператор и -во милиони 2006 Албанија 29 3,2 7, ,0 0,06 0, ,1 Австрија 84 8,3 257, ,4 20,3 62, ,1 Бугарија 111 7,7 25, ,2 5,2 11, ,2 Чешка 79 10,3 113, ,5 6,4 17, ,9 Македонија 26 2,0 5, ,1 0,2 0, ,0 Романија , ,0 1,4 3,2 1,034 1,1 Србија 88 7,4 25, ,3 0,5 0, ,3 Словенија 20 2,0 30, ,1 1,6 3, ,7 Извор: Организација за светски туризам на ОН, Пазарни трендови во туризмот издание 2007 година Приходи од меѓународн и посети преку тур оператори како % од БДП 2006 Додека Република Албанија и Република Македонија, редоследно, имаат најниско ниво на посети на туристи од странство, изгледа дека Република Албанија генерира неколку кратно поголем прилив на девизи од меѓународни посети, иако се смета дека оваа појава е поврзана со дознаки. Сепак, главната причина што е презентирана во оваа табела е да овозможи да се процени придонесот на туризмот во вкупната вредност на 24 Извор:Завод за статистика и НБРМ 2010 година 25

31 извозот во делот на услуги. Имајќи ги во предвид податоците за приходите од меѓународниот туризам како точни и правејќи некои порамнувања со сегашниот БДП од 7,55 милијарди евра, се проценува дека: Приходите од странски туризам изразени како процент од БДП се околу 1,35%; Придонесот на странскиот туризам кон приходите од извозот од услужниот сектор е околу 13%; Придонесот на странскиот туризам кон вкупниот извоз (стоки и услуги) е околу 2,7%. Табела 11: Таргети за достигнување на туризмот утврдени во рамки на стратегијата Планиран број на резервации за сместување на странски посетители Резервации за сместување Годишен пораст % 10,8 5,0 5,0 6,0 7,0 8,0 Планиран број на ноќевања на странски посетители во регистрирано сместување Годишен пораст % на ноќевања 13,4 5,0 5,0 6,0 7,0 8,0 Планирани приходи од ноќевања на странци во регистрирано сместување Приходи 166,9 175,2 184,0 195,0 208,7 225,4 милиони* Годишен пораст % 23,7% 5,0 5,0 6,0 7,0 8,0 Извор: ОНСТО (Организација за светски туризам на ОН) Консултанти: Државен завод за статистика * податоци за Страна на побарувачката на туризмот Се јавуваат интересни трендови кои може да имаат влијание врз Република Македонија во насока дека се поизразена е тенденцијата на повеќе од посетители да имаат неколку кратки одмори наместо еден долг одмор комбиниран со опипливо поместување на побарувачката од традиционалните области кон градови и езерски региони. Има помалку позитивни вести кога станува збор за прогнозата дека десет балкански земји ќе примат 79 милиони странски туристи во 2020 година, но Грција, Бугарија, Романија и Хрватска ќе го задржат мнозинството со околу 92% од бројот на туристичките посети 25. Според Кварталниот извештај на Европската патна комисија за третиот квартал на 2010 година, бројот на посетите кон европски дестинации би требало да порасне за 2,5% во 2010 година, додека проекциите се дека тој раст ќе продолжи и ќе достигне 3,7% во 2011 година, кога максималниот број на посети ќе биде вратена на ниво од минатите успешни години за туризмот. Во меѓувреме, Euromonitor Internacional 25 Извор: Туризам Визија Том 4 - Организација за светски туризам 26

32 (Еуромонитор Интернационал) 26 посочува зголемено владино финансирање за туристичка промоција, интензивирајќи го меѓурегионалниот и домашниот туризам што доведува до голем број развојни проекти за туризам како белег на Источна Европа, каде што здравствениот и велнес туризам се во подем. Од разните видовите на одмор што се на располагање, 27 турнеите и руралните средини беа најнеповолно погодени од рецесијата, опаѓајќи за 20% во поглед на обемот во 2009 година. Еден од главните двигатели на растот во побарувачката за патување и туризам е довербата на бизнисот и на потрошувачите - ниту еден од нив нé покажува знаци дека се враќа на нивото од пред рецесијата, сега за сега Аутсорсинг на бизнис процеси - Повикувачки центри - Центри за заеднички услуги: Динамика на страна на понудата и побарувачката Оff-shoring индустријата не беше имуна на влијанието на глобалната рецесија. Навистина, како што главните клиенти на сегментите, финансиските услуги, се мачеа да останат на површина, пејзажот на аутсорсингот фундаментално се промени. Според A.T. Кернеј, Индексот за локации на глобални услуги за 2009 година, кај етаблирани лидери во Европа како Полска, Унгарија и Чешка значително паднаа на ранг листите како што растечките трошоци ја поткопаа нивната конкурентност. Во меѓувреме, А.Т. Кернеј ја издигна Бугарија на првото место во Европа. Чудно тогаш што сé поголем број на бугарски компании за ИТ услуги и оператори за заеднички услуги сериозно ја земаат Република Македонија во предвид. Како резиме, пазарот на работна сила во Бугарија е недоволен да го одржи ова високо рангирање на Индексот за локација на глобални услуги, значи, постои прилика Македонија да пресретне компании за услуги кои што или размислуваат за Бугарија или алтернативно за друга земја, како Романија. Меѓутоа, ситуацијата со работната сила, пред рецесијата беше всушност полоша во Романија отколку во Бугарија каде што еден од водечките локални оператори на повикувачките центри во земјата (кој што исто така разви свој сопствен софтвер за повикувачки центри), мораше да отвори филијали во Нови Сад во Србија и во Украина. Покрај повикувачки центри кои би биле резултат на странска директна инвестиција, значителна прилика постои и за македонските претприемачи да воспостават операции за повикувачки центри за да ги поддржат странските клиенти и на тој начин да го поттикнат извозот. Сепак, на полето на странските директни инвестиции, дури и земји како што се Република Косово и Република Албанија ја одминаа Република Македонија привлекувајќи операции за повикувачки центри. Додека само неколку стотина луѓе се вработени во повикувачки центри во Република Македонија, триесетина повикувачки центри во Република Косово вработуваат околу 700 луѓе, додека големиот оператор за повикувачки центри стациониран во Париз, Tele-performans, вработува околу луѓе во Тирана, иако своевремено ја разгледуваа и Република Македонија како можна дестинација за аутсорсирање. 26 Извор: Калуниа М (2010) Патување и туризмот во Источна Европа Еуромонитор Интернационал 27 Сонце и плажа; град; турнеи; рурални средини; снег; планина 28 Извор: ИТБ Извештај за трендови во светското патување 2009/

33 Повикувачките центри не ја максимизираат додадена вредност, ниту пак пуштат длабоки корења во локалната економија, тие се одлични за креирање на работни места од кои што Република Македонија исто така има потреба во моментов. Освен тоа, повикувачки центри може да прерасне во активности со повисока додадена вредност. Уште еднаш е наведено дека е потребен двоен пристап така што Инвест Македонија ќе привлече оператори на повикувачки центри, додека помага на локалните компании да генерираат извоз преку активности поврзани со повикувачки центри и аутсорсинг на бизнис процеси. Од 2011 година, компаниите ќе бараат поголеми синергии особено во поглед на односот помеѓу ИТ и Аутсорсинг на бизнис процесите. Навистина, според Ануп Сагу, постар виш директор во Аксентур, таа врска е критична за многу аутсорсинг стратегии од трета генерација. Глобалниот пазар за ИТ аутсорсинг традиционално го надминува пазарот на аутсорсинг на бизнис процеси, но тоа се менува. Во 2009 година, според Аксентур, трошоците на ИТ беше проценето во опсег од 250 милијарди САД$, додека аутсорсингот на бизнис процесите расте со побрза стапка каде расходите по оваа основа е очекувано да надминат 300 милијарди САД$ до 2010 година. Иако пазарот на аутсорсинг на бизнис процеси повторно би требало да биде динамичен, секторот ќе биде сведок на жртви според Гартнер студијата од 2009 година земајќи го во предвид бројот на компании кои што се очекува да го напуштат пазарот. Навистина, Гартнер студијата укажува дека една четвртина од врвните даватели на услуги на аутсорсинг на бизнис процеси нема да постојат како одделни субјекти веќе во 2012 година, што значи дека Инвест Македонија мора да биде подготвен кон оваа променлива состојба. Неизбежно е ИТ компонентата во состав на аутсорсинг на бизнис процесите да стане позастапена и аутсорсингот на ИТ и бизнис процесите се повеќе да бидат спакувани на начин што ќе ги опфаќаат сите сегменти од ИТ до човечки ресурси. За да го искористи овој тренд, Република Македонија треба да ја зголеми понудата на вештини поврзани со ИТ. Освен тоа со унапредување на понудата на традиционални снабдувачи на аутсорсинг бизнис процеси со услугите на деловна аналитика, како и со приближувањето на процесна технологија и деловна интелигенција/аналитика, ќе креираат дополнителни можности за извоз и странски директни инвестиции, иако понудата на вештини станува сé поистакнат фактор што влијае на изборот на локација. 5.4 Алтернативна енергија/ Генерирање соларна енергија Според извештајот на Мисијата за медитеранскиот соларен план (Европска унија, 2010 година) примарната побарувачка на енергија во рамките на Медитеранските партнерски земји е предвидено да се зголеми за 70% во следните 20 години. И покрај значајниот потенцијал за производство на обновлива енергија (ОЕ) во регионот, задоволувањето на ова зголемување на побарувачката би се потпрело до 87% на фосилни горива во едно вообичаено бизнис сценарио, кое би водело до намалена енергетска вредност и зголемено негативно влијание врз средината. Во стратегијата се наведува интересот за проценка на опсегот до кој енергијата од обновливи извори би можела, во случајот на Република Македонија да придонесе за замена на увозот и на крај да доведе до продавање на електрична енергија на соседите со што ќе се зголеми извозот. 28

