ЈАВНО ОБВИНИТЕЛСТВО НА РЕПУБЛИКА МАКЕДОНИЈА СОСТОЈБИ И ПЕРСПЕКТИВИ

Transcription

1 УНИВЕРЗИТЕТ СВ. КЛИМЕНТ ОХРИДСКИ - БИТОЛА ПРАВЕН ФАКУЛТЕТ КИЧЕВО Надица Речкоска ЈАВНО ОБВИНИТЕЛСТВО НА РЕПУБЛИКА МАКЕДОНИЈА СОСТОЈБИ И ПЕРСПЕКТИВИ (магистерски труд) КИЧЕВО, 2017

2 Ментор: Проф. д-р Никола Мицковски Членови на комисија: 1. Доц. д-р Никола Тунтевски, 2. Доц. д-р Ангелина Станојоска, НАУЧНА ОБЛАСТ: Правни науки, Казнено право 2

3 ИЗЈАВА од кандидатот Надица Речкоска Изјавувам дека при изработката на магистерскиот труд ги почитував позитивните законски прописи на Република Македонија од областа на заштитата на интелектуалната сопственост и не користев реченици или делови од трудови на други автори без да ги почитувам методолошките стандарди и соодветниот стил на цитирање. Изјавата ја давам под полна морална, материјална и кривична одговорност. Изјавила: Надица Речкоска, с.р 3

4 ЈАВНОТО ОБВИНИТЕЛСТВО НА РЕПУБЛИКА МАКЕДОНИЈА-СОСТОЈБИ И ПЕРСПЕКТИВИ Апстракт Јавното обвинителство како посебна институција во правниот систем на секоја земја претставува една од најзначајните алки во синџирот за откривање, разјаснување, докажување и спречување на криминалитетот во една земја, а исто така и за соодветно процесирање и санкционирање на извршителите на казниви дела. Една од целите на овој магистерски труд е согледување на нормативната поставеност и актуелните состојби од аспект на новата процесна улога на Јавното обвинителство во правосудниот систем на Република Македонија-РМ, како и можните предизвици и потреби за негово системско надградување со цел остварување на реформските замисли инаугурирани со новиот Закон за кривичната постапка. Другата цел е проценка на капацитетите и можностите со ваква нормативна поставеност на јавно-обвинителската организација да се одговори на комплексните општествени предизвици пред кои е исправена РМ. Во изработката на овој магистерски труд, се користени повеќе методи за прибирање на релевантни податоци. Користени и анализирани се релевантни статистички податоци, соодветни извори од интернет, како и релевантни референци од домашната и меѓународна литература. Секако анализирана е содржината на целокупната правна рамка од оваа област, тргнувајќи од Уставот, различните релевантни законски и подзаконски акти, како и содржината на различни одлуки и акти на јавните обвинители од конкретни случаи со цел да се стекне увид во правилноста и оправданоста на користењето на одделни процесни овластувања на Јавното обвинителство во светлина на бараните стандарди. Клучни зборови: Јавно обвинителство, кривична постапка, овластувања, компатибилност, перспективи. 4

5 PUBLIC PROSECUTION IN REPUBLIC OF MACEDONIA SITUATIONS AND PERSPECTIVES Abstract Public Prosecution as an particular institution in the legal system of each country is one of the most important ring in the chain of detection, prevention and reducing of crime in one country, but also for proper processing and sanctioning of perpetrators of criminal acts. One of objectives of this master's thesis is to consider the legal structure and the current situation in terms of new procedural role of Public prosecution in the judicial system of the Republic of Macedonia, and possible challenges and needs for its systematically upgrading in order to achieve reform imagines inaugurated by the new Code for criminal procedure. Another objective is assessing capacities and opportunities of the position of Public Prosecution in order to respond to the complex social challenges, for which Macedonia is up righted. Multiple methods in preparation of this master's thesis is used for gathering relevant data. Relevant statistical data, relevant sources from the Internet, as well as relevant references from national and international literature are used and analyzed. Surely it is analyzed the content of a comprehensive legal framework in this area, starting with the Constitution, the various relevant laws and bylaws, and the content of various decisions and acts of public prosecutors in specific cases in order to gain insight into the correctness, and justification of use certain procedural competencies by Public Prosecution in the light of required standards. Key words: Public Prosecution, criminal procedure, competencies, compatibility, perspectives 5

6 СОДРЖИНА ВОВЕДЕН ДЕЛ Формулација на проблемот Предмет на истражување Теоретско определување на предметот Операционално определување на предметот Временско определување на предметот Просторно определување на предметот Дисциплинарно определување на предметот Цели на истражување Општа цел Теоретски цели Дескрипција Експликација Прогностика Очекувани резултати Корисници на резултатите од истражувањето Хипотетска рамка на магистерскиот труд Генерална хипотеза Посебни хипотези Методологија на магистерскиот труд II. Субјекти на кривичната постапка Судови Поим, видови и организација на судовите Надлежност Изземање Јавен обвинител Поим Организација, права и овластувања Правосудна полиција Жртва, оштетен и приватен тужител Жртва- поим Оштетен поим Приватен тужител-поим Обвинет и бранител Обвинет-поим Бранител-поим Правна помош III. Историски развој на обвинителство IV. Компаративни решенија за улогата на јавниот обвинител во кривичната постапка Англија и Велс Франција Италија Германија Полска Чешка Унгарија

7 8. Данска V. Правната поставеност на јавното обвинителство во Република Македонија Закон за јавното обвинителство Закон за платите на јавните обвинители Закон за советот на јавните обвинители на Република Македонија Закон за платите на членовите на советот на јавните обвинители на Република Македонија Закон за државното правобранителство Закон за јавно обвинителство за гонење кривични дела поврзани и кои произлегуваат од содржината на незаконско следење на комуникациитеспецијално јавно обвинителство-сјо VI. Сопствено истражување Полнолетни сторители на кривични дела Деца сторители на кривични дела Главни карактеристики на истражувањето Кривични дела извршени од полнолетни лица Одлуки по кривични пријави Обвиненија Кривични дела извршени од деца Кривични дела извршениод непознати сторители ЗАКЛУЧОК VII. Користена литература и прописи

8 ВОВЕДЕН ДЕЛ Значењето на ефикасен, ефективен и функционален правосуден систем за егзистирањето на правната држава е есенцијално за постоењето на самата држава, а врз основа на тоа секако дека трансформирањето кон хармонизација и апроксимација на правосудниот систем на Република Македонија-РМ со принципите, правилата и стандардите на негово функционирање во земјите членки на ЕУ, е повеќе од потребна. Во таа насока мора да се каже дека во изминатите две декади е направено многу, што не значи дека и во иднина нема да се работи во тој правец. Напротив, во услови на различни глобални предизвици со коишто се соочува РМ во сегашноста, единствен правилен избор е следењето и хармонизирањето на регулативата со највисоките европски стандарди. Гонењето на сторителите на кривични дела е еден од најзначајните делови на ефикасниот и функционален правосуден систем. Јавното обвинителство е единствен и самостоен државен орган што од името на општеството ја врши функцијата на кривично гонење. Најрелевантна оценка на важноста на улогата на јавното обвинителство во рамките на правосудниот систем добиваме како функција на тоа, како е регулирана неговата поставеност во системот, односно какви овластувања и надлежности поседува, дали и во кој степен ги остварува тие овластувања во практиката, каков е неговиот статус и односот со другите органи и институции во општеството, кои се неговите одговорности и кој ја оценува законитоста во неговото дејствување. Ова особено добива на важност, бидејќи ефикасното гонење на сторителите на кривични дела е еден од условите за остварување на заштитната функција на казненото право и на тој начин јавното обвинителство го дава најзначајниот придонес за заштитата на поединецот и општеството, од дејствија со кои се загрозуваат многу важни слободи и права, како на индивидуално така и на колективно ниво. Уставот на РМ, следејќи ги принципите на либералната демократија во неговиот чл.8, односно во темелните вредности, воспоставува систем на поделба на власта на законодавна, извршна и судска како три посебни и одвоени власти, кои имаат свои надлежности и одговорности, но и меѓусебно поврзан систем на односи помеѓу различните гранки на власта, според добро познатата теорија за check and balancе - како систем на тежа и противтежа. Со овој пристап се настојува да се 8

9 постигне дисперзија на политичката моќ и создавање на меѓусебна одговорност помеѓу политичките тела и органи, дизајнирана да спречи било чија поединечна доминација во системот на власта. 1 Како органи на државната власт, Уставот на РМ ги утврдува: Собранието на РМ, Владата на РМ, Претседателот на РМ, различните судски органи како и јавното обвинителство. Имајќи ги предвид различните можности за организациските и функционалните врски помеѓу одделни актери во системот на поделба на власта, за конкретната поставеност на јавното обвинителство во тој систем, постојат повеќе алтернативи во таа насока и тоа: 2 - Јавното обвинителство да е дел од извршната власт или да е под надлежност на Министерството за правда; - Директно или индиректно именување на јавните обвинители од извршната власт, а по именувањето тие да се целосно независни во нивната работа; - Јавното обвинителство да е независно од извршната власт; - Јавното обвинителство да е интегрален дел на судската власт, но да функционира под надлежност на Министерството за правда, и - Јавното обвинителство да е интегрален дел на судската власт. За да се овозможи одговорот на ова прашање, односно да се постави вистински критериум за правната положба на јавното обвинителство се земаат во предвид два значајни фактори, и тоа: институционалната поставеност на јавното обвинителство во структурата на државната власт, според тоа како е регулирано со Уставот и Законот за јавното обвинителство, и практичните аспекти на извршувањето на обвинителската функција. Според чл.106 од Уставот на РМ, јавното обвинителство е дефинирано како единствен и самостоен државен орган што ги гони сторителите на кривични и други со закон утврдени казниви дела и врши и други работи утврдени со закон, а истата уставна формулација ја презема и Законот за Јавно обвинителство. 3 Во таа насока мора да се толкува и ст.1 од Амандманот XXX, според кој јавното обвинителство ги врши своите функции врз основа на Уставот и законите и меѓународните договори ратификувани во согласност со Уставот. Според оваа уставна определба може да се 1 Liberman, стр. 1 2 Компаративен преглед на поставеноста на јавните обвинителства, Предлог за донесување на закон за јавното обвинителство, стр. 49, март, Член 106, Устав на Република Македонија (УРМ), член 2, Закон за јавното обвинителство 9

10 заклучи дека Јавното обвинителство не припаѓа ниту на судската власт ниту на извршната власт, туку претставува посебен и самостоен sui generis 4 државен орган. Со ваквата позиционираност на јавното обвинителство како уставен стандард, уште повеќе се акцентира неговото значење за остварувањето на функцијата на јавните обвинители. Нивната самостојност во својата целина ги содржи внатрешната и надворешната компонента. Внатрешната независност се однесува на личната самостојност на самите јавни обвинители при одлучувањето и е во директна функција на одредбите кои го дефинираат мандатот, изборот, напредувањето и одговорноста на обвинителот, а надворешната независност претставува самостојно дејствување и овластување во однос на другите органи и институции. Сите понови решенија се во насока на обезбедување поголема самостојност и независност на јавното обвинителство. Голем дел од законските решенија се во насока на посредно или непосредно јакнење на политичката независност, непристрасност и самостојност во работата на јавното обвинителство. Дилемите околу позицијата на јавното обвинителство во правниот систем, се надминати преку ревизија на начинот на именувањето, зголемување на улогата и овластувањата на Советот на јавни обвинители, менувањето на мандатот, зајакнатата позиција во однос на Министерството за правда и Министерството за внатрешни работи, како и поголема финансиска независност и секако, ако не и најважно променета и зголемена улога особено во делот на претходната (предистражна и истражна) постапка. Според важечката регулатива се прифаќа самостојниот статус на јавното обвинителство како врвен приоритет и стартна точка. Во однос за прашањата за контрола и надзор на работата на јавните обвинители се нуди институционално решение според кое повисокото јавно обвинителство врши надзор над хиерархиски пониските обвинителства. Министерот за правда нема функционална и институционална надлежност над јавното обвинителство, а надлежноста на Министерството е ограничена на управен надзор над работата на обвинителството и неговото учество како член на Советот на јавни обвинители. Во духот на уставниот модел за независно и самостојно јавно обвинителство доследно е прифатено законското решение за цврст инкомпатибилитет во вршењето на јавнообвинителската функција, односно со неспоивоста на функцијата јавен обвинител со други јавни или професионални функции и должности како и со членувањето во 4 Витларов, 59 10

11 политичка партија. 5 Во насока на засилување на самостојниот статус треба да се толкува одредбата од Законот за јавното обвинителство во кој повторно е предвидено јавните обвинители да уживаат функционален имунитет, кој се состои во тоа што јавните обвинители не може да бидат повикани на одговорност или да бидат притворени за искажано мислење и донесена одлука во вршењето на функцијата. Ваквите, но и други правни решенија кои се содржани во регулативата одат во прилог на градењето на постабилна и поцврста законска основа за проектираната позиција на обвинителството во правниот систем како орган, кој преку начинот на вршење на своите функции директно ќе му служи на барањата и критериумите за вистинска правна држава и владеење на правото. Само обвинителство кое ќе биде целосно независно и доволно самостојно, со слобода за одлучување, ќе биде во можност да одговори на актуелните предизвици за ефикасна и беспоштедна борба со затруените ткива во сите пори на општеството. Само јавното обвинителство ослободено од стегите на дневно-политичките притисоци и влијанија на вистински и правичен начин ќе може да извлече корист од проширените овластувања. Ова посебно добива на важност со зголемување на овластувањата, преку проширување на случаите на дискрециони одлучувања. Оттука, независната и самостојна положба на јавното обвинителство се јавува, не како модерен тренд, туку како нужен императив. Со ваквата правна рамка, преку регулираните односи меѓу јавното обвинителство и другите органи, се отвара нова страница и поефикасна можност за борба со криминалот и корупцијата во РМ. Се дава можност на јавното обвинителство да се постави како вистински владател-dominus во предистражната и истражната постапка, како орган кој раководи со полицијата, ги координира сите други државни органи кои работат на откривањето на казнените дела и нивните сторители, со што ефективно се ставаат предуслови да се оствари барањето, јавното обвинителство да ја презема главната улога во претходната постапка во своја надлежност Формулација на проблемот Во рамките на својата основна функција јавниот обвинител како експонент на целиот систем на јавно обвинителство е активен субјект и странка во кривичната постапка. Имајќи ја предвид целта на кривичната постапка, никој невин да не биде 5 Устав на Република Македонија, Амандман XXX; Закон за јавното обвинителство член 7, член Калајџиев I, стр

12 осуден, а на виновникот да му се изрече кривична санкција под условите што ги предвидува Кривичниот законик и врз основа на законито спроведената постапка, улогата на јавниот обвинител е пресудна во системот на процесни дејствија и процесни односи кои заедно ја сочинуваат кривичната постапка. Тој е единствен орган кој ги гони сторителите на кривичните дела и на другите со закон утврдени казнени дела. Токму преку оваа своја функција, јавниот обвинител се јавува како еден од есенцијалните процесни фактори, без кои кривичната постапка не може да ја оствари својата цел, особено со нагласеното влијание на начелото на акузаторност и контрадикторност. Преку делегирањето на функцијата на гонење на посебен орган, општеството настојува максимално да се заштити од злоупотребата на концентрацијата на моќ на гонење и пресудување во рамките на еден орган, како и од потенцијално опасно самоволно, абритрерно гонење по приватна иницијатива. Од сето ова произлегува амбивалентната системска поставеност на јавното обвинителство како орган, кој согласно своите законски овластувања функционира врз основа на принципот тежа и противтежа, односно го одржува еквилибриумот помеѓу гонењето, а со тоа и ограничувањата на човековите права и слободи, и нивната заштита и промовирање, а тоа се прави преку правично и законито практикување на овластувањата. Во XXI век, кога нивото на демократичност, просперитет и квалитет на живот се мерат преку степенот на гарантирање, остварување и заштита на човековите права и слободи, како закана што директно го загрозува нивното реално егзистирање, а и самиот општествен развој, се смета проблемот на пролиферација на криминалното однесување. При тоа предничат, особено неговите нови форми што добиваат глобален карактер, како што се: транснационалниот организиран криминал, меѓународниот тероризам, трговијата со луѓе и оружје, корупцијата, перењето пари. Организираниот криминал со своите инхерентни механизми директно напаѓа и ја црпи својата животна сила преку вгнездување во општествените одбранбени механизми. Своето егзистирање го манифестира токму преку градењето паралелен систем кој е инфилтриран во формалната економска и политичка структура на државата. Со сиот свој ефект, организираниот криминал станува фактор на аномија и доведува до состојба на општествена дезорганизација, како резултат на директното слабеење на општествените заштитни организми и на општеството во целина. 12

