МОДЕЛИРАЊЕ И ОЦЕНКА НА ЕКОНОМСКАТА ЕФИКАСНОСТ ОД КОРИСТЕЊЕТО НА СОЛАРНАТА ЕНЕРГИЈА

Transcription

1 РЕПУБЛИКА МАКЕДОНИЈА УНИВЕРЗИТЕТ СВ.КЛИМEНТ ОХРИДСКИ БИТОЛА ЕКОНОМСКИ ФАКУЛТЕТ ПРИЛЕП МОДЕЛИРАЊЕ И ОЦЕНКА НА ЕКОНОМСКАТА ЕФИКАСНОСТ ОД КОРИСТЕЊЕТО НА СОЛАРНАТА ЕНЕРГИЈА Кандидат : Снежана Николова Ментор проф. д-р Ѓорѓи Манчески Досие бр. : 16/09 Прилеп, Октомври, 2016 година

2 3

3 СОДРЖИНА АПСТРАКТ 6 ABSTRACT 7 1.ВОВЕД Предмет на истражување Цел на истражување Методологија на истражување 9 2.ЕНЕРГИЈА Примарни извори на енергија - Необновливи и обновливи извори на енергија Одржлив енергетски развој Енергетска ефикасност Директиви од ЕУ 20 3.СОЛАРНА ЕНЕРГИЈА Производи од сончево зрачење Технологија за користење на сончевото зрачење 24 4.ФАКТОРИ И РИЗИЦИ НА ДЕЈСТВУВАЊЕ ВРЗ РАЗВОЈОТ НА СОЛАРНАТА ЕНЕРГИЈА ВО РМ Енергетски пазар Географска и политичка положба на земјата Законодавна рамка Административна регулатива 41 5.ПРЕДИЗВИЦИ ЗА СПРОВЕДУВАЊЕ НА СОЛАРНАТА ЕНЕРГИЈА ЕКОНОМИЈА Намалување на зависноста од увоз на електрична енергија Отворање нови работни места Зголемување на животниот стандард и подобрување на социјалната политика во РМ ЕКОЛОГИЈА Заштита на животната средина Глобално затоплување на земјината топка Ефектот на стаклена градина 58 6.МОМЕНТАЛНАТА СОСТОЈБА ВО РМ И КОМПАРАТИВЕН ПРЕГЛЕД НА ДОСТИГНУВАЊАТА НА ДРУГИТЕ ДРЖАВИ ВО СВЕТОТ Енергетски биланс на РМ Стратегија на РМ Водење на енергетска политика според правилата на ЕУ Повластена тарифа во земјата и регионот 69 4

4 7.ИСТРАЖУВАЊЕ И МОДЕЛ ЗА АНАЛИЗА НА ФОТОВОЛТАИЧНИ СИСТЕМИ Методи на операциони истражувања Дефинирање на 4 модели за инвестирање во фотоволтаични системи Модел за едно домаќинство Модел за деловен објект во кој се врши определена дејност Модел за линија за селекција на отпад Модел за ППЕЕ ( Фотоволтаична централа ) Географска положба на Прилеп и климатски карактеристики Споредба на излезни параметри Добивање оптимално решение за користење на методот на теорија на игри 95 8.ЕКОНОМСКО ФИНАНСИСКА АНАЛИЗА НА ИЗБРАНИОТ МОДЕЛ Основни податоци Постапки за поставување фотоволтаична ( соларна ) централа Приходи Инвестициски трошоци Оперативни трошоци Финансиска анализа 99 ЗАКЛУЧОК И ПРЕПОРАКИ 100 SUMMARY 101 ПРИЛОГ ЛИСТА НА КРАТЕНКИ 102 ЛИСТА НА ТАБЕЛИ 102 ЛИСТА НА ГРАФИКОНИ 103 ЛИСТА НА СЛИКИ 103 ЛИТЕРАТУРА 104 5

5 АПСТРАКТ Основна задача на овој магистерски труд е да се испитаат можностите за искористување на обновливите извори на енергија примарно, сончевата енергија за производство на електрична енергија во Македонија, со посебен осврт на Прилепскиот регион. Изработката на овој труд ќе биде врз основа на добиените податоци од направеното истражувањето и можноста од поставување фотоволтаични системи за производство на електрична енергија на различно утврдени модели на инвестиции. На крај, преку прикажувањето на економско-финансиската анализа, треба да се добие краен резултат со којшто треба да се оправда поставувањето на фотоволтаичната централа на избраниот модел, а особено битно да се напомене е дека при донесувањето одлука и добивањето оптимално решение ќе се искористи методот на теории на игри. Сонцето е огромен и непресушен извор на енергија која енергија е достапна за сите. Достапна да, но науката и совршената технологија сеуште нé доволно го совладуваат целосно користењето на сончевата енергија. Економската исплатливост и ефикасното претворање на сончевата енергија во електрична енергија ќе ги користи човештвото а планетата Земја нема да ги чуствува последиците од еколошките катастрофи, глобалното затоплување и заканата еден ден да ги снема фосилните ресурси. Решение на овие проблеми се фотоволтаичните системи. Треба сите да сватиме дека инвестицијата во соларната енергија не е фантазија, туку глобален тренд и реална потреба. 6

6 Abstrack The main task of this master's thesis is to examine opportunities for using renewable sources for energy primary, solar energy in Macedonia, especially Prilep and its region. The manufacture of this masters' thesis is based on received in formations from the research and opportunity for setting photovoltaic for productions of electricity from different made models in next investments. Finally through an analysis in economics and finance, we need to obtain a final result that will prove the theory of the photovoltaic systems of thee chose model, and it's important to mention that bringing a decision and getting an optimal solution will require the use of the method of theory on games. The sun is an immense and endless source of energy and available to everyone. Availableyes, but science and technology still haven't exploited the entire use of the solar energy. While the economic viability and the efficient transformation of solar energy into electrical energy is used by man, the Earth won't endure the consequences of the ecological catastrophes, the global warming and the threat of the fossils resources, one day, being completely used up. The solution to all of these problems are the photovoltaic systems. We need to acknowledge that investing in solar energy is not an fantasy, but a global trend and a need. 7

7 ВОВЕД 1.1.Предмет на истражување Овој магистерскиот труд е инспириран од случувањата во непосредното окружување. Имено, кога станува збор за енергијата и потребата од неа е сé поголема, може да се каже дека толку е поголема можноста за доведување до знак прашање начинот за добивање на енергијата. Моделирањето и анализирањето на обновливите извори на енергија може да се разгледува од најразлични аспекти. При тоа треба да се посвети поголемо внимание на потребата за добивање електрична енергија од соларната енергија којашто е од сé поголемо значење за економскиот развој на секоја држава, особено за земјите во развој, каква што е Македонија. Но, не треба да се заборави фактот дека придонесот од обновливите извори на енергија има големо значење за животната средина и затоа е потребно да се цени сончевото зрачење, што е ресурс со постојан протек на енергија, а таа енергија ветува спас за целата планета Земја. Најчесто употребуваната изрека меѓу познавачите од областа на производството на енергија со која се согласуваат едногласно сите, е тоа дека-сончевата енергија не може да даде рационално решение за задоволување на сите енергетски човечки потреби кои се резултат од современиот начин на живеење. Но, целта на ова истражување е да се ублажи ова строго размислување, што не треба да биде причина којашто ќе служи како изговор дека енергетските проблеми не можат да се решат, тоа дури и да е делумично, или намалат со примената на сончевата енергија. 1.2.Цел на истражување Целта на ова истражување е утврдување на сите постапки и дефинирање на модели што ќе придонесат за изнаоѓање и утврдување на најповолната стратегија за користење на обновливите извори на енергија што може да функционира во постојните општествено економски и политички услови на стопанисување на Македонија. Исто така би требало овој труд да придонесе за поголема решителеност при донесувањето одлуки за инвестирање во обновливите извори на енергија, зашто постојат сомневања за исплатливоста од ваквите инвестиции во енергетскиот сектор. Целта на изградбата на овие системи е да се инсталираат за да ги надополнуваат потребите од енергија во системот, а во никој случај и целосно да ги заменат. Оправдано би било да се каже дека обновливите извори на енергија се совршен одговор на настанатите проблеми во секторот на енергијата. Но, треба да се дефинира дека тие се непостојани и непредвидливи и покрај тоа што изворот на енергија е бесплатен, сепак, почетните инвестициски трошоци се многу високи, така што ја ставаат на испитување исплатливоста на инвестициите во обновливите извори на енергија. Клучното прашање на овој труд, на коешто ќе се направи обид да се даде одговор е прашањето: до кој степен и во кои аспекти соларната енергија ќе влијае врз развојот на Р.Македонија? 8

8 1.3.Методологија на истражување Истражувањето во економијата наложува потреба од анализа на реалните состојби за да можат да се добијат соодветни резултати со коишто ќе може точно да се испитуваат поставените модели и да се добие најоптималното решение, што ќе се заснова врз тестиран метод, а во конкретниов случај, во овој магистерски труд, ќе се направат напори да се добијат резултати врз основа на поставените ситуации, што ќе се решаваат со помош на методот теорија на игри. И, на крај, со добивањето на конечниот резултат, ќе се добијат потребните одговори што ќе бидат насочени да ги разрешат сите полемики околу исплатливоста во инвестирањето во фотоволтаични системи за производство на електрична енергија. Целта на овој труд е да ги презентира кавантитативните и квалитативните анализи што треба да обезбедат рамка за оценување, а резултатите од анализата, на крај, да обезбедат насоки за дејствување и избор на најоптимална варијанта од предложените модели на инвестиции. Еден од најважните елементи од нашето секојдневие и од универзумот воопшто е енергијата. Енергијата предизвикува да се случуваат сите движења околу нас. Изворите на енергија човекот ги користи за да создаде енергија во форма, што ќе биде употреблива за крајните корисници во секојдневниот живот и економијата. Но, со зголемените потреби од енергија, човештвото е поставено пред дилемата: дали ќе ги користи и натаму старите извори или ќе се определи за изнаоѓање нови извори чиј потенцијал не може во целост да се искористи? Без енергија нема живот. Таа е важниот двигател на целиот свет и животот на Земјата воопшто. Енергијата не исчезнува, таа преминува од една во друга форма. Денес енергијата сé повеќе е достапна насекаде, но сé повеќе ја нема. Најголем дел од енергијата на земјата се обезбедува од многу важни природни суровини, меѓутоа брзината на нивното трошење за добивање енергија е повеќекратно поголема од брзината на нивното создавање, па затоа дадените насоки се движат кон помалку употреба на необновливите извори, а сé поголемо користење на обновливите извори на енергија. Европската унија има за цел да добие 20% енергија од обновливите извори до 2020 година. Со користењето на обновливите извори на енергија се јавуваат нови технолошки иновации и можности за нови вработувања. Соларната енергија е неисцрпен извор на енергија и секој час на Земјата од Сонцето пристигнува доволно енергија, што може да ги задоволи (на глобално ниво) енергетските потреби за цела една година. Но, денес, во светот се искористува многу мал процент од соларната енергија за задоволување на светските енергетски потреби. Растот на цените на енергенсите, остварувањето помала зависност од увоз на енергенсите, контролата на издувните гасови што го предизвикуваат ефектот на стаклена градина, а во согласност со Кјото протоколот и намалувањето на негативните влијанија на животната средина, се основните причини за истражување и развој на постапките за искористување на соларната енергија. 9

9 Соларната енергија претставува предизвик и можност за идните генерации. Таа е енергија на сегашноста и иднината за чија експлоатација е потребно не само да се размислува, туку и да се бараат најсоодветни технолошки решенија за нејзина примена, особено ако се има предвид општата енергетска состојба во нашата земја, т.е. лошата состојба со резервите на фосилните енергенси и изразитото богатство од сончева енергија. Соларната енергија се добива преку соодветна технологија што ја искористува енергијата од Сонцето. Оваа технологија е многу разновидна. Од друга страна, во последно време особено користен производ е елекричната енергија што е добиена од сончевото зрачење. Со промовирањето на обновливата енергија, како суштинска иновација на 21Век, фотоволтаичните системи всушност се поставени на приоритетно место. Со практичната примена на фотоволтаичните системи може да се докаже нивната исплатливост, бидејќи би се зголемил бројот на потрошувачите кои ќе ги почувствуваат економските корисности од нивното функционирање. Недостигот на електрична енергија во регионов е причина за креирање регионален пазар на електрична енергија. Сé додека енергијата е водечка сила на секоја индустрија, развојот на енергетскиот сектор и либералниот слободниот пазар на енергија ќе бидат области што ќе гарантираат стабилност и профитабилност на новите инвестиции. Македонија се карактеризира со слаб енергетски сектор што премногу е зависен од увоз на енергенси, а со тоа е неконкурентен во регионалниот пазар на енергија. Успехот во привлекувањето инвестиции во овој сектор зависи од улогата и водењето на политиката на државата. Но, бидејќи македонскиот пазар е мал (од само 2 милиона потрошувачи, вклучувајќи ги тука и индустријата, услужниот сектор и домаќинствата) во споредба со соседните земји каде што има по неколку милиони потрошувачи, може да се констатира дека тие се попривлечни и попрофитабилни. Кога економијата би се насочила кон отворање нови бизниси од сферата на производство на електрична енергија преку користење на обновливите извори на енергија, тоа би значело не само заштита на животната средина, туку и намалување на трошоците за увоз на потребните енергенси. Со користење на обновливите извори на енергија се отвора можност за позитивни ефекти во економскиот развој на земјата. Климатските промени се огромен предизвик, оттука, сончевата енергија претставува идеална форма за експлоатација, особено од еколошки аспект, бидејќи не ја загадува животната средина, ниту пак влијае врз климатските промени, што не е случај со класичните извори на енергија. Заштитата на животната средина во енергетскиот сектор подразбира дејствување првенствено преку користење на обновливите извори на енергија, избор на енергенси и современи технологии поволни за животната средина, квалитетно законодавство и мониторинг, образование и влијание врз јавната свест, како и промовирање позитивни примери. Со најмногу просечни сончеви денови во годината и најмногу киловат/часови сончево зрачење на метар квадратен Македонија спаѓа во земјите со најголемо сончево зрачење во Европа, но не и во редот на земјите-лидери во искористувањето на соларната енергија. Овој податок, сам по себе, ја наметнува потребата за можно искористување на соларната енергија, т.е. нејзината ефикасност, ефективност и економичност. 10

10 Оттука, глобална заложба како и активностите, мерките што се преземаат за зголемување на учеството на обновливите извори на енергија имаат за резултат зголемување на енергетската ефикасност во финалната потрошувачка на енергија во Македонија, а со тоа се придонесува за подобрување на конкурентноста на економијата, главно, заради намалените трошоци за енергија. Европската унија става посебен акцент и приоритет на производството на електрична енергија од обновливи извори на енергија и создавање енергетска сигурност во наредниот период. Од ова може да се заклучи дека е потребно да се води конкурентска економска политика (покрај другото и со постигнување ниско ниво на јаглерод до 2020 година), а Македонија се приближува со имплементирањето на европските стандарди во оваа сфера. 11

11 2.ЕНЕРГИЈА Енергија, тоа е клучниот проблем на иднината прашање на живот или смрт. Сегашните извори на енергија се несигурни и ја трујат нашата планета. Можеби ќе го преживееме тоа труење, но ќе дојде и тој ден кога тие извори на енергија ќе пресушат. Nikola Tesla На почеток најдобро е да се запрашаме, што всушност е енергијата, од каде потекнува и каква може да биде? Енергијата (Е) е капацитет на еден физички систем за заврши некоја работа (1). Таа има свои извори и облици: Извори се : - Eнергија од Сонцето ; - Енергија од Земјата ; - Енергија од Гравитацијата. Облици се : - Акомулирана енергија (која се собира): потенцијална, кинетичка, внатрешна енергија; и -Трансформирана енергија (која преминува од еден во друг облик): примарна енергија, секундарна енергија, крајна енергија и корисна енергија (механичка, топлинска, светлинска, и хемиска). Сонцето е основен извор на енергија, кој испушта топлина, дава светлина и се што може да биде неопходно за опстанок и живот во нашиот систем. На прв поглед премногу едноставно, ѕвезда која ротира околу својата оска, но инзвонредно динамично и променливо и целосната загонетка за него веројатно ќе поминат уште толку време и прашање дали и тогаш точно ќе се откријаат сите тајни. Енергијата која се добива од сонцето соларната енергија е безбедна, бесплатна и чиста енергија која е основа на животот на Земјината топка, постојан придружник на човештвото и заштитник на животната средина. Секој час, од сонцето се ослободува доволно енергија за ги задоволи глобалните енергетски потреби, само ако паметно го искористи тоа цивилизацијата на глобално ниво. 1 Основи на енергетиката проф.д-р Атанаско Тунески Машински факултет Скопје 12

12 2.1.Примарни извори на енергија Во современата ера кога енергијата и животната средина се најголемата грижа на цивилизацијата може да се каже дека и кога станува збор за Македонија, таа не може да се пофали дека внимава на користењето на природните ресурси, а со тоа и на животната средина. Со оглед на временската можност за нивното исцрпување, примарните видови енергија се делат на: необновливи извори на енергија ( фосилни горива јаглен, нафта, природен гас) и обновливи извори на енергија (водата, сонцето, ветрот, биомасата, геотермалната енергија и енергија на водената сила морските струи и бранови, плима и осека). Во Македонија во 2015 година има вкупно инсталирано 2.053,25 MW од кои: од необновливи извори инсталирано 1.935,49 MW или 94,3% од вкупното, додека од обновливи извори инсталирана моќ има 117,76 MW или 5,7%. а).необновливи извори на енергија Необновливи извори на енергија се викаат, затоа што нивното настанување е резултат на долг временски период од милиони години. Со нивното користење се постигнуваат корисности преку добивањето електрична енергија, но за сметка на тоа се загадува животната среднина и се јавува можен недостиг од нивно неконтролирано црпење. Од необновливи извори на енергија, во Македонија изградени се 3 типови на елекричницентрали и тоа: термоелектроцентрали 3 во РМ хидроелектроцентрали 8 (големи) во РМ = MW комбинирани постројки 2 во РМ 94,3% инсталирана моќ График бр.1 : Процентуално учество посебно на необновливите извори во производство на електрична енергија комбинирани; 15% хидроцентрали; 32% термоцентрали; 53% Извор : Регулаторна комисија на РМ во 2015 г.- Извештај за работа 13

13 б).обновливи извори на енергија Во обновливи извори на енергија во РМ спаѓаат: сонце Фотовотаични централи 102 во РМ ветар Ветернаелектро централа 1 во РМ = 117 MW биогас Биогаснаелектро централа 3 во РМ 5,7% вода Малихидро централи 62 во РМ инсталирана моќ График бр.2 : Процентуално учество посебно во ОИЕ во производство на електрична енергија ветернаелектро централа; 41% биогасни централи; 7% фотоволтаични централи; 9% мали хидроцентрали; 43% Извор : Регулаторна комисија на РМ во 2015 г.- Извештај за работа Моментално во Македонија од овие инсталирани електрични централи очекувано и добиено вкупно производство на електрична енергија во 2015 година изнесува KWh енергија или посебно: - од необновливите извори е произведено KWh или 60% од вкупната потрошувачка на електрична енергија, и од ОИЕ е произведено KWh или 6% во вкупната потрошена електрична енергија. Разликата која е потребна да се надомести за да се задоволат потребите во земјата се надополнуваат со увоз од KWh кој по берзански цени од 45,47 /MWh или во вредност од 120 мил. кои средства државата во иднина треба да ги пренасочува кон инвестиции на ОИЕ. Кога станува збор за глобалните инвестиции во обновливите извори на енергија, 2015 година бележи по сите светски статистички извори светски рекорд од 329 милиони долари инвестиција во чиста енергија, или најголем износ на инсталирани зелени капацитети од енергија се во Кина со 110,50 милиони долари или споредбено 30% повеќе од 2014 година, или со 64GW во ветар и 57 GW на сончеви фотоволтаични (PV) капацитети пуштени во употреба (2). (2)- 14