34 Гореспоменатата студија на ЕУ укажува дека релативните цени за технологии за обновлива енергија остануваат неконкурентни кога ќе се споредат со конвенционалните технологии. Сегашните пазарни цени нé ги земаат во предвид надворешните фактори на животната средина (влијание врз животната средина и здравјето) и затоа се на страна на традиционалните енергетски извори. Сепак, водечките сили на технологијата и пазарот (како што се цените на енергијата) би можеле многу да ја подобрат конкурентноста на одредени ОЕ технологии на краток рок и Република Македонија треба да биде предупредена за тоа. Светската банка 29 смета дека МЕНА и Јужен и Западен САД/Мексико нудат најдобри соларни ресурси во однос на земја, инфраструктура и пристап кон пазар. Сепак, земјите како Република Македонија успеваат само во категоријата вреди да се размисли за производството на Концентрирана соларна енергија (КСЕ). Овој извештај меѓу другото заклучува дека производството на соларната технологија забрзано еволуира во насока на драстично намалување на трошоците на производство, што се секако добри вести. Од друга страна, брзите технолошки знаења настојуваат да водат кон брзо заборавање што подвлекува дека постои изложеност на деловен ризик. Сепак, новиот технолошки фонд за чиста енергија со вредност од 5 илјади милијарди САД$ управуван од Светска банка за ублажување на климатски промени за финансирање на трансформациски проекти, може да биде една опција за производство со пониски трошоци. Согласно на споменатиот извештај на Мисијата за медитеранскиот соларен план од ЕУ во првиот квартал на 2010 година, Европската банка за инвестиции 30 (октомври 2010 година) понатаму ги проценува нивоата за потребното капитално инвестирање и тарифните разлики меѓу изворите на обновлива енергија и откри дека трошокот за електрична енергија во проектите за добивање енергија од ветер е слична или малку пониска од трошокот на сегашните алтернативи. Всушност, енергијата добиена од ветар станува многу конкурентна во однос на алтернативите во 2020 година (просечен трошок од ветар е околу 39% помал од основната количина електрична енергија за регионот во 2020 година). Во случајот на соларни технологии, трошокот во моментот е значително повисок отколку сегашните алтернативи (68% повеќе за ФВ 31 и 108% повеќе за КСЕ), но е близу до алтернативите во 2020 година (18% пониско во случајот на ФВ и сé уште 3% повисоко во случајот на КСЕ). Соларно генерираната енергија не е нешто ново. Пилотите ја користат речиси 20 години во делови на Соединетите Американски Држави со добра изложеност на сончева светлина (инсолација 32 ). Сепак она што е ново е фактот што Соларната КСЕ (концентрирана соларна енергија) е на врвот на листата на следни најконкурентни обновливи технологии 33. Сепак КСЕ и другите соларни технологии овозможуваат сериозни можности за развој на бизнисот како во светот така и во Република 29 Подржувачки механизам за соларна енергија во медитеранскиот регион на Светска банка: Бертранд Мекаис, МИГА Европска канцеларија за врски февруари ЕБИ (2010) Студија за финасирање на инвестиции во обновлива енергија во јужниот и источниот медитерански регион 31 ФВ фотоволти 32 Не треба да се помеша со инсулација 33 Извор: Истражување на нови енергии LLC,

35 Македонија, бидејќи климатските услови не се толку различни од Шпанија, која е рангирана на второ место во светот за соларна енергија после САД. Прилог 12 Шпанија рангирана на второ место во светот за соларна енергија после САД Иако сé уште се смета за еднократен развоен проект, објавата на 2,5 GW од КСЕ повеќе од планираните 12 GW во САД и Шпанија посочува на раст на глобалниот потенцијал Извор: Пазар и стратегии на глобално концентрираната соларна енергија од 2009 до 2020: Истражување на нови енергии: март Опсег на диверзификациски можности на извозот во производството Медицински инструменти и фармација Производството на медицинските инструменти и медицински технологии се смета дека поседуваат потенцијал да направат многу позначаен придонес во зголемување на извозот, имајќи ги во предвид низата надворешни фактори кои го водат растот на овој сегмент како што е подолгиот животен век на луѓето, што ја зголемува потребата од медицинска нега, технолошките иновации кои овозможуваат повеќе пациенти да бидат лекувани дома, (а не да бидат хоспитализирани), хармонизацијата на нормите и стандардите што отвора можности на македонските компании да продаваат на поширок пазар и трендот кон повисоки нивоа на здравствена свест. Хармонизацијата на нормите може исто така да овозможи на најголемите фармацевтски компании во Македонија да го зголемат извозот и покрај тоа што либерализацијата на пазарот може да биде нож со две острици овозможувајќи на поевтините производи да го преплават домашниот пазар. Сепак уште поважно е тоа што додека производството на универзитетски кадар е скромно и истото треба да се зголеми, со оглед дека универзитетите имаат главна улога во подготвувањето на кадар кој фармацевтските 30

36 компании можат да го регрутираат. Што се однесува на биотехнологијата би било премногу оптимистично да се опише овој сегмент како ембрион на развојот во случајот со Република Македонија неопходно е да се изоди долг пат за овој сегмент да стане ембрион на развојот. Прилог 13: Дипломирани фармацевти и медицински науки 2009 Вкупно дипломирани студенти Медицински науки Фармацевтски науки Биотехнички науки Ветеринарни науки Електронски производни услуги (ЕПУ) Електронски производни услуги (ЕПУ) е сегмент со голема склоност кон извоз. Во мај 2010 година, светски водечката ЕПУ компанија, Хон Хаи Групација/Фокскон објави дека ја купува фабриката на Sony монитори во Нитра, во Република Словачка, каде платниот список до почетокот на 2011 година се предвидува да биде вработени. Дури и за време на рецесијата, Фокскон ги прошири операциите во Република Чешка каде вработи околу работници и претставува трет најголем извезен стопански субјект во земјата и има произведено повеќе од 20 милиони компјутери. 34. Големиот успех на извозот е воден од странски директни инвестиции, но постојат значителни можности за македонските компании да го снабдуваат ЕПУ сегментот. Бидејќи осетливоста на трошокот за труд е меѓу највисоките во овој сектор заедно со предусловите за тарифно ослободен пристап на пазарот на Европската Унија, Република Македонија исто така би можела да постигне успех во овој сегмент. Најголемата приватна инвестициска група во Унгарија, Видеотон, е рангирана како 23 та ЕПУ компанија во светот и би требало да биде главна цел за Инвест Македонија за странски директни инвестиции, како и за снабдувачки можности. Поголемиот дел од 50 најголеми светски ЕПУ компании имаат фабрики во Централна и Источна Европа. Приоритет на промоторите на Инвест Македонија би требало да биде да се сретнат со менаџерите за набавка на тие компании за да ги посочат производите и услугите кои можат да ги набават во Република Македонија. Најголемите 50 светски компании можат да се најдат на Автомобилска индустрија следна генерација Во април 2010 година, Фрост и Саливан изготвија многу информативен и сеопфатен труд на тема Клучни трендови во глобалната индустрија на автоделови и нивните импликации за регионалните играчи. Додека Фрост и Саливан предвидуваат дека глобалните продажби на автомобили нема да го достигнат нивото од 2006 година се до 2012 година, рецесијата на пазарот резултираше со појава на 17 нови електрични автомобили пласирани во 2010 година заедно со продажба на 2,6 милиони микро- 34 Извор: Чехинвест јули