13 Токму затоа, соодветниот одговор на организираниот криминал се јавува како еден од главните предизвици на XXI век. Во сегашно време постои широка согласност околу фактот дека таквиот одговор треба во секој случај да претставува поширок спектар од чекори и мерки, кои треба да бидат преземени од низа општествени институции и органи. Користењето информатори, растерската потрага, тајното електронското следење и прислушување, контролираните пратки, заштитата на сведоци соработници на правдата, одземањето на имотната корист и слично се сметаат за важни, ако не и неопходни мерки за полициска и правосудна контрола на престапот. Пронаоѓањето на нови начини, модели и принципи на функционирање на јавното обвинителство како одговор на овие закани и предизвици, бара студиозност и исцрпни теоретски и емпириски анализи. Дотолку повеќе што погрешно одбраните чекори не само што доведуваат до послаби резултати, туку влијаат за дополнително влошување на постојната ситуација. Имајќи го предвид погоре кажаното, како и фактот за посебното место и улога на јавното обвинителство во казненото гонење, посебно улогата на јавниот обвинител како иницијатор и субјект на кривичната постапка, неминовно се наметнува прашањето за редефнирање на неговата позиција во правосудната, и пошироко, во системот на државната власт, организациона поставеност, принципи и правила на функционирање. 2. Предмет на истражување Предметот на овој магистерски труд е разработен од неколку аспекти и тоа: теоретско, операционално, временско и просторно определување на предметот на истражување Теоретско определување на предметот Предмет на магистерскиот труд претставува правна поставеност на јавното обвинителство de lege lata, како и насоките и перспективите за неговата функционалност de lege ferenda. Поаѓајќи од ваквото предметно определување, трудот се концентрира на постоечката домашна правна регулатива која ја регулира неговата поставеност, функционирање, постапување, компаративните искуства, кои може да се извлечат од меѓународните решенија, можноста за идни правни решенија во македонското 13

14 законодавство, како и влијанието, но и ризиците кои произлегуваат од проширувањето на овластувања врз целокупниот систем за казнена правда. Претставени се и анализирани разните модалитети, нормативната посветеност на јавното обвинителство, како основен предуслов за ефикасно остварување на неговата надлежност. Исто така анализирани се и субјектите во кривичните постапки. Историската димензија на јавното обвинителство и компаративната компонента се соодветно анализирани и застапени во магистерскиот труд. Суштинскиот предмет на магистерскиот труд е регулацијата на Законот за јавно обвинителство, како соодветна законска рамка за новата улога на обвинителството според новите измени на Законот за кривичната постапка. Важен актуелен проблем, како од политички аспект така и во однос на уставната основа, а секако и морална дилема е, Законот за јавно обвинителство за гонење на кривични дела поврзани и кои произлегуваат од содржината на незаконското следење на комуникациите, односно т.н. Специјално обвинителство во РМ, формирано во 2015 г., заради добро познатите причини, дали претставува компатибилна институција на Јавното обвинителство, дали има своја уставна подлога и поставеност и дали со него се дуализира системот на општото јавно обвинителство!? Разгледани се и прашањето за (не)соодветноста на улогата на јавното обвинителство во постапката против деца, дефинирана во Законот за правда за децата, како и дискреционите овластувања на јавното обвинителство како гаранција за ефикасно остварување на системот за казнена правда. Во целиот овој контекст разгледани се и соодветните решенија од компаративен аспект, односно, преку претставување на меѓународните решенија и нивните предности и недостатоци, претставени се можните солуции погодни за адаптација и инкорпорирање во македонскиот правен систем Операционално определување на предметот Операционалното определување на предметот на овој магистерскиот труд претставува практична разработка и имплеметнација на она што беше кажано во погорните редови, како и осврнување на некои практични дилеми и проблеми за тоа каде, како, што и зошто се појавуваат таквите состојби. Така, тргнувајќи од примарната цел на казнената постапка, дефинирана во Законот за кривичната постапка, тоа е да се обезбедат и дефинираат правила на 14

15 постапување, при кои никој невин да не биде осуден, а на виновникот да му се изрече казнена санкција под условите што ги утврдува Кривичниот законик 7 и врз основа на законито спроведена постапка во Законот за кривичната постапка, се дефинирани постапките, активностите и дејствијата на процесните субјекти и надлежни органи, од почетното постапување за расветлување на кривичниот настан, до изрекување на санкцијата на виновниот сторител. Оттука активностите кои се преземаат мора да бидат методични, систематски и сукцесивни. 8 Јавниот обвинител како единствен државен орган, кој е надлежен да ги гони сторителите на кривични и други со закон казниви дела, се јавува како процесен субјект и странка во постапката со одредена улога и функција во сите стадиуми на постапката. Сето тоа е во голема корелација и директна последица на целокупната спроведена реформа на казнено-правниот систем на Република Македонија. Но, во актуелниот момент, спроведувањето и имплементирањето на резултатите на таа реформа на казнено-правниот систем претставува приоритетна правна, политичка и општествена задача на Република Македонија. Состојбите во судството, имаат централно место во стручните и политичките расправи и се наведуваат како главна пречка во процесот на интеграција на РМ во ЕУ и НАТО. Наспроти прифаќањето на модерните идејни парадигми, какви што се основните слободи и права на човекот и граѓанинот и владеењето на правото, за жал казнено-правниот систем се наоѓа во состојба на перманентна криза. Таа не ги опфаќа само проблемите на долготрајност и (не)ефикасност на судските постапки, туку артикулира еден општ недостаток на доверба во квалитетот и предвидливоста на судството, што резултира со очигледна ерозија на правниот поредок во целина. Чувството на криза е потенцирано и од фактот што судскиот систем во изминатите две и пол декади, се покажа неспособен да се носи со некои од основните општествени проблеми, како што се корупцијата и организираниот криминал, обезбедувањето правна сигурност и заштитата на човековите права и слободи. 9 Особено казненото процесно право е на крстопат. Тековното казнено процесно законодавство концепциски е резултат на развојот на системот, кој изворно настанал пред повеќе од еден век. Казнената постапка на XXI век мора да ги гарантира човековите права и слободи, но и успешно да го заштитува општеството од 7 Член 1, Закон за кривичната постапка (пречистен текст), Сл. Весник на РМ, бр. 15/05 8 Матовски II, стр. 5 9 Крапац, Камбовски, Калајџиев, Бужаровска, стр. 6 15

16 најопасните напади и да овозможи комуникација во меѓународните односи. Главни насоки и двигатели на реформите се меѓународните стандарди за човечките права и конституционализмот од една страна, и порастот на криминалитетот и корупцијата од друга страна. Токму во оваа смисла разумно е да се прифати онаа насока на реформи, која свесна за недостатоците на постојното казнено процесно право, излезот го бара во решенијата кои би можеле да се усогласат со постојните начела на казнено процесното право. Дури и тогаш кога тие решенија доаѓаат од акузаторниот процесен модел-како одредени форми на спогодбено завршување на постапката, контрадикторност и поголемо учество на странките при преземањето на процесните дејствија, а тоа значи напуштање на судскиот патернализам, и напуштање на веќе споменатата цел на казнените постапки од континентален тип, како што беше и македонската. Според сето тоа видливи се клучните прашања за реформа на казнено процесниот модел и тоа во однос на: 10 - Карактерот на казнената постапка; - Реформата на претходната постапка; - Преуредувањето на главната расправа; - Облиците на забрзани постапки; - Ефикасноста во процесирањето. Реално за очекување е дека реформите на претходната постапка многу зависат и од новите надлежности на јавниот обвинител кој е многу поактивно вклучен во неа, во споредба со претходното законско решение. Претходната постапка, како стадиум, според решението на Законот за кривична постапка, претставува збир на предистражната (преткривичната) постапка и истрагата. Целта на активностите во предистражната постапка е јавниот обвинител да обезбеди материјал кој ќе го оправда спроведувањето на истражната постапк, и токму од овие причини активностите кои се преземаат во оваа фаза претставуваат нужна претпоставка и основа за преземањето на дејствија во самата истрага. Со предвидувањето на предистражната постапка како фаза што претходи на казнената постапка, чија основна цел е да се обезбеди таков квантум и квалитет на оперативни и доказни информации кои ќе бидат доволни за јавниот обвинител да одлучи дали постои основано сомнение против определен сторител и да побара постапката да помине во повисок стадиум, истражна постапка, сосема логично се 10 Калајџиев II, стр

17 наметнува неговата доминантна улога во оваа подготвителна фаза. Основата на активноста е чл. 41 од ЗКП, каде, во однос на предистражната постапка, е нормирано дека јавниот обвинител е надлежен да презема потребни мерки во врска со откривањето на казнените дела на функцијата на кривично гонење, при што јавниот обвинител раководи со предистражната постапка и ја има на располагање правосудната полиција. Вршејќи ја оваа своја функција, јавниот обвинител може и самостојно да го преземе секое дејствие потребно за откривање на кривичното дело и откривање и гонење на неговиот сторител за кое со закон е овластено Министерството за внатрешни работи, Финансиската полиција и Царинската управа. Активноста на јавното обвинителство во откривањето на казнените дела и сторителите е разновидна и се јавува во облик на работа по конкретни случаи, разговори, договори за насоките на дејствијата што ќе се преземат и обврските на правосудната полиција и другите органите што соработуваат со надлежниот обвинител, кои и какви докази треба да се обезбедат кои ќе бидат доволен основ за наредба за спроведување истрага итн. Законот за јавното обвинителство начелно ги прифаќа решенијата што ги поставува ЗКП, но слободно може да се каже дека во поголем обем ја надградува и институционално и функционално зајакнува позицијата на јавното обвинителство, особено во врска со постапувањето и раководењето на претходната постапка. Што се однесува на фазата на истражната постапка, судиската истрага денеска се напушта во повеќето европски земји, вклучително и земјите кои можат да се сметаат за колевка на истражниот судија и судискиот систем на истрага (како што е на пр. Франција). 11 Процесот на реформи што ја зафати и РМ, соодветен одраз најде и во законодавствата на другите држави од поранешна Југославија, кои во основа тешко се одлучуваа на овој чекор, бидејќи се смета дека истражните судии се значаен гарант за законитоста на постапката и незаменливи во заштита на правата и интересите на обвинетиот, па затоа судската истрага не треба да се напушти. 12 Сепак постапката во овој дел трае долго и е силно оптоварена со патерналистичкиот однос на судот. Во делот на истрагата, како што нотираат авторите Калјаџиев, Зиков и Гогов, нејзина најголема слабост беше одолговлекувањето на постапката со тоа што, случајот што го открила и документирала полицијата најпрвин одеше кај обвинителот, кој по разгледувањето и по утврдувањето дека постои основано сомневање за сторено казнено дело, го препраќаше кај истражниот судија. Овој пак, со оглед на тоа што нема 11 Матовски V, стр Калајџиев III, стр

18 потреба да донесе одлука за казнено-правниот настан и притиснат од големиот број предмети, најчесто рутинирано и механички ги спроведуваше истражните дејствија, најчесто повторно во соработка со полицијата, и без да навлезе во суштината го враќаше предметот на јавниот обвинител кој го проучуваше повторно со цел да донесе одлука дали ќе поднесе обвинение или ќе се откаже од гонењето. Исто така, голема слабост на судскиот модел на истрага се идентификуваше и во неговата најголема придобивка - судијата, кој, собирајќи ги доказите по службена должност, по природата на нештата стануваше сојузник на обвинителството и полицијата, односно ја губеше својата непристрасност, па така обвинетиот остануваше без битен гарант за неговите слободи и права. 13 Како и да е, факт е дека истражните судии во македонскиот систем не успеаја да се афирмираат како инвентивен фактор во казнената постапка, субјект кој самиот или со криминалистичка помош на МВР е во состојба да пронајде нови докази (што не постоеле во моментот на отпочнување на истрагата). Оттука во истрагата тој се покажуваше повеќе како фактор што ја одолжува постапката, отколку како нужен подготвителен стадиум што ќе помогне за олеснување и спроведување на главниот претрес. Истражните судии не покажуваа поголема иницијатива во собирањето на доказниот материјал, туку само на формален начин одново ги регистрираа исказите на сведоците со кои што полицијата веќе разговарала. Излезните решенија, компаративната процесна теорија, но и законската пракса ги идентификувала во доделувањето на истрагата на полицијата или обвинителството. Полициската истрага се карактеризира со примарна улога на полицијата во откривањето на казнените дела и сторителите, како и собирање докази за евентуално судење. Во овој модел полицијата има висок степен на самостојност која е насочена кон постигнување на поголема ефикасност. 14 Карактеристична е за земјите од common law системот, како и за дел од скандинавските земји - Шведска, Финска, Данска. Обвинителската истрага денес е доминантен модел на истрага во континентална Европа. Иновираниот модел на истрага е оној каде што јавното обвинителство има доминантна улога во текот на истражната постапка, а потребата за добивање налог/одобрение од судијата на истрагата, постои само во случаи кога истражното дејствие задира во личните слободи и права на граѓаните. Се карактеризира со 13 Калајџиев, Зиков, Гогов, стр Калајџиев, Зиков, Гогов, стр

19 зајакната улога на јавниот обвинител преку легислативни решенија со кои добива доминантна улога во истрагата, а истражниот судија се трансформира во арбитер кој е задолжен за судска контрола на дејствијата што во текот на истрагата ги презема јавниот обвинител, а со кои се ограничуваат или загрозуваат индивидуалните права и слободи на засегнатите лица во постапката. 15 Основните постулати врз кои се базира концептот на обвинителска истрага може да бидат лоцирани во: 1. поделбата на процесните функции на обвинување, одбрана и водење на постапката на различни процесни субјекти; 2. диференцијација и интеграција на дејствијата во претходната постапка; 3. правна употребливост на собраните резултати како докази пред суд. Како причини и предности за прифаќањето на ваквиот модел на истрагата се издвојуваат: 16 бавноста на судската истрага, брзината на обвинителската истрага, создавање на нормативна основа за поефикасна казнена постапка, поголем степен на активност на јавниот обвинител, поадекватен начин на регулирање на носителот на одговорноста за неефикасноста на истрагата, постигнатите резултати кај моделот на обвинителска истрага, кабинетскиот начин на работа на истражниот судија, намалување на можноста за непотребно повторување на доказите, правната природа на истрагата и придонесот кон целосна реализација на основните начела на казненото процесно право. Што се однесува на решенијата за надлежноста на јавниот обвинител во претходната постапка, новиот ЗКП претставува драстично раскрстување со континуитетот на процесни решенија, како во структурна, така и во содржинска смисла, со промена на околу 80% од дотогашните решенија. Така можеби најзначајното решение е тоа што го нема веќе истражниот судија, неговата улога ја презема јавниот обвинител, а како нов институт се предвидува судијата на претходната постапка кој во текот на оваа постапка одлучува за слободите и правата на обвинетиот во случаи пропишани со Уставот на РМ, со закон и меѓународен договор ратификуван во согласност со Уставот на РМ. Со новините во ЗКП се предвиде востановување и на правосудна полиција која постојано му е на располагање на обвинителот, кој е неприкосновен шеф на истрагата. Текот на редовната постапка е со следната конфигурација: претходна постапка (откривање и пријавување и истражна постапка), обвинување (со контрола на 15 Лажетиќ Бужаровска VII, стр Матовски V, стр , Бејатовиħ, стр