14 График бр.3: Глобални инвестиции во чиста енергија по години (мил.$) г г г г 2008 г 2009 г 2010 г 2011 г 2012 г 2013 г 2014 г 2015 г Извор : Bloomberg New Energy Finance Од годишните инвестиции во ОИЕ=329 мил.$ (100%)пооделно се инвестирани во : - Solar (сонце) 161,50 мил $ - 49% -Biofuels(биогориво) 3,06 мил $ - 1% -Wind (ветар) 109,64 мил $ - 33% -Oter Res (други ОИЕ) 54,73 мил $ - 17% Total : 328,93 мил $ График бр.4 : Збирно графичко прикажување на регистрираните повластени производители на електрична енергија од ОИЕ во РМ ажурирано последно до год Фотоволтаици Мали Хидроцентрали Ветерници Биогас год 2010 год 2011 год 2012 год 2013 год 2014 год 2015 год 2016 год Извор : Агенција за енергетика на Р.М. Ако ги анализираме инвестициите во Македонија и во Европа во ОИЕ ќе забележиме дека во 2015 година во Македонија се инвестирани изградени 22 мали хидроцентрали, 11 фотоволтаични централи и 2 биогасни централи на ОИЕ, за разлика од Европските земји каде голем дел од новите инвестиции се насочени кон ОИЕ и достигнуваат цифра од 329 мил.$. 15

15 2.2.Одржлив енергетски развој Што всушност претставува одржливиот развој? Светската комисија за животна средина и развој (позната како Brutland комисија) го дефинира одржливиот развој како: Развој кој ги задоволува потребите на сегашните генерации, без да ја загрози можноста на идните генерации да ги задоволат своите потреби. Дефиницијата понатаму вели: Во суштина, одржлив развој е процес на промени во којшто користењето на ресурси, насочувањето на инвестиции, ориентацијата на техничкиот развој и институционалните промени се во хармонија и ги зголемуваат како сегашните, така и идните потенцијали, со цел да се задоволат човечките потреби и аспирации. (3) Предизвиците од одржливиот развој кои се исправени пред секое општество како најголема парадигма (модел, примерок), која се бори сама со себе од една страна а од друга страна како да се создаде моќна економија но без да се уништи природата и природните ресурси и зад себе да не се остави ништо. Економските показатели никако несмеат да бидат во спротивност, доколку својот просперитет и развој се должи за сметка на човековата сиромаштија и изумирање на природата и природните ресурси. Значи првенствено на економијата и се спротивставува екологијата. Екологијата е единствена во укажувањето на последиците од економскиот развој и катастрофалното влијание од индустрискиот развој врз природата, снемувањето на природни ресурси, проблемите од животната средина кои се нерешливи а се опасни по здравјето на цивилизацијата на Земјата. Ова треба да ги освести политиките на глобално ниво како своите идеи, желби и мерки како да ги насочи кон остварување на концептот на одржлив развој. Всушност суштината на концептот на одржлив развој е најновиот предизвик на современата цивилизација и тој претставува спој на сегашните потреби на економијата, социјалата и технолошкиот развој усогласени со можностите на природата, природните ресурси да ги овозможат тие потреби со што ќе се обезбеди подобар квалитет на живеење. Сите овие потреби потребно е единствено да се темелат строго на принципот на почитување на хиерархијата, постоење на принципот на принципиелност, како и принципот на координација, оперативност и селективност како и постоење основно на принципот на научност. Извор : Одржлив развој - wikipedia (3)- Gro Harlem Bruntland(норвешки политичар, докторка и интернационален лидер за одржлив развој и јавно здравје). 16

16 Водењето на ваква политика за одржлив развој е особено важно како за сите така и за Македонија која поради тоа има донесено Стратегија за одржлив развој во Македонија ( ). Оваа стратегија има два дела: Првиот дел од извештајот го содржи целокупниот стратешки план, Вториот дел е составен од потребната подршка за имплементација на идејата за економски развој, кој ќе биде социјано одговорен и еколошки прифатлив. Секоја стратегија се базира на претходните искуства и единствениот приоритет на Македонија како земја кандидат за членство во ЕУ, е да ги почитува и применува европските директив на однесување. Процесот на изготвување на стратегија за одржлив развој се темели пофлексибилниот приод кон животот и развојот на општеството. Учесниците кои се инволвирани во процесот на развој на општеството треба основно да сватат дека без заемно дејствување и ангажирање на сите, системот нема да опстои. За да се постигне посакуваната цел потребно е да се зголеми свеста на сите во општественото движење, да се вметне повисок степен на едукација се со цел да се разберат правилно последиците од несериозното пристапување на одржливиот развој. Извештаите за проценка на ризик и анализите на добиените вредности се изготвени од надлежните институции според постојните закони и законски акти, тие се: Владата на РМакедонија, Министерството за финансии, Минстерство за економија и сектор енергетика, Министерство за животна средина, Министерство за правда, Министертсво за труд и социјала, Министерство за надворешни работи, и Министерство за здравство и здравствена заштита. Секое прашање од обврските на стратегијата, посебно ги разгледуваат и помагаат со носење или измени на постоечките закони и акти за подобар исход во создавање на одржлив развој. Акцијата која се презема за постигнување на одржлив развој во Македонија се одвива во три фази: - Прва фаза до 2010 година Фокусирање - Втора фаза од 2010 до 2015 година Созревање - Трета фаза од 2010 до 2030 година Имплементирање Целосното реализирање на оваа стратегија потребните финансиски средства треба да ги обезбеди Македонија кои со оваа стратегија се планирани околу 30 милиони евра. Ова значи колку што повеќе се штедат средсва за зачувување на животната средина толку значително ќе се зголемат трошоците кои идните генерации ќе ги платат за нејзино обновување. Енергетиката е најголемиот чинител за појавата на дизбаланс во екологија т.е. прородата. Енергетиката има дирекно влијание како локално, регионално, национално така и на глобално ниво. Таа има свој белег врз економијата, техничкиот развој, природните енергетски ресурси, животната средина, човековото здравје и неговата социјална сигурност. Одтука важноста од одржлив енергетки развој е посебен процес за обезбедување на целосен одржлив развој. Вистинскиот процес може да се оствари развој на енергетиката и одржување на животната средина само преку јасна сработена програма и стратегија врз основа на концептот на одржлив развој. Не постои дилема решението е развојот на енергетиката преку мерките на користење на ОИЕ со што ќе се остварат целите за здрава и чиста животна средина. 17

17 Инвестици и во мил.евра Финансиск и заштеди во мил.евра Kt CO2 * Енергетски заштеди во ktoe Николова Снежана 2.3.Енергетска ефикасност Енергетска ефикасност значи штедење на потрошувачката на електрична енергија но без да се намали квалитетниот начин на живот, а во процесот на производство се подразбира со помала потрошувачка и без нарушување на квалитетните услови за работа до зголемени финансиски ефекти. Имплементацијата од енергетска ефикасност во себе го носи клучот за успех, кој ги отвора потенцијалните можностите во полето на енергетиката од заштеда на електрична енергија, намалени трошоци за увоз на енергенси и елекетрична енергија, а средствата од заштедите со енергетски ефикасно работење реално да се искористат за подобрување првенствено на животниот стандард, работните услови, квалитетниот начин на живеење, помалку согорување на фосилните горива, а тоа значи помало загадување и помала емисија на стакленички гасови и најдобра досега преземена иницијатива за заштита на животната средина. Со решавањето на проблематиката на енергетската ефикасност во услови на послабо развиена замја како што е Македонија, ќе се влијае врз сигурноста со снабдување на електрична енергија, врз пазарот на електрична енергија и врз еколошките предизвици. 1 евро инвестирано во енергетската ефикасност значи намалување од непотребната инвестиција од 2,2 милиони евра во селот на снабдување со енергија (4). Ова во наши услови значи дека енергетската ефикасност е економски оправдана. Табела бр.1: Распределба по сектори придобивки од ЕЕ за година Сектор Социјални придобивки Резиденцијален , ,32 Комерцијално услужен сектор 49,6 210, ,50 Индустриски сектор 77,4 97, ,16 Транспортен сектор 53,9 59, ,02 Вкупно во мил.евра 380,9 530,02 57,7* 1637 Извор : Стратегија за енергетска ефикасност ( 4 )- Питер Јоханес висок експерт за енергетика на Светска банка Подобрен животен комфор Подобрување на здравјето Зголемена достапност на заштедите Подобрен семеен буџет Намалена енергетска сиромаштија Задоволни (посреќни) граѓани Зголемена конкурентност на производот Подобри работни услови Создавање нови работни места Зголемена корпоративна одговорност Зголемена конкурентност на производот Создавање нови работни места Подобрен семеен буџет Зголемена безбедност во сообраќајот Подобрени состојби во животната средина Поевтин транспорт Повеќе слободно време за граѓаните (*) 1 t CO 2 =10 евра ( 5772кtCO 2 *10 =57,7) 18

18 Од досега направените анализи Македонија, со преземените мерки за енергетска ефикасност само може да со создаде стабилна основа за создавање на конкурентна економија и отворање на нови работни места кои ќе се ангажираат за подобрување и постигнување на енергетската ефикасност. Спроведувањето на стратегијата зависи колку Македонија се поткрепува на добро изработени закони и правни мерки кои треба да бидат во согласно со Европските директиви (приближување на иницијативата 20%-20%-20% со кои и енергетската ефикасност треба да биде зголемена на 20% од базната 1990 година), тоа се Законот за енергетика, Законот за градба, Правилник за енергетски карактеристики на градежните објекти, Енергетски кодекс на градежните објекти, Енергетски инспекции и нивно сертифицирање. И стратегијата за енергетска ефикасност како и стратегијата за одржлив развој се одвива во три фази и тоа: Првата фаза: година во која се работи на усогласување на законодавството ЕУ; Втората фаза: година се врши ажурирање и анализа на постигнатото за подготовки на третата фаза; Третата фаза: година се одредуваат приоритетите на новите состојби. За да се добијаат посакуваните планирани придобивки од енергетската ефикасност, на Македонија за спроведување на стратегијата и се потребни финансиски средства од 380 мил.евра според табела бр1. Во зависност од тоа во која фаза се наоѓаме треба да се преземат следните предвидени мерки и тоа: Инсталирање во индивидуални домаќинства за централно греење Проеки за социјално домување каде со првата фаза се издвоени 10,57 мил Носење на енергетски кодекси за градежни објекти Означување и стандарди за енергетски карактеристики на електричните апарати Замена на печки на дрво со високоефикасни модели Информативна кампања за подигање на свеста за енергетска ефиксност Примена на сончеви колектори Реконструкција на стари објекти. Колку поголема заложба за постигнивање на енергетска ефикасност толку повеќе потребно е анализирање на учеството на ОИЕ. 19

19 2.4.Директиви од ЕУ Основна цел во Стратегијата за развој на енергетиката на Македонија е искористувањето на обновливите извори на енергија. Големото влијание на развиените европски земји врз енергетскиот сектор на Македонија само ги наметнува своите основни задачи и тоа: постигнување на енергетска сигурност на земјата, производство на зелена енергија, креирање на механизми и поставување на услови за одржлив енергетски развој како и големата глобална заложба за заштита на човековата околина. Македонија која е земја кандидат за членство во ЕУ, настојува да ги усогласи своите политики развивајќи соодветна законска рамка за енергетскиот сектор кој е основен столб за развивањето на економијата во земјата, со законодавството на ЕУ кое нуди реформи во полето на подржување и користење на обновливите извори на енергија. Регулаторната и законската рамка за промовирање на обновливата енергија е опфатена со Националната стратегија за интеграција на РМакедонија во ЕУ и Договорот за основање на енергетска заедница врз кои Европската комисија го отценува напредокот на РМакедонија во полето на користењето на ОИЕ. Очекуваните реформи во областа на енергетиката во РМакедонија се спроведуваат согласно со принципите и стандардите утврдени во Директивите за електрична енергија на ЕУ преку изготвувањето на Стратегијата за искористување на ОИЕ во РМ до 2020 година и Акционен план за ОИЕ за РМ. Залагањето на Р Македонија е постојниот Закон за енергетика да го приближи до постојната правна регулатива на Европската унија за обновливите извори на енергија кој ги содржи следните Европските Директиви и тоа: Директива 2001 / 77 / ЕС ( Промоција на електричната енергија произведена од обновлививи извори за внатрешниот пазар со електрична енергија ) оваа директива поставила граница за ЕЕ произведена од обновливите извори да учествува со 21% во вкупната потрошувачка на ЕЕ, и има за задача да ги отстрани административните бариери и да постави обврска за издавање на гаранции за потекло на производството на ЕЕ од ОИЕ. Директива 2003 / 30 / ЕС ( Промоција за користење на биогорива и други обновливи горива за транспорт ) оваа директива поставила за цел да се постигне 5,75% учество на сите горива наменети за сообраќајот кои ќе се наоѓаат до год, кое правило не е постигнато до крајниот рок. Директива 2009 / 28 / ЕС (Промоција на користењето на енергија од обновливи извори на енергија и отповикување на директива 2001 / 77 / ЕС и 2003 / 30 /ЕС) со оваа директива се отповикуваат претходните две директива на год. Македонија врз основа на оваа директива изработува Акционен план за обновливи извори на енергија на РМ и Стратегија за искористување на обновливи извори на енергија до 2020 година. Најкарактеристично за директивата 2009/28/ЕС е тоа што со неа се дефинира учеството на обновливи извори на енергија во финаланата потрошувачка и енергетската ефикасност на ЕУ да достигне најмалку 20% како и намалување на емисијата на стакленички гасови да се нализа за 20% до 2020 година. 20

20 Ред.број Ознаки 2005 год ( % ) 2014 год ( % ) 2020 год исполнување на Директива 2009/28/ЕС Николова Снежана Табела бр.2: Споредбени податоци по години за остварување на национални цели за учество на ОИЕ во финална потрошувачка на енергија г на ЕУ по директива 2009/28/ЕС Држави Намалена емисија на CO 2-20 % Април 2015 ( % ) Енергетска ефикасност 20 % Обновли ва енергија во финал.по трошува чка 20 % 0 MK Македонија , BG Бугарија 9, , HU Унгарија 4,3 9, , LT Литванија 15 23,9 15 6, MT Малта 0 4,7 5 0, CZ Р.Чехословачка 6,1 13,4 9 39, EE Естонија 18 26,5 11 6, HR Хрватска - 27,9 11 9, RO Романија 17,8 24, , PL Полска 7,2 11, , SK Словачка 6,7 11, , FI Финска 28,5 38, , SL Словенија 16 21,9 4 7, LV Летонија - 38,7 17 5, FR Франција 10,3 14, , EL Грција 6,9 15,3-4 27, LU Луксембург 0,9 4,5-20 4, NL Норвешка - 5, , CY Кипар 2, , SE Шведска 39,8 52, , AT Австрија 23,3 33, , UK Белика Британија 1, PT Португалија 20, , BE Белгија 2, , ES Шпанија 8,7 16, , IT Италија 5,2 17, IE Исланд - 8, , DE Германија 5,8 13, , DK Данска 17 29, , Извор : Според табелата можеме да заклучиме дека секоја земја ги има остварено планираните директивите според Стратегијата на ЕУ за користење на ОИЕ до 2020 г уште во април 2015 година со што ЕУ презема дополнителни мерки за зголемување на границите со изработка на Стратегија до 2030 година каде уќеството на ОИЕ се зголемува на 27%, енергетката ефикасност на 27% а се очекува со ваквото темпо на зголемено користење на обновливи извори да се намали емисијата на стакленичките гасови на 40%, со што целта ќе се освари за сигурен и одржлив енергетски систем. Македонија која е сеуште на стартна позиција ќе и треба поголема ангажираност за да ги достигне посакуваните резултати од поставената стратегија за 2020 година. 21

21 3.СОЛАРНА ЕНЕРГИЈА Ако омразата може да се трансформира во електрична енергија, тоа ќе биде доволно енергија за целиот свет. Nikola Tesla Ако се потрудиме да изработиме приоритетна листа на денешните човечки потреби, во модерно време на живеење, на начин кој го живее современиот човек со користење на најсовремени технологии без кои денешните луѓе не можат да живееат, ќе забележиме дека на сето тоа основен фактор е користењето на електричната енергија без која современиот начин на живот не може да функционира. Современиот свет е незамислив без електрична енергија, а таа го зазема највисокото место на листата на основни потреби на човештвото. Потенцијално најголемиот извор на енергија е сонцето, кое е блескава ѕвезда чии зраци пристигнуваат на земјата. Соларната енергија е безбедна, бесплатна и без никакво штетно дејствување на животната средина, таа е основна нераскинлива врска за опстанок на животот на Земјината топка и без неа нема развој на човештвото. Модерната човечка цивилизација може целосно да се напојува со соларна енергија, доколку се искористи на правилен начин. Еден час енергија од сонцето може да ги задоволи потребите за човекот за една година (5) Причини за неискористениот голем потенцијал на сончевата енергија се наоѓа во недоволно развиените цивилизации, образованието, законските рамки како и постојаната подршка за користење на фосилните горива. ( 5 ) професор Илија Насов предавање на година 22

22 3.1.Производи од сончевото зрачење Историски гледано, ако направиме една ретроспектива како луѓето гледале на Сонцето и како ги сватиле позитивните страни од неговото зрачење можеме да заклучиме дека доволно било тоа што се добивало само светлина и топлина. Живееме брз и динамичен живот каде се наметнати безброј желби и потреби кој сами посебе носат со себе и обврска од зголемување на потребата и користењето на електричната енергија која е основната движечка сила во светот. Од сончевото зрачење можеме да добиеме два производи и тоа: Топлинска примена; и Производство на електрична еенргија. Топлинската примена се остварува на два на чина и тоа: 1. Греење на санитарна техничка вода потребата од добивање на топла вода не само домаќинствата своето место го има и во индустриските објекти каде заштедата е огромна инвестицијата во вакви системи изнесува околу ,00 ден, заштедата од електрична енергија на годишно ниво е 1500 KWh кој помножен по 5,56 ден електрична енергија еднаков на 8.340,00 ден, ден инвестирано поделено на ден потрошена/заштедена струја тоа значи дека инвестиција се враќа за 7 години. Државата за вакви инсталирани системи субвенционира околу 300 или ,00 ден. 2. Загревање и ладење на објекти. Во ладните зимски денови потребата од топол дом е голема и затоа техниката на загревање на техничка вода може да биде искористена со инсталација на подно греење каде циркулира низ цевките топла вода загреана со помош на сончевото зрачење со дополнително користење на друг обновлив извор како пелети, дрво и др. Денес со развојот на техниката се дизајнирани фасадни и прозорски панели кои се инсталираат на фасадите на објектите или се инсталираат на прозорците и лесно се вклопуваат на надворешниот изглед на објектот. Се почесто е користењето на техниката за ладење во летните периоди и се очекува да го достигне својот успех во наредната 23

23 деценија каде се поклопува со достигнувањето на својот најголем интензитет на сончево зрачење и потребата за ладење на просториите на принцип каде се вклучува примената на хемиска супстанца која се суши во контакт на топол воздух и со додавање на влага се создава пареа при што околниот воздух се лади и тој воздух се движи во просторија што се сака да се намали температурата. Производство на електрична енергија во зависност од технологија која се користи сончевото зрачење се претвора во електрична енергија. 3.2.Технологија за користење на сончевато зрачење Се наоѓаме во свет во кој интензивно се користат обновливите извори на енергија, а ние луѓето сеуште не сме свесни за тоа кој е начинот, на кој прицип се добива таа енергија, која е таа технологија со која се добива енергија од тие извори. Новите технолошки достигнувања во областа на енергетиката се комплексни и сложени, а од современата технологија се очекува да се добие чиста и рециклирачка енергија за која до денес сеуште се немаат добиено очекуваните резултати за која таа енергија ќе биде дефинирана како чудо од енергија. Ако се вратиме низ времето наназад во древните култури, без присуство на технологија, на Сонцето се гледало првенствено како природно боженство со посебна почит. Сонцето го користеле за ориентација низ просторот, потоа за градење на сопствени домови каде се искорисувала светлината и топлината, продолжиле за користење на преработка на храната и нејзино сушење, добивање санитарна топла вода, за да денес зрачењето на Сонцето со помош на технолошките достигнувања и иновации може да се користи за производство на електрична енергија. Со помош на новата технологија може да се произведе електрична енергија од сончевото зрачење врз основа на тоа кој принцип на работа се користи и тоа: Индиректно оваа технологија е направена врз принципот турбина со загревање на течност се предизвикуваат одредени вртежи и се произведува електрична енергија. Директно оваа технологија е потикната со принципот на фотоволтаичниот ефект каде производството на електрична енергија е дирекно со фотоволтаици. А) СОЛАРНИ ТЕРМОЕЛЕКТРИЧНИ ЦЕНТРАЛИ индиректно производство на електрична енергија преку трансформација на енергијата на сончевото зрачење во топлинска енергија каде температурата е повисока од 400 С и каде се користат соларни системи со концентратори на сончевото зрачење, која енергија понатаму може да се претвора во механичка и електрична енергија. Почеток на изградба на ваквите централи се забележува кон крајот на 19-от век а денес се очекува позначаен удел на производството на електрична енергија од оваа технологија посебно во земјите со големо ниво на сончево зрачење. Принципот на работа на овие систем е врз база на акумулирање на топлинска 24