37 хибридни автомобили на глобално ниво со што Форд постигна рекорд во третиот квартал од 2010 година. Додека профитабилноста во овој сегмент во последните години претрпе удар, не се намали стапката на иновација или на инвестиција во областите на висока технологија. Интересно е дека иновациите на компаниите за производство на авто делови ги надминаа оние на авто производителите и дополнително ја наметнаа потребата за поефикасни производствени капацитети. Прогнозите се дека до 2015 година 25% од вкупниот број на автомобили во светот ќе бидат хибридни или електрични, што ќе ја засили побарувачката за нови производствени капацитети во сегментот на производство на автоделови. Сега е време за локалните македонски снабдувачи на автомобилски делови и локалните технички универзитети да ги подредат своите производи и наставни планови според динамиката на пазарот во иднина. Намалувањето на тежината на автомобилите заради поголемата употреба на алуминиум, пластика, полимери и карбонски влакна ќе резултира со тоа што нови производители ќе влезат во вредносниот автомобилски синџир со длабоко влијание на конкурентниот пејзаж заедно со инвестирањето во производството на зелени автомобилски делови. Новите достигнувања кои Инвест Македонија мора да ги следи се растечките врски помеѓу набавувачите од прв ред на глобално ниво на пример, Роберт Бош (Robert Bosh) и Одделот за литиумски батерии на Самсунг (Samsung) и партнерството меѓу ОЕМ и снабдувачите како Волсваген (Volkswagen) и Санјо (Sanyo) за батерии. Овој тренд ќе продолжи до точка кога Инвест Македонија ќе може, на страна на странските директни инвестиции, во голема мера да го прилагоди вредносниот предлог за двајца или повеќе инвеститори на еден проект, додека пак на страната на промоција на извозот Инвест Македонија мора да ги држи потенцијалните македонски снабдувачи целосно информирани за новите поврзувања и нивното влијание врз соодветниот автомобилски вредносен синџир Производи од дрво Авторот смета дека производите од дрво, каде што се вработени околу луѓе има значителен потенцијал за извоз, иако резултатите од извозот се базирани на статистички податоци од 2009 година се скромни. Прилог 14: Учество на производи од дрво во извозот 2009 Класификација на производ Вредност на % Учество во извоз (во вкупниот извоз на милиони ) стоки Суровина-дрво, граѓа и плута 0,4 - Производи од дрво и плута 3,8 0,19 Хартија и хартиени производи 8,4 0,44 Мебел 23,0 1,19 Вкупно учество на производи од дрво 35,6 1,84 Иако учеството на производи од дрво во извозот е ниско, во периодот меѓу година учеството на овој сегмент во извозот се зголеми за 72%. Следствено, со паралелна програма на систематско пошумување, постојат реални можности овој 32

38 конкретен сегмент да го зголеми своето учество во извозот, во износ од 20% до 25% годишно, поради што не треба да биде занемарен. 6.0 Реорганизирање на Инвест Македонија и зајакнување на институционалната рамка за промоција на извозот 6.1 Реорганизирање на органограмот Согласно на препораките од бизнис заедницата дадени на серија на одржани Конференции за унапредување на извозот, Владата на Република Македонија донесе одлука за трансформација на Агенцијата за промоција на странските директни инвестиции во агенција со двојна функција и законски надлежности во сферата на промоција на инвестициите и извозот. Со цел да се има систематичен приод кон подобрување на придобивките од развој на извозните услуги, и со цел да се оствари поголема оперативна ефикасност на соодносот помеѓу државното финансирање и опипливите резултати за стимулирање нето економска добивка, Министерството за економија пристапи кон изработка на оваа стратегија. Како што беше претходно објаснето во делот 1.2. неопходно е јасно да се издвојат активностите за развојот на извозот и активностите за промоција на инвестирањето. Исто така треба да се има јасна претстава дека е практично невозможно сите активности поврзани со подготовката за извоз и извозната промоција да се препуштат исклучиво на Инвест Македонија. Неопходен е координиран пристап на сите релевантни чинители во извозот во јавниот и приватниот сектор за да се остварат целите кои што ги дефинира стратегијата. 6.2 Препораки за реорганизирање на Инвест Македонија Прилог 15: Препорака за функционална организациона структура на Инвест Македонија Управен одбор Јавен/ приватен Дирекција за поттикнување на инвестиции и давање услуги Главен извршен директор Инвест Македонија Дирекција за промоција на извозот: -Промоција на извозот -Бизнис иновација Дирекција за поттикнување на инвестиции и давање услуги: Дирекција за маркетинг работење и развој на производи: -Поддршка и координација на меѓународните промотори -Маркетинг, односи со јавност и информирање -Финансии и администрација 33

39 Главни активности: Развој и спроведување на стратегијата за промовирање на инвестирањето и годишно работење и план за маркетинг, Инвестирање/ водечка генерација, Инфраструктура на туризам, Услуги на инвеститори и следење на Менаџментот на односи со потрошувачите, Дизајнирање на програма за посети на инвеститори и реализација, Олеснување на инвестирањето, Развој и спроведување на стратегија, Застапување на стратегија, Блиска координација и соработка со регионалните партнери и Развој и ажурирање на база на податоци со странски инвеститори. Дирекција за промоција на извозот: Промоција на извозот Главни активности: Развој на стратегијата за промоција на извозот и годишен оперативен план, Услуги на извозниците и следење на менаџментот на односи со потрошувачите, Примена и пропусти на грантот за споделување на трошоците за извоз Мониторинг и евалуација на влијанието од активностите на Инвест Македонија и грантова поддршка на извозот Унапредување на конкурентноста на македонските мали и средни претпријатија и други извозници во партнерство со другите оддели на Инвест Македонија, Иницирање и менаџирање на програми за развој на понудувачите во партнерство со одделението за генерирање инвестиции, Создавање ефективен јавно- приватен дијалог за унапредување на конкурентноста на извозниците на посебните сектори и Застапување на стратегија. Бизнис иновација Главни активности: Иновирање во бизнисот и технолошка стратегија Овозможување на иновациите во бизнисот и технолошкиот развој Иницирање и стимулирање интерес од донаторите и други извори на финансирање Ефикасно спроведување на финансирање на иновации Креирање на методологии за доаѓање до и ангажирање на мали и средни претпријатија Мониторинг и евалуација на ефикасноста на испорачаните услуги Обезбедување канал за поддршка на засегнатите страните во креирањето иновативен систем Политика на застапување* - особено во смисла на премостување на разликата помеѓу развојната политика на мали и средни претпријатија и политиката за наука и технологија 34

40 Дирекција за маркетинг работење и развој на производи: Поддршка и координација на меѓународни промотори Главни активности: Единствено средиште за промоторите на Инвест Македонија, Снабдување на промоторите со помош во сметководствено менаџерски стил, Прекуокеански развој на оперативните планови и поставување на цел за успех за секој промотор, Мониторинг и евалуација на успехот на секој промотор, Осигурување дека секој промотор поседува компетентност и капацитет да ги задоволи странските директни инвестиции и овластувањата за промоција на извозот, Осигурување дека промоторите ја имаат вистинската потребна алатка (односно пристап до база на податоци; информации за пазарот; репер за предлози и информации за квалитетот на извозникот), Застапување на стратегија и Ефикасно обезбедување на поврзаност на промоторите со коморите, партнерите, засегнатите страни и македонските фирми. Маркетинг, односи со јавност и информирање Главни активности: Целосна услуга за поддршка во маркетинг и односи со јавност за сите дирекции на Инвест Македонија, Брендирање и создавање на имиџ за Македонија и Инвест Македонија, Меѓународни и домашни односи со јавноста, Интернет/ интернет страници/ мали и средни претпријатија/ Извозен портал и е- маркетинг + меѓународна база на податоци, Застапување на стратегија, Студии на сектори и снабдување со податоци за производот и информации за услугите, Произведување на промотивни материјал печатен и електронски и Снабдување со информации за пазарот и одредниците на конкурентите поддршка на Одделот за претпријатија и одделот за инвестирање. Финансии и администрација Главни активности: Финансии и администрација Спроведување на иницијативи (ако е соодветно) Раководење со човечки ресурси и развој на вештини Мониторинг и евалуација ИТ поддршка Статистика на влијание на странските директни инестиции, извозот, малите и средните претпријатија и бизнис иновација Секретаријат за управен одбор Координација на донатори Создавање работни односи со Народна банка и Централен регистар 35