20 обвинителниот акт), главна расправа (подготовка, главна расправа, донесување пресуда) и правни лекови (редовни и вонредни). Што се однесува до активноста и овластувањата на јавниот обвинител во истражната постапка, новиот ЗКП пропишува дека истражната постапка ја спроведува надлежниот јавен обвинител. Истражната постапка се пoведува против определено лице кога постои основано сомневање дека сторило кривично дело за кое се гони по службена должност или по предлог. Во истражната постапка се собираат докази и податоци коишто му се потребни на јавниот обвинител за да може да одлучи дали ќе подигне обвинение или ќе се откаже од кривично гонење, и докази за кои постои опасност дека не ќе можат да се повторат на главната расправа или дека нивното изведување би било сврзано со тешкотии. Во текот на истражната постапка јавниот обвинител е должен да собира докази кои одат како на товар, така и во прилог на осомничениот. Во текот на истражната постапка, јавниот обвинител може да ги преземе истражните дејствија: претрес, привремено обезбедување и одземање на предмети или имот, испитување на обвинетиот, сослушување сведоци, вештачење, увид и реконструкција, и посебни истражни мерки. Реформите се главно насочени кон промени кои се однесуваат на надлежноста и овластувањата на јавниот обвинител во казнената постапка, изменетите односи со полицијата и судот во текот на постапката. Еден аспект на ваквите реформи секако е сè поголемото прифаќање на начелото на опортунитет, што му овозможува на јавниот обвинител да оцени дали ќе поведе кривично гонење или не Временско определување на предметот Истражувањата во рамките на овој магистерски труд кои се однесуваат на проучување на практичните аспекти на функционирањето на јавното обвинителство, се презентирани преку анализа на емпириските податоци за употребата на дискреционите овластувања на јавните обвинители, како и за податоци кои се релевантни во однос на тоа, има временска рамка за некои податоци од , а за други во однос на 3 години Просторно определување на предметот Во однос на просторната определеност за функционирањето на јавното обвинителство, се презентирани преку анализа емпириските податоци за неговото 20

21 функционирање, преку сопствено истражување спроведено за целата територија на јавното обвинителство во Република Македонија, со особен акцент на активноста на основното јавно обвинителство во Охрид Дисциплинарно определување на предметот Предметот на истражување на овој магистерски труд е од областа на следните дициплини кои се дел од општествените науки, поточно правните науки и тоа: Казнено процесно право, Компаративно казнено право, Казнено право, Криминалистика. 3. Цели на истражување Во однос на целите на истражување на овој магистерски труд, истите се прикажани според соодветна методолошка матрица, и тоа како општа цел и теоретски цели во кои влегуваат дескрипцијата, експликацијата и прогностиката Општа цел Општа цел на овој магистерски труд е да даде придонес во согледување на постулатите во процесот на реформа на јавното обвинителство, разгледување на начините и можностите за негово реструктуирање, со цел градење на поефикасен орган кој по начинот на негова поставеност и организираност ќе е компатибилен со случувањата во европските законодавства. Општа тенденција во европските законодавства е дека значително се менува улогата и надлежноста на јавниот обвинител Теоретски цели Теоретските цели се во корелација со општата цел како и предметот на истражувањето на магистерскиот труд, а заедно се надополнуваат и доразработуваат Дескрипција Цел на магистерскиот труд е да се анализира, проучи и презентира суштината на правната поставеност и функционирањето во практика на јавното обвинителство, 21

22 финансирањето, Советот на обвинителите како колективен и одговорен орган за работата на јавните обвинители, како и да се откријат и препознаат специфичности на системот на јавното обвинителство. Ваквата цел се постигнува преку проучување на можностите и инструментите за подобрување на начинот на кој работи истото, како и спроведувањето на македонската казнена постапка, хармонизацијата на македонското законодавство со меѓународните стандарди и европските законодавства и унапредување на домашната практика Експликација Експликацијата за специфичностите и перспективите кои ги нуди поставеноста и практичната функционалност на Јавното обвинителство е во функција на проширување на неговите надлежности и одговорности во решавањето на казнените постапки, како и многу поактивна улога во истите. Преку таквите решенија целта е да се модернизира и поедностави казнената постапка согласно европските текови, и да му се даде многу посоодветна и поефикасна улога на јавното обвинителство Прогностика Преку аргументираната експликација на предностите, но и резервите кои со себе ги носат некои одредби, треба да се нагласи нужноста и неопходноста од иманентно и суштинско редефинирање на улогата на учесниците во казнената постапка. И тоа пред сè на јавното обвинителство, институционално јакнење на истото, поедноставување на редовната судска постапка и примена на скратените постапки или вонсудско спогодување за вината и казната како единствена законска алтернатива за успешно надминување на неефикасноста во казненото правосудство, како и давањето соодветен одговор на предизвикот на криминалитетот во XXI век. 4. Очекувани резултати Врз основа на сите параметри врз кои се проектира истражувањето во овој магистерски труд се очекуваат многу плодни резултати, кои ќе дадат многу голем импакт не само од научно-теоретски аспект, туку и од практичен аспект во однос на решавањето на дилемите, проблемите, тешкотиите како и излезните решенија кои можат да се имплементираат во системот на јавното обвинителство. Очекуваните резултати се одговор за прашањето: 22

23 За ефикасностa и соодветноста на нормативната посветеност на системот на јавното обвинителство и ефикасноста во остварувањето на надлежностите. Целокупната соодветна правна рамка за новата улога на јавното обвинителство според новите измени на ЗКП, како и другите поврзани законски акти за платите на јавните обвинители, нивното финансирање, одредбите за Советот на јавни обвинители и нивното финансирање и независност. Дискреционите овластувања на Јавното обвинителство. Во актуелната констелација значајна е и компатибилноста на т.н. Специјално обвинителство и неговата работа, поставеност и правна заснованост, како и односот и (не)соработката и со Општото јавно обвинителство. 5. Корисници на резултатите од истражувањето Резултатите и сознанијата добиени со помош на истражувањето во овој магистерски труд за Јавното обвинителство на Република Македонија состојби и перспективи, се од посебно значење за повеќе различни фактори, институции и целокупната научна и професионална јавност. Пред сè тоа се однесува на сите вработени во Јавното обвинителство на Република Македонија како и Советот на јавни обвинители кој има уникатна надлежност во однос на регрутацијата и контролата на работата на обвинителите, како и сите оние органи и институции кои се поврзани и заедно работат со јавното обвинителство: судовите, Владата, различните министерства - Министерството за внатрешни работи со сите свои различни структури, Министерството за правда, Собранието на РМ, како и сите заинтересирани граѓани. На овој начин, најсоодветно се остварува целта на овој магистерски труд, односно со градење на поправичен систем на казнена правда, се придонесува креирање на соодветни стратегии, мерки и инструменти за подобрување на работата на сите инволвирани фактори во овој ланец, а сето тоа да резултира со што поправедни, но и поефикасни и поефективни казнени постапки. 6. Хипотетска рамка на магистерскиот труд 6.1. Генерална хипотеза Генерална хипотетска рамка од која тргнува трудот е нормативна поставеност на Јавното обвинителство, како основен предуслов за ефикасно остварување на неговите надлежности, во однос на неговите функции, како и барањето на соодветни 23

24 инструменти за поефикасни и поправедни постапки во кои учествуваат јавните обвинители. Нужност и неопходност е проширување на дискреционите овластувања на јавниот обвинител, како начин за забрзување на постапката и растоварување на веќе пренатрупаните судови. Во современите услови на сè поголем раст на стапката на криминалитет, вклученоста на органите на казненото правосудство во неговото спречување сè почесто се смета како незадоволително Посебни хипотези Од генералната хипотеза може да се извлечат четири посебни хипотези. Првата, правната рамка за Јавното обвинителство како соодветно законско решение за новата улога на обвинителството според измените на ЗКП, според кои во голема мера се менува улогата на јавниот обвинител со драстично менување на неговите надлежности во насока на забрзување и зголемување на ефикасноста на работата на целокупниот систем, а што е најважно судските постапки стануваат многу поефикасни, поефективни и поправични, без непотребно губење на време и ресурси од секаков аспект. Втората, дискреционите овластувања на Јавното обвинителство како гаранција за ефикасно остварување на системот за казнена правда, во однос на тоа дека со зголемувањето на ваквите овластувања дадени во согласност со позитивните прописи, многу ќе придонесат за зголемување на ефикасноста, и довербата во целокупниот правосуден систем она што многу децении за жал не е постигнато во РМ, заради ригидните прописи, лавиринтите на постапките, како и несовесното работење на различните инволвирани субјекти во судските постапки. Третата, во однос на т.н. Специјално обвинителство, формирано во 2015 г. врз основа на политичка волја, и според Законот за јавно обвинителство за гонење на кривични дела поврзани и кои произлегуваат од содржината на незаконското следење на комуникациите, дали таквата ad hoc институција е компатибилна со системот на Јавно обвинителство, дали има правна заснованост и дали истата ќе помогне во расчистувањето на тие казнени дела кои се наведени во законот за неговото основање?! Дали се јавува дуализам и поделба на обвинителството од организациски, персонален и стручен аспект, и дали со тоа се навлегува во независноста на самата институција?! Дали и каква е соработката на ова Специјално обвинителство со Јавното обвинителство на РМ, бидејќи тоа се впрочем обвинители што дотогаш работеле во единствениот 24

25 систем на јавно обвинителство, и дали тој дуализам може да предизвика антагонизам во целиот добро димензиониран систем на јавно обвинителство во РМ?! Четвртата, несоодветноста на улогата на Јавното обвинителство во постапките кои се водат против деца, во однос на тоа дали има можност за злоупотреба од било каков аспект и дали е добро изработена самата регулатива?! 7. Методологија на магистерскиот труд При изработката на овој труд се користени повеќе методи на научно истражување од областа на општествените науки. Научните методи како производи на научното мислење и творење, означуваат постапки што се применуваат за остварување на некоја цел која ќе го овозможи решавањето на определени теоретски проблеми. Системот од научни методи што се користи при изработката на магистерскиот труд, исполнува неколку критериуми и тоа: овозможува во истражувањето да се откријат нови, дотогаш непознати, факти за закономерностите на предметите, појавите и процесите што се проучуваат, така што врз основа на стекнатите научни сознанија се носи конечен суд и верифициран заклучок за предметот на истражувањето. Од големиот репертоар на методи на научно истражување од општествените науки, во магистерскиот труд, се користени: 1. Историскиот метод, се користи за да се направи извесна историска ретроспектива, од која ќе можат да се извлечат одредени сознанија за историската генеза и општествено-економската поврзаност на појавата што е предмет на истражувањето. 2. Компаративниот метод, со кој се добиваат значајни податоци за проучуваната појава, преку правење на споредба со сознанијата за егзистенцијата и појавните облици на таа појава во други земји. При тоа, сознанијата до кои се доаѓа со овој метод имаат особено значење, пред се заради нивната улога како ориентири за техничко легислативни решенија, и показатели за резултатите и успешноста на појавата која се проучува. 3. Статистичкиот метод, со чија помош на релативно прецизен начин се откриваат, истражуваат, обработуваат добиените податоци, се донесуваат, анализираат и интерпретираат хипотетички оценки и заклучоци за законитостите на масовните појави врз основа на прибраниот статистички материјал, кои се и табеларно-графички прикажани. 25

26 4. При изработката на магистерскиот труд се користени и системскиот, аналитичкиот, индуктивен и дедуктивен метод, како и нормативниот метод, и тоа во делот кој се однесува на позитивните правни прописи; 5. Исто така се користени и различните аспекти на толкување односно логичкиот, граматичкиот, синтетичкиот, телеолошкиот, како и другите посебните методи на толкување анализа на содржина, како и студии на случаи. 26

27 II. Субјекти на кривичната постапка Лицата и органите кои преземаат одредени процесни дејствија, според процесната положба што ја имаат во согласност со одредбите на ЗКП, и кои се јавуваат како носители на одредени права и обврски, се нарекуваат субјекти на кривичната постапка. Во рамки на субјектите на кривичната постапка се вбројуваат: судовите, јавниот обвинител и правосудната полиција, жртва, оштетен и приватен тужител, обвинет и бранител. Како главни процесни субјекти, во зависност од поделбата на процесните функции во мешовитата кривична постапка се јавуваат: судот, овластениот тужител и обвинетиот. Странка е субјект кон кого е насочена судската одлука, односно кој бара донесување на судска одлука во определен правец. Странечка способност (legitimatioadcausam) е апстрактна правна можност да се биде тужител или обвинет во кривичната постапка. Во својство на учесници во постапката исто така може да се јават и: оштетениот, сведоците, вештаците, толкувачите и други лица кои земаат учество во текот на кривичната постапка. Споредни процесни субјекти се субјекти во постапката кои не вршат ниту една од наведените функции, но на кои законот им признава извесни права и им наметнува определени должности. Тука спаѓа оштетениот со кривичното дело, кој во постапката може да го постави и да го реализира своето барање за надомест на штета и кој има извесни овластувања во поглед на предлогот за гонење, докажување, застапување на тужбеното барање, жалба на пресудата и сл. Друг таков субјект се и органите за внатрешни работи и други овластени службени лица кои имаат определни должности и права во постапката, особено во претходната постапка, како и во составувањето на кривичната пријава, собирањето на потребни известувања за јавниот обвинител, спроведувањето на увид и вештачење и др

28 1. Судови 1.1. Поим, видови и организација на судовите Судската власт ја вршат судовите како самостојни и независни органи кои судат и своите одлуки ги засноваат врз основа на Уставот на РМ, законите и меѓународните договори ратификувани во согласност со Уставот 18. Судот се јавува во својство на процесен субјект, кому му е доверена функцијата на пресудување (iusdicere) и има право и должност да го спроведува кривичното правосудство и преку одредбите на казненото процесно право, да овозможи примена на казненото материјално право врз конкретен случај. Видовите судови, нивната надлежност, основањето, укинувањето, организацијата и составот на судовите се уредуваат со Законот за судовите. Целите и функциите на судската власт опфаќаат: Непристрасно применување на правото независно од положбата исвојството на странките, Заштита, почитување и унапредување на човековите права и основните слободи, Обезбедување еднаквост, рамноправност, недискриминација по било кој основ и Обезбедување правна сигурност врз основа на владеење на правото. Судовите одлучуваат во постапка која се пропишува со Законот за кривична постапка (ЗКП), и имаат задача да ги штитат слободите и правата на човекот и граѓанинот, и правата на другите правни субјекти доколку тоа не е во надлежност на Уставниот суд на РМ. Постапувањето пред судовите се одвива врз основа на начелата на законитост и легитимност, рамноправност на странките, судење во разумен рок, правичност, јавност, контрадикторност, двостепеност, зборност, усност, непосредност, право на одбрана, слободна оцена на доказите и економичност во постапувањето. 19 Во судскиот систем судската власт ја вршат основните судови, апелационите судови, Управниот суд на РМ и Врховниот суд на РМ. Во судската организација специјализиран е само Управниот суд на РМ. Основните судови се основаат за една или повеќе општини чие подрачје е определено со закон. Постојат вкупно 27 основни 18 Амандман XXV на член 98, Устав на Република Македонија (УРМ), член 1, Закон за судови (ЗС) 19 Член 3, член 5 став 1, член 10, ЗС 28