24 енергија, и во периодите на вишок на сончево зрачење топлината се акомулира во еден резервоар, и по потреба се предава преку парогенератор со струење на флуид (масло) кон друг резервоар каде на таков начин се одржува во работа централата и после заоѓањето на сонцето. Се разликуваат 4 видови на соларни термоелектрични централи и тоа (6) : Систем со цилиндрично параболични колектори Ваквите системи работат работата на температура од С, ефектот на цилиндрично параболичните колектори се постигнува со внатрешната стаклена цевка која дирекно го апсорбира сончевото зрачење и до 90%, главните ограничувања на оваа техника е тоа што работи само под дирекно сончево зрачење каде му е потребно чисто небо без облаци за да не се блокира дирекното зрачење. Овие системи се најпотврдена технологија досега при високотемпературно искористување на сончевото зрачење и изградени се две централи во САД во пустината Mojave со вкупна инсталирана моќ од 324 MW на површина од m 2 и годишно производство од MWh. Систем во вид на кула со централен приемник Овие системи се базираат со оптичка концентрација во еден централен приемник поставен на врвот на кула каде сончевото зрачење се претвора тука во топлинска енергија а со загревање на флуид се врши транспорт на топлина, потоа се акомулира и претвора до електрична енергија. Вакви централи има изградено во САД Solar 1 и Solar 2 со инсталирана моќ од 10 MW. (6) Извор предмет Сончева енергија Технички факултет Битола 25

25 Систем со концентратор во вид на чинија Овие системи рефлекторската површина е изработена од стаклени огледала во параболичен облик и се најлесни за користење во комбинација со електраните на фосилни горива. Но овие системи не се применети за комерцијални употреби поради високата вредност и тешка конструкција за изработка. Линеарен Френлов рефлекторски систем Линеарните френлови колектори претставуваат еден вид на варијанта на цилиндрично параболични системи и се редат паралелно благо закривени огледала и ваква централа е отворена во Битола прва од ваков вид во Македонија инсталирана моќ од 50 MW во сопственост на Електрани на македонија (ЕЛЕМ) која е поврзана со ТЕЦ РЕК Битола. Б) ФОТОВОЛТАИЧНИ ЦЕНТРАЛИ од сите расположливи ОИЕ најискористена е сончевта енергија т.е. претворањето на топлинската енергија во електрична енергија се остварува со помош на технологијата на фотоволтаичниот ефект. Фотоволтаиците (PV) се производ на новата технологија кои се направени од полупроводници кои дирекно сончевото зрачење го претвораат во електрична енергија. Глобален тренд е намалување на цените на овие технологии преку пронаоѓање на нови материјали со кои ќе се зголеми ефикасноста и коефициентот на употребна вредност за повеќе произведени KWh електрична енергија а намалување на тежината, големината и површината на панелите. Крајната цел е новиот производ на PV да биде еконоски оправдан и достапен до сите потенцијални корисници. Ова придонесува за развој и на пазарот се претставени нови 26

26 генерации сончеви ќелии кој досега се поминати две генерации а третата генерација на фотоволтаици е во развој. Разликите од една до друга генерација е следен: Прва генерација на фотоволтаични ќелии според физичката структура се разликуваат : монокристален силициум и поликристален силициум. 1. Монокристален силициум кристален силициум се добива како резултат на сложен и бавен процес кој има висок степен на рефлексија (30% - 55%) и во лабараториски услови имаат ефикасност преку 25%, а индустриски произведените околу 14%-17% ефикасност. Негативната страна е високата производна цена како резултат на сложениот производствен троцес со доста високи трошоци на чинење. 2. Поликристален силициум позитивни страни се поевтин и побрз процес на производство, помала чуствителност на квалитетот на суровините од кои се изработува, полесно сложување поради правоаголниот облик. корисното дејство е за 2 3% помало од монокристалниот силициум, а пазарот со фотоволтаици го покрива со 55% застапеност. Како негативни страни се повеќе структурни дефекти, нечистотии, појава на граници со што се спречува текот на електроните кое доведува до намалување на излезната моќ. Втората генерација на фотоволтаични ќелии поедноставниот технолошки процес, тенкослојните технологии овозможуваат заштеда на материјал, производниот процес е континуиран и не бара високи температури сето тоа за пониски трошоци. Главен материјал од кои се изработени овие ќелии и поради кои го носат називот е аморфниот силициум. 1. Аморфен силициум кај овој вид на ќелии не постои уредна кристална структура на валентни и проводни електрони, и се добива со термичко разложување на силициум со водород. Всушност ова се тенки филмови од аморфен силициум, кои лесно се виткаат, како што се тенки метални фолии или пластика, а материјалот кој се користи за изработка е легура од водород кој влијае врз квалитетот на фотоволтаикот. Третата генерација на фотоволтаични ќелии оваа генерација сеуште е под дејство на претходната генерација кај која производтвото е базирано на тенкослојната технологија. Оваа генерација треба да се карактеризира со низок степен на дефект, голема ефикасност зголемено производство на KWh енергија на мала површина и користење на органска технологија. Се разликуваат: тенкослојнисончеви ќелии со светлосно апсорбциони бои и органски полимерни сончеви ќелии. 1. Тенкослојнисончеви ќелии со светлосно апсорбциони бои овие ќелии имаат едноставен и ефтин процес на производство, бидејќи се изработуваат од материјали со ниска цена покажуваат ефикасност од 10%, а како недостатоци се боите кои на високи темпаратури се деградираат. 2. Органски полимерни сончеви ќелии овој тип на ќелии се карактеризира со тенок слој (дебелина од 100 nm) и поради тоа нивната ефикасност е 27

27 многу мала од 6,77 % во споредба на останатите фотоволтаици, и овој тип на ќелии е сеуште во развој. Ако според претходното детално се разгледаат и споредат фотоволтаичните панели ќе забележиме дека и покрај брзиот развој на технологијата и достапноста од третата генерација на фотоволтаици, сепак најзастапени и најбарани се од првата генерација (застапеноста е од 80-90%). Предноста е во нивната стабилност, сигурност, ефикасност, едноставност за производство, издржливост на високи температури и ниски инсталациони трошоци. Негативноста е во тоа што кристалниот силициум како материјал е скап, крут и лесно кршлив. Од друга страна втората генерација е застапена со околу 25% на пазарот и како позитивни страни се тоа што се поефтини, пофлексибилни, имаат помал ризик на оштетување, висок коефициент на апсорпција но негативна споредбена страна е помалата ефикасност за околу 6 10 %. Додека третата генерација се подобрува во структурата, содржи мали органски молекули со висок степен на апсорција кои можат да работат на магливи денови и во делови на денот кога има пониска осветленост и поефтин процес на производство. Негативна страна е тоа што не поднесува високи температури ана мали и ниски температури доаѓа до замрзнување и сериозно оштетување на технологијата а со тоа има намален век на траење. Табела бр.3 : Ефикасност и цени на трите генерации на фотоволтаици технологија - Прва генерација Монокри стални (sc-si) Поликри стални (ps-si) Аморфен силициум (a-si) Втора генерација CIS/CIG S CdTe DSSC Трета генерација OPV (органски) Потврдена ефикасност % ,8 8,3 Комерцијална ефикасност % Потврдена максимална ефикасност % , ,1 11,2 - - Максимална излезна моќ W Големина на модул m 2 2 1,4-2,5 1,4 06-1,0 0, Цена по ват USD <1.4 денес(1 ) 0,8 (0,75 ) 0,9 (0,75 ) - - Површина потребна по KW Искористеност на пазарот m Висок коефициент на производство и продажба Средно производство ( сеуште во развој ) Извор: SOLAR_PV.pdf Развојна фаза 28

28 4.ФАКТОРИ И РИЗИЦИ НА ДЕЈСТВУВАЊЕ ВРЗ РАЗВОЈОТ НА СОЛАРНАТА ЕНЕРГИЈА ВО Р.МАКЕДОНИЈА Единственото нешто кое не можете да го рециклирате е потрошеното време. Анон Развојот на соларната енергија во Република Македонија сеуште го нема добиено својот приоритет. Придобивките од користењето на обновливите извори на енергија во голема мерка се занемарени, бидејќи сеуште не сме свесни дека Македонија е на високо ниво на енергетска зависност од увоз на горива со што како fitbec се огромните инвестиции во скапите електрани кои се економски неиздржливи, штетни за животната средина и негативни за општеството. Ако не се стреми да се изнаоѓаат нови решенија да се направат храбри чекори за ефикасна употреба на енергијата, воведување на нови технологии, споведување на либерализација на пазарот на електрична енергија, укинување на крутите и недемократски закони и прописи, подигање на јавната свест за ефикасно користење и штедење на енергијата сите овие параметри ќе претставуваат основни фактори кои го спречуваат развојот на соларната енергија во Република Македонија. Производството на енергија во Македонија од необновливите извори кои и всушност се скапи природни ресурси, и според досегашното нивно искористување, таквите резерви со тек на време стануваат ретки и скапи. Имплементирањето на можни инвестиции во обновливите извори на енергија посебно за соларната енергија, за која на нејзина страна е и добрата географска положба на Република Македонија со просечно 280 сончеви денови или просечно 2339 сончеви часови (според табела бр.7), кои ќе бидат значаен потег за обезбедување на одржливиот развој и иднината во енергетскиот сектор, од кои се очекува да ги спречат сите ризици кои се јавуваат во развојот на енергијата како на локално, национална така и на глобално ниво. 29

29 4.1.Енергетски пазар Како најактуелна тема во 21-от век во сите општествени области од кои во голема мера и зависи креирањето на било која економија во светот е движењето и растот на цената на електричната енергија и нејзиното влијание врз општествените движења. Ако направиме една ретроспектива наназад, ќе забележиме дека меѓу луѓето се јавува најупотребуваното прашање а тоа е: колкава е цената на потрошената струја? Меѓутоа од ова прашање произлегуваат други подпрашања и за разрешувањето на дилемите околу тоа што всушност ние трошиме и за што добиваме сметки? Најнапред потребно е да разраничиме два термини и тоа: што е струја и што е електрична енергија? Разликата измеѓу нив е тоа што луѓето т.н. потрошувачите добиваат сметка (фактура) за потрошена електрична енергија. Сите електрични апарати и машини трошат електрична енергија а не трошат струја. Од ова на крај може да се изведе и заклучокот дека сé се сведува на степенот на образование на луѓето кој се темели на образовниот систем, и тоа колку сме едукативно образовани да ги сватиме овие различни поими и да ја разграничиме суштината на нивното постоење. Одговорот на поставените прашања се состои во следното ( 7 ) : Струјата може да биде еднонасочна или неизменична која се мери во ампери (a); Електричната енергија е производ на = напон * струја * време, и се мери во киловат час (kwh). Од дефинирањето на разликата меѓу поимите-струја и електрична енергија јасно е дека за потрошената електрична енергија се добива сметка во која е регулирана цената на електричната енергија по (*) потрошен kwh електрична енергија. Всушност од тука произлегува и решавањето на најактуелниот проблем а тоа е цената. Регулирањето и одредувањето на цената и не е така едноставен процес. Од таа цена зависат и многу општествени, економски и социјални политики на било која земја. Настојувањето за нејзино постојано зголемување само ја зголемува идејата како да се дојде до обратен процес, пад на цената на електричната енергија, од кои фактори таа зависи и дали употребата на современите технолошки достигнувања и користењето на обновливите извори на енергија ќе бидат предизвик за нејзино намалување или ќе претставуваат само ризик во снабдувањето со електрична енергија. Скоро до почетокот на 21-от век Електростопанствата функционирале како цврсти природни монополи со кои самата држава управувала. Република Македонија во ништо не се разликувала во енергетскиот систем, кога како пример бил поранешниот ЕСМ Електростопанство на Македонија, и тој бил класичен пример за постоењето на ваков природен монопол. Ваквото монополско поставување носело сосебе и одредени негативности каде најзасегната страна биле потрошувачите, кои во такви услови каде не постои, и е изоставен начинот на тргување со електрична енергија тие немале ниту можност а ниту избор за купување на електрична енергија. (7) Извор предмет Физика за 3-та година, д-р Невенка Андоновска, д-р Мирјана Јоноска, д-р МимозаРистова 30

30 Вертикалното поставување на монополот било на следниот начин: Производство Пренос МОНОПОЛ Дистрибуција Снабдување Потрошувачи Но, ваквиот модел по подолг период се покажал како сложен, неефикасен, застарен и со многу ризици врз развојот на енергетиката, економијата но и социјалниот стандард на луѓето. Причините за настанување на периодот на дерегулирање (усогласување со постоечките потреби и донесените закони), и првите чекори во реформата на постоечката монополска поставеност на ЕСМ, произлегувале од следните фактори кои имале негативности во монополското работење, и тоа: Поради преголемата обемност на работење и неможност од ефикасно водење на електроенергетскиот сектор, Реално правење на непотребно огромни трошоци кои произлегувале од настанатите загуби во елекроенергетскиот систем а кои на крај се покриваат преку финансиско оптеретување на потрошувачите, Непотребни инвестиции без да се согледуваат и пренасочат кон нови извори на производство на електрична енергија, Лесен надзор и контрола во финансирањето од државата а со тоа и можно мешање во работењето од политички причини, Непостоење на слободен пазар на електрична енергија. Основната идеја која произлегува од дерегулацијата во електроенергетскиот сектор е воведувањето на конкуренцијата во делот на производство, снабдување и продажба на електрична енергија, каде со овој процес се носат нови правила и закони, како и економски мерки со кои се уредуваат и насочуваат односите во енергетскиот сектор. Со зголемување на конкуренцијата во овие деловите произлегува и обврската за зголемено производство, беспрекорна испорака на електрична енергија, сите потенцијални потрошувачи би биле еднакви и недескриминирани и подеднакви би добивале квалитетно снабдување со електрична енергија по прифатлива пазарна цена, а новите потенцијални инвеститори во делот на производство или идните трговци на пазарот на електрична енергија би остварувале задоволителен профит од ново настанатите инвестиции. Додека во делот на пренос и дистрибуција, истражувањата се сведуваат на тоа дека нема ниту економска ниту техничка логика и да се воведува конкуренција, бидејќи со останувањето во рацете на државата и со нејзино регулирање се доаѓа до заклучок дека државата нема да има големо влијание врз формирањето на цената на пазарот. Задачата на државата во овој дел би била 31

31 преку формирање на органи на управување и мониторинг да се следи развојот на енергетскиот сектор, усвојување на нови планови за работење, да се следи енергетскиот биланс на РМ, создавање на повластени тарифи и водење нови политики во оформувањето на цените на електричната енергија зависно од потребите на потрошувачите. Во спротивно доколку државата преку своите органи и комисии утврди дека при истражување на одредени случаеви има или имало тенденции на нарушување на пазарот, обврска да презема санкции за непочитување на правилата и законските одредби. Создавањето на пазар на електрична енергија е доста сложен процес за разлика од постоечките пазари на производи и услуги, односно овој пазар е специјализирано место со електронска и техничка подршка и трансакциите се прават во виртуелна средина, бидејќи електричната енергија е доста специфичен и несекојдневен производ. Специфичноста на електричната енергија која се јавува како производ на пазарот се состои во следново: Одредени MWh треба да се испорачаат за одреден период на време, Трговијата се води во точно одредено време, час, минути..., Во различен период од денот за 24 часа се постигнува различна цена, Економски неисплатливо е складирањето во големи количини, За стабилен пазарен систем потребно е да постои и баланс од време на време помеѓу производството и потрошувачката. Без точно дефиниран баланс може да се дојде до нарушување во целосното снабдување со електрична енергија односно настанување на колапс во системот од цела држава, а немањето на електрична енергија па тоа и би биле неколку минути или неколку часови во најлошо сценарио, можат само да се пребројуваат економските и социјалните штети. Потрошувачка на ЕЕ Производство на ЕЕ баланс на пазар на електрична енергија Светскиот тренд од либерализација на пазарот на електрична енергија ја зафаќа пополека во одредени фази и Македонија. Со либерализацијата на пазарот се гарантира енергетска стабилност и се очекува енергетска независност. Поставувањето на темелите за либерализација на енергетскиот пазар е со носењето на Законот за енергетика во 2011 година. 32

32 Покрај носењето на Законот за Енергетика (8) и Правилата за пазар на електрична енергија (9) следува паралелно и носењето на Акционен план за либерализација на пазарот на електрична енергија во РМ (10) со кој точно се утврдуваат сите датуми кои треба да бидат исполнети за Mакедонија ги има потпишано и спогодбите со Европската енергетска заедница. Следењето на реализираните реформи и чекори за непречено одвивање на слободниот либерален пазар се врши од страна на Регулаторната комисија за енергетика. Позитивната страна на либерализацијата на пазарот на електрична енергија која треба да се очекува, е дека конечно ќе се добие намалување на цената на електричната енергија која ќе биде економски оправдана бидејќи тоа ќе значи дека не само стопанството како најголем потрошувач на електрична енергија туку и до крајот на последната фаза со исполнување на поставените услови од либерализацијата на пазарот и домаќинствата ќе добиваат намалени трошоци за сметките за потрошена електрична енергија. Функционирањето на пазарот на електрична енергија се спроведува од следните лиценцирани учесници на пазарот на електрична енергија тоа : Табела бр.4: Регистрирани учесници на пазарот на електрична енергија Дејности во енергетскиот сектор Број на лиценцирани учесници Регулиран пазар / Либерализиран пазар Пренос на ЕЕ 1 Регулиран пазар Организирање и управувањесо пазарот на ЕЕ 1 Регулиран пазар Дистрибуција на ЕЕ 1 Регулиран пазар Производство на ЕЕ 181 Регулиран пазар/либерализиран пазар Снабдување во краен случај со ЕЕ 2 Регулиран пазар Снабдување со ЕЕ 22 Регулиран пазар / Либерализиран пазар Трговија со ЕЕ 75 Либерализиран пазар Крајни потрошувачи 249 Либерализиран пазар Балансирани групи 6 Либерализиран пазар Извор : Регулаторна комисија за енергетика на Р.Македонија Причината за вака разграничени учесници на пазарот е затоа што Македонија сеуште има комбиниран пазарен систем, а либерализацијата се наоѓа во втората фаза од Правилата на пазарот за електрична енергија. Во оваа фаза од година, право на учество имаат потрошувачите кои го исполнуваат условот да имаат над 50 вработени и вкупен годишен приход од 10 мил.евра. (8) Закон за енергетика - Сл.Весник на РМ бр.16/11,136/11 и 79/13 (9) Правила за пазар на ЕЕ Сл.Весник на РМ бр.57/12,168/12 и 91/12 (10) извор Регулаторна Комисија за енергетика на РМ 33

33 Наредна фаза на либералниот пазар е исполнување на крајните рокови како што е редоследно наведено (11) : До год мали потрошувачи со потрошувачка на ЕЕ во 2015 година над 1000 mwh, До год мали потрошувачи со потрошувачка на ЕЕ во 2016 година над 500 mwh, До год мали потрошувачи со потрошувачка на ЕЕ во 2017 година над 100 mwh, До год мали потрошувачи со потрошувачка на ЕЕ во 2018 година над 25 mwh, До год домаќинства и сите останати мали потрошувачи на ЕЕ. За да се оправда настојувањето за да постои либерален пазар на ЕЕ потребно е да се направат подетални анализи за тоа колку навистина цената на потрошената електрична енергија ќе биде намалена без да има скриени дополнителни трошоци од сите учесници претходно наброени во табела бр.3, за кои крајните потрошувачи сеуште, мислам дека не се доволно информирани. Основната компонента од кој се тргнува и се очекува намалена цена на ЕЕ é вклучувањето на цената од обновливите извори на енергија, за кои по Европските Директиви треба да бидат со 20% нивно учество во вкупната цена. Од тука се очекува и сметките - фактурите на крајните потрочувачи да се намалени околу 20% одкако ќе бидат вклучени во процесот на либерализација на пазарот на ЕЕ. Формирањето на цената на либералниот пазар на ЕЕ е следна (12) : Цена за Цена на ЕЕ Цена од Цена од = мрежарина + ( дефинирана од + регулираниот + обновливи лиценцираните пазар извори на трговци на ЕЕ ) енергија Цени по одлука (13) : Домаќинства ниска тарифа Домаќинства висока тарифа 5,56 ден / kwh 2,78 ден / kwh Изнаоѓањето на просечна цена со цел да се потврди податокот од енергетската европска статистика, а тоа би било на следниот начин : (5,56 + 2,78 = 8,34 : 2 = 4,17 ден / kwh : 61,5 ден / еур = 0,067 еур) Индустрија АЕЕ Индустрија РЕЕ 8,66 ден / kwh 1,65 ден / kwh (8,66 +1,65 = 10,31 : 2 = 5,155 ден / kwh : 61,5 ден / еур = 0,082 еур) (11) извор Ационен план за либерализација на ЕЕ во РМ (12) Тарифен систем за цени на ЕЕ - Сл.Весник на РМ бр.27/12 и 113/14 (13) извор Регулаторна Комисија за енергетика на РМ одлуки со важност од г. 34