41 6.2.1 Дирекција за поттикнување на инвестиции и давање услуги Ова е суштински постоечката дејност на Инвест Македонија. Тековните можности се далеку од оптимални, бидејќи успехот на промоторите е мал и повремен, додека постоечкиот Оддел за маркетинг има сериозен недостаток од ресурси. Заради тоа додавањето на оддел за извоз на веќе постоечката структура нема да биде успешно. Главната задача на Дирекцијата за поттикнување на инвестиции и давање на услуги е да создаде и одржи низа на интереси за инвестирање, и да ги трансформира истите во цврсти одлуки за инвестирање во Република Македонија. За таа цел, на Дирекцијата за развој на инвестиции и услуги и е потребна маркетиншка поддршка од Дирекција за маркетинг, работење и развој на производи која извршува услужни активности и за генерирање инвестиции и услуги и за Дирекцијата за промоција на извозот. Во однос на улогите на создавање на инвестиции и услуги и Дирекцијата за маркетинг, работење и развој на производи, една од главните разлики е тоа што главниот фокус во создавање на инвестиции и услуги треба да е во создавање можности засновани на проактивни директни пристапи како последица на високи нивоа на таргетирање што води кон подобро разбирање како да се надминат очекувањата на клиентот, додека пак улогата на Одделот за маркетинг и односи со јавноста во рамките на Дирекцијата за маркетинг, работење и развој на производ е да помогне во креирањето на состав од пошироки промотивни активности за да се зголемат шансите за ефективни можности. Можеби следниов пример може да ги разјасни улогите да речеме во рамките на еден оперативен и маркетиншки план на создавање на инвестиции и услуги се планира да се поддржат промоторите Бон и Штутгарт со изложување на Автомеханика Франкфурт 2011 година (во јуни) и пред и после настанот да се поминат 8 дена во посети на германски и австриски компании за автомобилски делови од втора категорија. Главно, границата меѓу поттикнување инвестиции и услуги и Маркетинг и односи со јавност е онаму каде што се среќаваат перспективите на генерирање инвестиции и услуги со промовирањето на маркетинг и односи со јавноста - со други зборови активностите на генерирање инвестиции и услуги се насочени кон директно внимание (директна електронска пошта, телемаркетинг, посети на компании) што всушност е поддржано од индиректните делувања на маркетинг и односи со јавност (интернет страници; брошури; односи со јавност; рекламирање и односи со медиуми и сл.). Во овој пример поттикнувањето на инвестиции и услуги би требало да му дава на Одделот за маркетинг и односи со јавност навремени известувања дека Одделот за маркетинг треба да ги покани германските и австриските автомобилски новинари на новинарска посета во Република Македонија два месеца пред Автомеханика (за да се генерира новинарска покриеност на подготвувањето на настанот) и Одделот за маркетинг треба да биде главен во организирањето и дизајнирањето на изложбените штандови за да генерирање инвестиции и услуги може да се концентрира заедно со промоторите, на директното пристапување на германските и австриските автомобилски компании за да се сретнат во нивните централни канцеларии или да закажат состаноци со повисоките менаџери ако тие го посетуваат саемот за автомобили. Начинот на кој маркетиншкиот состав е синхронизиран може да направи голема разлика. Освен тоа, тоа што една земја има еден или два промотори на Инвест Македонија кои се сместени таму нé значи дека земјата е доволно покриена. На промоторите им е потребан помош во областа и во нивните планови за работа и 36

42 маркетинг како што соработуваат со странските директни инвестиции така мораат да бидат синхронизрани со плановите на создавање на инвестиции и услуги Дирекција за промоција Не треба да се занемари фактот дека растот на извозот на Република Македонија, од пред рецесијата, беше најнизок во регионот и дека малку е направено за ублажување на ранливоста поврзана со извозната структура високо осетлива на трошокот за труд и зависноста од ресурси. Посетата на саем не е најважната работа за промоција на извозот. Потребен е третман од дното до врвот на пирамидата за да се обезбеди дека извозот станал помоќна сила од растот на македонската економија. Подобрената продуктивност преку иновација на ниво на претпријатие е клучна за унапредување на конкурентноста особено на пазарите за извоз. 1. Одделение за промоција на извоз би се концентрирала на зголемување на вредноста на извозот на македонските компании; на зајакнување на додадената вредност и забрзување на диверзификацијата на извозната структура на земјата; 2. Одделение за бизнис иновација треба да ги извршува следниве активности: Да асистира на компаниите со можности за тргување подобрувајќи ги врските помеѓу бизнисите во Република Македонија и истражувачката база на земјата и помеѓу тие претпријатија и Европската иновативна мрежа; Да ги поддржува процесите засновани на претпријатијата за поттикнување иновација; Да исполнува успешна и стратешка улога на стратегијата на застапување насочена кон доближување кон иновација во бизнисот и можностите водени од пазарот и насочена кон помагање на Министерството за економија и други релевантни министерства за да развие вистинска инфраструктура и поврзаност за поефикасна соработка помеѓу компаниите во приоритетниот сектор на Инвест Македонија и кон поддршка во создавањето на деловна средина погодна за иновација; Да создаде и одржи еден иновативен систем претставувајќи го центарот во кој треба да се концентрираат активностите на засегнатите страни и експерти при поддршка на македонските претпријатија; Да ги премости разликите и воспостави јаки и логични врски помеѓу пошироките бизниси/ промотивна политика на мали и средни претпријатија и политика поврзана со развој на наука и технологија; Да ги охрабри македонските компании да инвестираат во иновации, надвор од фокусот на науката и технологијата, за да развијат нови производи, услуги и начини на работа; Да се концентрира на овозможувачки технологии што го претставува најголемиот потенцијал на македонските компании да развиваат нови решенија кои можат да ги задоволат потребите на европските пазари. Во однос на Единицата за бизнис иновација, треба да се има во предвид дека поголемиот дел од македонските претпријатија не го достигнале прагот на компетентност и капацитет на кој би можеле да имаат полза од услугите на оваа единица. Сепак, реконструираната Инвест Македонија мора да гледа кон иднината и да развие потпорна рамка опремена да ги задоволи идните потреби. 37

43 6.2.3 Дирекција за маркетинг, работење и развој на производи Како што е наведено и претходно во документов главниот предизвик со кој се соочуваат македонските извозници нé е да се најдат вистинските пазари за нивните производи туку да се развијат вистинските производи за потребите на пазарот. Интересно е што за време на Конференцијата за унапредување на извозот од 13-ти декември 2010 година, токму тоа беше поентата на г-н Кристијан Даниловски, управен директор на FX3X кој истакна дека нивната насоченост е повеќе кон подобро предвидување и реагирање на побарувањата на пазарот отколку кон барање на пазари за нивните постоечки производи од графичка анимација. Токму истата појава се истакнуваат и во обидите за наоѓање вистински инвеститори за производот на земјата наместо да се развијат вистинските производи за инвеститорите. Имајќи го тоа в предвид, се предлага развојот на производ да биде една од функциите на оваа агенција. За реализација на стратешките цели кон Стратегијата се приложува и Акционен план со кој ќе се дефинираат обврските, рокови и средства за промоција и развој на извозот. Во таа насока акциониот план може да биде добра основа за привлекување на дополнителни донаторски средства за реализација на активностите предвидени во стратегијата. За дефинирање на органограмот и модел на услугите на Инвест Македонија, Министерството за економија со поддршка на УСАИД Проектот за промоција на инвестициите и извозот изработи соодветен стратешки бизнис план кој ќе даде одговор на сите организациски и функционални прашања. 6.3 Поддршка и координација на промоторите на Инвест Македонија Моменталниот таргет на промоторите е да извршат околу 40 посети месечно на компании потенцијални странски директни инвеститори, што претставува многу и не може да се очекуваат конкретни резултати. Многу е подобро да се има квалитетен план наспроти квантитет за привлекување на инвестиции и за промоција на извозот. Бидејќи сега промоторите ќе имаат двојно овластување, ќе мора внимателно да се размисли при поставувањето на таргетите на успех. Така на пример во Турција, врз основа на видот и изворот на странските директни инвестиции кој се влеваат во земјата е поставена мрежата на промоторите. Слично на тоа, со преклопување на земјите кои се извори на странски директни инвестиции со водечките македонски извозни пазари, се јавува една јасна слика како треба да биде мрежата на промотори на Инвест Македонија. Осумте меѓународни канцеларии на Чех Инвест генерираа околу 60% од новите бизниси на агенцијата. Македонскиот модел е далеку од оптимален и со додавање на овластувањето за промоција на извозот само може да се влоши внатрешната состојба. Од околу 30 канцеларии, постоечки или во системот, се смета дека една четвртина се излишни (непотребни) и дека има корист од зголемување на капацитетите на пазарите 38