29 судови кои судат во прв степен, кои се делат на основни судови со основна надлежност и основни судови со проширена надлежност. Апелационите судови се основаат за подрачјето на повеќе судови од прв степен, а седиштата на апелационите судови се во Битола, Гостивар, Скопје и Штип. Врховниот суд на РМ ја врши судската власт на целата територија на државата, а има седиште во Скопје Надлежност Надлежноста може да се дефинира како подобност да се врши власт во конкретен случај, а судската надлежност (forum) е право и должност на еден суд да расправи определен кривично-правен предмет. Судот е должен да внимава на својата надлежност, и штом ќе забележи дека не е надлежен ќе се огласи за ненадлежен, и по правосилноста на решението ќе го упати предметот до надлежниот суд. 21 Самата потребата за дефинирање на надлежноста произлегува токму од фактот што постојат повеќе видови судови, голем број судски предмети кои имаат различна тежина па затоа неопходна е распределба на работата, со цел да се одбегне натрупаност со предмети и да биде јасно определено кој суд ќе постапува во еден конкретен предмет. Надлежноста во смисла на поделба на работата помеѓу судовите од ист вид и инстанца, и определувањето на делокругот на работа на секој од нив посебно е регулирана со закон. Надлежноста може да биде стварна и месна. Онаа надлежност која се определува според природата на кривичното дело се нарекува стварна надлежност (rationaemateriae). Постои и т.н надлежност според територијата, која се утврдува според местото на извршувањето на кривичното дело и местото на седиштето на судот, и поради тоа ваквата надлежност се нарекува месна надлежност (rationaeloci). Надлежноста пак која се состои од право и должност на еден суд да постапува во еден дел од предметот, односно да презема одделни процесни функции во постапката, се нарекува функционална надлежност. За пресудување на кривични дела чии сторители се малолетни лица, надлежни се посебни судски совети. Во ваквите случаи обвинетиот, односно лицето кое се јавува во својство на сторител на кривичното дело, има влијание врз определувањето на 20 Член ЗС 21 Член 30, Закон за кривична постапка (ЗКП) 29

30 надлежноста на судот, па врз основа на тоа, овој облик на надлежност се нарекува лична надлежност (rationaepersonae). Стварна надлежност - стварната надлежност е законски нормирано право и должност на еден суд во кривичната постапка, да презема процесни дејствија во текот на постапката и да пресуди едно кривично дело со оглед на неговата природа. Судовите во кривичните предмети судат во границите на својата стварна надлежност определена со закон. 22 Основните судови согласно со стварната надлежност утврдена со ЗС, судат во првстепен и се основаат како судови со основна надлежност и судови со проширена надлежност. Основните судови со основна надлежност за подрачјата за кои се основани, се надлежни да одлучуваат во прв степен за кривични дела за кои со закон како главна казна е определена казна затвор до пет години, ако за некои кривични дела не е предвидена надлежност на друг суд, и за кривични дела за кои со посебен закон е определена надлежност на суд со основна надлежност. Во однос на делата од својата стварна надлежност, судовите со основна надлежност спроведуваат истрага односно преземаат истражни дејствија за кривични дела од својата надлежност, и за жалби и приговори за постапките за кои се надлежни овие судови. Основните судови со проширена надлежност за подрачјата за кои се основани, се надлежни да одлучуваат за кривични дела за кои со закон е предвидена казна затвор над пет години и за кривични дела сторени од малолетни лица, да спроведуваат истрага и истражни дејствија за кривични дела од својата надлежност, да одлучуваат по жалби и приговори за постапките за кои се надлежни, да постапуваат по предмети за екстрадиција и да одлучуваат во постапки за меѓународна правна помош. Постојат 10 основни судови со проширена надлежност со седиште во Битола, Прилеп, Охрид, Гостивар, Тетово, Куманово, Кочани, Велес, Струмица и во Штип. Од 2008 година во Основниот суд Скопје I - Скопје се формира специјализирано судско одделение надлежно за судење на дела од областа на организираниот криминал и корупција за целата територија на државата. Специјализираното судско одделение е надлежно да суди за: Кривични дела сторени од структурирана група од три или повеќе лица, која постои одреден временски период и дејствува со цел да изврши едно или повеќе 22 Член 24, ЗКП 30

31 кривични дела за кои е предвидена казна затвор од најмалку четири години, со намера директно или индиректно да се стекне со финансиска или друга корист, За кривични дела сторени од структурирана група или злосторничка организација на територијата на РМ или други држави, или кога кривичното дело е подготвено или планирано во РМ или во друга држава, Кривични дела злоупотреба на службена положба и овластување, примање на поткуп од значителна вредност и противзаконито посредување, сторени од избран или именуван функционер, службено лице или одговорно лице во правно лице и Кривични дела неовластено производство и пуштање во промет на наркотични дроги, психотропни супсанции и прекурсори, перење пари и други приноси од казниво дело од значителна вредност, терористичко загрозување на уставниот поредок и безбедноста, давање поткуп од поголема вредност, незаконито влијание врз сведоци, злосторничко здружување, терористичка организација, тероризам, трговија со луѓе, криумчарење мигранти, трговија со малолетно лице и другите кривични дела против човечноста и меѓународното право независно од бројот на сторителите. Според стварната надлежност апелационите судови се второстепени судови кои решаваат: По жалбите против одлуките на основните судови од своето подрачје, Решаваат за судир на надлежноста меѓу судовите од прв степен од своето подрачје, и Вршат други работи определени со закон. Во совети составени од своите судии, Врховниот суд на РМ е надлежен да решава: Во втор степен против одлуките на своите совети кога тоа е определено со закон, Да решава во трет и последен степен по жалбите против одлуките на апелационите судови, Да решава по вонредни правни лекови против правосилните одлуки на судовите и одлуките на своите совети кога тоа е определено со закон, Да решава за судир на надлежност меѓу основните судови од подрачјето на различни апелациони судови, судир на надлежност меѓу апелациони судови, како и судирот на надлежност меѓу Управниот суд и друг суд, 31

32 дело. 23 Основни судови се основани во: Берово (Берово и Пехчево); Битола (Битола, Јавно обвинителство на Република Македонија состојби и перспективи Да решава за пренесување на месна надлежност кај овие судови, Да одлучува по барање на странките и другите учесници во постапката за повреда на правото на судење во разумен рок и Да врши други работи определени со закон. Состав на судот - во рамките на судовите постои внатрешна организација и поделба во постапувањето - предмети за кои е надлежен да постапува судија-поединец, предмети во кои постапуваат совети составени од професионални судии и судии поротници или совети составени само од професионални судии. Во зависност од составот на судот, постапката ја води и одлуки донесува судот како судија поединец или како колегијален орган (во совет). Колегијалното судење овозможува поправилна одлука, бидејќи постои помала можност за грешки при одлучувањето, со оглед на фактот што одлучувањето во совет претпоставува поголем обем на искуство и знаење, взаемно дополнување, одбегнување на самоволна оценка на доказите, надворешните влијанија врз членовите на советот се помалку можни отколку врз судијата како поединец. Наспроти ова, судијата поединец, има поголемо чувство на одговорност, работи побрзо и поевтино, и нема сомневање во обезбедените максимални гаранции за изнаоѓање на вистината и правилна примена на законот. Месна надлежност - е право и должност на стварно надлежен суд да превзема процесни дејствија и да пресуди определено кривично дело, поради поврзаноста на тоа дело, односно на сторителот на тоа дело, со местото на активноста на судот. Месно надлежен, по правило, е судот на чие подрачје е извршено или обидено кривичното Могила, Новаци и Демир Хисар); Виница; Велес (Велес, Градско и Чашка); Гевгелија (Гевгелија, Богданци, Дојран и Валандово); Гостивар (Гостивар, Врапчиште, Маврово и Ростуша); Дебар (Дебар и Жупа); Делчево (Делчево и Македонска Каменица); Кавадарци (Кавадарци и Росоман); Кичево (Кичево, Вранештица, Другово, Зајас, Осломеј, Пласница и Македонски Брод); Кочани (Кочани, Зрновци и Чешиново - Облешево); Кратово; Крива Паланка (Крива Паланка и Ранковце); Куманово (Куманово, Липково и Старо Нагоричане); Крушево; Неготино (Неготино и Демир Капија); Охрид (Охрид и Дебарца); Прилеп (Прилеп, Долнени и Кривогаштани; 23 Член 26 став 1, ЗКП 32

33 Радовиш (Радовиш и Конче); Ресен; Свети Николе (Свети Николе и Лозово); Скопје I (Центар, Карпош, Ѓорче Петров, Сарај, Кисела Вода, Аеродром, Бутел, Гази Баба, Чаир, Шуто Оризари, Чучер, Сандево, Сопиште, Студеничани, Зелениково, Петровец, Илинден и Арачиново; Скопје II (Центар, Карпош, Ѓорче Петров, Сарај, Кисела Вода, Аеродром, Бутел, Гази Баба, Чаир, Шуто Оризари, Чучер, Сандево, Сопиште, Студеничани, Зелениково, Петровец, Илинден и Арачиново; Струга (Струга и Вевчани); Струмица (Струмица, Василево, Босилово и Ново Село; Тетово (Тетово, Боговиње, Брвеница, Желино, Јегуновце и Теарце и Штип (Штип, Карбинци и Пробиштип). Месната надлежност на апелационите судови, кои се основаат за подрачјето на повеќе основни судови, е определена на следниов начин: Апелационен суд во Битола за подрачјата на основните судови во Битола, Крушево, Охрид, Прилеп, Ресен и Струга; Апелациониот суд во Гостивар за подрачјата на основните судови во Гостивар, Тетово, Кичево и Дебар; Апелационен суд во Скопје за подрачјата на основните судови во Велес, Гевгелија, Кавадарци, Кратово, Крива Паланка, Куманово, Неготино, Скопје I - Скопје и Скопје II Скопје; Апелационен суд во Штип за подрачјата на основните судови во Берово, Виница, Делчево, Кочани, Радовиш, Свети Николе, Струмица и Штип. Месната надлежност на Врховниот суд на РМ, што впрочем произлегува и од самиот назив, се простира на целата територија на државата како единствен и највисок суд во судската организација Изземање Непристрасноста претпоставува извесни човечки квалитети кои мора да ги поседува судијата: морал, етичност, чесност, интегритет на личноста, учитивост, професионализам и трудољубивост. Судијата постапува непристрасно и кога, освен од надворешни влијанија, успева во текот на постапувањето и одлучувањето да ги потисне личните убедувања, верувања или предрасуди, наспроти фактичката состојба и правните основи за донесување одлука во определен правец. Со изборот и со воведувањето во судската должност, судијата и судијата-поротник стануваат апсолутно способни за вршење на судската должност (inabstracto), односно 33

34 може да учествуваат во постапување и одлучување. Судиите и судиите-поротници се наоѓаат во определени семејни, имотни, пријателски и други односи со определени лица, а таквите односи може да предизвикуваат сомневање во нивната објективност во постапувањето и одлучувањето на определен кривичен предмет (inconcreto). Во вакви случаи се применуваат посебни мерки предвидени кои водат кон изземање на судијата, а институтот на изземање е од интерес за јакнење на вербата во правичноста и непристрасноста на примената на правото и одлучување во конкретниот случај. Причини за изземање. Изземањето на судиите и судите-поротници е можно доколку постојат определени околности или причини поради кои тие не смеат да учествуваат во постапката како судии односно судии-поротници. Одредбите кои се однесуваат на судиите и судиите-поротници, соодветно се однесуваат и на јавните обвинители и лицата кои врз основа на законот за јавното обвинителство се овластени да го застапуваат јавниот обвинител во постапката, записничарите, толкувачите и стручните лица, како и врз вештаците. Постојат две категории причини за изземање: апсолутни причини-кога изземањето е задолжително и релативни причини-кога се цени дали постојат околности кои водат кон сомневање во непристрасноста на лицето што треба да се изземе. Во апсолутни причини (iudexinhabilis), кои законот таксативно ги набројува наведени се оние причини кои се јавуваат во ситуации кога: Судијата или судијата-поротник чие изземање се бара се јавува како оштетено лице со кривичното дело, Обвинетиот, неговиот бранител, тужителот, оштетениот, нивниот законски застапник или полномошник, му е брачен односно вонбрачен другар или роднина по крв во права линија до кој и да е степен, во странична линија до четвртиот степен, а по сватовство до вториот степен на судијата или судијатапоротник чие изземање се бара, Ако судијата или судијата-поротник чие изземање се бара, со обвинетиот, неговиот бранител, тужителот или со оштетениот е во однос на старател, лице под старателство, посвоител, посвоеник, хранител или храненик, Ако судијата или судијата-поротник чие изземање се бара во истиот кривичен предмет вршел истражни дејствија или учествувал во испитувањето на обвинението пред главниот претрес, или учествувал во постапката како 34

35 тужител, бранител, законски застапник или полномошник на оштетениот односно на тужителот, или е сослушан како сведок или како вештак, Ако судијата или судијата-поротник чие изземање се бара во истиот предмет учествува во донесувањето на одлуката на понискиот суд или ако во истиот суд учествувал во донесувањето на одлуката која се побива со жалбата. 24 Наведените апсолутни причини може да се поделат во две групи: Во првата група спаѓаат оние кои укажуваат на соодветна лична заинтересираност на судијата или судијата поротник за завршување на спорот во определена насока, Во втората група спаѓаат оние кои укажуваат на несогласноста помеѓу функцијата на пресудувањето на судијата во конкретен случај и некое друго процесно дејствие што тој го презел во конкретниот случај, било да се јавил во улога на некоја странка или процесен помошник на обвинетиот и слично. Релативните причини (iudexsuspectus) за изземање укажуваат дека судијата може да биде изземен, само ако се поднесат докази кои предизвикуваат сомнение во неговата непристрасност. Овие основи не се таксативно наведени, бидејќи се многубројни и различни и не е можно да се прецизираат. Нивно општо обележје е дека предизвикуваат сомневање во непристрасноста на судијата, а не во неговата стручност. Одредбите за изземање на судии и судии-поротници согласно се применуваат и врз јавните обвинители и лицата кои врз основа на законот за јавното обвинителство се овластени да го застапуваат јавниот обвинител во постапката, записничарите, толкувачите и стручните лица, како и врз вештаците. 2. Јавен обвинител 2.1. Поим Јавниот обвинител е субјект и странка во кривичната постапка која од името на државата дава иницијатива за започнување на кривично гонење за кривични дела кои се гонат по службена должност. Јавното обвинителство е единствен и самостоен државен орган кој ги гони сторителите на кривичните дела и на други со закон утврдени казниви дела и врши други работи утврдени со закон. Јавното обвинителство 24 Член 33, ЗКП 35

36 своите функции ги врши врз основа и во рамките на Уставот на РМ, законите и меѓународните договори ратификувани во согласност со Уставот. 25 Функцијата на јавното обвинителство ја вршат Јавниот обвинител на РМ и јавните обвинители. Јавниот обвинител функцијата ја врши законито, непристрасно и објективно, ги почитува и заштитува слободите и правата на човекот и граѓанинот и правата на другите правни субјекти, и во рамките на своите надлежности, во име на државата се грижи за ефикасност на кривично-правниот систем. Јавниот обвинител во вршењето на функцијата обезбедува еднаквост на граѓаните пред законот, независно од полот, расата, бојата на кожа, националното и социјалното потекло, политичкото и верското уверување и имотната и општествената положба. Никој не може да влијае врз самостојноста и непристрасноста на јавниот обвинител во вршењето на функцијата. Меѓутоа, положбата на јавниот обвинител во кривичната постапка не се исцрпува со вршењето на функцијата на гонење. Како државен орган заинтересиран за утврдување на вистината и за донесување правилна одлука, јавниот обвинител има правен интерес да преземе низа процесни дејствија во корист на обвинетиот кои поимно не влегуваат во функцијата на гонење, како на пример, да изјави жалба против пресудата во корист на обвинетиот. Во однос на работата на јавното обвинителство, законот нуди поинакви решенија од досегашните, односно со Законот за кривична постапка, севкупната предистражна и истражна постапка се доверени на јавните обвинители кои имаат право и должност да ги насочуваат дејствијата на органите надлежни за откривање и пријавување на кривичните дела и на нивните сторители, да пронаоѓаат, предлагаат и обезбедуваат докази, да предлагаат/издаваат наредби за преземање на посебни истражни мерки, за спроведување на истражна постапка, како и привремени мерки заради обезбедување на имот или предмети прибавени со кривично дело или заради извршување на мерката конфискација, да одлучуваат за одлагање на кривичното гонење, да предлагаат издавање на казнен налог, да преговараат и да се спогодуваат со обвинетите за признавање на вина, да поднесуваат и застапуваат обвиненија пред надлежниот суд, да поднесуваат жалби против неправосилни судски одлуки и вонредни правни лекови против правосилни судски одлуки, да одлучуваат по жалба на оштетениот. Како државен орган, јавниот обвинител учествува и во низа т.н. неправи 25 Член 106, УРМ 36