34 Вкупна цена во ден. ( 4 = 5*61,5 ) Вкупна цена во еур. Енергија и снабдување Трошоци на мрежата Даноци и такси Енргија и снабдување Трашоци на мрежата Ред.број Ознаки Држави Индустриска цена - еур. Николова Снежана Табела бр.5 : Споредбени цени на ЕЕ во Европа и Балканот домаќинства и индустрија 2015 год (втор квартал) Составот на цените на ЕЕ по домаќинства за 2015 г( втор квартал) ( 5 = ) еур. Учество во цената без данок и такси ( 100%=9+10 ) еур XK Косово 3, RS Р.Србија 3, AL Албанија 5, BA Босна Херцеговина 5, MK Р.Македонија 5, MO Молдавија 5, BG Бугарија 5, ME Црна Гора 6, HU Унгарија 7, TR Турција 7, LT Литванија 7, MT Малта 7, IS Исланд 7, CZ Р.Чехословачка 7, EE Естонија 7, HR Хрватска 8, RO Романија 8, PL Полска 8, NO Норвешка 8, SK Словачка 9, FI Финска 9, SL Словенија 10, LV Летонија 10, FR Франција 10, EL Грција 10, LU Луксембург 10, LI Лихтејштајн 11, NL Норвешка 11, CY Кипар 11, SE Шведска 11, AT Австрија 12, UK Белика Британија 13, PT Португалија 14, BE Белгија 14, ES Шпанија 14, IT Италија 14, IE Исланд 15, DE Германија 18, DK Данска 18, Извор : Eurostat 35

35 Ако се согледаат вкупните статистички расположливи податоци каква е цената на ЕЕ во регионот и пошироко во Европа поделена на категории : цена за домаќинства и цена за индустрија, може да се потврди, РМакедонија се наоѓа на 5-то место по ниската цена за домаќинствата табела бр.4 што значи државата сеуште со своите механизми на дејствување ја одржува цената на ЕЕ на ниско ниво пред сé за да има социјален мир бидејќи животниот стандард е на доста ниско ниво, но од друга страна само се закаснува процесот на либерализација. Ова е важен фактор за движењето на цената на ЕЕ, која во иднина најмногу ќе зависи од развојот и потикнување на државата за изнаоѓање на средства за одредено субвенционирање во обновливите извори на енергија. Последниот чекор за исполнување на условите од Правила за пазар на ЕЕ е формирање на македонска Берза на електрична енергија (БЕЕ), од која треба да се очекуваат предности за производителите, трговците но и за крајните потрошувачи кои очекуваат да добиваат поквалитетна услуга, поголема конкуренција а пониски цени. Поради задоцнување на процесот за целосно спроведување на либерализација на пазарот, отпочнување со работа на БЕЕ е одложено и сеуште официјално не функционира во Македонија и покрај долгото нејзино најавување а тоа представува огромен проблем во секојдневното функционирање на енергетскиот пазар. Отворањето на БЕЕ во Македонија не е само основна потреба во енергетскиот систем, туку тоа ќе значи основен фактор за ефикасно, економично и нормално фунционирање на либералниот пазар на ЕЕ. Со тоа Македонија само дополнително ќе се доближи на очекувањата и исполнување на поставените барањата на ЕУ и нејзините Директиви во областа на енергетиката. Додека во земјите членки на ЕУ и соседните држави каде веќе има берзи на електрична енергија, јавно и на високо ниво на транспарентност, се објавуваат до последен момент како се движат цените не електричната енергија на официјален web портал. Табела бр.6 : Движење на цената на ЕЕ на дел од европската берза Земја / официјален претставник на Берза Ден на трговија Ден на испорака Србија-SEEPEX Хрватска-CROREX Романија-OPCOM Унгарија-HUPX Бугарија-IBEX Извор : Побарувачка Дневно базно оптеретување Дневно највисоко оптеретување Дневно базно оптеретување Дневно највисоко оптеретување Дневно базно оптеретување Дневно највисоко оптеретување Дневно базно оптеретување Дневно највисоко оптеретување Дневно базно оптеретување Дневно највисоко оптеретување / MWh prices MWh volumes 33, ,00 36, ,80 36,66 39,46 36,82 40,22 35,05 37,87 33,01 38,25 430, , , ,00 36

36 Исполнувањата на сите зацртани цели и задачи во енергетскиот систем - замената на монополското работење, отпочнувањето со либерализација на енергетскиот пазар и формирањето на БЕЕ-само би допринело во зајакнувањето на идеите во креирањето на пазарната енергетска политика со која ќе се зголеми економската активнос во земјата, зголемување на конкуренцијата, отворање на нови економски капацитети и зголемување на работните места. 4.2.Географска и политичка положба на земјата Република Македонија е сместана на Балканскиот полуостров, и го зафаќа Југоисточниот дел на Европа. Се граничи со четири земји и тоа на југ со Република Грција, север со Република Србија, исток со Република Бугарија и на запад со република Албанија од кои Република Грција и Република Бугарија се земји членки на Европска унија, што придонесува за поволната гео-политичка положба. Местоположбата на земјата зафаќа површина од км 2 и точната географска положба е одредена со следните координати т.н. крајно точки : север - (42 22` `), југ - (40 51` `), исток - (41 43` `), запад - (41 31` `). Значењето на поставеноста на земјата како централна балканска земја, која се граничи со четири земји, и ако нема излез на море, голема улога играат транзитот (движењето) на стоки од Балканот низ Република Македонија до централна, источна и западна Европа и обратно, со што се дава можност за развивање не само на економската туку и на политичка соработка со соседните земји. РМакедонија се наоѓа во северниот умерен појас, и може да се забележи дека владеат различни типови на клима и тоа: континентална, средоземна, субмедитеранска и планинска. Просечната годишна температура изнесува 11,5 С, со најтопол месец во годината јули со просечна температура на воздухот од 22,1 С или забележани екстремни температури до 40 С, а најстуден месец е јануари со просечна температура од 0,3 С или забележени екстремно ниски температури до - 30 С. Просечната облачност во последните пет години била забележана околу 60%, додека врнежи се забележани во зимските и 37

37 есенските месеци и просечното годишно количество на врнежи изнесува 680 мм, во населените места просечните врнежи изнесуваат од 500 до 1000 мм, а во планинските предели достигнува и над 1000 мм/ м 2. Ветровите во Македонија се честа појава во зимските денови а просечната брзина достигнува до 70 километри на час, сепак тие не доволно силни како во другите делови на Европа и во Светот. Слика бр 5 : Прецизен дигитален модел на просечно годишно осончување и / или јачина на сончевото зрачење во Република Македонија Извор : Гис-Тримакс Скопје Според географската положба т.е. поблиската положба до еквадорот, зависат количеството на топлина и интезитетот на сончевата радијација, Македонија добива околу 250 кг калории, или годишен сјај кој се движи во границите од до часови годишно (14). Ако подетално ги разгледаме сите климатски појави кои делуваат врз Македонија ќе забележиме дека најповолни услови кои ги нуди природат тоа е сонцето и неговото сончево зрачење кое, ако се разгледа и спореди со другите Еврпоски држави податокот за просечните сончеви часови во Европа само го потврдува тврдењето дека Македонија се наоѓа на високото четврто место според табела бр.6 и претставува добра основа за инсталација на фотоволтаични системи за разлика од Германија која го држи водечкото место за инсталирани фотоволтаични системи а споредбено има помалку сончеви часови за околу 40% од Македонија. (14) извор Википедија

38 Табела бр.7 : Просечни сончеви часови во Европа Годишен просек Држави на сончеви часови Грција 2771 Албанија 2544 Црна Гора 2480 Македонија 2339 Украина 2183 Франција 2172 Косово 2123 Србија 2112 Италија 2091 Бугарија 2035 Австрија 1930 Хрватска 1898 Шведска 1821 Финска 1780 Босна и Херцеговина 1769 Словенија 1712 Германија 1709 Норвешка 1624 Швајцарија 1566 Велика Британија 1348 Исланд 1268 Извор : Ова е еден од најважните фактори зошто треба да се насочува Македонската економија и енергетика кон развој на соларна енергија. Меѓутоа и покрај добрата географска поставеност и позитивните природни услови сепак заостануваат после моќта на политиката. Стабилноста на било која земја се отценува преку политичката стабилност бидејќи политиката мора да биде мост помеѓу науката и општествените потреби. Реформите кои се исправени пред Република Македонија а кои треба да ги задоволат Европските и Светските апетити во стварност бараат многу знаење, политичка волја и позитивна енергија за нивно спроведување. Политичките одлуки за многу прашања кои се врзани со економскиот развој можат да го олеснат или воопшто да го успорат или блокираат посакуваниот развој. Одржувањето на подолг рок и стабилноста на политичките одлуки, планови и мерки можат само да даваат позитивни насоки за реализација на многу барања кои се поставени пред Македонија за многу сектори меѓу кои е секторот за енергетика. Инвестициите во енергетиката исто така зависат колкава е политичката подршка за енергетските проекти. Лобирањето и добрите преговарачки способности се неопходни за привлекување на инвеститорите и остварување на посакуваните цели пред Енергетската заедница и Европски политики. Економскиот и политички предизвик за енергетскиот сектор во Македонија и постоење на позитивна инвестициона клима само ќе се обезбеди стабилно и сигурно движење кон одржлив енергетски развој на Македонија. 39

39 4.3.Законодавна рамка Еден од најважните фактори кој го потикнува развојот на ОИЕ не е можно без добро подготвен закон и подзаконски акти со кои ќе се регулираат сите насоки и процедури на имплементација на ОИЕ. Во оваа рамка потребно е да се нагласи дека Законот за енергетика донесен во Сл.Весник на РМ, бр.16 од година проблематиката на ОИЕ ги обработува сите преземени мерки од страна на Владата на РМ за искористување на ОИЕ со законска подршка од член 144 до 153. Во член 144 од Законот за Енергетика се укажува на обврската на Владата на РМ на секои 5 години да носи Стратегија на ОИЕ, а средствата за изготваната Стратегија обвзано е да се обезбедат од Буџетот на РМ; член 145 став 1,2,3 и 4 се дефинираат целите, мерките за подршка, повластена тарифа, издавање на сертификат за гаранција на потеклото на електрината енергија, спонзорства и државна помош; член 146 став 1 обврска за носење на Акционен план за ОИЕ за период од 10 години, со став 2 се дефинираат мерките за искористување на ОИЕ, во став 3 се наведува обврската за носење на извештај за реализацијата на Акциониот план на ОИЕ а со тоа се дава подршка за носење на новата стратегија; член 147 издавањето на гаранција за потеклото од ОИЕ од 1 MWh и нагоре; и член 148 се носи Правилникот за ОИЕ. Од член 149 се потврдува статусот на повластен производител на ЕЕ од ОИЕ; член 150 откуп на произведената ЕЕ од ОИЕ по повластени тарифи; член 151 наведени се условите кои треба да бидат исполнети од страна на ППОИЕ; член 152 обврската на ППОИЕ да ја предава на операторот на пазарот на елeктрична енергија; и член 153 ги наведува обврските на операторот на пазарот,склучување на договор со ППОИЕ, цените, количините и начинот на плаќање се дефинираат со претходно склучениот договор и обврската на снабдувачите и трговците при издавањето на фактурирањето на сметките да се наведи процентот на учество на ОИЕ и просечната цена од став 7 на овој член. 40

40 4.4.Административна регулатива Директивата 2009/28/ ЕС според која се врши промоција на обновливите извори потребно е да се нагласи дека за да биде успешна завршена промоцијата потребно е преземање на посебни мерки за неисполнување на барањата според член 13, 14,16, и од 17 до 21 член на директивата 2009/28/ЕС. За исполнување на условите од директивата се преземени 13 мерки и тоа (15) : 1. Првата мерка ги содржи сите потребни елементи од постоечката национална и регионална регулатива кој се однесува на постапките за овластување, сертификација и лиценцирање и просторно планирање за постројки, преносна и дистрибутивна мрежна инфраструктура кои се реализираат преку: Законот за енергетика; Законот за градење; Закон за градежно земјиште; Закон за просторно и урбано планирање; Закон за земјоделско земјиште; Закон за концесии и јавно приватно партнерство; Закон за води; Закон за животна средина; и Закон за експропијација. 2. Втората мерка ги содржи надлежните министерства или органи како и нивните обврски посебно во сите области: Влада на Република Македонија Министерство за економија сектор енергетика Министерство за транспорт и врски Министерство за финансии Локална самоуправа Министерство за животна средина и просторно планирање Регулаторна комисија за енергетика Агенција за енергетика Катастар на недвижности Државен инспекторат за градежништво и урбанизам Оператор на електродистрибутивна мрежа (ЕВН Македонија АД) Македонски електропреносен систем оператор (МЕПСО АД) 3.Третата мерка се однесува на предвидената ревизија за издавање на овластување за градба или проширување на објектите за производство на енергија со цел да се преземат соодветни мерки доколку постои причина за тоа. (15) Акционен план за ОИЕ за РМ 41

41 4. Четвртата мерка се однесува на преглед на постоечките и планираните мерки на регионално и локално ниво (начин на субвенционирање). Клучните проблеми и непотребните бариери кои настануваат првенствено се од голем број на инволвирани институции, недостиг на координација помеѓу инволвираните органи а тие можат да бидат следни: детектирани пречки во процедурата за добивање одобренија, сертификати и лиценци, нивото на администрација кое е одговорно за спроведување на постапките, правилно информирање на производителот на обновлива енергија или дали се добива правна помош на нивните барања, непостоење на меѓусебната координација помеѓу различните административни органи, постоењето на едношалтерски систем кој не функционира и непостоењето на временска рамка за одговор и просечно време за одлучување на барањата, брзината на постапките зависат и од видот на технологија, потреба од помали постапки за веќе инсталирани мали инсталации и се бараат дополнителни информации, необјавени податоци за плаќањето на одредени надоместоци, административни трошоци, непостоење на службени напатствија за одредени постапки како и недоволни обуки за воведените новини при постапките за издавањето на овластувањата, лиценците и сертификатите за користење на ОИЕ. Можеме на крај да заклучиме дека за да се завршат сите овие големи процедури потребни се 2 до 3 години кои се најголемите ризици на дејствување и спроведување на развојот на ОИЕ. Надминување на административните бариери, законските прописи и процедури треба да ги намалат инволвирањето на големиот број на институции, намалување на документацијата за поднесувања на барањата за користење на ОИЕ кои ќе значат олеснување на потенцијалните инвеститори. 42

42 5.ПРЕДИЗВИЦИ ЗА СПРОВЕДУВАЊЕ НА СОЛАРНАТА ЕНЕРГИЈА 5.1.Економија Како што енергијата е основа на самиот живот, идеите се извор на иновација, така иновацијата е витален извор на сите човечки промени, подобрувања и зголемен прогрес. Ted Levitt Треба да го имаме во предвид фактот дека не се само ограничени природните фосилни ресурси туку и ограничените финансиски средства ја креираат во преден план постоечката економија на земјата. Кога би се креирал таков план со кој ќе ги спои знаењето и искуството од една страна и најновите технолошки достигнувања од друга страна, а сето тоа во границите на дозволениот и ограничен буџет во земјата, би требало да се постигне или да се приближи до точната цел која е поставена и е предизвик како на локално, национално па се до глобално ниво а таа цел е воведување на нови иновации кои се клучен двигател на економијата. Како нова иновација која допрва треба да се развива и гради, а која нуди можни решенија за излегување од тешките ситуации со кои се справува државата, а кои во иднина можат да предизвикуваат колапс на економијата е начинот на призводството на енергија. Енергијата како посебен сектор во економијата има големо влијание. Современото општештво т.н. современиот начин на живеење бара и голема потрошувачка на енергија а со тоа треба реално да се очекува намалување на цената на електричната енергија, но во овој случај тоа е во спротивност со пазарните закони наместо намалување имаме постојан раст на трошоците за потрошената електрична енергија која со себе повлекува и зголемување на трошоците на животниот стандард на луѓето. Од тие причини Македонија е исправена пред предизвикот од спроведувањето на обновливите енергенси кои ги има неограничено и што е најбитно за нивно обезбедување трошокот е нула. Макроекономската политика на Македонија се стреми кон долгорочен одржлив економски развој, економска стабилност, зголемување на конкурентноста на економијата, зголемување на работните места а со тоа и одржување на повисоко ниво на животниот стандард на населението. Оваа политика на долгорочен одржлив економски развој може само да се остварува преку преземање на мерки и активности во : даночната, фискалната, царинската политика, подршка на иновативноста, привлекување на домашни и странски инвеститори, менување на економската инфраструктура на земјата, развој на човечки ресурси, зголемување на извозната политика а намалување на увоз на енергенси како и стабилност на цените со одржување на нивото на стабилен девизен курс на денарот во однос на еврото како би се создале поволни услови и амбиент за долгорочен економски развој кога се знае дека Македонија е зависна од голем увоз на електрична енергија и енергенси и поради недостаток на производство на машински технологии, Македонија е увозно зависна земја од новите технолошки достигнувања. 43

43 Ако се знае дека во економијата за секој производ влегуваат неколку главни трошоци како што се: суровина, енергија и работната рака. Со чистата и евтина енергија, за која се стреми Македонија да се добие со користењето на ОИЕ, практично ќе се реши проблемот со конкурентноста на економијата. Цената на суровините кои се базираат на светските берзи, а кои Македонија ги плаќа според диктирањето на развиените земји, е само уште еден предизвик за вртење на вниманието на економијата кон создавање на услови за масовна употреба на ОИЕ и намалување на работната рака, за намалување на трошоците да се добие поконкурентен производ значи загрозување на животниот стандард со посебен акцент на социјалната група на населението. Решение на тоа е само намалување на цената на електричната енергија, односно треба да забележиме дека енергијата е основната движечка сила на нашата економијата. Индикаторот Бруто домашниот производ БДП (анг. Gross Domestic Product GDP) е централна макроекономска категорија, преку која се мери вкупната економска активност на една земја ( 16). Нивото на развој на било која економија и животниот стандард во општеството се прикажува преку основниот индикатор БДП по глава на жител. Колкава е стапката на БДП ќе значи дали тоа општество создава дополнителни економски ресурси кои ќе можата да ги задоволат тековните потреби на земјата и ќе создадат можност за инвестирање во иднината, имплементација на нови технологии, создавање на конкурентност во економијата, зголемување на вработувањата како би се решиле социјалните и еколошките проблеми кои се во кохезија (врска) со движењето на економијата. Табела бр.8 : Индикатор бруто-домашен производ (БДП) во (%) Р.бр Држави 2012 г 2013 г 2014 г 2015 г 2016 г - до прво тромесечие 1 Македонија -0,5 2,9 3,5 3,7 3,7 2 Србија -1 2,6-1,8 0,8 1,8 3 Црна Гора -2,7 3,5 1,8 3,4 3,7 4 Босна и Херцег. -0,9 2,4 1,1 2,8 2,6 5 Албанија 1,6 1,1 2 2,6 3,2 6 Косово 2,8 3,4 1,2 3,6 3,6 Извор : Од статистички податоци можеме да заклучиме дека нашата економија се движи во нагорна линија на долгорочен и стабилен зелен развој на економијата. Македонија како членка на Групацијата на Светска банка од 1994 година, најголемата финансиска подршка ја добива од Меѓународната банка за обнова и развој (IBDR) за брзиот и позелен економски развој преку одржливо искористување на природните ресурсите. (16) извор (Wikipedia - GDP) википедија- БДП 44