44 за кои јасно е докажано дека се важни извозни пазари за странски директни инвестиции. Истражувањето на Скотиш Ентерпрајз (Scottish Enterprise) на нивната меѓународна мрежа на канцеларии пред неколку години докажа дека канцеларијата од две лица може да биде речиси четири пати попродуктивна од канцеларија сочинета од едно лице. Според тоа, врз основа на резултатите од генерираниот бизнис од страна на промоторите во 2010 година, се предлага да се ревидира целокупната промоторска ситуација и како најдобро решение е да се мобилизираат промоторите во одредена целна земја Предложен список за оцена на промоторите задавање на точен баланс помеѓу инвестиционите можности и промоција на извозот Како што веќе е опишано во оваа стратегија, активностите поврзани со инвестирањето и склучување на трговски зделки имаат тенденција да се разликуваат. Додека, една трговска зделка може да се материјализира за еден или два месеци, на една СДИ инвестициона одлука може да и треба и повеќе од 18 месеци. Промоторите сосем природно и разбирливо ќе гравитираат кон обезбедување на брзи резултати на страната на трговијата, на тој начин занемарувајќи ги перспективите на СДИ. Затоа е неопходно јасно дефинирање на надлежностите на економските промотори, нивна континуирана обука и дефинирање на мерила за мерење на ефикасноста на нивното работење кои би требало да вклучуваат: 1.Дополнителна обука за менаџирање со времето би била доста значајна заради зголемениот притисок врз начинот на користење на времето на промоторот, кои сега има двојна функција; 2. За време на сесии за обука на промоторите за секоја целна земја треба да определи сооднос на активностите на СДИ/извоз на пример за земјите како Србија и Хрватска активностите на промоција на извозот би добиле поголемо време да речеме 80% од времето на промоторот додека остатокот би отпаднал на промоција на инвестиции; 3. Слично на тоа, во земјите како што е Русија, соодносот би бил повеќе кон извоз отколку СДИ, а во земји како што е Германија, број еден извозен пазар за Република Македонија и единствен најголем извор на СДИ во Централна и Југоисточна Европа соодносот би требало да биде 50/50. Сепак, имајќи во предвид дека Германија е покриена со два промотори наместо секој промотор да го подели своето време помеѓу извоз и СДИ - се предлага еден од промоторите да се сконцентрира 100% на СДИ додека пак другиот -100% на извоз. 4. Во врска со типот на активности на кои треба да се фокусираат промоторите оваа стратегија дава стратешка насока во однос на централните активности кои позитивно ќе влијаат на јасно прецизираниот, посакуван исход од стратегијата по три години, имено: Да се зголеми вредноста на извозот генериран од македонските претпријатија за 30% до крајот на Јасно е дека промоторите треба да реагираат на барањата кои ги добиваат од македонските извозници, трговските комори и од АСИПИРМ во Скопје, но за 39

45 добро да го планираат времето и активностите неопходно е нивното локално познавање да го одразува почетниот секторски фокус дефиниран во оваа стратегија 1) Конфекција; 2) Агробизнис/Преработка на храна; 3)Прецизна механика (вклучувајќи автомобилски делови) и 4) ИКТ (информатичко комуникациски технологии). 5. Секој промотор, и сегашен и иден, мора да добие разбирлив информативен пакет од централното седиште на АСИПИРМ во кој што ќе бидат содржани сите студии, спонзорирани од македонската влада и донаторите, стратегии и СВОТ анализа (силни и слаби страни, можности и закани) која ги покрива четирите сектори. Може да се потврди дека постои широк опсег на значајни и професионално изработени анализи, така што промоторот нема да може да се правда дека не бил доволно добро информиран за секторите и претпријатијата во нив. На пример, за ИКТ постои многу јасна стратегија направена од МАСИТ 35 под водство и поддршка на ГТЗ. 6. Значењето на познавањето на внатрешните атрибути на тие сектори и компетентноста и способноста на претпријатијата во нив, едноставно не може да биде потценето. Всушност, штом се додели информативен пакет како што е погоре опишано, се препорачува секој промотор да подлежи на тест на знаење за да се обезбеди високо ниво на услуги за промоција на извозот; 7. Разбирањето на динамиката на синџирот од набавка и понуда во четирите дадени сегменти е предуслов за постигнување успеси во извозот. Освен тоа, способноста успешно да се поврзува во мрежа и да се идентификуваат оптималните трговски саеми е исто така важно. Следствено, секој промотор треба да развие План за работа за промоција на извозот и маркетинг почнувајќи со одредување на цел за промоција на извозот, а потоа и одредување на чекори потребни да се остварат целите; 8. Бидејќи 2012 ќе биде првата година и бидејќи АСИПИРМ треба да подготви Бизнис план кој ќе произлезе од оваа стратегија, целите за првата година можат да бидат скромни и можат исто да ги одразат активностите потребни за основање на мрежно поврзување, системи и маркетиншко информирање потребно за да се направи голем придонес кон зголемување на извозот како потсетник на тие активности може да послужи и следново: Идентификување на главните менаџери за набавка/ понуда за синџирите од супермаркети (за преработка на храна); креирање на дата бази со информации за малопродажба на конфекција и конфекциски компании кои работат на принципот СП (сечи и прави лон ) и дата бази за производство на целосен пакет ; прибирање на компании за автомобилски делови од прва, втора и трета категорија, како и за директорите на информатичките фирми со потенцијален интерес за аутсорсинг од македонските ИКТ компании; Да се идентификува, да се изработи профил и да се ревидираат саемите специфични за секторот со цел изработка на календар на саемски настани, чиј менаџмент може да користи аутсорсинг услуги од соодветни македонски комори кога тоа е соодветно, што може навистина да придонесе за зголемување на нарачките за извоз и тие да ги достигнат целите што произлегуваат од оваа стратегија; 35 МАСИТ Македонска ИКТ комора 40

46 Да се развие разбирлива мрежа од стратешки партнери, мултипликатори; асоцијации, комори и кластери за да се создадат нови можности за македонските извозници; Да се основа база на податоци за секторски фокусираните новинари, одразувајќи ги четирите целни сектори, кои пишуваат за главните деловни весници и трговски списанија и на тој начин да се основа и одржува дијалог со хранење со општи приказни вредни за вести кои доаѓаат од Република Македонија и специфични приказни од македонските претпријатија; 9. Да се основа инфраструктура за on-line состаноци и презентации а состаноците лице в лице ќе продолжат да бидат исто така важни. Интернет деловните состаноци и презентации исто така претставуваат ситуација во која секој добива бидејќи потенцијалниот инвеститор останува во својата канцеларија додека промоторот не губи време патувајќи и правејќи трошок. Постојат многу ИТ решенија кои овозможуваат онлајн состаноци и се предлага АСИПИРМ да ја побара бесплатната пробна верзија на пример од Микого, германски дизајниран бесплатен систем кој овозможува истовремено поврзување на 10 персонални компјутери. Исто така може да се направи онлајн вовед за македонските извозници овозможувајќи им да ги пренесат своите презентации до потенцијалните клиенти. ( Во основа, тоа што купувачите и инвеститорите ќе видат дека АСИПИРМ ги негува најновите промотивни технологии, добро ќе се одрази на земјата. 10. На крај, како што укажува и самото име, на промоторите мора да им се даде нешто опипливо за да го промовираат и од тој аспект мора да бидат успешно поддржани од АСИПИРМ Скопје. 6.4 Зајакнување на менаџментот на Инвест Македонија Како последно, но не и помалку важно во ова глава, е дека сите претходно спомнати препораки ќе останат повеќе од теоретски ако менаџментот на Инвест Македонија драстично не се зајакне. Тоа значи дека не само Инвест Македонија, туку и нејзиниот Управен одбор треба да се реструктуира за да се помогне на агенцијата целосно да делува во согласност со своето сложено овластување. Сегашното законодавство ја исклучува можноста висок владин службеник да биде член на таков одбор. Сепак, заради огромната потреба од понатамошно подобрување на карактеристиките на земјата како локација за инвестирање, како и за драстично подобрување на конкурентноста на извозниците, постои голем простор Владата и понатаму да има потреба да ја унапреди деловната клима Дефинирање на препораките за раководење АСИПИРМ треба да биде раководена од јавно/приватен управен одбор; Управниот одбор треба да ги извршува следниве задачи: Да ги одобрува и надгледува спроведувањето на стратегиите за промовирање на инвестициите и промовирање на извозот на АСИПИРМ (Агенцијата); 41