37 кривични постапки, како што се постапката за екстрадикција, постапката за примена на мерките за безбедност, постапката за бришење на осудата итн. Перо Коробар Кирил Миљовски Никола Вражалски Лазар Мојсов Димо Кантарџиски Јован Дуковски Панта Илиев Боро Доганџиски Јордан Јордановски Јован Трпеновски Марко Бундалевски Стеван Павлески Ставре Џиков Александар Прчески Љупчо Шврговски 37

38 Марко Зврлевски 26 Лилјана Спасоска Слика.1 Досегашни јавни обвинители на Република Македонија 2.2. Организација, права и овластувања Јавното обвинителство е дефинирано како единствен и самостоен државен орган кој ги гони сторителите на кривични и други со закон утврдени казниви дела и врши други работи определени со закон. Јавното обвинителство е организирано како Јавно обвинителство на РМ, вишо јавно обвинителство, Основно јавно обвинителство за гонење на организиран криминал и корупција и основно јавно обвинителство. Јавното обвинителство се организира според принципите на хиерархиска субординација и централизам, но почитувањето на овие принципи не смее да ја загрози самостојноста и одговорноста на секој јавен обвинител во вршењето на функцијата. Јавно обвинителство се основа и се укинува со закон Согласно принципите на хиерархиска субординација, законот детално го регулира и прашањето за одговорност на јавниот обвинител од соодветен ранг и тоа: Пред Собранието на РМ одговара Јавниот обвинител на РМ, Пред Јавниот обвинител на РМ и Советот на јавните обвинители на РМ (СЈОРМ) одговараат јавните обвинители во Јавното обвинителство на РМ, Вишиот јавен обвинител и Основниот јавен обвинител за гонење на организиран криминал и корупција Пред вишиот јавен обвинител и СЈОРМ одговараат јавните обвинители во вишо јавно обвинителство Пред основниот јавен обвинител за гонење на организиран криминал и корупција и СЈОРМ одговараат јавните обвинители во основното јавно обвинителство за гонење на организиран криминал и корупција,

39 Пред вишиот јавен обвинител, Јавниот обвинител на РМ и СЈОРМ одговара Основниот јавен обвинител, Пред основниот јавен обвинител и СЈОРМ одговараат јавните обвинители во основно јавно обвинителство. Повисокото јавно обвинителство врши надзор над работата и постапувањето по конкретни предмети на пониските јавни обвинителства. Надзор над работата и постапувањето по конкретни предмети на Основното јавно обвинителство за гонење на организиран криминал и корупција врши Јавното обвинителство на РМ. 3. Правосудна полиција Правосудната полиција по службена должност или по наредба на јавниот обвинител презема мерки и активности со цел за откривање и криминалистичко истражување на кривични дела, спречување на натамошни последици на кривичните дела, фаќање и пријавување на нивните сторители, обезбедување на доказите и други мерки и активности што може да користат за непречено водење на кривичната постапка и примена на Кривичниот законик. Таквите дејствија ги спроведува наложени или доверени од судот и јавното обвинителство. Должностите на правосудната полиција ги вршат: Организационите единици во државните органи кои преземаат мерки и активности за откривање и спречување на кривични дела, фаќање и пријавување на сторителите на кривични дела, обезбедување на доказите на кривичните дела и други мерки со кои се овозможува непречено водење на кривичната постапка; Припадниците на правосудната полиција во истражните центри на јавното обвинителство и службените лица доделени на јавното обвинителство. Старешини на Правосудната полиција се службени лица, кои непосредно раководат со организационите единици, додека пак, службеници на Правосудната полиција се полициските службеници во Министерството за внатрешни работи и припадниците на Финансиската полиција, Воената полиција и на орган на Царинската управа на РМ, определен со посебен закон. Старешините и службениците на правосудната полиција се должни да ги вршат задачите што им се доделени. Правосудната полиција работи по налог на надлежните јавни обвинители. За своето 39

40 постапување припадниците на правосудната полиција се одговорни пред надлежниот јавен обвинител. За дисциплинската одговорност на припадниците на правосудната полиција во врска со вршењето на функциите согласно овој закон, надлежниот јавен обвинител може да поднесе иницијатива за поведување на дисциплинска постапка до соодветниот орган. Доколку во соодветниот орган не е поведена дисциплинска постапка, или ако јавниот обинител не е задоволен со резултатот од истата или со начинот на кој е спроведена, Јавниот обвинител на РМ може да се обрати до Владата на РМ Жртва, оштетен и приватен тужител 4.1 Жртва- поим Физичко или правно лице што го погаѓа последицата содржана во законското битие на делото (смрт кај убиството, оштетување на имот итн.). Статус на оштетен има не само непосредната жртва, туку и секундарната, супсидијарна жртва, што се активира во случај кога примарна жртва не постои или е на возраст или во ментална состојба што и оневозможува да ги остварува своите права на жртва. 28 Жртвата на кривично дело ги има следните права: Да учествува во кривичната постапка како оштетен за остварување на имотноправното барање за штета, или со вклучување во кривичниот прогон; Има право на посебна грижа и внимание и на делотворна психолошка и Друга стручна помош и поддршка од страна на органи, установи и организации за помош на жртви на кривични дела. Жртвата на кривично дело за кое е пропишана казна затвор од пет и повеќе години ги има следните права: Ако има тешки психо-физички оштетувања или потешки последици од кривичното дело, жртвата има право на советник на товар на буџетските средства, пред давањето на исказ односно изјава, или поднесувањето на имотно-правното барање; Има право на надомест на материјална и нематеријална штета од државен фонд. 27 ЗКП 28 Владо Камбовски, Миладин Крстаноски, Царинско казнено право 40

41 Судот, јавното обвинителство и полицијата, се должни да ја поучат жртвата за нејзините права, како и за правата што ги има како оштетен, за што составуваат службена белешка или записник. Посебни права на ранливи категории жртви, и жртви на кривични дела против полова слобода и полов морал и човечноста и меѓународното право. Жртвите имаат право на посебни мерки на процесна заштита при давањето исказ и сослушувањето во сите фази на постапката ако: Во времето на давањето на исказот се на возраст под 18 години, или со давањето на исказ или одговор на определено прашање би се изложиле себе си или блиско лице на сериозна опасност по животот, здравјето или физичкиот интегритет, Заради возраста, природата и последиците на кривично дело, физички или психички инвалидитет, семејните околности, однесувањето на обвинетиот, би имало штетни последици по нивното психичко или физичко здравје или негативно ќе влијае врз квалитетот на дадениот исказ. Специјалните мерки на процесна заштита ги определува судот по сопствена оценка, на предлог на јавниот обвинител, или на предлог на жртвата и притоа мора да ја земе во предвид волјата на жртвата. Исто така, покрај наведените, жртва на кривичното дело ги има и следните права: Пред сослушувањето да разговара со бесплатен советник или полномошник доколку во постапката учествува како оштетен; Да биде испитувана од лице од ист пол и да не одговори на прашања што се однесуваат на нејзиниот личен живот; Да бара исклучување на јавноста на главната расправа како и испитување со помош на аудио-визуелни средства. 29 Судот, јавното обвинителство и полицијата се должни да ја поучат жртвата за нејзините права, најдоцна пред нејзиното прво испитување, а за тоа составуваат службена белешка или записник. Постои можност жртвата да не е известена за своето право во постапката да учествува како оштетен, и во тој случај жртвата има право да се пријави пред полицијата или јавното обвинителство како оштетен до поднесување на обвинението, а 29 ЗКП 41

42 пред судот до завршување на главниот претрес. Таквата пријава ќе се отфрли доколку е очигледно дека е неоправдана или е дадена со задоцнување. 4.2 Оштетен поим Оштетениот не е носител на ниту една од основните функции во кривичната постапка, тој не е процесна странка и има својство на спореден процесен субјект. Oштетениот се дефинира како лице што е жртва на кривично дело кое претрпело штета, вклучувајќи физичка или ментална повреда, емотивно страдање, материјална загуба или друга повреда или загрозување на неговите основни слободи и права како последица на сторено кривично дело, согласно измените на ЗКП од 2008 г. Во определени случаи во текот на кривичната постапка, може да се расправа и за имотно-правното барање кое произлегува од стореното кривично дело, во зависност од волјата оштетениот да пријави имотно-правно барање. Исто така оштетениот има процесни можности активно да учествува во кривичната постапка, особено во случаите кога остварувањето на имотно-правното барање, е во зависност од утврдувањето на постоењето на кривичното дело и кривичната одговорност на обвинетиот. Во тој случај оштетениот има право во кривичната постапка да ги преземе сите оние дејствија од кои зависи одлучувањето за имотно-правното барање во кривичната постапка. Притоа, правата и интересите на оштетениот се остваруваат преку овластениот тужител кој ја врши функцијата на кривично гонење. Со пресудата со која обвинетиот се огласува за виновен, судот одлучува целосно или делумно за имотно-правното барање. Доколку доказите не даваат доволна основа за целосно или делумно пресудување на имотно-правното барање, а за нивно дополнително обезбедување постои опасност од неоправдано одолжување на кривичната постапка, судот со пресудата ќе го досуди само основот, или основот и делумно износот на имотно-правното барање. За износот на имотно-правното барање или остатокот од тој износ ќе донесе дополнителна пресуда. Против дополнителната пресуда може да се изјави жалба во рок од 8 дена од денот на нејзиното доставување. Упатувањето на оштетениот на спор е можно во следните случаи: Кога судот ќе донесе пресуда со која обвинетиот се ослободува од обвинението; Кога судот ќе донесе пресуда со која се одбива обвинението; Кога со решение ќе ја запре кривичната постапка; Кога се отфрла обвинителниот акт. 42

43 Во текот на истрагата оштетениот има право да укаже на сите факти и да предложи докази што се важни за утврдување на кривичното дело, за пронаоѓање на сторителот и за утврдување на имотно-правното барање, но таквото право на оштетениот за истражниот судија нема задолжителен карактер - тој самиот одлучува дали ќе ги изведе предложените докази. Оштетениот има право да ги разгледува списите и предметите што служат како доказ, но ова негово право може да му биде ограничено додека не биде сослушан како сведок. Исто така, може во текот на истрагата да му дава предлози на истражниот судија да се преземат одделни истражни дејствија, а од истражниот судија зависи дали ќе го прифати неговиот предлог. Оштетениот има право да присуствува на увидот и на сослушувањето на вештаците, а при сослушувањето на сведоците, може да присуствува само кога е веројатно дека сведокот нема да дојде на главниот претрес, а по одобрение од претседателот на советот, исто така, може непосредно да им поставува прашања на сведоците и на вештаците, како и да бара објаснувања, да дава забелешки на нивните искази и сл. Оштетениот има право да ја напаѓа првостепената пресуда со жалба, но само поради одлуката на судот за трошоците на кривичната постапка, а не и поради одлуката за имотно-правното барање. 4.3 Приватен тужител-поим Освен кривичните дела кои се гонат по службена должност, постојат и кривични дела со чиешто сторување се повредуваат или се загрозуваат личните интереси на поединецот. Во тој случај гонењето на сторителите е оставено на диспозиција на засегнатото лице. Тоа се кривични дела кои се гонат по приватна тужба, а овластен тужител е приватниот тужител. Со кривичните дела што се гонат по приватна тужба може да бидат повредени интересите на малолетници или на полнолетни лица кои се наполно лишени од деловна способност. Во име на овие засегнати лица, приватна тужба поднесува нивниот законски застапник, но постои исклучок според кој, постарите малолетници кои наполниле 16 години може и самите да поднесат приватна тужба. Приватната тужба претставува процесна претпоставка за започнување на кривичната постапка и, во оваа категорија кривични дела спаѓаат: 43

44 телесна повреда, присилба, клевета, навреда, кражба на предмети од помала вредност, одземање туѓи предмети, како и во оние случаи кога кривичните дела против имотот (на пример: кражба, тешка кражба, затајување, одземање моторно возило, злоупотреба на довербата и прикривањето) се сторени помеѓу блиски лица (брачен другар, крвен сродник во права линија, брат или сестра, посвоител или посвоеник или спрема лице од заедничко домаќинство). Приватната тужба има неколку карактеристики: Правото за нејзино поднесување не е исклучиво лично право врзано за личноста на поединецот чии права се загрозени или повредени, и правото за нејзино поднесување не се гаси со смртта на ова лице туку тоа право поминува на неговите роднини, на пример: неговиот брачен, односно вонбрачен другар, децата, родителите, посвоениците, посвоителите, браќата и сестрите, кои може во рок од три месеци по неговата смрт да поднесат тужба, односно да дадат изјава дека ја продолжуваат постапката. Услов за тоа е правото на приватна тужба да не престанало, да не застарело, односно да не изминал рокот за поднесување на приватната тужба; Приватната тужба е деллива, што значи дека гонењето ќе се преземе по приватна тужба на секој оштетен ако со кривичното дело се оштетени повеќе лица. Не е потребно сите оштетени лица да поднесат приватна тужба, туку постапката ќе започне и кога само еден од оштетените ќе поднесе приватна тужба. Ист е случајот и кога едно кривично дело ќе го сторат повеќе лица како соучесници, а има само еден оштетен, приватна тужба може да се поднесе било против сите лица, против еден или против некои од нив, во зависност од волјата и оценката на оштетениот; Правото на поднесување на приватна тужба е временски ограничено, рокот за поднесување приватна тужба изнесува три месеци од денот кога оштетеното лице дознало за кривичното дело и за неговиот сторител. И тогаш кога правото на приватна тужба преминува на роднините на оштетениот (во случај на негова смрт), рокот за нејзино поднесување е три месеци, со тоа што тој рок почнува да тече од денот на смртта на оштетениот. Овој рок за поднесување на приватна тужба од три месеци може да биде надминат само во еден случај: ако е поднесена приватна тужба поради кривично дело навреда, па обвинетиот до завршувањето на главниот претрес и по истекот на рокот од три месеци, може 44

45 да поднесе тужба против тужителот кој истовремено му ја возвратил навредата - противтужба, при што судот донесува единствена пресуда. Приватниот тужител ги има сите права и овластувања на овластен тужител. Но во споредба со јавниот обвинител, има послаба процесна положба бидејќи не му припаѓа правото што го има јавниот обвинител, односно во своја корист да ангажира други државни органи, особено органите за внатрешни работи и нивните криминалистички служби. 5. Обвинет и бранител 5.1. Обвинет-поим Лице против кое е насочено кривичното гонење за определено кривично дело, кое во постапката има својство на процесен субјект и положба на процесна странка. Пред отворањето на кривичната постапка Законот зборува за лице за кое постои основано сомнение дека извршило кривично дело или лице против кое се бара поведување на истрага односно лицето против кое се води преткривичната постапка е осомничено. Лице против кое се води истрага или против кое е подигнат обвинителен акт, обвинителен предлог или приватна тужба е обвинет. Во согласност со материјалното кривично право, субјект на кривично дело може да биде само физичко лице. Тоа физичко лице треба да има достигнато определена возраст (14 години), да е душевно здраво, да не спаѓа во категоријата лица кои уживаат дипломатски имунитет. Според одредбите на материјалното кривично право, физичките лица до 14 годишна возраст (деца) се кривично неодговорни. Само живо физичко лице може да биде обвинето. Против умрено лице не може да се покрене кривично гонење, а ако се случи во текот на постапката обвинетиот да умре, таа веднаш се запира со решение. Обвинетиот во кривичната постапка има двојна улога: како процесен субјект и како извор на сознанија за фактите што се утврдуваат пред кривичниот суд. Исказ на обвинетиот како извор на сознанија за фактите. Полицијата може да испитува лице за кое постојат основи на сомневање дека извршило кривично дело. Притоа, македонскиот ЗКП го прифаќа стојалиштето на ЗКП на поранешната СФРЈ, дека полицијата не може да ги испитува граѓаните во својство на обвинети, сведоци или вештаци, па нејзиното испитување на осомничените е само неформално, односно претставува само т.н. информативен разговор. 45