44 Светска банка со своите забелешки смета дека најважни интервенции во македонската економија треба да се направат во секторот на енергетика во насока на создавање на нови инвестиции за чиста и ефикасна енергија. Како механизми кои ги презема државата за финансиска подршка можеме да ги разликуваме на (17 ) : Мерки и активности кои ги презема државата како финансиска подршка а кои ќе паднат на товар на крајните потрошувачи (разработено во 6-та тема) се : Склучување на договор за повластена тарифа; Добивање на зелени сертификати доказ за потеклото на електричната енергија од ОИЕ; Објавување на тендер за купување на електрична енергија од повластените производители на електрична енергија; Мерки и активности кои ги презема државата како финансиска подршка а кои паѓаат на товар на даночните обврзници се: Фискални мерки: Данок на добивка за разлика од другите балкански и европски земји во Македонија овој данок бележи најнизок процент на плаќање, може да се согледа следната табелата: Табела бр.9 : Движење на данокот на добивка во Балканските и Европските земји Р.бр Држави Данок на добивка Балкански 1 Црна Гора 9 % 2 Македонија 10% 3 Босна и Херцег. 10 % 4 Србија 15 % 5 Албанија 15% Европски 1 Бугарија 10% 2 Словенија 17% 3 Хрватска 20% 4 Австрија 25 % 5 Грција 29 % 6 Италија 31,4 % 7 Франција 33,3 % 8 Германија 30,175 % - 33,325% Извор : (17) Програма на Владата на РМ

45 Даночни ослободувања посебно е за странските инвеститори кои се ослободени 10 години од неплаќање на данок на добивка, данок на додадена вредност и персонален данок; Царински ослободувања можност за увезените суровини и опрема во царинскиот зелен канал на немаат данок; Инфраструктурна подршка доделување на земјиште: Субвенции отворање на нови работни места и стимулирање со доделување на неповратни средства: Добивање на зелени кредити и доделување на грантови за подршка и развој: Овие кредити ги издаваат банките кои се во сопственост на земјите членки на ЕУ, и следејќи ги праксите од матичните земји а во договор на државата даваат зелени кредити кои се строго наменети за инвестиции за користење на обновливите извори и изградба на соларни централи. Примамливите кредити се со ниска каматна стапка во зависно од висината на кредитното задолжување со грејс период на отплата, а временскиот период на враќање за 84 месеци или 7 години, толку колку што во просек се враќа инвестицијата за соларна т.н. фотоволтаична електрана. Примерок : Силк Роуд банка ад.скопје (стар назив Алфа Банка Скопје) Информативен пример за Зелен еко кредит Износ на кредитот 3.000,00 ЕУР ,00 ЕУР ,00 МКД Рок на отплата 84 месеци 84 месеци 84 месеци 84 ме Грејс период 6 месеци 6 месеци 6 месеци 6 мес Износ на камата за време на грејс период Месечна рата од 6-тиот до 12-тиот месец 757,00 денари 2.266,00 денари 1.125,00 денари ,50 денари 9.124,50 денари 2.923,00 денари Месечна рата после првата година 2.952,00 денари 9.828,00 денари 3.047,00 денари денар Фиксна каматна стапка за првата година 4,90% 4,40% 7,50% 7,00% Каматна стапка после првата година * 7,00% 7,00% 9,00% 9,00% Годишна стапка на вкупни трошоци (СВТ) 6,05% 5,98% 8,93% 8,77% Провизија за администрирање на кредит 0 денари 0 денари 0 денари 0 ден Трошоци за аплицирање 0 денари 0 денари 0 денари 0 ден Пресметана камата (за цело времетраење на кредитот, во услови на редовна отплата на кредитот) ,00 денари ,00 денари ,00 денари денар Трошоци за меница 200,00 денари 500,00 денари 200,00 денари 500 д Вкупни трошоци на кредитот ,00 денари ,00 денари Вкупен износ што го плаќа корисникот на кредитот ,00 денари ,00 евра ,00 денари ,00 евра Извор : ,00 денари ,00 денари дена дена 46

46 Доделувањето на грантови преку Светка банка од страна на Глобалната еколошка установа (GEF) остварени 100 проекти само за 2015 година со нивно целосно финансирање вредно SAD $ (18). Мерките кои ги превзема државата, претходно образложени, го потврдува фактот дека способноста за инвестирање во големи енергетски објекти на релативно мала економија каква што е македонската, е невозможна за реализација и затоа се потребни дополнителни финансиски средства. Вкупната инвестиција за реализација на Стратегијата за искористување на ОИЕ во РМ до 2020 година е проценета на вредност од околу 1,5 милјарди евра, од кои само на фотоволтаичните системи отпаѓа на околу 80 мил.евра. Во стратегијата е планирано постепено преминување кон ефикасни објекти, енергетски современи технологии со најсовршени техничко-технолошки решенија. Интезитетот на овие технологии се должи на преземените мерки за енергетска ефикасност односно штедење на енергија кое ќе биде едно од олеснувањата на економијата. Заштедата на ресурси во циркуларната (кружна) економија е сршта на транзицијата во нискојагленородна економија. Економија Енергетика Екологија На крај заклучокот е следен, за развиена Македонија потребни се инвестиции во енергетскиот сектор, примарно насочување на мерките за заштеда на електрична енергија, флексибилни политики кои ќе создадат услови за што поголемо искористување на расположливата, еколошки прифатлива обновлива енергија, со посебно внимание на соларната енергија. (18) 47

47 5.1.1.Намалување на зависноста од увоз на електрична енергија Производството и потрошувачката на електрична енергија треба да биде избалансирана, а тоа од економски аспект би значело и помалку зависни од увоз на енергенси и електрична енергија. Но, Македонија е увозно зависна: примарно од јаглен, гас и нафта кои претставуваат основни суровини без кои би дошло до застој во целото општествено дејствување. секундарно од електрична енергија која се увезува при поjaвени недостатоци од тековното производство на електричните централи. Основна стратешка цел во Стратегијата за развој на енергетиката на РМакедонија до 2035 година е намалување на увозната зависност. Мерки кои треба да се преземаат за добивање на позитивни ефекти се : 1. Подобрување на енергетската ефикасност во сите сектори со зголемени инвестициони активности; 2. Изградба на нови енергетски централи за производство нa електрична енергија и топлинска енергија; 3. Употреба на обновливи извори на енергија; 4. Формирање на резерви на нафта и нафтени деривати. Подетално ако се разгледа овој проблем на зголемување на увозот во енергенти и електрична енергија можеме точно да утврдиме дека потеклото на ваквиот проблем лежи во тоа што Македонија располага само со нискокалоричен (неквалитетен) јаглен. Табела бр.10 : Увоз на енергенси ( илјади тони ) Р.бр ОПИС 2010 г 2011 г 2012 г 2013 г 2014 г 1 Енергенси Извор : Државен завод за статистика Табела бр.11: Увоз на електрична енергија по просечна-берзанска цена и вредносно изразено 2010 г 2011 г 2012 г 2013 г 2014 г 2015 г Kwh /mwh ,56 59,06 49,51 47, мил. 147 мил. 152 мил. 125 мил. Извор : Извештаи за работата на РКЕ на РМ од година 48

48 График бр.5 : Процентуално учество на увезена енергија во потребната енергија 40 30,1 32,07 38,15 33, , год 2011 год 2012 год 2013 год 2014 год 2015 год 2010 год 2011 год 2012 год 2013 год 2014 год 2015 год Извор : Извештаи за работата на РКЕ на РМ од година Во зависно од погоре изнесеното можеме да заклучиме дека големиот процент кој отпаѓа на увоз на енергија и увезени енергенси можеме да ја утврдиме узвозната зависност на Македонија и уште поголемата причина за тоа да ги насочиме сите расположливи средстава за зголемување на употребата на обновливи извори на енергија. Со исплатените финансиски средства за увозот на електрична енергија и увозот на основните ресурси за производство на електрична енергија на инсталираните термоцентрали, може тие средства да се пренасочат во финансиска подршка на планираните проекти за инсталирање на централи за ОИЕ. Со ваквото темпо на искористење на јагленот со кој располага РМ се предвидува до 2035 година да резервите од оваа суровина бидат сведени на минимум, и доколку РМакедонија не го пренасочи своето производство на ОИЕ тогаш ќе биде целосно зависна од увоз на енергија каде предвидувањата за движењето на цената на берзите за увезената енергија е околу 50 /MWh, а периодот после тоа е предвидено да се зголеми на 90 / MWh. Со ова се потвдува сериозноста на европските препораки за користење на ОИЕ, меѓутоа со нагласување на предвидената Стратегија за развој на енергетиката до 2050 година се планираат да се исфрлат од употреба фосилните горива кои имаат штетно дејство врз животната средина. Табела бр.12 : Споредба на изградена Термоцентрала и Фотоволтаична централа Основни податоци Термоцентрала Фотоволтаична на јаглен централа Потребен инсталиран капацитет 200 MW 857 MW Број на работни часови годишно 6000 h/год 1400 h/год Произведена количина на електрична енергија 1200 GWh/год 1200 GWh/год Специфична цена на инвестиција 1800 /kw 1000 /kw Вкупна инвестиција 360 мил. 857 мил. Цена на гориво ( јаглен ) 20 /t 0 /t Потрошувачка на јаглен за производство на 1 kwh електрич.е. 1,35 kg/kwh - Потребна количина на јаглен за ова производство 1620 kt/год - Трошок за гориво на годишно ниво 32 мил. /год - Вкупна потребна површина за изградба - 24 км 2 Работен век 40 год 40 год Вкупен трошок за гориво за 40 години 1296 мил. 0 Вкупно трошок за инвестиција и гориво за 40 години 1656 мил. 857 мил. Извор : Декарбонизација на производство на електрична енергија од проф.д-р Константин Димитров и м-р асс.огнен Димитров 49

49 Од оваа табела може да се дадат одговори на многу дилеми и прашања но истовремено да се потврди инвестицијата во ОИЕ е оправдана и економски подржана, бидејќи во оваа инвестиција трошокот е еднократен при изградбата, цената на потребното гориво е нула, емисија на штетни гасови нема и најважното е дека увозната зависност на Македонија за енергенси нема да постои и нема да е на штета на економијата. Трошоците кои се потребни за набавка на суровина ако ги пренасочиме кон инвестиција на ОИЕ тогаш Македонија ќе биде енергетски независна. Уште една потврда за инвестирање во соларната енергија. 50

50 5.1.2.Отворање нови работни места Големите развиени земји во последната деценија се соочуваат со нов, глобален предизвик, стимулирање на производство на електрична енергија од еколошки чисти и обновливи извори. Овој предизвик со себе носи нови инвестиции кои значат одржлив економски и енергетски развој, користење на современа зелена технологија и обезбедување на ново отворени зелени работни места. Шансата за стабилна и просперитетна работа за оние квалификувани професионалци кои се интересираат и кои немаат работа се точно овие зелени професии, кои се појавуваат во секторите како нискојагленородна економија, декарабонизиран енергетски сектор, транспортниот секор без испуштање на штетни издувни гасови, градежниот сектор со висока енергетска ефикасност и секторот за животна средина со високи мерки на рециклирање на отпадот и заштита на природата. Во суштина зелените работни места се нераскинлива врска со производен процес воден од заштита на квалитетот на животната средината и заштеда на енергија енергетска ефикасност. Дефинирањето на овој поим се одвива на три начини ( 19 ) : Индустриска со вложениот труд се добива на производ или услуга со кои се подобрува квалитетот на животната средина или извршување на некоја економска активност. Од аспект Професијата нивото на технологиите ја формира потребата од стручни работни места. Нормативна за извршените работи обезбедување на достојни плати, еднакви можности за излез од сиромаштијата. Во современи услови на делување потребни се да се направат прецизни проценки и проекции на работни места за да се надминат значителни недостатоци кои по некое непишано правило се превидуваат за да потоа се има пречки на било која позиција од работно место. Можноста да се идентификуваат бариерите поврзани со создавање на зелените работни места во РМакедонија се големи бидејќи добар дел од работната сила во Македонија својата егзистенција ја обезбедува во сивата економија со скратено или продолжено работно време без соодветно евидентирање и сезонско работење најчест случај со градежништвото и земјоделството. Бариерите само ја задржуваат можноста од промовирање на идеата за зелени работни места. Во основа бариерите можат да бидат : од организационен карактер, финансиски, правни, политички, технички и најважното бариери во системот на стручното образование и обуките за доквалификација на работната сила. Образовниот систем мора да се прилагоди на новите побарувања на пазарот на труд, каде младите треба да се свесни за неоподноста од знаење и поседувањето на вештини кои се развиваат во овој процес на зелени работни места. Доколку не се отстранат овие бариери, поради сеуште повисоката стапка на невработеност која за 2015 година е 27,3%, со постојан тренд на намалување (подетално во табела бр.12) не се исклучува можноста од иселување на младите особено од руралните подрачја каде емиграцијата е масовна, и затоа (19) ) проф.д-р Пеце Недановски Унив. Св.Кирил и Методиј - Економски факултет Скопје Зелени работни места потенцијал, можности, предизвици 51

51 овој зелен раст треба да ги потикне инвеститорите и институциите во носење на нови засилени мерки за отворање на работни места преку имплементација на програмата на ОИЕ. Табела бр.13 : Движење на стапката на невработени лица Р.бр Држави Стапка За 2015 г Р.бр Години Стапка на невработеност во Р Македонија 1. Германија 7,2 % 2. Франција 24,7 % г 27,3 % 3. Италија 40,3 % 2014 г 28,0 % 4. Австрија 10,6 % 2013 г 29,0 % 5. Хрватска 43,0 % 2012 г 31,0 % 6. Словенија 16,3 % 2011 г 31,4 % 7. Бугарија 21,6 % 2010 г 32,1 % 8. Грција 49,8 % Извор : Најголема примена на концептот зелени работни места со досегашно искуство е реализирано во високите развиени земји како САД, Канада, Австралија, Кина, Јапонија како и земјите членки на ЕУ, преку стапката на невработеност која е доста ниска, според табела бр.12 се докажува позитивниот тренд на вработување со ново отворените зелени работни места како последица од употребата на ОИЕ. Европа сигурно чекори кон идејата до 2050 година да премини на обновливи извори на енергија. Со планираните ново отворени работно места во првичните донесени стратегии предвидени до 2020 година, Европската комисија планирала над 5,7 милиони работни места кои со анализата според статистичките податоци од Меѓународната агенција за обновлива енергија IRENA развиените економии ги надминуваат своите очекувања. Една од најдинамичните области на вработување се точно обновливите извори на енергија каде се зависни од индустриските прегрупирања, напредокот на технологијата како и најважниот клуч се несигурните национални политики. Инвеститорите ги посочуваат првичните забелешки и соочувањето со новонастанатите проблеми од ниското стручното образование и недостигот од одредени професии на расположливата работна сила кои ги дефинираат како тесните грла на обновливите извори на енергија занимања кои се идентификуваат како тешко да се потполнат подсектори на обновливите извори на енергија и тоа: Енергија на ветрот проектанти, аналитичари, ИТ инжинери, електричати механичари и градежни работници; Фотоволтаичната енергија монтери, одржувачи и соларни инспектори; Хидроенергијата инжинери за одржување, техничари, електричари; Геотермалната обучувачи и геотермални инжинери; и Биоенергијата инжинери за дизајн, обучувачи како и сервисери. 52

52 За да се разберат целосно благодетите на овој тренд креирање на нови работни места од обновливи извори на енергија, може поблиску да се објасни со анализа на графиконот бр.6 во кој се гледа раздвиженоста од отворените работни места по години: График бр.6 : Најпобарувана работна сила во пооделни сектори Сектори 2013г 2014г 2015г Фотоволтаични системи *************** Течни биогорива ************ Ветар ********* Биомаса ******** Соларни сис.за греење/ладење ****** Биогас ***** Геотермална *** Мали хидроцентрали ** Концентрирачки сол.системи * Работна сила 6,5 мил. 7,7 мил. 8,1 мил. Извор : International Renewable Energy Agency IRENA Од ова може да се заклучи дека најефикасен модел на вработување во последните години се обновливите извори на енергија. Најдинамични вработувања се во подсекторскиот дел на фотоволтаичните (PV) вработувања и вработувањата во енергијата на ветрот. Генерално земено вработувањата во фотоволтаичните вработувања како најинтересни вработувања кои го зазамаат првото место на вработување, наназад ако се анализираат добиваат извесни тубуленции. Причината на водењето на нестабилните политика во европски земји посебно во Германија кога државата ги напушта субвенционирањата и намалување на тарифните модели во период на економката криза се забелезале извесни отпуштање и банкротирање на производители или намалено производство од 43% во 2007 год на 12% во 2012 год и пренасочување на производството од Европа како водечка во оваа област, во Азија, Јапонија и Кина каде се бележи зголемено производство од соларните фотоволтаични системи на 64% а со тоа се ублажуваат проблемите на вработувањата на глобално ниво. Оваа анализа е само доказ дека соларната фотоволтаична технологија е само доказ дека нуди и ветува најдобри решенија за производство и пристап до почиста и поекономична енергија. 53

53 5.1.3.Зголемување на животниот стандард и подобрување на социјалната политика во Р.Македонија Социјално зелениот раст треба во себе да ги опфати сите позитивни и негативни страни на оштественото делување и да се максимизира нивото на вклученост во сите аспекти на државата за поодржлива економија. РМакедонија се карактеризира со висок степен на социјален диспаритет (нееднаквост) што во голема мера го отежнува креирањето и имплементацијата на енергетските политики од причина што нискиот степен на социјала е проследен од низок степен на образование, кое е од претходното образложение е еден од приоритетите за вработување а со тоа и зголемување на животниот стандард. Во основа секој нареден чекор е поврзан од претходниот проблем. Р Македонија се карактеризира со значителна економска, социјална и културна разлика по различни урбани или рурални области. Социјалните групи се разликуваат во поглед на примањата и вработувањата, знаење и вештините, обазованието и професиите, возраста и полот, урбаната или руралната локација. Откако се препознаат проблемите можат со партиципативен пристап да ги спроведуваат зелените политики. Со носење на мерки, најлесно можи самата држава да помогни на социјално ранливите категории во процесот на економското преструктуирање. Една од мерките кои државата ги презема а се наведени во самата стратегија за развој на енергетиката е во делот на субвенционирање т.е. субвенционирањето не е едно насочено само спрема производителите на обновливите извори на енергија туку и субвенционирање на потрошувачите со посебно внимание на социјалните групи со изготвување на посебни програми. Обезбедување на благосостојба за сите жители на општеството и не е така помалку важно од било која идеја која се сака да се постигни. Со цел да се заштитат социјално загрозените домаќинства од 2010 година се спроведуваат измени во Законот за енергетика и подзаконските акти и со примена на европската директива 2003 /54 / ЕС која се грижи за социјално необезбедените груги со неплаќање на сметки или ослободување делумично од настанатите трошоци за потрошена електрична енергија. Енергетската сиромаштија во себе вклучува одреден број на причини како: Домаќинства со слаби финансиски приходи, цената за плаќање на сметкита да не надминува од 10%, неефикасна употреба на енергијата, слабо енергетски ефикасни домови, финансиски преотеретено семејство (случај каде поради болест, стари изнемоштени неподвижни лица, пензионери, мали деца и невработени лица кои се најголем дел од денот или постојано присутни во домот). Доколку не се реагира навреме тогаш државата може да се соочи и со поголем проблем поради недоволно користење спрема потребите на овие категории а тоа доведува до здравствени проблеми за кој државата дополнителни ќе има проблеми. Со проектот енергетска сиромаштија се опфатени постојаните корисници на социјална помош со субвенционирање на 12 евра од сметка и во 2014 година се пријавени за ваквиот вид на субвенција за домаќинства кои ќе го користат проектот Програма за субвенционирање на потрошувачката на енергија. 54

54 5.2.Екологија Човекот во 20-от век веројатно на Земјата и направи повеќе штета отколку во текот на целото нејзино постоење. - Zak Iv Kusto Заштита на животната средина Најголемиот предизвик на денешницата претставува заштитата на животната средина. Квалитетот на воздухот е основната причина за водење на здрави животни навики во комфорната средина и окружување. Секојдневно се соочуваме со климатските промени кој вооедно претставуваат досега најголемата закана на екологија. Ако подетално се разгледуваат настанатите климатски промени низ годините тогаш се предвидуваат можни сценарија со кои ќе се соочи во иднина планетата земја. Во денешно време загрозувањето на животната средина потекнува од скори сите зголемени економски и социјални човечки потреби и активности. Целта на анализата е да се утврдат кои се влијанија врз животната средина делуваат, детектирање на проблемите, сведување на трошоците на минимум како и да се направи оптимален избор на модели и мерки за заштита на животната средина. Една од основните мерки кои ги воведе РМакедонија според Европските директиви е зголеменото учество на ОИЕ, и изготвувањето на основната Стратегија за развој на енергетиката во која единствената состојба која има најмногу предизвици е заштитата на животната средина од емисијата на гасови и стакленички гасови. Во делот на усогласување на енергетските политики на РМакедонија со Европските директиви за ОИЕ, преземени се пакет мерки во кои најголемата заложба на светско ниво е намалување на емисијата на стакленички гасови на 20%, за да втората стратегија до 2035 година се потпише за намалена емисија сега на 40% и планираната стратегија до 2050 година залагањето да биде со највисок процент на намалување од 80% до 95% споредбено земено со 1990 година. Табела бр.14 : Проекција на CO 2 Р.бр ОПИС 1995 г 2000 г 2005 г 2010 г 2013 г 2014 г 1 CO 2 емисии во 100% 99,8% 103% 94,8% 88,1% 83,9% ЕУ (%) Извор : Р.бр ОПИС 2010 г 2011 г 2012 г 2013 г 2014 г 2015 г 1 CO 2 емисии во Македонија ( kt ) Извор : Државен завод за статистика 55