47 Да застапуваат нови и преструктуирани политики во однос на горе споменатите стратегии; Да го одобрува и се грижи за буџетот на Агенцијата и да ги утврдува годишните извештаи на Агенцијата; Да го ревидира успехот на Агенцијата според мерките за успех одредени од главниот извршен директор на Агенцијата на почетокот на известувачкиот период; Да обезбеди усогласување на резултатите со предвиденото и применливата правна рамка; Да донесе правила за процедурите утврдени со законите на Република Македонија и Статутот на Агенцијата; Да го назначува и отпушта главниот извршен директор на Агенцијата согласно со правилата и процедурите пропишани во статутот; На секои шест месеци, да презентира извештаи за евентуални препреки и ограничувања кои ја поткопуваат привлечноста за инвестирање во приватниот сектор, го ограничуваат извозот, ја компромитираат конкурентноста и влијаат на иновациите пред Владата на Република Македонија пропратено со препораки за мерките кои треба да се преземат за да се отстранат или барем да се ублажат препреките; Да помага при избегнувањето на неоправдани критики за Агенцијата овозможувајќи ѝ на АСИПИРМ да делува целосно во согласност со своите овластувања. 7.0 Креирање на иницијативи директни инструменти за промоција на извозот До оваа фаза во стратешкиот процес објаснет во овој документ, објаснети се целите на извозот, презентиран е секторскиот и територијалниот фокус, идентификувани се пречките кои го оневозможуваат унапредувањето на извозот и преставени се препораки за креирање и зацврстување на институционална рамка за промовирање на извозот. Сепак неопходна е поддршка преку соодветни техники и иницијативи без кои целите на извозното промовирање нема да можат да се реализираат и македонските компании нема да осетат опиплива материјална промена во условите кои позитивно влијаат на нивниот извозен успех. Целта на ова глава е да објасни што е потребно да се направи за да се зголеми вредноста на извозот и ефикасноста од гледна точка на македонските претпријатија и Влада на Република Македонија. 7.1 Пирамида на унапредување на извозот Прво ниво подготвеност за извоз Се препорачува Инвест Македонија да одреди поддршка за извозниците од пет нивоа соодветно на пирамидата преставена во прилог 18. Во многу земји со слични економски перформанси како оние на Република Македонија, подготвеноста на 42

48 извозот претставува голем предизвик и ако овде се канализира премногу енергија и ресурси ќе се поткопа способноста да се постигнат или надминат стратешките цели кои се поврзани повеќе со максимизирање на извозната вредност отколку на зголемување на бројот на македонски компании кои за прв пат извезуваат. Тоа не значи дека не е важно да им се овозможи на поголем број компании да извезуваат сигурно дека е важно, но мора да се одржува рамнотежа бидејќи ресурсите на Инвест Македонија се ограничени. Рутински, подготвеноста за извоз би била одговорност на Агенцијата за поддршка на претприемништвото на Република Македонија и Министерството за економија. Прилог 16: Пирамида на унапредување на извозот 5) Најдобрите (25) 4) Иницијативи за конкурентност на секторот (120) (одговорност на АСИПИРМ) 3) Секторски иницијативи за иден раст (одговорност на АСИПИРМ ) (намалување на зависноста од неквалификувана работна сила и интензивна зависност од природни ресурси) 2) Меѓусекторски иницијативи (одговорност на АСИПИРМ ) 1)Подготвеност за извоз (Одговорност на Агенција за поддршка на претприемништво) ( ) бројка= таргетен број од компании на кои треба да им се помогне годишно = во ова фаза бројките се чисто за приказ Второ ниво меѓусекторски иницијативи Веќе постојат доста значајни информации за извозниците од Министерството за економија, Агенцијата за поддршка на претприемништвото на Република Македонија, донаторите вклучувајќи ги УСАИД и ГТЗ, коморите и компаниите од приватниот сектор како што е Македонија експорт. Постои простор истиот да се презентира во потесна и појасна форма. Би требало главните упатства како што се како да се развие стратегија за извоз, да се направи истражување на пазарот, да се започне со извозен маркетинг и можеби најважно да се пристапи на финансии, да претставуваат четири главни столбови на модулите кои би биле достапни на извозниот портал на Инвест Македонија. Тоа треба да биде поврзано со серија работилници во кои на пример три или четири пати годишно Инвест Македонија ја поканува Македонската банка за 43

49 поддршка и развојот и/или други банки поврзани со кредитни линии со ЕИБ 36 да одржат работилници кои ќе им овозможат на македонските компании да бидат целосно информирани за управувањето со ризик и оптималните ресурси за финансирање на извоз заедно со извозното кредитно осигурување од трговски и нетрговски ризици. Други пак работилници би барале учество на царински службеници и раководители од компании за превоз на стока и логистика за да се обезбеди дека Македонија АД ќе има полза од побрзи и поусогласени процеси и процедури кои ја сведуваат на минимум трговската бирократијата Трето ниво иден раст иницијативи за секторска диверзификација Како што постојано се спомнува во оваа стратегија, извозната структура на Република Македонија мора да биде диверзифицирана за да се ублажат неразделивите ранливости поврзани со конфекцијата и артиклите поврзани со природни ресурси. Всушност ова ниво на помош и инцијативи е поврзано со препораките дадени во глава пет за фокусирање кон извозните можности водени од пазарот што би ја забрзало диверзификацијата на македонската извозна структура. Иако поголем дел од вниманието ќе биде насочено кон самите македонски претпријатија, заради важноста на предизвикот можеби ќе биде потребно другите програми да се насочат преку посредници и комори. За таа цел, Инвест Македонија исто така ќе треба да започне и да води конкурентни партнерски инцијативи (КПИ) преку ефективен јавно приватен дијалог, како што е кажано во делот 7.6 подолу, за да го забрза целиот процес на диверзификација. Во таа фаза логично е да се погледне надвор од кутијата бидејќи веќе може да има сегменти за кои македонските претпријатија не се моментално конкуренти, но како резултат на подобрените услови и поголемо внимание насочено кон предвидување на побарувачката на меѓународните клиенти, би можеле да дадат задолжителни предлози во следните три или четири години Четврто ниво иницијативи за секторска конкурентност Последниве години во секторите за извоз, како што се конфекцијата и преработката на храна, вложено е значително многу време, енергија и ресурси од страна на Владата на Република Македонија и донаторските заедници. Постои граница до каде еден сектор, особено конфекцијата и преработката на храна, може да биде анализиран во релативно кратка временска рамка и вниманието мора да се насочи кон поддршка на одредени претпријатија во секторот за да развијат свои извозни стратегии и да им се овозможи истите да ги применат. Освен тоа, во следните неколку години донаторскиот воз ќе почне да си оди од Република Македонија, што повторно ја истакнува важноста да се започне со делување и спроведување на извозните иницијативи. Затоа поддршката од четвртото ниво ќе се сконцентрира на работење со извозници на стоки во дефинирани сектори за понатаму да се зголеми успехот на извозот и да се освојат нови пазари. 36 Европска инвестициона банка 44