46 ,,Информативниот разговор на полицијата со осомничениот, не може да резултира со исказ на обвинетиот што би бил доказ пред кривичниот суд, па затоа белешката за тој разговор мора да се издвои од списите и отпаѓа од доказниот материјал, иако често пати тоа е најверодостоен извор на сознанија за фактите важни за кривичната постапка. Поради тоа, решението на тие проблеми треба да се бара во правната реконструкција на поимот обвинет. Во поглед на повикувањето и испитувањето на лицето против кое се бара спроведување на истрага, се применуваат одредбите од ЗКП за повикување и испитување на обвинетиот. Права на лице повикано, приведено или лишено од слобода Лицето повикано, приведено или лишено од слобода мора веднаш да биде известено, на јазик што го разбира, за причините за повикувањето, приведувањето или лишувањето од слобода, за било какво кривично обвинение против него, како и за неговите права, и од него не може да се бара изјава; Обвинетиот мора најпрвин на јасен начин да се поучи за правото да молчи, правото насамо да се советува со адвокат и да има бранител по негов избор за време на испитувањето; Лицето приведено или лишено од слобода, ќе се поучи и дека има право, за приведувањето или лишувањето од слобода да извести член на неговото семејство или нему блиско лице односно дипломатско-конзуларното претставништво на државата чиј државјанин е лицето. По потреба или на барање на лицето приведено или лишено од слобода ќе му се обезбеди соодветна лекарска помош; Лицето лишено од слобода мора веднаш, а најдоцна во рок од 24 часа од моментот на лишување од слобода, да биде изведено пред суд, кој без одлагање ќе одлучи за законитоста на лишувањето од слобода; Објавувањето на фотографии или снимки се врши со прикривање на изгледот на лицето кое е приведено или лишено од слобода. Секој обвинет ги има следните основни права: Да биде навремено и детално информиран, на јазик што го разбира за делата за кои се товари и за доказите против него; Да има доволно време и можности за подготвување на својата одбрана, а особено да има увид во списите и да биде запознаен со доказите против него и во негова корист, како и да комуницира со бранител по сопствен избор; 46

47 Да биде суден во негово присуство и да се брани лично или со помош на бранител по сопствен избор, а доколку нема средства да плати бранител истиот да го добие бесплатно кога тоа го бараат интересите на правдата; Слободно да ја изнесе својата одбрана; Да не биде присилен да даде исказ против себе или своите блиски или да признае вина, да има можност да се изјасни за фактите и доказите кои го товарат и да ги изнесе сите факти и докази кои му одат во прилог; Самиот или преку бранителот да ги испита сведоците против него, како и да му се обезбеди присуство и испитување на сведоците во негова корист под исти услови како и сведоците против него; Да се брани на својот јазик и за тоа бесплатно да му се обезбеди толкувач Бранител-поим Одбраната, како една од трите основни функции во кривичната постапка, претставува процесна активност на спротивставување на обвинението, наполно или делумно одрекување дека е извршено кривично дело и на одговорноста за него, истакнување на аргументи (факти и докази) со кои се побива тезата на обвинението. Таа е збир од оние дејства што во постапката се преземаат со цел да се изнесе сè што е во корист на обвинетиот. Со оглед на тоа што кривичното гонење е насочено кон обвинетиот, доколку во постапката се утврди дека е извршител на делото и е кривично одговорен за него, кое пак му го става на товар овластениот тужител, тој е најмногу заинтересиран да се брани, да му се спротивставува на обвинението и да го негира постоењето на делото и на кривичната одговорност. Притоа од своја страна, да предлага такви докази што му одат во корист. Функцијата на одбраната е одвоена од функцијата на пресудување и врз основа на тоа, судот и другите државни органи не се ослободени од грижата за утврдување на факти кои одат во прилог на обвинетиот. И јавниот обвинител, како еден од овластените тужители и носител на функцијата на гонење, е овластен да превзема процесни дејствија во корист на обвинетиот. На пример, да изјави жалба како редовен правен лек, како на штета, така и во корист на обвинетиот. 30 Член 69, член 70, ЗКП 47

48 На тој начин, иако неговото основно право и должност е гонење на извршителите на кривичните дела, постои можност делумно да ја врши функцијата на одбрана, што ќе зависи од неговиот наод во еден конкретен случај. Најсоодветна би била поделбата на одбраната извршена според нејзините носители на следниот начин: Одбрана вршена од самиот обвинет, која би можела да се нарече и лична одбрана; Одбрана вршена од страна на државните правосудни органи што учествуваат во постапката: судот, јавниот обвинител, органите за внатрешни работи или полициските органи; Одбрана вршена од страна на бранителот на обвинетиот. Според тоа, Законот предвидува три вида на одбрана вршена од страна на бранителот на обвинетиот, односно т.н. формална одбрана: облигаторна (задолжителна) одбрана, факултативна одбрана и одбрана на сиромашни. Облигаторна одбрана. Облигаторна е онаа одбрана кога обвинетиот мора да има бранител и, доколку самиот не го избере, ќе му се постави бранител по службена должност. Факултативна одбрана. Во сите други случаи одбраната на обвинетиот е факултативна. Таа претставува право на обвинетиот да земе бранител и слобода да одлучи дали во постапката ќе се послужи со бранител или не. Според член 12 од Уставот на РМ, секое лице има право на бранител во преткривичната и во судската постапка. Одбрана на сиромашни. ЗКП предвидува еден посебен вид факултативна одбрана. Кога не постојат услови за задолжителна одбрана, а постапката се води за кривично дело за кое со Закон е пропишана казна затвор над 3 години, на обвинетиот може по негово барање да му се постави бранител, ако според својата имотна состојба не може да ги поднесува трошоците на одбраната. На бранителот му припаѓаат многубројни права. Од нив најважни се: Право да ги разгледа списите и другите набавени предмети што служат како доказ. Тоа е право на бранителот што го има и обвинетиот самостојно. 48

49 Право на непосреден личен и писмен контакт со обвинетиот кој е во притвор. Ако обвинетиот се наоѓа во притвор, бранителот може со него слободно и без надзор да се допишува и да разговара. Право да присуствува при испитувањето на обвинетиот. Ова право се однесува на секое испитување на обвинетиот, а не само на првото, туку и на повторното испитување, во натамошниот тек на постапката, а исто така и на испитувањето на осомничениот пред отворање на истрагата. Право да присуствува на одделни истражни дејства. Освен на испитувањето на обвинетиот, бранителот има право во истрагата да присуствува при увидот и сослушувањето на вештаци, при претресувањето на дом стан, а под определени услови и при сослушувањето на сведок кога е веројатно дека сведокот нема да дојде на главниот претрес и кога истражниот судија мисли дека е тоа целесообразно. Право да поднесе приговор против обвинителниот акт без посебно овластување на обвинетиот, но не и против неговата волја. Право на бранителот во сите фази на постапката да прибира докази за одбрана на обвинетиот и да предлага нивно изведување. Право да присуствува на главниот претрес, каде што неговата одбранбена активност најмногу доаѓа до израз, особено во доказната постапка и во завршните зборови. Право да вложува редовни и вонредни правни лекови против одлуките со кои се завршува кривичната постапка или се донесуваат во текот на постапката. Право на надомест на трошоците што бранителот ги имал во текот на кривичната постапка, како и на посебна бранителска награда. Воедно, бранителот спаѓа во категорија лица што не може да се сослушаат како сведоци, за она што му го доверил обвинетиот како на свој бранител, освен ако самиот обвинет го бара тоа. 6. Правна помош Секој суд може да ја врши својата процесна активност во границите на својата територијална надлежност. Во случајот кога се наметнува потреба во текот на 49

50 постапката да се преземаат одредени дејствија и надвор од територијалната надлежност на еден суд, на пример, да се изврши претрес на дом, да се обезбедат некои доказни средства, да се сослуша некое лице како сведок и сл., судовите не се овластени да преземаат процесни дејствија надвор од својата територија, туку во тој случај должни се да се обратат за правна помош до оној суд кој е територијално надлежен, според местото во кое процесното дејствие треба да се преземе. Од ова општо правило постои исклучок, во случајот кога истражниот судија во интерес на истрагата има право да презема одделни истражни дејства и надвор од својата територијална надлежност, за што е должен да го извести надлежниот суд на чија територија ги презема тие истражни дејствија. Обврска за давање помош - Правосудната полиција, јавниот обвинител и судот можат за потребите за водењето на кривичната постапка да побараат помош од судовите, јавното обвинителство, органите на државната управа и други државни органи, институции што вршат јавни овластувања како и од органите на единиците на локалната самоуправа. Тие органи се должни на барањето да одговорат во најкраток рок, а можните пречки да ги отстранат без одлагање. Истите можат да го одбијат барањето со образложена одлука. По потреба нив може да им биде доставена копија од казнените списи. Спроведување доказно рочиште со помош на аудио-видео конференција - Судот може со писмен налог да определи доказното рочиште да се спроведе со помош на затворен технички уред за врска на далечина (аудио-видео конференција), во тој налог се содржани местото и времето на преземање на аудио-видео конференција, како и името и адресата на лицето чие испитување се бара. Во налогот може да се определи лицето кај кое се наоѓаат предметите кои според Кривичниот Законик треба да се одземат, или кои можат да се употребат за утврдување на фактите во кривичната постапка, по барање од судот да ги покаже во текот на аудио-видео конференцијата, а потоа да ги предаде на судот. Спроведување на аудио-видео конференција - Судот кој го побарал издавањето на налогот, по утврдувањето на податоците, може непосредно да му поставува прашања на испитуваното лице. На аудио-видео конференција мора да биде присутно и стручно лице кое ракува со уредите. Странките може да бидат присутни на аудио-видео конференција, а на обвинетиот кој се наоѓа во притвор на соодветен начин ќе му се овозможи следење на аудио-видео конференција, како и поставување на прашања и изнесување забелешки. 50

51 Записник за аудио-видео конференција - Судот кој ја води кривичната постапка составува записник за аудио-видео конференција, во кој го наведува времето и местото на дејствијата, лицата кои биле присутни, видот и состојбата на техничкиот уред за врска на далечина, како и стручното лице кое ракувало со уредот. Записникот може да го води судски советник. Телефонска конференција - Алибито и други важни факти за покренување и водење на кривичната постапка, јавниот обвинител или полицијата можат да ги проверат со употреба на телефонска врска, која на испитуваните лица им овозможува истворемена комуникација (телефонска конференција). Записник и снимка од телефонската конференција - Записникот за телефонската конференција мора да содржи податоци за идентитетот на лицата во телефонската комуникација, како и во кое својство лицето ја дава изјавата, а во зависност од тоа својство и соодветните лични податоци. Снимката од телефонската конференција може да се употреби како доказ во кривичната постапка ако: Лицето, кое е сослушано како сведок, е поучено и е предупредено за снимањето, па се согласило снимката да се употебува како доказ; ако осомничениот претходно бил поучен за неговите права; ако на испитувањето на осомниченот, бил присутен бранител Член 88-93, ЗКП

52 III. Историски развој на обвинителство Колку и да е во современ контекст важна и незаобиколна улогата на јавниот обвинител во современата кривична постапка, мора да се истакне фактот дека овој процесен субјект релативно доцна се појавува на сцената на историскиот развој на кривичната постапка. Ако потеклото на другите субјекти, како што се на пр., судот или поротата, може да се лоцира во раниот среден век, тогаш обвинителот како стандарден учесник се лоцира кон крајот на XVII век. Уште повеќе, неговата појава не е точно нотирана во историските извори од тој период, туку посредно, преку материјалите кои се однесуваат на судството (особено англиското 32 ), се стекнува заклучок за неговата појава и развој. Меѓутоа, пред да се направи подетална анализа на појавата и развојот на јавното обвинителство, мора да се земе во предвид актуелната состојба со модерната кривична постапка. Така, традиционално, европските правни системи вклучуваат најмалку два концепти на кривична постапка (акузаторна и инквизиторна), два пристапи во донесувањето на одлуката дали ќе се преземе кривично гонење (опортунитет и легалитет) и два пристапи во улогата на надлежните органи задолжени за водењето на истрагата и преземањето на кривичното гонење. 33 Иако во реалноста ваквите граници се далеку од јасни заради потребите одделни држави да ја прилагодат постапката на сопствените потреби и специфичности, сепак, во анализата на развитокот на јавното обвинителство мора да се почитуваат теоретските дистинкции. Она што е заедничко е дека во сите правни системи постои државен орган кој го има овластувањето и обврската за кривично гонење, особено во делот кој значи донесување на одлуката за подигнување на обвинение. Природно, структурата на одделни јавни обвинителства и определените функции и овластувања се разликуваат од систем до систем, пред сѐ заради разликите во историскиот развој, правната култура и слично. Сепак, и покрај одделните разлики, постои единство во круцијалната улога на обвинителството во кривичната постапка. Во принципи, ваквата улога на јавното обвинителство во одделни системи, погледната во целина, е окарактеризирана со двоен, често дијаметрално спротивен пристап, видлив пред се од разликите во овластувањата. Така на пр., обвинителот често 32 Види Langbein 33 Види кај Schwimmer Opening speech, Pan-European Conference: What Public Prosecution Service in Europe in the 21 st Century?, Strasburg, May 2000, at p

53 има и овластување за водење на истражната постапка, додека во други системи има јасна одвоеност помеѓу спроведувањето на истрагата и застапувањето на обвинението. Во определени системи (понекогаш дури и со самиот Устав, како во Италија) е определена обврската на јавниот обвинител да преземе кривично гонење секогаш кога има основано сомнение, додека во други системи јавниот обвинител дискреционо ја определува целесообразноста од преземањето на кривичното гонење, иако има основано сомнение дека лицето го сторило кривичното дело. Оттука, со цел адекватно да бидат прикажани одделните специфичности на положбата и улогата на одделни обвинителства, во овој дел од магистерската теза, е прикажан историскиот развој на обвинителството во различни системи кои доминантно припаѓаат на едниот или на другиот модел на кривична постапка. Што се однесува на историскиот развој и поставеноста на јавното обвинителство во земјите кои условно припаѓаат кон т.н. европско-континентален систем на право, може да се нотира релативно кратка традиција на постоење на посебни органи кои се задолжени за кривичното гонење во јавен интерес, кои дури претходат и на појавата на полициски сили. Ваквата ситуација се должи пред се на фактот што инквизиторната постапка како модел е окарактеризирана со судска истрага, па дури подоцна може да се забележи појавата на судски службеници, кои постапувајќи во име на судот, биле задолжени за прибирање на доказен материјал против обвинетиот. Натамошната еволуција на овој институт свој прв нормативен одраз добива во францускиот Code d Instruction Criminelle од 1808 г., кој го креира првиот јавен обвинител на француската јавнообвинителска служба. Иако определени автори зборуваат дека можат, историски, да се лоцираат и други процесни субјекти со слични процесни овластувања (некои дури и во XIV век), сепак, повеќето 34 се сложуваат дека првиот ваков орган, со сите инхерентни карактеристики е резултат на Наполеоновиот Code d Instruction Criminelle. Во годините по донесувањето на Законикот и создавањето на новиот процесен субјект, особено во земјите кои биле под француска контрола или влијание, набрзо почнало пошироко прифаќање на споменатото решение, кое се задржува и по добивањето на независност од француската управа, така на пр., до последните неодамнешни измени, белгиското и холандското решение за поставеноста 34 As Verrest, P., The French Public Prosecution Service (2000) European Journal of Crime, Criminal Law and Criminal Justice,