55 График бр.7 : Емисија на CO 2 по сектори 9% 9% 6% 5% 10% енергетика топлина транспорт индус.процеси отпад 61% земјоделство Извор : Државен завод за статистика Од оваа табела може да се забележи дека единствениот сектор кој најмногу отскокнува при загадувањето на воздухот со емисии на стакленички гасови, е во секторот енергетика, и затоа сите преземени мерки, стратегии, политики, позаконски акти, и усогласување со европските политики се насочени кон заменување на фосилните горива со користење на ОИЕ. Климатските промени се огромен предизвик за сите. Без преземање мерки за климатските промени се очекува да се уништат природните ресурси и да влијаат врз животната средина. Овие промени кој се глобален проблем можат да се решаваат единствено само преку дефинирање на финансиски пристап. Табела бр.15 : Инвестиции и трошоци за заштита на животната средина во 000 илјади ден Година Инвестиции Трошоци Извор : Државен завод за статистика на Р Македонија Загадувањето на животната средина влијае врз здравјето на човекот, живите организми и растенијата. Стаклените честички влијаат на здравјето на човекот а неговите токсични дејства го уништуваат централниот нервен систем, кардиоваскуларни болести, честа главоболка, вртоглавица, замор и редуцирана ментална способност и во најлош случај смрт на човекот. Како резултат на тоа статистиката бележи изгубени работни денови, земање на боловања, здравствени прегледи за кои произлегува економски трошок од 253 мил.евра годишно или 3,2% од БДП, забележени 1350 смртни случаеви. Воспротивно со преземање на мерки за ублажување на штетните емисиите на CO 2 и исфрлање од употреба на фосилните ресурси и наметнување на употребата на ОИЕ може да се одбегнат 800 смртни случаеви годишно или заштеда на трошоците во здравството околу 151 мил.евра годишно (20). (20)- Зелен раст на РМ-проценка за земјата 56

56 РМакедонија презема мерки кои преку изготвување и донесување на стратешки документи а тоа се: Закон за животна средина, Третиот национален план за климатски промени и Првиот двегодишен ажуриран извештај за климатските промени. Една од мерките кои ги планира Македонија да ги преземе е изградбата на Соларни електрани со кои се планира да се ублажат емисиите на CO 2 на 37 kt помалку. Табела бр.16 : Детален преглед на мерката Соларни електрани Политика/мерка за ублажување Тип Опис Сектор Релевантни плански документи,закони и регулаторни акти Техничка Соларни електрани Изградба на соларни електрани Снабдување со енергија -Уредба за повластени тарифи за ЕЕ од ; -Стратегија за развој на енергетиката на РМ; -Стратегија за ОИЕ Претпоставки за моделирањето Времанска рамка за реализација Редукција на CO 2 (kt) vo 2030 год. 37,2 Специфични трошоци ( /t) во 2030 год. -21,9 Се предвидува изградба на дополнителни 180 MW соларни електрани до 2035 година Извор : Национални придонеси кон климатски промени РМ, јуни 2015 Врз основа на ова може да се заклчи дека изградбата на Фотоволтаичните централи не се закана за животната средина и нема испуштање на никакви штетни емисии на CO 2. Генерално не се забележани негативни влијанија од инсталирањето и експлоатацијата на фотоволтаичните централи кои приизготвување на документација за отпочнување со работа од страна на министерството за животна средина овие влијанија се краткотрајни и незначителни, но единствена забелешка останува од несоодветно управување со настанат отпад, но бидејќи временскиот рок на употреба е над 20 години тогаш неможе да стане збор за нарушување на квалитетот на животната средина. Откако ќе го помине својот животен век оваа техника, донесени се закони за регулирање на тие промени со законот за електронски отпад. 57

57 5.2.2.Глобално затоплување на земјината топка Емисијата на стакленички гасови е причината за глобалното затоплување. Ефектите од емисијата ќе предизвикаат големи економски и социјални последици. А како последици се зголемените температури, врнежите зголемени на м 2, глечерите се топат а се зголемуваат нивоата на морињата а се почести се непредвидени брзини на ветрови, појави на суши или се почести поплави. Предизвик на сите земји е Кјото Протоколот со кој се дефинирал глобалното маналување на емисијата на стакленички гасови на 8%, а температурите да не се зголемат за повеќе од 2 С, а тоа е граница над која несмеат да се движат бидејќи тоа се неповратни последициврз еко-системите и планетата Земја Ефектот на стаклена градина Од согорувањето на фосилните горива се зголемува концентрацијата на јаглерод диоксид (CO 2 ) заедно со водената пареа (H 2 O) и метанот (CH 4 ) се причина за зголемена температура на воздухот а тој ефект се нарекува стаклена градина. Овој ефект се однесува на прекумерното зголемување на температурата на површината на земјината топка. Зголемувањето на температурата се должи на тоа што сончевите зраци кои доаѓаат на површината на земјата носат и топлина, тие се одбиваат и треба да се движат кон свемирот меѓуто тие остануваат во атмосверата блиску до земјината површина. Табела бр.17 : Позитивни и негативни влијанија од употребата на сончевата енергија Употреба на сончева енергија Изградба на фотоволтаични централи Позитивно влијание на сончевата енергија Економија Социјала Екологија Економски оправдани инвестиции Создавање на нови работни места Можност за намалување на увозот Подобрување на трговскиот биланс Создавање на енергетска сигурност Создавање на работни места Подобрување на животниот стандард Придобивки за јавното здравје Заштитување на социјално загрозените семејства Извор : Стратегија за енергетиката во РМ до 2035 година Намалена емисија на стакленички гасови Заштита на животната средина Негативно влијание на сончевата енергија Намалување на работните места во јагленовиот сектор Постоење ризик од енергетска стабилност 58

58 6.МОМЕНТАЛНАТА СОСТОЈБА ВО Р.МАКЕДОНИЈА И КОМПАРАТИВЕН ПРЕГЛЕД НА ДОСТИГНУВАЊАТА НА ДРУГИТЕ ДРЖАВИ ВО СВЕТОТ Успехот не е финален, неуспехот не е фатален храброста да се продолжи, е она што е важно. -Vinston Cercil 6.1.Енергетски биланс на Р. Mакедонија Со носењето на Законот за Енергетика задолжително е и носењето на Правилникот за енергетски биланси и енергетска статистика, врз кој се изработуваат и планираат сите биланси од претходни извршени анализи и усогласувања од страна на Министерството за Економија сектор Енергетика и Агенцијата за енергетика на РМ. Под Енергетски Биланс се подразбира индикативен плански документ и во истиот се прикажуваат потребите од вкупните количества на енергија и од одделните видови енергија во Републиката и можностите за нивно обезбедување со производство од домашните капацитети и од увоз (21). Основните показатели врз кои се разработуваат енергетските биланси се (22) : произведената електрична енергија, увозот, потрошените количини на електрична енергија и ако постојат услови за извоз на вишокот на електрична енергија. За точно да се планира колку на Македонија и е потребно количество електрична енергија и колку всушност се потребни количини на електрична енергија за да се задоволат основните потреби на државава, потребно е да знаеме колку точно троши Македонија во одреден период, а тоа е всушнот и основната појдовна точка за да знаеме колку треба да произведуваме или во обратен случај за колку ќе имаме недостаток од електрична енергија која ќе се задоволува преку увоз. Меѓутоа, прогнозирањето на потрошувачката на електрична енергија зависи од многу фактори и тоа: временски, економски, културни, фактори од социјална природа, и од други фактори кои не можат прецизно да бидат дефинирани а произлегуваат како резултат и последица од други појави. Врз основа на добро планираната потрошувачка на електрична енергија нареден чекор е да се направи добра анализа на целокупното производството на електрична енергија, од кои извори доаѓа најголемото произведено количество и кои мерки на претпазливост треба да се преземат за да не дојде до повеќе потрошено од произведеното количество на ЕЕ, со што би се зголемил трошокот на државата за направениот увоз. Ако таквата ситуација е постојана, Македонија да е зависна од увоз за да се покријаат недоволните количини од ЕЕ, тогаш со Стратегијата за развој на енергетиката на РМ за период до 2035 година и Стратегијата за искористување на обновливите извори на енергија во РМ за период до 2020 година се поставуваат високи цели и задачи, преземање на мерки на зголемeна енергетска ефикасност и зголемување на (21 ) Закон за енергетика (22) Правилник за енергетски биланси и енергетска статистика Сл.весник бр.138 од г. 59

59 стимулациите за поголемо искористување на обновливите извори на енергија. На енергетскиот биланс треба да се гледа со посебно внимание бидејќи тој има свој придонес во развојот на економијата. Со зголемување на уделот на обновливите извори на енергија во енергетскиот биланс треба да се очекува стимулирање на одржливиот развој. Моменталната состојба со ОИЕ во Македонија се прикажани според табела бр.17. Табела бр.18 : Регистар на електроцентрали за производство на електрична енергија од ОИЕ до година Тип на електроцентрали Фотоволтаични Мали Хидроцентрали Ветерници Биогас Вкупно Број на електроцентрали Вкупно инсталирана моќ [MW] 16,71 59,25 36,8 4, ,76 Планирано годишно производство [MWh] , , , , ,00 Извор : Агенција за енергетика на Р.М. Точните изработени енергетски биланси само можат да помогнат при планирањето и изработувањето на потребните планови и стратегии но со добро и прецизно изработување правците и насоките кои ќе се преземат треба да дадат позитивни резултати. рб 1 2 Табела бр.19 : Преглед на произведено/потрошено и увоз за 2015 година опис Вкупна потрошувачка на електрична енергија Вкупно производство на електрична енергија Производство на е.е. од необновливи извори Термоцен.,Хидроц.,и комб. Производство на елект.енергија од обновливи извори 2013 kwh 2014 kwh 2015 kwh 15/13 (%) 15/14 (%) ,18% -1,84% ,26% 4,56% ,85% 4,11% ,36% 111,20% 3 Увоз ,63% -13,57% Извор : Регулаторна комисија за енергетика на РМ извештај за 2015 Според овој податок може да се заклучи : дека треба да се охрабрува идејата дека увозот за 2015 г е намален во споредба со 2014 г скоро за целогодишно производство на електрична енергија од ОИЕ, што значи доколку се стреми државата да го следи овој тренд увозната зависност ќе биде намалена, а потрошувачката треба да има исто така тренд на намалување со преземајнето на мерките за заштеда и енергетска ефикасност на целата 60

60 држава. Од друга страна ова значи и намалени емисии на штетни стакленички гасови и заштита на животната средина. График бр.8 : процентуално учество на сите сектори во финалната потрошувачка на електрична енергија комерцијалени услужен ; 12% неенергетски потреби; 3% сообраќај; 28% домаќинства; 25% земјоделство и шумарство; 1% индустрија; 31% Извор : Стратегија за развој на енергетиката во РМ за период до 2035 година Располагањето со досегашните податоци и според сценаријата врз кои се планира развојот на енергетиката ќе се забележи раст во поглед на употребата на ОИЕ, намалено учество на необновливите фосилните енергенси и сведено на минимум увозот на енергија. График бр.9 : Вкупно потребна енергија проекција за 2035 година Јаглени; 24% Биомаса; 7% ОИЕ; 11% Увоз на енергија; 2% Природен гас; 23% Нафта; 33% Извор : Стратегија за развој на енергетиката во РМ за период до 2035 година Значи ако се задржиме на ОИЕ-споредба на 2015 година со 2035 година од 5,7% учество се зголемува дупло на 11% и овој зголемен процент, според мое мислење ќе падне на зголеменото инвестирање во фотоволтаичните системи. 61

61 6.2.Стратегија на Р. Македонија Политиката за искористување на ОИЕ на РМ се дефинира со Стратегијата за искористување на ОИЕ во РМ до 2020 година кој е клучен документ за креирање и имплементација на енергетската политика на РМ кој го има донесено Владата на РМакедонија на година врз основа и во согласност со член 144 став 2 од Законот за енергетика објавен во Сл. весник на РМ 16/2011. Овој документ кој е од стратешко значење се носи на секои пет години и се однесува на период за наредните десет години. Постојаните напори кои се прават како на национално така и на глобално ниво за решавање на проблемот околу загадувањето на животната средина, за потеклото на тоа загадување кое доаѓа со користењето на фосилните ресурси за производство на електрична енергија, недостатокот кој се подрива со увозна зависност на земјата за енергија, како да се обезбеди сигурност при снабдувањето на енергија и уште многу прашања за кои ќе се обезбеди одговор само со зголемено учество на обновливите извори на енергија. Паралелно на преземањето на голем број на активности и засилени мерки за користење на обновливите извори на енергија треба да се преземат активности за успешно да се спроведат мерките за штедење на енергијата и добивање на енергетска ефикасност во финалната потрошувачка на енергијата. Со растот на процентуалното учество на обновливите извори на енергија во крајната финалната потрошувачка на енергија, доведува до подобрена конкуренција измеѓу расположливите ресурси, намалување на трошоците на произведената енергија како и добивање на чиста економија. Изготвувањето на оваа стратегија е врз прифатените директиви од законската легислатива на ЕУ за промоција и користење на обновливите извори на енергија во која спаѓаат: ветрот, сончевата енергија, хидроенергијата, геотермалната енергија, биомаса, биогасови, енергија на бран, енергија на плима и осека. Основната и главна цел на оваа стратегијата е да се добијаат информации со детална анализа на тоа колкав е расположливиот потенцијал од обновливите извори на енергија, дали географската поставеност на земјата има допринос со располагањето на овие извори, какво ќе биде влијанието на обновливите извори врз целиот енергетски систем, дали тоа ќе влијае врз формирањето на цената, можноста од подржување на државата за можните потенцијални инвеститори, колку е можно поверодостојно да се испланира колкаво ќе биде производството од инсталираната моќ на овие извори, колкаво е нивното учество во целокупното производство, процентуалното учество во финалната потрошувачка, како за крај на тоа дали ќе се постигне посакуваната заштита на животната средина од користењето на обновливите извори т.н. можноста од намалување на емисиите на стакленичките гасови со користењето на овие извори. Од расположливите видови на обновливи извори посебно внимание од оваа стратегија ќе се посвети на сончевата енергија со посебен осврт на фотонапонските системи. Со носењето на оваа Стратегија за искористување на ОИЕ во РМ до 2020 година не бележи посебно искуство и затоа планирањето на очекуваните вредностите се претежно земени од искуствата на развиените земји. Географската позиција и клима во РМакедонија, со просечно годишно зрачење од kwh/m 2 и просечно дневно зрачење 62

62 од 3,8 kwh/m 2, ја прави земја со висик потенцијал за искористување на сончевата енергија од просечните Европски земји ( 23 ). И ако Македонија располага со голема расположливост на сончева енергија, таа во моменталната состојба на донесување на стратегијата, располага само со инсталирани термални системи за добивање на топла вода, додека за да се определи влијанието на произведена енергија од фотонапонски ситеми врз електроенергетскиот систем, бидејки се наоѓа во почетна фаза на имплементација на овие системи, може само да определи некакво ограничување за нејзината вкупна застапеност во електроенергетски биланс на земјата. Во стратегијата, според Регулаторната комисија се имаат донесено одлуки и правилници со кои се уредуваат дадените субвенции т.н. повластени тарифи за секоја технологија посебно зависно од тоа каква се инвестиционите трошоците и каков е економскиот ефект ќе има врз формирањето на цената на електричната енергија. Ако е предвидено да се ограничи инсталирањето на ФС на 10 MW, од нив планирано производство од MWh по планирана повластена тарифа (од 260 до 300 eur/mwh или земена 268 eur/mwh), ако пазарната цена на ЕЕ би се движела од 60 до 80 eur/mwh, тогаш би имале зголемени трошоци кои би се движеле од 2,63 до 2,91 eur или во процент изразено од 0,31% до 0,46% би била зголемена цената на електричната енергија поради повластените тарифи за ФС. Определување на цели за обновливите извори на енергија Планираното искористување на на ОИЕ (фотонапонските системи) се разликува на две нивоа: o Планирање до 2020 година : Планирање на фотонапонски системи од: a) Планирано инсталирање на MW и b) Планирано производство од GWh; Планирано учество на ФС во потрошувачката на финална енергија е 21%, начинот на кој се добива овој процент е на следниот начин: a) се определува долна граница од 14 GWh; и b) горна граница на производство од 42 GWh. c) се предвидуваат 4 сценариа на движење и тоа: 1. сценарио = 14 GWh 2. сценарио = 14 GWh 3. сценарио = 14 GWh 4. сценарио = 42 GWh вкупно = 84 : 4 = 21% планирано учество ( 23 ) - Податоци од Стратегија за искористување на ОИЕ во РМакедонија до 2020 година 63

63 Планирано учество на ОИЕ во производство на електрична енергија се планира да изнесува околу 25% а на ФС како самостоен дел (поред претходните претпоставени податоци) би изнесувал околу 0,5% учество. o Планирање до 2030 година : Планирање на фотонапонски системи од: а) Планирано инсталирање на MW и b) Планирано производство од GWh; Планирано учество на ФС во потрошувачката на финална енергија е од 21% до 28%, начинот на кој се добива овој процент е на следниот начин: а) се определува долна граница од 28 GWh; и b) горна граница на производство од 56 GWh. c) се предвидуваат 2 сценариа на движење и тоа: сценарио со долна граница од 28 GWh каде се предвидува од сите заедно ОИЕ произведена ЕЕ да биде GWh а вкупна потрошувачка на финална енергија да биде GWh или 8.781*100/41.710=21% планирано учество, и сценарио со долна граница од 56 GWh каде се предвидува од сите заедно ОИЕ произведена ЕЕ да биде GWh а вкупна потрошувачка на финална енергија да биде GWh или *100/38.560=28% планирано учество. Планирано учество на ОИЕ во производство на електрична енергија се планира да изнесува околу 30% а на ФС како самостоен дел (според претходните претпоставени податоци) би изнесувал околу 1 % учество. И како најважен сегмент кој се планира со оваа стратегија е оценката за ефективност на технологиите за користење на ОИЕ и нивното влијание врз намалување на стакленичките гасови на годишно ниво, кои во 2020 година можат да бидат редуцирани со ОИЕ. Планираните резултати кои можат да се постигнат 2020 година би биле смалување на вкупните емисии на стакленички гасови за околу 7,8% со користење и употреба на ОИЕ, меѓутоа освен оваа придобивка можат да се набројат и други кои ќе бидат насочени кон одржлив и чист развој, која ќе ги вклучи и сите сегменти на делување како од економски, социјален и еколошки аспект. 64