50 7.1.5 Најдобри 25 иницијативи На некој начин е парадоксално тоа што овозможувајќи на некои од најуспешните македонски извозници да навлезат на нови пазари може доста непропорционално да влијае во остварување на извозните цели прецизирани во оваа стратегија. Следствено, се препорачува дека дури и најуспешните извозници во Република Македонија можат да бидат погодни за ангажирање на пример на секторски експерти за дадени територии за кои е потребно експертско познавање (на пример Кина) за да се искористи помошта од грант програмата за поддршка на извозот преку кофинансирање објаснет во делот ППМИД План за поддршка на македонскиот извоз и диверзификација (грант за споделување на трошоци) Овој дел јасно ги дава главните препораки во однос на дизајнирање и спроведување на ППМИД План за поддршка на македонскиот извоз и диверзификација. Плановите за грантот за споделување на трошоци (ГСТ) не се нови, тие постојат и се спроведуваат во Република Македонија. Всушност, ГСТ плановите станаа популарни средства кои се користат од донаторските агенции и националните влади особено за промовирање на еден пазарно воден пристап во развојот на приватниот сектор при што приватните фирми се снабдуваат со грантови врз основа на споделување трошоци за инвестирање, помеѓу другото, и за услуги за развој на бизнисот понудени од странската експертиза. Плановите за ГСТ се ставени во полза на промоција на извозот заради неколку причини вклучувајќи ги следниве: 1. Промоција на успехот и меѓународната конкурентност на приватните претпријатија преку трансфер на пазарни информации/ технички практични знаења стекнати од странската експертиза; 2. Стекнување доверба кај приватните претпријатија за влез на нови пазари; 3. Справување со неповолности на побарувачката на пазарот преку обезбедување на услуги за развој на бизнисот кои ќе доведат до идентификување и искористување на пазарните можности; 4. Справување со неповолности на страната на понудата, помеѓу другото предизвикани и од недоволно развиен домашен консалтинг опремено да помогне на приватните претпријатија најдобро да ги распоредат своите производи и услуги на посебните извозни пазари; 5. На основа на анализите светските искуства покажуваат дека односот на дополнителен извоз генериран во долари како резултат на грантова помош 1$ (грант) наспрема 50$ (извозен приход) ; 6. Давање на надлежности на Агенцијата за странски инвестиции и промоција на извоз да применува и проценува план за ГСТ кој наложува внимателно следење и ефикасно располагање со информации и системи за следење на извозниците преку воспоставување на систем за управување со односи на клиентите; 7. Поголемо внимание треба да биде посветено на динамиката на страната на побарувачка, која може да ја забрза диверзификацијата на структурата на македонскиот извоз. 45

51 7.2.1 Главни карактеристики на Планот за поддршка на македонскиот извоз и диверзификација ППМИД (План за грант за споделување на трошоците за извоз) Како прво и најважно, ППМИД мора директно да се поврзе со успешната примена на оваа стратегија додека активностите во рамките на програмата мораат да придонесат за зголемување на вредноста на извозниот приход генериран од македонските претпријатија и/или да ја забрзаат диверзификацијата на извозната структура на македонските претпријатија. Всушност, главните карактеристики на ППМИД треба да се поволни за корисниците, како што се: рационализирана администрација, поголем фокус на страна на побарувачката на пазарот, непристрасност кон компаниите во смисла,,прв дојден, прв услужен,,, јасни мерки за заштита од злоупотреба преку отвореност и транспарентност и со влијание кое лесно може да се измери. Други суштински елементи се: Иницијално финансирање за првата транша на ППМИД треба да го направи Владата на Република Македонија; АСИПИРМ, со исклучок при општите упатства, не е вклучена во набавката на надворешни експертски услуги таа одлука останува на македонското претпријатие чиј основен предуслов е задолжителна иницијална подготовка на сопствен план кој објаснува како се планира да се зголеми извозната конкурентност. Во случаи кога македонското претпријатие не поседува компетентност, капацитет и/или посветеност за да подготви еден таков основен план, опишан веднаш погоре, тоа би се користело како филтер кој покажува дали тие компании се подготвени преку ППМИД да постигнат опипливи резултати. Таквите компании кои не го исполнуваат ова барање можат да бидат погодни за други форми на поддршка на извозот; Во рамките на основниот план за извоз на претпријатието, секое користење на надворешни услуги може да биде помогнато во износ од 50% преку нерефундирачки грант; Претпријатието го води процесот, го одбира снабдувачот, ги проценува резултатите и на тој начин решава дали да плати или не; Со цел заштита на средствата од ППМИД, исплатата ќе се изврши по приложен доказ во согласност со договорот. Некои земји, на пример Австралија, го олеснуваат приливот на готовина со исплатата на првата транша по одобрување на апликацијата за грант, но овој пристап е подложен на злоупотреба; Министерството за економија и АСИПИРМ исто така би биле одговорни за евалуација на влијанието на ППМИД и за препорачување на било какви прилагодувања/ прераспоредувања на грантовите се со цел постигнување на поголеми резултати во диверзификацијата на извозната структура и во ублажување на ранливоста на економијата поврзана со преголемата зависност од евтина работна сила и осетливоста на ресурсите Одреден репер за планот за препорачаната поддршка за македонскиот извоз и диверзификација 46

52 Финансирачки субјект Прилог 17: Препорачан ППМИД во споредба со други соодветни планови за грантови Влада на Македонија со помош од донатори Влада Австралија Светска банка Европска Унија Светска банка (пилот) Влада на Чиле во тек Име на програмата ППМИД EMDG TDS EBAS PROFOS FAMEX Посакуван исход Зголемување на вредноста на извозот на домашните компании за 30% за три години и забрзување на диверзификацијата на македонската извозна структура со искачување нагоре по синџирот на вредност Охрабрување на создавањето, развојот и проширувањето на странските пазари за австралиски стоки, услуги и интелектуална сопственост Олеснување на пристапот на приватниот сектор кон технолошките практични знаења за подобрена продуктивност, квалитет, дизајн, време на одговор заедно со диверзификација на извозното производство Промовирање на општествен и економски развој за да се помогне во борбата против сиромаштијата Унапредување на меѓународната конкурентност на чилеанските МАЛИ И СРЕДНИ ПРЕТПРИЈАТИЈА преку асоцијација на претпријатија/кластери Светска банка Унапредување на тунизиските приватни извозници да се интегрираат во глобалната економија Програмски менаџер Инвест Македонија Владина агенција Овластен управувач Овластен управувач Владина агенција Владина агенција и Овластен управувач Носење одлуки за ододбренија Раководно тело Овластен управувач Раководно тело Раководно тело Раководно тело Големина на фондот на грантот Најголем грант по примател Принцип на споделување на трошок За претпријатија самостоен избор и селекција врз основа на транспарентни на критериуми За посредници Управен одбор на Инвест Македонија (1,5 милиони евра) милиони $ годишно (30,000 евра) $ $ $ за фирми $ за посредници 50/50 Опаѓачка база од 50/50 на 5/95 2,7 милиони $ 20 милиони 4 милиони $p.a. 11,5 милиони $ 50/50 50/50 за фирми 67/33 за посредници $ опаѓајќи од 80/20 на 50/50 50/50 37 Предлог висина на средства за фондот за грантови 38 Предлог за најголем грант по примател 47

53 Финансирачки субјект Влада на Македонија со помош од донатори Влада Австралија Светска банка Европска Унија Светска банка (пилот) Влада на Чиле во тек Светска банка Таргетен број на корисници на грант 100 to не е достапно 350 Пожелни активности Стратегија за влез на Да Да Да Да Да Да пазар Истражување на пазар Да Да Не Не Да Да Маркетиншки патувања Да (мора да се Да Не Не Да Да поврзани со стратегијата за влез на пазарот) Комуникации Не Да Не Не Да Не Подготовка на Не Да Не Не Да Не бесплатни примероци Прекуокеанска презентација Не Да Не Не Да Не Учество на трговски Да Да Не Да Да Да саеми Маркетинг и Да Да Не Да Да Да промовирање Користење на Да Да Да Да Да Да консултативни услуги Надградба на бизнисот Не Не Да Да Да Не / модернизација Спроведување на систем за управување со квалитет Сертифицирање производи/услуги Адаптација производи/ на на Не (ова прашање е заедничко помош е достапна во сите други активности) Не Да Да Да Не Да Не Да Да Да Да Да Не Да Да Да Да 48

54 Финансирачки субјект диверзификација Развивање интернет страна / стратегија на е- трговија Обуки / развој на вештини Назначување постојан персонал Инвестирање во капитал Унапредување на квалитет на производи/услуги Влада на Македонија со помош од донатори Влада Австралија Светска банка Европска Унија Светска банка (пилот) Влада на Чиле во тек Да (мора да е насочена кон клиенти надвор од југословенските пазари) Да Не Да Да Да Да Не Да Да Да Да Не Не Не Не Не Не Не Не Не Не Не Не Не (исто е прашање кое се повторува помош е достапна во сите други активности) Не Да Да Да Не Деловна дијагностика Не Не Не Не Не Не Светска банка 49