54 и улогата на јавниот обвинител беше многу слично со француското решение. Во Германија 35, јавното обвинителство (Staatsanwalthschaft) е создадено во средината на XIX век, преку разделување на истражната и обвинувачката функција на истражниот судија. Сепак, може да се зборува само за делумно раздвојување, бидејќи истражниот судија, во германското процесно законодавство, ја задржува доминатната улога дури и во XX век. Дури со измените во 1975 г., истражниот судија ги губи своите овластувања, а јавниот обвинител останува единствен dominis litis на претходната постапка. Погледнато од историски аспект, француското решение го воведува и системот на централизам и хиерархиска субординација како обид за контрола на дискреционите овластувања, бидејќи француското решение го промовира принципот на опортунитет на кривичното гонење. Заради ова, историски јавното обвинителство се јавува како двостепена организација која соодветствува на системот на првостепени и апелациони судови во Франција. Интересно, членот 5 на Законот за судска организација од 1958 г. определува дека, француските јавни обвинители се подредени на министерот за правда, кој може да дава задолженија до генералните обвинители (од вишите обвинителства) и е политички одговорен за политиката на кривично гонење. Сепак функционалната контрола ја задржува Републичкиот обвинител, како хиерархиски највисок обвинител. Слична структура е задржана и во повеќето европски земји, на што главениот акцент се сведува во делот каде се прикажани компаративните решенија. Ваквиот историски развој го услови и појавата на правилото дека јавното обвинителство го монополизира правото на кривично гонење, за разлика од англосаксонското решение каде и денес може да се видат можности и да се вклучат индивидуалци во кривичното гонење (Англија и Велс). Историски сепак, ваквиот монопол, во одделни законодавства е надминат и се прифаќа можноста, најчесто за определени кривични дела, гонењето да се преземе по приватна тужба или тоа да биде случај само кога јавниот обвинител се откажал од гонење. Историскиот развој на овој процесен субјект кој одел под рака особено со развојот на истражниот судија, условил, јавниот обвинител во најголем дел од 35 Види повеќе кај Fionda, J., op. cit., at chapter 5, Albrecht Hans-Jörg, Criminal Prosecution: Developments, Trends and Open Questions in the Federal Republic of Germany (2000) European Journal of Crime, Criminal Law and Criminal Justice, 245, Jehle, J., Criminal Justice in Germany 2003, Berlin: Federal Ministry of Justice, 2003, and Weigend, T., The Prosecution Service in the German Administration of Criminal Justice intak, J. P. (Ed.) 54

55 континенталните законодавства да се смета како дел од правосудниот систем, особено поддржано од континенталното сфаќање на обвинителот како неутрален и непристрасен процесен субјект. Како консенквенца од ваквата перцепција, повеќето идни јавни обвинители го поминуваат истиот едукативен процес како и судиите, дотолку повеќе што конкретното ангажирање како судија или обвинител е пред сѐ прашање на лична преференса или случајност, а не специјализација во определена насока. За разлика од европско-континенталните земји, common law системите се карактеризираат со поинаков еволутивен развиток на овој процесен субјект. Јавниот обвинител се појавува како последица на фундаменталните промени во структурата на поротното судење кон крајот на средниот век. 36 Имено, претходниот систем каде самата порота (инаку и формирана под претпоставка дека веќе има некои сознанија за случајот кој го пресудува), веќе не можела да одговори соодветно на поставените задачи. Претходните правила дека поротникот мора да живее во околината на местото каде е сторено кривичното дело, или обврската претходно да се распрашаат и да соберат сведочења за случајот кој треба да го пресудуваат, едноставно веќе не одговарале на потребите на тогашната кривина постапка. Отвореното место кое со прифаќањето на поротата како лаичка зборност во пресудувањето, ја пополнил концептот на адвокат-обвинител, и тоа кон крајот на XV век во англиското правосудство. Ваквиот концепт најпрвин ги карактеризирал кривичните предмети кои биле поврзани со заштита на најважните државни интереси, но не и кај т.н. обични кривични дела. Обвинувањето кај нив, (се дури до XIX век) главно било доверено на приватното гонење. Оштетениот граѓанин 37, најчесто самостојно ги изнесувал фактите кои верувал дека одат во прилог на неговиот случај, односно ја докажуваат вината на обвинетиот, при што судијата кој раководел со постапката јавно ги повикувал сите оние кои имаат сознанија за овој случај да пристапат како сведоци. Очигледниот недостаток на ваквиот пристап произлегува од неговата несигурност, особено потенцирана со фактот дека обичниот граѓанин најчесто не е ни правник ниту државен службеник, не замерувајќи ги фактите и дека понекогаш жртвата на кривичното дело не го преживува самото кривично дело или можеби ќе биде принуден или заплашен да не го започне со приватно обвинување. Еден од чекорите во надминувањето на ваквата 36 Langbein 37 Langbein 55

56 ситуација биле т.н. мировни судии (Justices of Peace или ЈР s) предвидени во двата т.н. Маријански статути во 1554 г. и 1555 г. Со нив мировните судии de facto добивале улога на јавни обвинители за кривични дела во Англија, иако во себе обединувале и квази обвинителски, квази судски, па и административни и политички функции. 38 Што се однесува на прашањето за натамошниот развој и јакнење на улогата на овој процесен субјект, индикативни се случувањата во англиските колонии во американскиот континент. Имено, тие го преземаат воспоставениот начин на функционирање на кривичната постапка од матичната земја, при што востановуваат главен обвинител на секоја колонија. Тоа прва го направила Вирџинија во 1643 г. Ваквите обвинители имаат овластување да ја претствуваат Круната во сите предмети (и граѓански и кривични), но најчесто самото кривично гонење и го препуштаат на жртвата. Ваквиот принцип на приватно обвинување се покажал како уште понесоодветен од Англија и комплетно не одговарал на потребите на новосоздаденото општество, особено во процесот на обвинување пред голема порота, а страдал и од практични недостатоци како на пр., потребата да се преземе скапо патување од оштетениот со цел во главниот град да го презентира своето барање. Како реакција на ваквата ситуација често се случувало неформално вонсудско спогодување помеѓу странките, кое дополнително било поттикнато од легислативата која предвидувала навистина драконски казни, па и обвинетиот бил заинтересиран за ваква спогодба. Како што растел бројот на населението, а со тоа и извршените кривични дела, моделот на постоење на само еден кривичен суд во секоја колонија во која функционира само еден обвинител, бил заменет со модел на повеќе кривични судови со повеќе обвинители. Првиот ваков случај е обележан во1704 г. во Конектикат, при што на новите обвинители повеќе се гледало како на локална власт, отколку како претставници на централната власт, па тоа довело до намалување на овластувањата на главниот обвинител на колонијата. Понатамошно влијание на развојот на современиот облик извршиле и колониите во кои имало и доминантно холандско население, односно оние доселеници кои потекнуваат од европско континенталната правна традиција, кои со себе го довеле и институтот јавен обвинител, а локалната варијанта се нарекувала schout. 38 Langbein,

57 Во времето на Американската револуција, секоја колонија имала определена форма на јавен обвинител, кој ефективно го заменувал моделот на приватно гонење како недоволен, елитистички и донекаде одмазднички. Во раните фази на ваквата промена кај повеќето колонии се забележува двоен пристап, околиски обвинители за прекршување на државните норми и градски обвинители за локалната регулатива, модел кој се задржува и по востанувањето на новата независна држава. Во неа, федералниот модел бил нагласен со правото на обвинителите, кои биле назначени од претседателот да имаат право да гонат за федерални кривични дела сторени било каде на територијата на САД. Но, по Граѓанската војна, Конгресот го дал овластувањето на главниот јавен обвинител на САД да ги насочува и контролира обвинителите на САД, што всушност претставува и зачеток на новиот орган во Владата, Министерството за правда. Карактеристично за оваа фаза на развојот на јавното обвинителство е дека обвинителите се сметале за секундарни судски службеници и само 5 од почетните 13 држави ги споменувале во своите устави. Некои од нив ги нормирале во легислативата која се однесувала на судскиот систем, а дел воопшто не ги споменувале, оставајќи на традицијата да ја диктира нивната позиција и овластувања. Трансформацијата од секундарен правосуден службеник, во висок државен функционер на извршната власт се случила за време на претседателот Џексон, во почетокот на дваесетите години на XIX век, а со цел да се компензира за младата демократија, одлучено е неговиот избор да се врши од страна на самите граѓани. Во денешно време, во само мал број на држави, главниот државен јавен обвинител е назначен од гувернерот, но и го губи правото (барем во пракса), ефективно да гони сторители на кривични дела, а го задржува само овластувањето да ја контролира работата на пониските обвинители и да врши нивна алокација согласно со моменталните потреби. Ваквата констелација на американското обвинителство пред најголем предизвик беше ставена во проблематичните дваесети и триесети години на минатиот век, заради предизвикот за справување со криминалитетот во услови на тешка општествена криза. Сепак, директната одговорност кон гласачите се смета како еден од факторите кои го задржале стандардот на постапување на јавните обвинители и во вакви сложени услови, иако се јавувале чести примери на корупција, неспособност или политички 57

58 опортунизам, кој се надминал со добивањето на траен мандат во определени околности. Ваквата историска еволуција на американското јавно обвинителство, ја доловува денешната негова позиција, како еден од главните актери во кривичната постапка, особено заради широките дискрециони овластувања при одлуката за преземање на кривичното гонење или пак, при постапката за спогодување за вината. 58

59 IV. Компаративни решенија за улогата на јавниот обвинител во кривичната постапка Улогата и функциите на јавниот обвинител често се предмет на дебата и постојани реформи во многу демократски земји. Меѓународните тела, како што се Комитетот за превенција на криминалот, Обединетите нации, Советот на Европа, ЕУ, имаат подготвено бројни препораки за оваа тема. Ваквиот интерес е секако оправдан од две причини: 39 Првата се однесува на клучната улога што јавните обвинители ја играат во борбата против криминалитетот. Без нивната улога на чувари на општеството, а особено преку улогата на иницијатори на казнената постапка, во пола мерка се согледува нивото значење за општественото живеење. Од друга страна, се зголемува и влијанието кое го вршат врз општествените текови, пред сè како резултат на зголемувањето на магнитудата на сложеноста на криминалниот феномен на национално и меѓународно рамниште. Втората се однесува на погрубите последици што претераната, неправилната и политички зависната казнена иницијатива и гонење, може да ги нанесе на заштита на човековите права, социјалниот, семејниот и политичкиот статус на индивидуата, како и врз еднаквоста на граѓаните пред казнено-правниот систем 40. Компаративниот преглед на многу аспекти на комплексната позиција на јавниот обвинител и неговата надлежност и постапување во целокупната постапка, фрла светлина на прифатените решенија во нашиот правен систем, а од друга страна дава и добра перспектива на можните алтернативни решенија за воочените проблеми. Во однос на постапувањето на јавниот обвинител во целокупната постапка во странските законодавства, во начело, може да се издиференцираат две улоги во кој се јавува јавниот обвинител. Едната е истражна и ги опфаќа активностите што се неопходни да се идентификуваат осомничените сторители на казниви дела и да се соберат потребните оперативни и доказни информации и предмети, потребни да се докаже вината на евентуалниот сторител. Другата е судска (расправна, процесна) и се донесува на презентирањето на докази, а судијата ја има моќта да одлучи за одговорноста и вината на осомниченото (обвинетото) лице. Во различните казнено- 39 Мицковски стр 40 Често, од самата природа на казнениот прогон произлегува последицата тој да се манифестира како своевидна санкција, што пак многу ретко се коригира и исправа со месеци или години закаснетата ослободителна пресуда, Di Federico 59

60 правни системи овие две функции се на различни начини концентрирани во рацете на јавните обвинители или се поделени во различни комбинации со други субјекти (полиција, истражен судија, приватни странки и сл.). Овие разлики се во дел резултат на различното нормативно и културно наследство. Ако се погледне во историска перспектива на процесите кои довеле до развој на модерната држава, може да се виде дека казненото гонење било главно во рацете на приватната иницијатива, т.е., речиси ексклузивно било во рацете на жртвите или нивните роднини.. Почнувајќи, главно во XVI век, оваа функција прогресивно се поместувала во рацете на јавната власт. Клучни моменти за ваквата прогресивна транзиција се во секој случај англиските, Маријански статути и Constitutio Criminalis Carolina. Во текот на сложената еволуција на казнениот процес во одделни држави, истражната и судската функција на казнениот прогон им била доверувана на различни органи. Некои од разликите кои веќе биле присутни во двата статути од XIV век, продолжиле да се продлабочуваат, вршејќи соодветно влијание врз развојот на различните начини на кој е организирано функционирањето на јавното обвинителство во денешните европски земји. Доверувањето на истражната фаза во рацете на судиите и предвидувањето на начелото на писменост како модус на претходната постапка, се обележја кои се преземени од римскиот модел, а егзистираат како решение и денес во некои земји од континентална Европа, вклучително и РМ, што пак доведува до тоа римското наследство да е поевидентно во земјите кои го задржале истражниот судија (Франција, Шпанија, Белгија), отколку оние кои го напуштиле институтот во скоро време (Германија 1975г., Италија 1989 г.). Доверувањето на истрагата на несудски субјекти и можноста за поекстензивна примена на начелото на усност и појавата на поротници како судии за факти, се основните карактеристики на казнениот процес во Англија и другите земји кои се под влијание на англо-саксонската традиција. Во анализата на варијациите на видот и концентрацијата на овластувања на јавниот обвинител во однос на казнениот прогон, односно соработката и распределбата на надлежностите со другите државни органи, како најкарактеристични компаративно, се јавуваат системите на казнен прогон: Англија,Франција, Германија и Италија. 60

61 1. Англија и Велс Активноста и надлежностите на јавните обвинители во Англија и Велс се регулирани со директивите за казнена политика што се обврзувачки за обвинителите, и ги регулираат нивните дискрециони овластувања, барем што се однесува на надлежноста во казнената постапка. 41 Овие директиви се формулираат од страна на Директорот на јавните обвинителства (Director of Public Prosecution DPP) во соработка со Генералниот обвинител. Тие се содржат во два документи, Правилник за крунските обвинители (The Code for Crown Prosecutors), што претставува јавен документ кој содржи директиви од поопшт карактер, и Прирачници кои пак содржат детални инструкции и упатства од доверлива природа. Ова е вака конципирано со цел да се избегне опасноста да проструи низ јавноста информација за приоритетите на казнената политика, а со тоа и кои казнени дела има помала шанса да бидат понатаму процесирани. За разлика од колегите од континентална Европа, крунскиот обвинител во Англија е целосно исклучен од истрагата, што пак е во исклучива надлежност на полицијата (во одделни случаи, обвинителите можат да се јават во улога на советници на полицијата во преземањето на некои активности). Активноста на крунските обвинители започнува кога документацијата и списите од полициската истрага за стореното дело и осомниченото лице ќе му биде доставена, при што тој, самостојно одлучува дали да продолжи со казненото гонење на осомниченото лице, при што во предвид го има квантитетот и квалитетот на собраните докази, како прв критериум и јавниот интерес за гонење како втор критериум, постапка, што пак е минуциозно регулирана од Правилникот и Прирачниците. Правилникот бара, крунскиот обвинител да провери дека квантумот и квалитетот на инкриминирачките докази дава реална перспектива за осудувачка пресуда по сите точки од обвинението, што пак е директна последица на принципот ниеден граѓанин не смее да биде обвинет ако доказите не се сигурни и убедителни. Ваквото решение за уредувањето на овластувањата на јавните обвинители, произлегува од заклучокот на Кралската комисија, која ја подготвила реформата од 1985 г. (со која и се востанови Кралската обвинителска служба како посебен државен орган), дека било кое друго решение би било едновремено и неправедно за обвинетиот и бесполезно трошење на ограничените ресурси на казено-правниот систем. Тргнувајќи 41 Мицковски 61