64 6.3.Водење енергетска политика според правилата на ЕУ Во изминатиот век кога Европа била исправена пред предизвиците за постигнување на мир и просперитет преку зајакнување на меѓунационалните односи, последните 20-тина година се соочува со нови предизвици кои претставуваат можност за развој и создавање на услови за енергетска безбедност. Поголемата закана за енергетската безбедност е фактот што производството на енергија и ако бележи раст во своите статистики никако да ги задоволи потребите од неа кои се, сé поголеми. Така, грижата е оправдана кога станува збор за обезбедувањето на енергија, намалување на увозната зависност на било која земја каде причината потекнува од недостаток од балансирано трошење на енергија колку што има произведено енергија, зголемени трошоци за заштита на животната средина како резултат на сеуште користењето на фосилните ресурси со кои штетата на екологијата е преголема на глобално ниво отколку добивката која се очекува да се добие. Токму затоа не само на локално, национално туку и на глобално ниво се решава овој проблем на енергетската небезбедност преку изготвување на стратегии, планови, договори, закони и енергетски политики со кои ќе се гарантира некаква сигурност во ова поле на делување. Пристапувањето на проблемите со голема сериозност може да го привлече вниманието на пошироката јавност како и подигање на свеста за можните штети кои настануваат или ќе настанат во блиска иднина. РМакедонија како кандидат за членство во ЕУ треба да се движи по строгите правила и барања почитувајќи ги европските регулативи и директиви во доменот на обновливата енергија, производството, нејзината употреба, потенцијалниот пазар и заштедата на енергија. Зголемената побарувачка на енергија во индустријата, јавниот сектор и домаќинствата како резултат на брзиот развој на РМакедонија се причина за развој на енергетскиот сектор. Но, се очекува економскиот развој на земјата да придонесе за уште поголема потреба од енергија. Македонија како доста мала земја која нема излез на море, и без сопствени природни ресурси како нафта и гас само се дава слика за проблематична состојба во создавањето на енергетска безбедност, кое е едно од најдискутираните прашање на европско и светско ниво. Објаснувањето на терминот енергетска безбедност претставува постојаност на енергетските извори по пристапни цени, обезбедувањето на долгорочен план е снабдување со енергија во согласност со економските можности и еколошките потреби и краткорочно кога се реагира брзо на ненедејни промени во билансот на понуда и побарувачка на енергија. Последните статистики од истражувањата на Светскиот енергетски совет (24), Македонија ја рангираат за енергетската безбедност на 112 место, за одржување на животната средина на 116 место за 2015 година од испитувани 130 земји. Тоа е само уште еден факт дека Македонија длабоко треба да го решава проблемот кон насочување и искористување на обновливите извори за производство на енергија, бидејќи се наоѓа во состојба на недостиг или воопшто ги нема претходно споменатите природни ресурси и фосилните горива. (24)- 65

65 За да се почне со барање на излез од постоечката состојба треба да се идентификуваат главните проблеми кои оневозможуваат да се има посакуваната енергетска состојба, кои можат да се поделат на: надворешни и внатрешни фактори и ризици на енергетската безбедност. Како надворешни фактори без разлика дали се од економски, политички или пак од климатски карактер и кои имаат потенцијал да влијаат врз снабдувањето со енергија на РМакедонија можат да бидат посочени неколку и тоа: поставување на грчкото ембарго, немање независен излез на море, зависност од увоз на нафта и гас, кризата во Украина. Додека внатрешните фактори се природни катастрофи предизвикани од различна природа како поплави, пожари, недостаток на природните ресурси и потребата да се замени со увоз на суровини и финална енергија, и ризици како последица на човечкиот фактор од носење на неподобни политички или економски одлуки. Еден од приоритетите на Енергетската стратегија и ублажување на проблемот со снабдување на енергија е зголеменото учество на ОИЕ, каде до некаде се постигнува таа енергетска сигурност преку максимално користење на сите расположливи домашни ресурси. Неискористениот потенцијал на обновливи извори според Стратегијата за искористување на обновливите извори на енергија на РМ до 2020 година е GWh, а учеството на обновливите извори во финалната потрошувачка до 2020 година изнесува 21%, кој процент до сега не е надминат и покрај позитивните показатели за развој на ваквите централи. Сите истражувања и анализи упатуваат на тоа како да се намали или дали е возможна иднина ако резервите на јаглен, со кои располага Македонија во моментов, се намалени и ако во истражувањата од страна на енергетските експерти со ваквото темпо на искористување на јагленот во догледно време резерви ќе нема а најголемата негативна страна е загадувањето на животната средина, испуштање на стакленички гасови и глобалното затоплување. Што тоа ќе значи за енергетскиот сиситем и дали само останувањето на обновливите извори ќе се одржува нивото на енергетска безбедност се дискутабилни прашања за кои ќе требаат подетални анализи, бидејќи сонцето и ветрот имаат свои специфичности во нивното користење бидејќи зависи од природните услови, климата, ден/ноќ за соларната енергија, како и производството на новите технологии за користење на обновливите извори се со многу големи инвестициски трошоци а позитивна страна е чистата и здрава средина. Политиките кои се насочени кон намалување, штедење на електричната енергија односно подобрување на енергетската ефикасност заедно со развојот на нови извори на обновлива чиста енергија, нудат беспрекорни можности за движење во правец на декарбонизиран и чист енергетски сектор. Европските политики за енергетски и климатски промени ќе бидат фокусирани на енергија која е прифатлива и достапна за сите, зелена енергија согласно поставените цели до 2030 год. Имплементација на законодавството на ЕУ врз енергетските политики на Македонија се одразува преку обврските од склучувањето на меѓународните договори со кои Македонија е поблиску до европските енергетски политики. 66

66 Македонија како потписник на повеќе меѓународни договори и конвенции од областа на енергетиката и заштита на животната средина е само чекор поблиску на посакуваната цел а тие договори се (25) : Договор за енергетска повелба; Договор за основање на Енергетска заедница; Статут на ИРЕНА (Меѓународна агенција за обновлива енергија ); Регионална асоцијација на енергетски регулатори ( ERRA ); Совет на европските регулатори за енергетика (CEER); Рамковна конвенција на ОН за климатски промени; Кјото Протокол; Меѓународна унија за заштита на природата (IUCN) Во овој дел РМакедонија на меѓународен план остварува соработка со повеќе државни и владини организации од Италија, Германија, Словенија, Бугарија и Србија; како и со меѓународни ораганизации како: Светска банка, Меѓународна банка за обнова и развој, УНДП, УНЕЦЕ, УНЕСКО. Од сите овие договори, конвенции и спогодби, најголемо значење има Договорот за енергетска заедница со кој Р Македонија се обврзува да го прилагоди и имплементира националното законодавство со законодавството и политикита на ЕУ во областа на енергетиката, одржлив енергетски развој, обновливите извори на енергија, енергетска ефикасност и животната средина. Европската комисија е надлежна да ги следи случувањата и да ги процени достигнувањата во Македонија спроред правилата кои се одредени со овие договори, како првенствено достигнување на пакетот за енергија и клима до 2020 година, денес се зголемуваат очекувањата на ЕУ со новите протоколи до 2030 година каде се зголемуваат проекциите за намалување на емисиите на стакленички гасови на 40%, а се зголемува употребата и енергетската ефикасност на 27%. Денес се предвидуваат да настанат реформи во Европската рамка со нов патоказа за Европа 2050 кој претставува најдолгорочниот план донесен во рамките на ЕУ, чија основна цел е да помогне да се одвои економскиот раст и својот развој да го одели од користењето на природните ресурси, да го подржи проектот на премин од ниско-јагленородна економија кон чиста и одржлива енергија со зголемено учество и употреба на обновливи извори на енергија, подобрена конкурентност, модернизација на транспортот и лобирање за енергетска ефикасност. Границите на овој патоказ се искачуваат до 80% на намалување на штетните емисии и од 40 60% на користење на обновливите извори на енергија. Ако од претходното истражување можеме да ја согледаме моменталната состојбата на РМакедонија, кое ќе биде само показател за да може да направиме споредба со состојбите на другите држави на балканот и членките на ЕУ за да заклучиме што треба да направи за да ги постигне поставените цели на усвоените планови и стратегиите. Инвестициите во соларната енергија остануваат и го продолжуваат глобалниот трендот на зголемување од 12% во развиените земји и земјите во развој; (25) - Агенција за енергетика на РМакедонија,и - Министерство за животна средина 67

67 Табела бр.20 : Инвестиции во ОИЕ(споредбено со PV) зголемени/намалени година во мил.$ инвестиции соларнаpv ветар биомаса мали хидр. геотермална биогорива океан Вкупно мил.$ ,2 % 12% 4% -29% -42% -35% -23% -42% Извор: UNEP, Bloomberg New Energy Finance Во Македонија може да се забележат од година со вкупно инсталирани капацитети отпаѓаат 27 GW. Споредбено со балканските (26) и европските земји Македонија може да се оцени каде се наоѓа и на кои нови правци треба да се насочува кон користење на соларната енергија. Табела бр.21 : Фотоволтаични централи инсталирани во ЕУ (MW) Држави на ЕУ 2015 во (MW) по жител Германија , Италија , Шпанија 4.921, Грција 2.613, Бугарија 1.021, Австрија 935, Словенија 257, Хрватска 44, Вкупно во ЕУ (во GW) Извор : Албанија се карактеризира од вкупно 27,5% учество на ОИЕ во целокупното производство, најголем процент на учество има во биомаса 9,4% и малихидроцентрали со 17,5% во PV капацитети само со 0,5% учествува. Црна Гора, ОИЕ користи вкупно 32,5% или пооделно на биомаса отпаѓа 17%, малихидроцентрали со 15,5%,соларната енергија не е застапена. Исто и во Србија,ОИЕ вкупното учество е 15,1% од кои 7,9% отпаѓа на биомаса и 7,1% учествуваат малитехидроцентрали, солрната енергија во 2014 година достигнува до 6GW инсталирано фотоволтаични централи. Босна и Херцеговина исто како и Албанија се со 27,5% учество на ОИЕ, кои со 19,2% отпаѓаат на биомасата, 6,5% се малитехидроцентрали, но поради слабата економска состојба други иницијативи за инвестиции во други ОИЕ како соларната нема иницијативи. Косово како и останатите балкански земји ОИЕ има со 12,4%(11,8% биомаса и 0,6% на малихидроцентрали но соларната енергија не се користи. Македонија во споредба со овие балкански земји е во солидна состојба со учество во ОИЕ со 5,7% вкупно од кои(0,8% ФЦ, 2,85% на М.Х., 1,8% на ветер и 0,28% на биогас). (26) - Извор : 68

68 6.4.Повластена тарифа во земјата и регионот Основната цел за зголемено учеството на обновливите извори на енергија во целокупното производството на ЕЕ треба да биде потикната и поткрепена со голем број на различни активности и мерки за субвенционирање од страна на државата. Изнаоѓањето на мерки кои се реални за спроведување на енергетските политики и европските директиви спрема кои се стеми да ги подржува било која земја, значи придонесување кон развој и поголема конкурентност на енергетскиот пазар на глобално ниво. Со постигнување на целта преку регулираните субвенции за зголемено учество на обновливите извори на енергија, крајниот резултат би бил ефикасна економија, задоволна социјална категорија и грижливост на човековата околина заштитена од негативното влијание од досегашните фосилни начини на производство на ЕЕ. Со позитивната примена на мерките за субвенционирање на произведената зелена енергија од обновливи извори на енергија во сите енергетски биланси се бележи зголемен раст и зголемено учество како во билансите за производство така и учество на ЕЕ од ОИЕ во билансите за потрошувачка на ЕЕ. Најмногу истакнати мерки преку кои се очекува најпозитивно влијание на економијата од користењето на обновливите извори на енергија се: програми за локален одржлив развој, енергетска ефикасност, зачувување на животната средина, добивање на зелена чиста енергија каде охрабрувањето и подршката доаѓаат преку одобрување на грантови, заеми и зелени кредити со поволни ниски каматни стапки. Меѓутоa едно е јасно дека сите мерки кои се преземаат имаат ист резултат, промовирање на идејата за искористување на обновливите извори на енергија. Постојат широк опсег мерки кои владите од ЕУ ги користат за подршка на производството на електрична енергија од ОИЕ, кои можат да бидат поделени во две категории (27) : Инвестициска поддршка (грантови, ослободување од извесни даноци, попусти при купување определен вид материјали ) и Оперативна поддршка (повластени цени, зелени сертификати, тендери, ослободување од различни даноци и сл.). Според Директивите на ЕУ и проследените истражувања се забележува дека ефикасна подршка имаат мерките кои се пазарно ориентирани т.н. мерки за оперативна подршка кои за нивно спроведување се користат различни инструменти како инструменти за утврдување на квоти и утврдување на цени. Разликата меѓу овие инструменти е што со инструментите за утврдување на квоти се базираат на примена на зелените сертификати со кои се потврдува веродостојноста за потеклото на електричната енергија од обновливите извори на енергија и правото да се тргува на либералниот пазар со што се овозможува остварувањето на целите на поставените директиви. (27) - Базна студија за обновливи извори на енергија во РМ (потпишан договор во Брисел,јануари 2008 год) 69

69 Додека со инструментите за утврдување на цените спаѓаат примената на разните повластени тарифи(fit) (28), премии и фискална политика. Овие три вида на дел од мерки се преземаат само на домашните производители на електрична енергија од ОИЕ кои ја имаат референцата повластени производители и кои се обврзани да ја предадат произведената електрична енергија на електроенергетскиот систем на државата. Кога станува збор за повластена тарифа таа претставува (29) однапред утврдена сума за произведено количество на енергија (парична единица / KWh) која повластена тарифа е донесена од страна на регулаторна комисија со носење на одлука, и точно назначено од кога настапува во сила по објавување во службен весник на државата. Повластената тарифа во себе ги има вкалкулирано трошоците настанати на операторите на мрежата, таа е определена на точно загарантиран рок за откуп и за различен тип технологија висината е различна во зависно од тоа која технологија посилно се промовира има највисока вредност за другите технологии кои се користат за ОИЕ имаме скалесто намалување на повластената тарифа. Премиите претставуваат посебен додаток на пазарната цена на електричната енергија (30) и целта на нивното воведување е зголемување на конкуренцијата во производстводството на енергија. Додека фискалната политика всушност претставува збир на даночни намалувања или целосно ослободување се со цел стимулирање на ОИЕ. Овие даноци се наменети за оние кои користат конвенционални извори, а ефектите се со високите даноци да се насочат производителите кон користење на новите технологии за користење на ОИЕ каде има даночни ослободувања. Посебни специфични ситуации кај примената на повластената тарифа има што постојат определени граници на субвенционирање на фотоволтаичните електрани. Определувањето на границите на субвенции пред се зависи од вкупната инсталирана моќност која со давањето на субвенции се потикнува градба на вакви централи и развој на нови технологии за користење на сончената енергија. Најголемата причина за примената на разни субвенции во сверата на фотоволтаичните централи се високите инвестициони трошоци, каде распределбата на овие фотоволтаични централи зависи од специфичните географски положби и постоечката соларна радијација. Од начинот на поставување на фотоволтаичните централи во некои држава зависи и колкава ќе биде висината на повластената тарифа, така можноста за поставување на овие централи на слободни земјени површини и поставување на постоечки изградени објекти, поставување на фасадите од градежните објекти се само возможни ситуации кои во разни држави различно се субвенционираат. Праксата покажала дека РМакедонија согледувајќи ги искуствата на понапредните земји со доста појаки економии во областа на потикнувањето, развојот и примената на обновливите извори на енергија во своите политики акцент става на (28) ANG. feed-in-tarif (FIT) Повластена тарифа (29) Инструменти за утврдување на цени (Базната студија за ОИЕ) (30) Стратегија за искористувањена на ОИЕ во РМ до 2020 година 70

70 ограничување на инсталираниот капацитет на сончевите електрани кои ќе го носат називот повластени производители на електрична енергија од ОИЕ и ќе користат повластени тарифи. Ограничувањата се однесуваат, прво на вкупниот инсталиран капацитет (MW) во зависно од тоа каква технологија користи и второто ограничување се однесува на инсталираниот капацитет за секоја електрана посебно. Табела бр.22 : Инсталиран капацитет на електрани на ОИЕ за повластена тарифа Тип на електроцентрали Фотоволтаични електрани со инсталирана моќност до 50 kw Фотоволтаични електрани со инсталирана моќност над 50 kw Вкупен капацитет за кој се применуваат повластени тарифи (MW) Инсталиран капацитет по електрана за примена на повластена тарифа 4 До 50 kw 14 До 1 mw Извор : Сл.Весник на Р.Македонија бр.56/13 Одлука за вкупна инсталирана моќност На ППЕЕ произведена од ОИЕ Ограничувањата се поставуваат за да може самата држава да се заштити и тоа да не се наруши снабдувањето со електрична енергија од технички аспект и од економски аспект да не се зголемат трошоците на потрошувачи бидејќи обезбедувањето на средствата за исплаќање на производителите по повластени тарифи се прави токму преку плаќањето на сметки на крајните потрошувачи. Изработените економски анализи се прават врз основа на претпоставки околу: степен на изграденост на фотоволтаичните електрани и тоа претпоставуван на максимално ниво до 1 mw; претпоставен фактор за производство на електрична енергија од фотоволтаичните централи е пресметано со оптоварување од h/год; просечна цена на електрична енергија на пазарот на големо претпоставена е во границите од 60 eur/mwh (ниска вредност) и до 80 eur/mwh (висока вредност); повластената тарифа за фотоволтаичните електрани претпоставена на 420 eur/mwh (состојба во 2009 г); ако вкупната потрошувачка на електрична енергија во Р.Македонија изнесува GWh; и сето тоа да се случува на либерализиран пазар каде крајната цена на електричната енергија ќе биде во согласност со цените на пазарот на електрична енергија на големо. Врз база на овие претпоставени податоци (31) посебно изразени за фотоволтаичните електрани, дополнителни трошоци за набавка на ЕЕ од повластените тарифи на ФЕ би била 0,5 еур, или процентуално изразено, зголемувањето на трошоци за набавка на ЕЕ поради повластената тарифа на ФЕ ќе биде во границите од 0,6% до 0,8% во зависност од тоа како се движи цената на ЕЕ на пазарот. Овие пресметки за вкупно инсталираните електрани од ОИЕ и нивното влијание врз цената на ЕЕ на крајните потрошувачи ќе биде во границите од 1,4% до 3,1% за дистрибутивните потрошувачи, и од 1,9% до 4,2% за (31)-Базна студија за ОИЕ (стр79 и 80) 71

71 директните потрошувачи. Според тоа релативното мало зголемување на цената за крајните потрошувачи може да се обезбеди да се финансираат повластените тарифи за околу MWh годишно планирано производство на ЕЕ од ОИЕ, кој до сега според табела бр.17 имаме произведено MWh што значи дека има сеуште доволно простор за зголемување на инвестиции во централи за ОИЕ. Врз основа на погоре изнесеното може да се забележи дека со овие анализи може точно да се утврди колкаво влијание има повластената тарифа врз цената на електричната енергија на крајните потрошувачи доколку се изградени овие централи, и во спротивно со утврдувањето на нивното влијание да се реагира за зголемување или намалување на поставените ограничување. Во Законот за енергетика децидно е изнесено дека целокупното производство од повластените производители на електрична енергија од ОИЕ треба да го откупи ОПЕЕ но не е точно никаде наведено како и од каде ОПЕЕ ќе ги обезбеди и надомести сите тие средства и трошоци за таквиот откуп на енергија. Според пропишаните одредби од посочениот Закон за енергетика и Правилникот за пресметка на цените на електричната енергија овие трошоци имаат третман на пренесени трошоци каде операторот преку тарифата ги пренесува своите трошоци на крајните потрошувачи. Таа тарифа во себе ги содржи сите трошоци за непрекинато производство и снабдување со електрична енергија а тие се: трошоци за управување со ситемот, за покривање на техничките загуби и одржување на системот и сервисирање, покривање на трошоците настанати за организација на пазарот, балансирање на тој пазар и т.н. Со воспоставување на либерализиран пазар, ОПЕЕ отстапувањето на електричната енергија на корисниците на системот (снабдувачите) сето тоа се завршува по регулирани цени или по пазарни цени, и ако се дојде до ситуација ако повластените тарифи за електрична енергија произведна од ОИЕ е повисока од регулираните или пазарните цени тогаш се доаѓа до ситуација на финансиски дефицит за кој дефицит е потребно да се надомести со нови извори на прибирање на финансиски средства за да не настани недостаток на електрична енергија кој недостаток ќе го осети и ќе се наруши целиот систем на функционирање во државата. Затоа секоја земја има свои механизми за прибирање на тие неопходни средства за покривање на повластените производители, но во услови каде сеуште се заостанува во целосната процедурата на функционирање на пазарните правила. РМакедонија како релативно мал пазар изнаоѓањето на средства преку формирање на посебни фондови тоа би значело само дополнителни трошоци со што би се зголемила непотребно цената на електричната енергија, затоа воведува тарифа за користење на преносниот систем. Всушност таа тарифа е разликата помеѓу набавната цена (повластената тарифа) и продажната цена (регулираната цена) која е внесена во оваа тарифа за користење на преносниот систем што на крај ја плаќаат крајните потрошувачи, и на ваков начин ќе се применува оваа тарифа се до моментот кога целосно ќе се либерализира пазарот на електрична енергија. Бенифит од предложениот модел од кој ќе се финансира повластената тарифа на повластените производители на електрична енергија преку давањето на шанса за промовирање и користење на ОИЕ за да се стасаат поставените енергетски цели на глобално ниво и зголемените потреби од електрична енергија заради наметнатите модерни 72