55 7.3 Усвојување на најнапредните техники за е-трговија и бизнис-со- бизнис техники Како што Бил Гејтс, од Мајкрософ рече: Kонкуренцијата денес не е помеѓу производите и услугите, туку меѓу бизнис моделите (Турбан, ). Привлекувањето на инвестиции и промоција на извозот е работа во која бизнис моделот е важен како и во сегментот на Мајкрософ или било која друга бизнис гранка. Се повеќе станува неопходно за вкупниот успех од работењето на АСИПИРМ, како и за постигнување на извозните цели зацртани со оваа стратегија да се користат предностите што ги нуди најнапредната е-трговија и бизнис-со-бизнис техники. Најпрво неколку основни дефиниции земени од Турбан: Електронска трговија (ЕТ) процесот на купување, продавање, трансфер или размена на производи, услуги и/или информации преку компјутерски мрежи вклучувајќи го и интернетот. Е-бизнис се однесува на поширока дефиниција на ЕТ, не само купувањето и продавањето на стоки и услуги туку и давање услуги на клиентите, соработка со бизнис партнери, спроведување на е-учење и спроведување електронски трансакции во рамките на организацијата. Од суштинска важност за Инвест Македонија и домашните компании на кои таа им помага, е корелацијата меѓу ЕT и моделирањето на бизнисите. Неопходно е да се развие бизнис модел коj ќе го подигне кредибилитетот на Агенцијата пред македонските извозници. Од тие причини постои итна потреба Инвест Македонија да го подобри својот бизнис концепт за промоција на извозот преку примена на современи техники и алатки во работењето. Една од главните карактеристики на ЕТ е тоа што овозможува креирање на нови бизнис модели и е еден од начините на водење на бизнис со кој компанијата може да генерира приход (или опипливи резултати кои влијаат врз нето економската добивка во случајот на Инвест Македонија) за да самата се одржи. Моделот е исто така од значење за македонските извозници бидејќи објаснува каде е позиционирана компанијата во вредносниот синџир така што дефинира со кои активности компанијата додава вредност на производот или услугите што ги нуди. Еден детален бизнис модел рутински ќе се состои од шест главни елементи. Toa се следниве елементите 40 : Опис на клиентот што треба да биде услужен вклучувајќи и дефиниција на вредноста од аспект на клиентот; Опис на сите производи и услуги што ги нуди бизнисот; 39 Извор: Турбан (2008) Електронска трговија и менаџерски проспекти Апер Седл Ривер Њу Џерси; Пеарсон Еџукеишн АД 40 Извор: Мек Кеј и Маршал (2004) Стратешки менаџмент на е-бизнис Милтон Австралија: Џон ВИли 50

56 Опис на бизнис процесите потребни за креирање и испорака на производите и услугите; Листа на потребните ресурси со анализа за тоа кои се достапни, кои би можеле да се развијат во компанијата и кој би требало да се набават; Опис на синџирот на снабдувањето вклучувајќи ги набавувачите и другите бизнис партнери и Опис на очекуваните приходи. На оваа листа би се додал еден дополнително важен елемент во форма на изјава на предлог вредност, што од една страна дефинира како еден производ или услуга на компанијата ги исполнува потребите на клиентите, а пак од друга страна ги објаснува предностите кои што можат да произлезат од користењето на ЕТ. Следствено, движејќи се кон фазата на имплементирање на оваа стратегија, Инвест Македонија ќе треба да инкорпорира ЕТ техники како за своите бизнис модели така и да даде пример на пофалба за македонските извозници. Се повеќе има потреба е-маркетингот, кој е компонента на е-трговијата, да стане движечка сила за промоција на извозот и генерирање инвестиции, како и за Инвест Македонија во промоција на своите услуги кај домашните компании. Додека новите Web алатките се по природа непостојани и често се предизвик за организацијата и нејзината култура, истите не се технички сложени за примена (Мек Кинзи, 2009 година). Со оглед на тоа дека Инвест Македонија има применето систем за УОК 42, иако истиот не е совршен, тој може да претставува појдовна точка за интегрирање на Web 2.0 алатки. Исто така е важно да се разбере дека развојот на е-трговијата вклучува многу повеќе од ИТ и маркетинг активности. Всушност ЕК британскиот прирачникот на Одделот за трговија и индустрија (ОТИ, 2009 година) подвлекува дека учесниците можат да бидат вклучени во управен одбор; набавка; обука и правни услуги. Инвест Македонија треба да стане администратор на грантовите за кофинансирање на трошоците за промовирање на извозот, да ја надгледува безбедноста на ЕТ како еволуирачка дисциплина и да ја забрза имплементацијата на инфраструктурата за заштита на идните електронски плаќања. Резултатите кои ќе се реализираат ќе зависат од способноста да се развие јасна ЕТ стратегија и упатство како агенцијата да се справи со променливите динамики на ЕТ бизнисот и на конкуренцијата. 41 We 2.0 Втора генерација на услуги на интернет со кое се овозможува на луѓето да соработуваат и да даваат информации онлајн на забележливи нови начини како интернет позициите на социјалните мрежи, wikis и комуникациски алатки 42 Управување на односи со клиенти 51

57 7.4 Портал за унапредување на извозот И покрај тоа што во Извештајот за промовирањето на глобалното инвестирање на Светската банка , веб страната на Инвест Македонија беше релативно добро оценета од страна на инвеститори, сепак, неопходен е еден сосема нов и детален е-портал за мали и средни претпријатија и извозници со акцент на јакнењето на јавната свест за потребата од извоз. Главниот предизвик во креирањето на веб страната ќе биде нејзината содржината, дизајнот и лесната употреба од страна корисниците. Веб порталот треба да стане модел за тоа како да им се помогне на македонските извозници и оние кои што се стремат да бидат извозници и за тоа како истите да дојдат до квалитетни пазарни информации и да се вклучат во интерактивни модули за обука покривајќи цел опсег на интередисциплинарни прашања со што директно ќе влијаат на извозниот успех Развој на ДПИ / Портали за унапредување на извозот - најдобри примери Аустрејд Австралија Аустрејд е еден од најконцизните портали, со тоа што веб модулите Извоз од Австралија / Купи од Австралија / Инвестирај во Австралија прикажани на почетната страна ја прават страната исклучително лесна за пребарување. Всушност, содржината на порталот Аустрејд треба да служи како една одлична листа на детали кои би требало да ги содржи веб порталот на АСИПИРМ за развој на извозот и за мали и средни претпријатија. Во табелата прикажана во продолжение е содржината на веб порталот. Табела 18: Содржина на е-порталот на Аустрејд озниците / Спремни се за извоз За купувачите / Наоѓање на снабдувачи Стратегија за извоз Директориум за австралиски снабдувачи Можности за мрежни поврзувања Пример на САД за храна и пијалаци Истражување на пазарот Можности на индустријата Извозен маркетинг Градежништво Посета на пазарот Креативни индустрии Управување со ризик Животна средина и енергија Финансиска помош Храна и пијалаци Транспорт на стока и логистика Здравје и добросостојба Упатства за продажба ИКТ Правни прашања Рударство 43 df 52

58 озниците / Спремни се за извоз За купувачите / Наоѓање на снабдувачи FAQ прашања за извозот Други индустрии Помош Како Аустрејд може да помогне Програми Аустрејд може да помогне Грантови за извоз Контакт Бизнис клуб Австралија Настани Почнување со извоз Меѓународни настани Директориум на Австралиски Презентација на настани снабдувачи Пазари за извоз Бизнис клуб Австралија Земји Индустрии Индустрии во земјите Настани Австралиски настани Меѓународни настани Презентација на настани Барај настан Тренинг сесии Порталот на Аустрејд исто така прикажува еден многу практичен Пример за план за извоз и еден Пребарувач за финансирање на извоз Услуги на е-пазарот Услуги на е-пазарот претставува клучна врска со официјалниот портал на ЕУ за е-бизнис насочен кон олеснување на компаниите при користење на е-пазарите за наоѓање нови клиенти и снабдувачи за нивниот меѓународен бизнис. Услугите на е-пазарот се финансирани од страна на организации за трговска промоција од Канада, Ирска, Норвешка, 53

59 Шпанија и Холандија. Новиот портал на АСИПИРМ за извоз и мали и средни претпријатија треба да стави линк со овој интернет портал Британскиот е-портал Businesslink.gov.uk претставува еден постар е-портал наменет за малите и средни претпријатија но сепак со детална покриеност на сите главни теми од менаџирање на финансии и привлекување на клиенти до меѓународно тргување, разбирање на регулативите кои влијаат на различни пазари и наоѓање настани за изнаоѓање нови бизниси. Еден од најдобрите е- портали од приватниот сектор за мали и средни претпријатија во Обединетото кралство може да се најде на е-порталот за мали и средни претпријатија во Малезија 54