72 животни потреби, се обезбедува на транспарентен начин, подеднакво учество на сите корисници во енергетскиот систем и со минимални трошоци без наметнување на дополнителни тошоци за kwh потрошена електрична енергија. Табела бр.23 : Движење на повластената тарифа во Република Македонија Одлуки за фотонапонски систем (објавени во сл.весник на Р.М.) Сл. Весник на РМ бр.112/08 за фотоволтаични електрани кои добиле одобрение за градба од год Сл. Весник на РМ бр.44/10 за фотоволтаични електрани кои добиле одобрение за градба од год Сл. Весник на РМ бр.101/10 за фотоволтаични електрани кои добиле одобрение за градба од год Сл. Весник на РМ бр.56/13 за фотоволтаични електрани кои добиле одобрение за градба од год Извор : Сл.Весник на Р.Македонија Повластена тарифа за производство на електрична енергија ( cents/kwh) 46 ( 50 kw ) 41 ( > 50 kw ) 38 ( 50 kw ) 34 (50 kw kw ) 30 ( 50 kw ) 26 (50 kw kw) 16 ( 50 kw ) 12 (50 kw kw) Временски период на користење повластена тарифа 20 год 15 год 15 год 15 год Според официјалните предложени цени на откупување на електричната енергија од ФЕ, државата треба да обезбеди средства во висина од 4,5 милиони или 278 мил.ден. Табела бр.24 : Откуп на ЕЕ од ППЕЕ Фотоволтаични електрани во 2015 година Тип на електроцентрали Број на ФЕ Инсталир ана моќ Откуп на ЕЕ од ППЕЕ (кwh) Откуп на ЕЕ од ППЕЕ (денари без ддв) Фотоволтаични електрани , Извор : Извештај за работата на РКЕ на РМ во 2015 година Меѓутоа споредбените податоци се најдобри за точно се утврди до каде е имплементирањето на европските директиви и планираното со стратегијата за ОИЕ (32) : Во 2015 година годишното производство на електрична енергија на ППЕЕ изнесува mwh, споредбено 2014 г = mwh, 2013 г= mwh, 2012 г= mwh, 2011 г=9.624 mwh и 2010 г= mwh. Просечната цена која се добива на произврдена електрична енергија за /mwh : 2015 г=103,2014 г=112,2013 г=137, 2012 г=138, 2011 г=131, 2010г=102. Врз основа на ова вкупниот годишен трошок за откупена ЕЕ по повластена тарифа произведеното по просечната цена на ниво на сите ОИЕ ќе биде : во 2015г= мил. (од кои само 4,5 мил. се за ФЕ), 2014 г= мил., 2013 г= мил., 2012г= мил., 2011г= мил. и 2010г= мил.. (32)-извор - АД МЕПСО Р Македонија 73

73 Р.бр Николова Снежана Табела бр.25 : Движење на повластената тарифа низ Европските земји Држави Повластена тарифа centi / KWh Времетраење (години) Забелешка 1 Грција ( 100kwh) (>100kwh) ( neograniceno) 2 Црна Гора 0.15 (neograniceno) 12-3 Македонија 0.16 ( 50kw) 0.12 (>50kw) 20-4 Словачка 0,09894 ( 30kw) 15-5 Франција ( 36kw) (36-100kw) kw-12mw) 6 Романија (за секој mw) 6 Зелен сертификат 7 Србија ( 30 kw) (30-500kw) - 8 Италија (1-3kw) (3-20kw) (20-200kw) (200kw-1mw) (1mw-5mw) ( 5mw) 20-9 Бугарија Bgr ( 5kwh) Bgr (5-30kwp) Bgr (30-200kwp) 20 - Bgr (200kwp-1mwp) 10 Австрија (5-200kwp) Хрватска Hrk 1.91( 10kw) Hrk 1.70(10-30kw) Hrk 1.54(30kw-1mw) Шпанија 0,283 ( 20kw) 0,15675 ( 20kw) Холандија - - За секој купен PV намален данок до 44% 14 Словенија ( 50kw) (50kw-1mw) - 15 Германија ( 10kw) (10-40kw) (40kw-500kw) ( 10mw) 16 Малта 0,155 ( 40kw) 0,15 ( 40kw) Луксембург 0,264 ( 30kw) Брисел 0,204 (за сите kwh)

74 Цена / MWh Николова Снежана Најновите информации за најновиот предложен модел за субвенционирање на обновливите извори на енергија во ЕУ, повластените тарифи ќе останат во сила само за мали производители додека големите повластени производители на произведената енергија ќе ја пласираат на слободниот пазар за која ќе си обезбедуваат сами место на берзата. Одреден период откуп на ЕЕ од ППЕЕ по повластена тарифа откуп на ЕЕ по цена на слободниот пазар на големо (во случај на увоз) Според сликовитото прикажување се наметнува прашањето зошто со повластената тарифа треба да се зголемат придобивките од производството на ЕЕ од обновливите извори на енергија. Самата слика ја прикажува основната особина која се добива со повластената тарифа а тоа е стабилност на цената на пазарот на ЕЕ на подолг период. Придобивките од влијанието на повластената тарифа можат да се согледаат од: Добро дизајнирање на енергетската политика; Со повластената тарифа се стабилизира цената на ЕЕ што претставува основа за привлекување на нови инвестиции; Можност за воведување на усовршени зелени технологии за користење на ОИЕ; Поставените услови, загарантираниот откуп, намалувањето на инвестициските трошоци сето тоа преку повластената тарифа е резултат за брз економски развој; Стабилната и долгорочна цена е одраз на подобрување на животната средина; Создавањето на слободни работни места е ефектот на сите претходни наведени придобивки од повластената тарифа. Меѓутоа за разлика од откупената ЕЕ по цена на слободниот пазар т.н. движењето на цената на европската берза, каде висина на цената се менува постојано според потребите и побарувачката во различен период каде може да биде различна, тоа може да доведе до нестабилност во сите сектори на економијата на било која држава. Можеме да заклучиме дека повластената тарифа (feed in tariff - FIT ) е најефективниот механизам за стимулирање на одржливата енергија, инструмент за потикнување и развој на ОИЕ. Успехот од воведувањето на повластената тарифа е во интерес на енергетската политика, а повластената тарифа се разликува од една држава во друга, бидејќи искуството од Европа покажува дека FIT политиката е само одраз на широк спектар на префинети политики во кои повластената тарифа е само клучен елемент во нивниот успех и ефикасност. 75

75 7.ИСТРАЖУВАЊЕ И МОДЕЛ ЗА АНАЛИЗА НА ФОТОВОЛТАИЧНИ СИСТЕМИ 7.1.Метод на операциони истражувања Инвестирањето во фотоволтаичните системи е доста актуелна тема која има потреба од многу анализи секако не само на техничкиот дел кој е основа за понатамашните анализи, но секако без подршка на економско финансиските анализи нема да биде комплетно, прецизно и доволно јасно која е целта што се сака да се постигне. А целта е: Најдобро техничко решение со кое ќе се добиваат максимално најмногу произведена електрична енергија по kw/h за најниска оправдана економска цена на чинење на инвестицијата. Точно од тука потекнува и идеjата за изработака на овој магистерски труд: Прво, да се анализираат сите расположливи технички достигнувања од првата и втората генарација на фотоволтаични ќелии и да се потврди со висината на трошокот кој тип на фотоволтаичен модул е економско технички оправдан; Второ, дефинирање на точно избрани локации за инсталирање на фотоволтаичната централа (ова истражување ќе биде за претходно дефинирани различни четири локации, со различна големина зависно од ограничувањата на инсталираната моќ според индивидуалните потреби); Трето, идејата насочена кон искористување на кровните површини како расположливи слободни површини без да се нарушува животната средина и споредбено со инсталација на земјена површина; Четвртата, идеја која можеби и е клучниот одговор на посакуваните инвестиции дали е изводливо фотоволтаичните системи за производство на соларна електрична енергија да бидат сомостојно изведени за сопствена потрошувачка (објект кој е веќе на електричната мрежа од ЕВН РМ или објект кој е надвор од елктричната мрежа како недостапни локации за приклучок во ЕВН) или приклучени на електричната мрежа за дирекна продажба и да го добиваат статусот на повластен производител на електрична енергија. За сите податоци претходно е потребно за различните локации да се определат точните географски координати, на која надморска височина се наоѓаат и со каков потенцијал на соларна (сончева) ирадијација располагаат посочените локации (измерените податоци за сончевите зрачења се добиени од посебен симулациски програм). Од сите овие понудени варијанти на инвестиција, на крај треба да се избере еден понуден модел за кој ќе се изведат финасиските резултати кои треба да ја оправдаат направената инвестиција. Но не и секогаш, најдоброто решение не é и секогаш најзадоволително. Но од анализата на крај треба да бидат задоволни не само инвеститорите туку и задоволно и општеството со процесот на користење на соларната енергија, повисок степен на развој на економијата, заштитена животната средина од исцрпување на природните ресурси и загадувањето од емисија на штетните гасови во атмосверата. 76

76 Методологијата која е поставена во овој труд ќе ја претстави комплексната анализа на техничко економските параметри за секој модел посебно од кои ќе зависи крајниот резултат. Влезни параметри на разгледување ќе бидат: А. Технички: Координати на понудената локација, Број на сончеви денови по месеци, Видови на PV ќелии, Карактеристики на PV ќелии, Трошоци по тип на PV ќелии, Трошоци за потребана техничка опрема (кабли, инвентори, акомулатори и друго), Метална конструкција, Потреба од обезбедување и подготовка на расположлива кровна површина за инсталација или обезбедување на земјоделска површина, Планирање на трошоци за материјали, административни трошоци, оперативни трошоци и трошоци за работна рака, Потреба од кредит. Б. Економски: Годишно производство на електрична енергија, Можни загуби во системот, Реално инсталиран капацитет (во предвид земени инсталираната моќ намалена за загубите во системот), Месечни и годишни приходи од продажба на електричната енергија, Инвестициски трошоци, Амортизација на опремата, Динамика на враќање на вложената инвестиција, Споредбени параметри на приход и трошок, Нето профит, Амортизација на кредит или проценка на потребни сопствени финансиски средства. 77

77 - Карактеристики по тип и инсталациона цена на фотоволтаичен панел Mодел Монокристални Поликристални Аморфни PV PV PV Димензии (мм) 1450*950* *1000* *643*37 Тежина (kg) Pmax (W) Imp(A) Vmp(V) Isc(A) Voc(V) Umax(Vdc) Инсталациона цена ( 1 панел*w ) 1 euro 0.75 euro - 78

78 7.2.Дефинирање на 4 модели за инвестирање во фотоволтаични системи Домаќинство ИНСТАЛАЦИЈА НА КРОВ(потреби за пет члено семејство) : Основни показатели за проектирањето на фотоволтаичниот систем за потребите на едно семејство се : 1. Координати на локација : `57.5``N 21 33`34.5``E 2. Надморска височина : m 3. Сончево зрачење (33) : (север) (југ) (исток) (запад) МЕСЕЦ Hh Hopt H (32) Iopt T 24h N DD Јануари Февруари Март Април Мај Јуни Јули Август Септември Октомври Ноември Декември ГОДИШНО Hh Зрачење на хоризонтална рамнина (Wh/m 2 /ден) H opt Зрачење на оптимална коса рамнина (Wh/m 2 /ден) H (32) Зрачење на 32 (Wh/m 2 /ден) I opt Оптимална наклонетост T 24h 24 часовна просечна температура N DD Број на сончеви денови (33)- 79

79 Проектирање на потребна PV електроцентралацентрала koja ќе ги задоволи потребните количини од електрична енергија на семејството годишната потрошувачка на електрична енергија е KWh и платени се ,00 денари т.е. 427 /KWh. МЕСЕЦ Потрошен KWh Платени потрошени KWh/ден Јануари ,00 Февруари ,00 Март ,00 Април ,00 Мај ,00 Јуни ,00 Јули ,00 Август ,00 Септември ,00 Октомври ,00 Ноември ,00 Декември ,00 ГОДИШНО KWh ,00 ден 4. Значи дека централата треба да биде 5 KW за да го исполни потребниот капацитет од електрична енергија. 5. Инвестициски трошоци за користење на сопствени потреби (1 варијаната) 5 KW фотоволтаична електроцентрала Количини Единечна цена Рабат Вкупна цена Панели-моно % Метална конструкција % 450 Акомулатори % Контролери % 288 Кабли 25 m 5 10 % 112 Инвентор 1*5kwh % ВКУПНО

80 6. Инвестициски трошоци за продажба на електрична енергија (2 варијанта) 5 KW фотоволтаична електроцентрала Количини Единечна цена Рабат Вкупна цена Панели-моно % Метална конструкција % 450 Кабли 25 m 5 10 % 112 Инвентор 1*5kwh % ВКУПНО Површина на кров за фиксна конструкција - Монокристални панели 250W 8. Тежина на панели - Монокристални панели 250W За 1 панел површина Вкупно панели Вкупна површина 1,632 m ,64 m 2 За 1 панел Тежина ( kg) Вкупно панели Вкупна тежина(kg ) 15.5 kg kg 9. Производство на енeргија по варијанта и модел По симулационен модел е пресметано производство на електрична енергија за определен модел на монокристални панели и на точно определена локација. Заради потребната споредба, пресметките од симулацијата се направени од 1 KW номинална моќ. Инклинација на модул: 32.0 (оптимум) Ориентација (азимут) на модулите: 0.0 Номинална моќ на PV систем: 1.0 KW Проценети температурни загуби: 9,0% (користејќи локални амбиентална температура) Проценети рефлектирачки загуби: 2,6% Останати загуби (кабел, инвентер и др): 17,6% Комбинирани PV системски загуби: 27,0% 81

81 МЕСЕЦ E d E m тарифа за Повластена / KWh Приход од продажба на електрична енргија ( ) Јануари ,20 Февруари ,36 Март ,64 Април ,32 Мај ,72 Јуни ,64 Јули ,36 Август ,72 Септември ,16 Октомври ,68 Ноември ,28 Декември ,28 Просечно месечно годишно ,24 ГОДИШНО KWh ,20 /KWh E d просечно дневно производство на електрична енергија од даден систем (KWh) Е m - просечно месечно производство на електрична енергија од даден систем (KWh) ЗАКЛУЧОК : 1. Првата варијанта да се инсталира PV за потребите на едно семејство нема да се исплати бидејќи ќе се судри со проблем во ладните месеци кога потребите од електрична енергија се дупло повеќе од произведените (споредба на табелите), инвестицијата е ако годишно се троши 427 = инвестицијата ќе се врати за 25 години што е неисплатливо на долг период и ризик од недостиг на електрична енргија. 2. Втората варијанта да се инвестира за да се продава : / 1.035,20 =8 години и 3 месеци ќе се врати инвестицискиот трошок и наредните 7 години се има чист приход од 1.035,20, со можност во понатамошниот период да продолжи да ја продава електричната енергија (оваа техника има околу 40 години рок на употреба). Сумарум: oд овие понудени две варијанти подобра варијаната е втората-целосно да се продава на електричната енергија во мрежата на електродистрибутибниот систем. 82

82 7.2.2.Деловен објект во којшто се врши определена дејност-инсталација НА КРОВ Основни показатели за проектирањето на фотовотаичниот систем за потребите на деловен објект се: 1. Координати на локација : `21.0``N (север) (југ) 2. Надморска височина : 3. Сончево зрачење (34) : 21 30`26.4``E (исток) (запад) m МЕСЕЦ Hh Hopt H (32) Iopt T 24h N DD Јануари Февруари Март Април Мај Јуни Јули Август Септември Октомври Ноември Декември ГОДИШНО Hh Зрачење на хоризонтална рамнина (Wh/m 2 /ден) H opt Зрачење на оптимална коса рамнина (Wh/m 2 /ден) H (32) Зрачење на 32 (Wh/m 2 /ден) I opt Оптимална наклонетост T 24h 24 часовна просечна температура N DD Број на сончеви денови (34)- 83

83 Проектирање на потребна PV електроцентрала koja ќе ги задоволи потребните количини од електрична енергија на деловниот објект годишната потрошувачка на електрична енергија е KWh и платени се ,00 денари т.е /KWh. МЕСЕЦ Потрошен KWh Платени потрошени KWh/ден Јануари 5632, ,00 Февруари 3471, ,70 Март 4552, ,06 Април 3645, ,84 Мај 3359, ,07 Јуни 3237, ,42 Јули 4106, ,19 Август 3801, ,79 Септември 3320, ,45 Октомври 3185, ,68 Ноември 3153, ,24 Декември 4295, ,00 ГОДИШНО KWh ,00 ден 4.Значи дека централата треба да биде 50 KW за да го исполни потребниот капацитет од електрична енергија и вишокот од електрична енергија можат да го продадат. 5. Инвестициски трошоци за сопствени потреби (1 варијанта) 50 KW фотоволтаична централа Количини Единечн а цена Рабат Вкупна цена Панели-моно % Метална конструкција 400 m % Инвентор 1*50kwh % Акомулатори 80*(12v/220ah) % Контролери 40*(24v/50 a) % Кабли 100 m 5 10 % 450 ВКУПНО

84 6. Инвестициски трошоци за продажба на електрична енергија (2 варијанта) 50 KW фотоволтаична централа Количини Единечн а цена Рабат Вкупна цена Панели-моно % Метална конструкција 400 m % Инвентор 1*50kwh % Кабли 100 m 5 10 % 450 ВКУПНО Површина на кров за фиксна конструкција - Монокристални панели 250W 8. Тежина на панели - Монокристални панели 250W За 1 панел површина Вкупно панели Вкупна површина 1,632 m ,4 m 2 За 1 панел Тежина ( kg) Вкупно панели Вкупна тежина(kg ) 15.5 kg kg 9. Производство на енргија по варијанта и модел По симулационен модел е пресметано производство на електрична енергија за определен модел на монокристални панели и на точно определена локација. Заради потребната споредба, пресметките од симулацијата се направени од 1 KW номинална моќ. Инклинација на модул : 32.0 (оптимум) Ориентација (азимут) на модулите : 0.0 Номинална моќ на PV систем : 1.0 KW Проценети температурни загуби : 9,0% (користејќи локални амбиентална температура) Проценети рефлектирачки загуби : 2,7% Останати загуби (кабел, инвентер и др) : 17,6% Комбинирани PV системски загуби : 27,0% 85

85 МЕСЕЦ E d E m тарифа за Повластена / KWh Приход од продажба на електрична енргија ( ) Јануари ,8 Февруари ,4 Март ,8 Април ,8 Мај ,0 Јуни ,6 Јули ,6 Август ,8 Септември ,6 Октомври ,4 Ноември ,0 Декември ,8 Просечно месечно ,8 годишно ГОДИШНО KWh ,60 /KWh E d просечно дневно производство на електрична енергија од даден систем (KWh) Е m - просечно месечно производство на електрична енергија од даден систем (KWh) ЗАКЛУЧОК : 1. Првата варијанта да се инсталира PV за потребите на деловниот објект нема да се исплати бидејќи ќе се судри со проблем во ладните месеци кога потребите од електрична енергија се дупло повеќе од произведените (споредба на табелите), инвестицијата е ако годишно се троши = инвестицијата ќе се врати за 12 години и 2 месеци што е неисплатливо на долг период и ризик од недостиг на електрична енергија. За разлика од зимските денови во летните денови има вишок на електрична енергија од kwh произведена минус kwh потребна= kwh повеќе за продавање kwh * 0,16 /kwh=3.095,00 годишно. Ако се искористат за враќање на инвестицијата тогаш имаме нова ситуација: инвестиција / ( = 9572 ) = инвестицијата се враќа за 8 години и 2 месеци. 2. Втората варијанта да се инвестира за да се продава : / ,60 = 5 години и 4 месеци ќе се врати инвестицискиот трошок и наредните 10 години се има годишен чист приход од Сумарум : oд овие понудени две варијанти подобра варијаната е втората- целосно да се продава на електричната енергија во мрежата на електродистрибутибниот систем. 86

86 7.2.3.Индустриски објект линија за селекција на отпад-инсталација НА КРОВ Основни показатели за проектирањето на фотовотаичниот систем за потребите на индустриски објект се: 1. Координати на локација : `35.4``N (север) (југ) 21 28`47.5``E (исток) (запад) 2. Надморска височина : m 3. Сончево зрачење (35) : МЕСЕЦ Hh Hopt H (32) Iopt T 24h N DD Јануари Февруари Март Април Мај Јуни Јули Август Септември Октомври Ноември Декември ГОДИШНО Hh Зрачење на хоризонтална рамнина (Wh/m 2 /ден) H opt Зрачење на оптимална коса рамнина (Wh/m 2 /ден) H (32) Зрачење на 32 (Wh/m 2 /ден) I opt Оптимална наклонетост T 24h 24 часовна просечна температура N DD Број на сончеви денови (35)- 87