62 од овој став законодавецот во 1985 г., одлучил да не го следи пристапот на континентално-европското законодавство и ги исклучил обвинителите од истражната фаза, верувајќи дека со овој потег ќе се обезбеди непристрасноста на обвинителите при евалуацијата на доказите собрани од страна на полицијата на еден квази-судски начин. Со ваквото решение се верува дека ќе се спречи и природната емоционална поврзаност на обвинителот што се јавува во потрагата по сторителот, што пак од друга страна сериозно може да го замагли непристрасното оценување на релевантноста на прибраните докази (одбегнување на т.н. ловечки синдром ). Оттука, од јавниот обвинител се очекува, без разлика на барањата или очекувањата на полицијата и само врз основа на инструкциите содржани во Правилникот, самостојно и непристрасно да одлучува дали доказите се доволни да го оправдаат обвинувањето и судењето на осомниченото лице. Само по донесувањето на позитивна одлука на ова прашање, односно по одлуката дека собраните докази се доволни, следи фазата на евалуација на јавниот интерес, исто така во согласност со насоките дадени во Правилникот. Јавниот обвинител, во оваа фаза мора да одлучи, исто така независно од барањето на полицијата, за кое дело ќе го обвини осомниченото лице. Кон ваквата поставеност на CPS како и начинот на кој се регулирани овластувањата во фазата која претходи на кривичната постапка се упатуваат многу критики и оттука не зачудуваат честите обиди за модификација и измени на одделни решенија. Критиките се сведуваат главно на преопштиот карактер на директивите во Правилникот, така што често во вода паѓаат обидите да се обезбеди барем елементарна судска ревизија на одлуките на обвинителите. Во однос на униформноста на примената на Правилникот, постојат значајни разлики во примената во различни делови од земјата. Независноста и самостојноста на оценката на доказниот материјал, која е една од основните цели на реформата од 1985 г. не ги даде очекуваните резултати, пред сè заради пренатрупаноста на јавните обвинители со предмети кој ги спречува јавните обвинители во детално и целосно проучување на доставените списи од страна на полицијата врз основа на начелата кои ги поставува Правилникот и прирачниците. Од друга страна, тука е и инхерентната тенденција на јавните обвинители по автоматизам да иницираат казнени постапки за потешки казнени дела и во случаите кога насоките за квантитет и квалитет на доказите всушност насочуваат кон поинаква одлука. Тука не помагаат ни површните објаснувања кои доаѓаат дури од некои британски теоретичари кои објаснувајќи ја тенденцијата на обвинителите прелесно да 62

63 се согласуваат со барањата на полицијата, со објаснение наведуваат дека и двата органи се на иста страна. На ваквото решение му се забележува исто така дека дискреционите овластувања на полицијата се преголеми во оглед на тоа кои случаи ќе ги достави до CPS. Во англискиот правен систем полицијата го има и овластувањето да одлучи казнените дела од мало значење да ги реши со официјално 63 или неофицијално предупредување на сторителот. На ова како аргумент се спротивставува ставот дека слични, ако не и исти правила и насоки кои важат за CPS важат и за работата на полицијата. Во секој случај, според критичарите, полициските овластувања всушност ја поместуваат улогата на чувари на казнено-правниот систем од обвинителите во рацете на полицијата. 2. Франција За разлика од поставеноста на работите во Англија и Велс, во францускиот казнено-правен систем истражните дејствија не се во ексклузивна надлежност на полицијата (police judiciaire). 42 Истражните дејствија се преземаат и од јавните обвинители и истражните судии. Исто така, и јавните обвинители и истражните судии имаат право на полицијата да и даваат упатства во преземањето на одделни мерки и дејствија. Кој орган во конкретниот случај ќе издава упатства на полицијата зависи од видот на казнивото дело кое е во прашање. Инаку, францускиот казнен законик предвидува трипартитна класификација на казнените дела според нивната тежина (чл ): злосторства (crimes), престапи (delits) и прекршоци (contraventions). Во него е задржан и традиционалниот пристап кон различниот карактер на казните за овие дела: првите имаат криминален, вторите корективен, а третите прекршочен карактер. Самата поделба тргнува од квантитативниот критериум на разликување, што за основа ја зема различната тежина на делата. 43 Остатоците од начелата на инквизициониот модел на постапка најдобро се согледуваат во разликата во постапувањето и надлежноста во врска со злосторствата и престапите. Така иако истражните судии имаат едновремено и истражни надлежности (на пр. да им даваат инструкции на полициските органи или да вршат распит на осомниченото лице) и надлежност да одлучуваат за прашања поврзани со личните слободи на лицата против кои се спроведува истрагата, сепак, истражните судии не се 42 Мицковски 43 Камбовски II, стр. 158

64 вклучуваат во истрагите во сите случаи. Активирањето на истражниот судија е мандаторно во случаите кога се работи за злосторства, додека истражната надлежност во случаите на престап му е доверена на јавниот обвинител, кој всушност се јавува како супервизор на работата на полицијата. Истражниот судија во ваквата истрага единствено може да се активира со барање на јавниот обвинител. 44 Важно е да се напомене дека, додека јавниот обвинител работи во рамките на хиерархиската структура, која во крајна линија е под контрола на министерот за правда, истражниот судија е целосно независен во однос на работата и одлуките кои ги донесува. Што се однесува на релациите со полицијата, може да се каже дека овој орган ужива голема автономија во истражната фаза. 45 Но во случај кога станува збор за посериозно дело, кога околностите под кои е извршено не се очевидни и јавниот обвинител и истражниот судија настојуваат да префрлат добар дел на истрагите на полицијата преку делегационите комисии (commissions rogatoires) што функционираат на начин да им се обезбеди максимални дискрециони овластувања на полицијата. По завршувањето на истрагата за посериозни и покомлекси казниви дела, истражниот судија одлучува дали случајот треба да се изнесе пред суд. Ако јавниот обвинител, по добивањето на списите од истражниот судија, одлучи да подигне обвинение пред Кривичниот суд (Cour d assises), случајот го пренесува до Комората за прелиминарни истраги (Chambre de l Instruction), која како институција е формирана како супституција на Комората за обвиненија. Составена е од 3 судии кои функционираат како филтер кој осигурува дека постојат доволно докази за јавно судење. За сите други повреди на казнениот закон, истрагата ја спроведува полицијата под директна суперревизија на јавното обвинителство што всушност како резултат го има тоа, обвинителот самостојно го донесува решението дали ќе подигне обвинение. Како и во случајот со Англија и во Франција во стручните трудови и дебати се изнесуваат бројни обвиненија на претставениот модел, главно во врска со ефикасноста на системот на казнена правда. Помеѓу предлозите за реформа кои се појавија во последните неколку години се: прашањето за независноста на јавниот обвинител, 44 Di Federico 45 Истражната слобода на полицијата всушност е поголема во случаите кога се работи за флагрантни злосторства и престапи, при што истражните активности на полицијата се верификуваатa posteriori 64

65 заштитата на човековите права и слободи, особено кога станува збор за постапувањето на јавниот обвинител и истражниот судија во претходната фаза на казнената постапка. 3. Италија Постојат голем број на сличности помеѓу италијанскиот и францускиот правосуден систем, иако разликите по Втората светска војна се зголемени, пред сè во однос на внатрешната и надворешната независност на јавните обвинители и системите на нивно унапредување 46. Слично како и во Франција, и во Италија, јавните обвинители имаат овластување да ја управуваат полицијата во истрагата. Но, како и во другите континентално-европски земји и италијанските јавни обвинители не можат самостојно да одлучуваат за личните слободи на лицата под истрага. Претресите, одземањето на предмети, прислушувањето на разговори, притвор, мора да бидат одобрени во одредено време од страна на судијата како прејудициjарни прашања. Компаративниот преглед на регулираноста на позицијата и надлежноста на јавниот обвинител открива пет круцијални разлики со карактеристиките на другите обвинителства во континентална Европа, каде исто така јавните обвинители имаат надлежност да спроведуваат истрага. Првата се однесува на целосната независност на јавниот обвинител да гони сторители, дури и без да се имаат во предвид приоритетите на криминалната политика, кои ги дефинираат политички одговорните носители на одлуки. Втората е уставната обврска за мандаторно гонење на сите казнени дела за кои има доволно докази за тоа. Третата се однесува на речиси целосното отсуство на хиерархиска контрола од страна на одговорните лица на јавнообвинителската служба. Другите две специфични карактеристики што го издвојува италијанскиот јавен обвинител од неговите колеги се резултат на десетгодишната еволуција и развој на неформална судска практика што беше и официјализирана со прифаќањето на Законот за кривична постапка од 1988 г. Овој Закон во првичната форма ја обврзуваше полицијата да го извести јавното обвинителство во 48 часовен рок за сите пријавени казниви дела, при што полицијата беше обврзана и да чека на инструкции како да продолжи со истрагата, со што јавниот обвинител добива улога на хиерархиски одреден полициски службеник во истрагата. 46 Мицковски 65

66 Подоцна, законодавецот го корегира временскиот рок во смисла на продолжување на времето во кое полицијата ќе може самостојно да ја спроведува истрагата. Другата причина за ваквата измена лежи во фактичката неможноста на јавните обвинители да даваат инструкции за сите истраги за сите казниви дела кои мандаторно им се давани во нивна надлежност. Остатоци од ваквото решение се среќаваат и денес, при што работата на полицијата е под целосна и директна субординација на инструкции на јавниот обвинител за кои е заинтересиран самостојно да ја води истрагата. Законот од 1988 г. експлицитно им дава овластување и обврска на јавните обвинители да иницираат истраги самостојно, дури и во отсуство на списи и известувања од полицијата и другите овластени органи, кога сметаат дека постои повреда на законските норми. Главните критики произлегуваат од две специфични одлики на италијанскиот правосуден систем, начелото на легалитет и спецификата дека судиите и обвинителите се регрутираат од исти редови. Како и во другите држави и во Италија, фактички невозможно е да се гонат сите дела. Зголемувањето на бројот и комплексноста на сторените дела го намалува процентот на делата кои ефективно можат да се гонат и го прави повидлив ефектот на селективност во постапувањето. Изборот и дефинирањето на приоритети во казненото гонење и спроведувањето на истражните мерки и дејствија добива на важност и од аспект на ефективноста на казнената политиката на општеството и од аспект на зголемување на ефективноста и ефикасноста на употребата на истражните и судските ресурси. Од друга страна, нереалниот и не применливиот модел на легалитет, доведе до фактичка ситуација во која јавните обвинители (кои се политички не одговорни), де факто селективно гонат и преку тоа ги дефинираат приоритетите на државната казнена политика. Отсуството на ефикасна хиерархиска контрола и постојан развој на автономијата на обвинителот во вршењето на работите (т.н. пресонализација на функцијата на јавен обвинител) доведува до тоа критериумот за формирање, да варира од обвинител до обвинител, често и од причини сосема различни од некоја барем малку оправдана казнена политика. Ваквата произволност во делувањето на одделни јавни обвинители раѓа и потенцијал и за малициозна употреба на овластувањето за спроведување на истрага против лица, каде мотивот за иницирање лежи во стремежот за наштетување на личноста против која се спроведува истрагата, преку користењето на можностите на одолговлекување на истрагата како оправдување за трагање по 66

67 наводни инкриминирачки докази. Во ваквите и слични случаи, заради инхерентната слабост на системот доведува до сосема спротивен ефект на предвиденото. Така, со оправдување дека се поставува во согласност со уставното начело на легитимитет и со неможноста да се поведе одговорност за донесените одлуки, всушност, парадоксално, се злоупотребуваат заштитните механизми, предвидени токму да ја спречат можноста за злоупотреба на гонењето а начелото на легитимитет се извитоперува во со ништо неконтролиран (често и злоупотребуван) опортунитет. Блискоста и секојдневниот контакт помеѓу судиите и јавните обвинители 47 создава еден вид на солидарност помеѓу нив, што пак доведува до помалку строги критериуми на проверка што судиите би требало да ја вршат на активностите на јавните обвинители, пред сè во истражната фаза, на пр. во ефективна контрола на барањето за притвор. Иако постојат емпириски истражувања кои го потврдуваат ваквиот феномен 48, мерката во која се случува неблагодарно е да се прогнозира, но она што е сигурно е дека сегашната конфигурација на италијанскиот обвинителски систем го подржува појавувањето на овој феномен. 4. Германија Претходната постапка во Германија има за цел да се открие дали кривичното дело може да му се припише на осомничениот и доколку е така, како да се покрене кривичното гонење. 49 Оттука принципалната улога на оваа фаза на кривичната постапка има за цел да му послужи на јавниот обвинител во одлуката дали ќе подигне обвинение или не. Со ваква законска поставеност, во претходната постапка всушност се обезбедува потребниот квантум на доказен материјал за подготовка на обвинителниот акт, со што се исполнува и секундарната цел на оваа фаза, собирање на докази за главната расправа. Согласно целите кои се дефинирани и кои треба да се постигнат со претходната постапка, распределбата на улогите на различните субјекти, прецизирана во Законот за кривична постапка (Strafprozessordnung) и Законот за судовите 47 Блискоста и секојдневниот контакт помеѓу јавните обвинители и судиите произлегува од фактот што припаѓаат на исти редови, иста фела, поминуваат ист систем на регрутација, а не може да се занемари и социјализацијата на работните места и поврзаноста на работните простории, како и фактот дека се управувани од заеднички избраното самоуправно тело (Високиот совет на магистратурата CSI). 48 При реализација на истражување на мислењето на адвокати во Италија, значајно мнозинство изјавиле дека појавата се јавува во голем број случај, Di Federico, стр Мицковски 67

68 (Gerichtsverfassungsgesetz), тргнува од принципалната позиција на јавниот обвинител во оваа фаза на постапката. Овластувањата на јавниот обвинител во претходната постапка се широки и во согласност со погоре напомнатата принципална улога тој е задолжен за истраги, регистрира пријави и изјави на оштетените, покренува и води кривично гонење, насочува полициски истраги, налага одредени мерки на присила во итни случаи итн. Во однос на полицијата и нивните истраги, јавниот обвинител се наоѓа на чело на сите истраги и ја носи одговорноста за нив. Со оглед на компаративните предности на полицијата за кои веќе е пишувано (оперативност, располагање со човечки и материјални ресурси), и во Германија постои ситуацијата, фактичкото спроведување на истрагите да и се доверува на полицијата, која од своја страна е овластена да започнува истраги по сопствена иницијатива, како и да ги преземе првичните мерки и дејствија (обезбедување на местото на настанот). Но полицијата нема дискреционо право да одлучува кои предмети ќе ги достави до јавниот обвинител, туку должна е сите списи за сите истраги да ги достави до јавното обвинителство. Јавниот обвинител според законот мора да биде непристрасен и објективен, т.е. да ги истражува како обвинувачките така и ослободителните факти (правна обврска да се бара материјалната вистина!). Барем во теоријата, јавниот обвинител му припаѓа на кривичното правосудство и нема статус на странка во постапката. ЗКП пропишува дека јавниот обвинител може да поднесува правни лекови во корист на обвинетиот. Во однос на ова овластување, јавниот обвинител ја има позицијата на чувар на законитоста, дури и во однос на судското донесување одлуки. Во врска со релацијата помеѓу јавниот обвинител и судот, може да се каже дека клучни се измените на Законот за кривична постапка од 1975 г., со кои укината е позицијата на истражниот судија во корист на доверување на функциите на јавниот обвинител. Со оглед на ваквата поставеност на надлежностите, денешните овластувања на судијата се ограничени на донесување на налог за примена на мерка на процесна присила, особено кога станува збор за поголемо навлегување во правата и слободите на осомниченото лице, на барање на јавниот обвинител Станува збор за мерките да издаде налог за апсење и притвор, привремено сместување во душевна болница заради посматрање, налог за молекуларни и генетски испитувања, технички надзор на приватните простории на обвинетиот, привремено одземање возачка дозвола или привремена забрана за обавување на дејноста. Исто така постои и група на мерки каде 68

69 5. Полска Јавното обвинителство на Полска 51 го сочинуваат: генерален јавен обвинител, државен јавен обвинител и заменици на генералниот јавен обвинител, како и јавни обвинители на заедничките единици на Обвинителството и јавни обвинители на Институтот за национално сеќавање- Комисија за собирање податоци за злосторства против полскиот народ. 52 Генералниот јавен обвинител е главен орган на Јавното обвинителство, но сепак со Канцеларијата на генералниот јавен обвинител раководи министерот за правда. Генералниот јавен обвинител мора да ги исполнува условите предвидени во член 75, кои нормираат дека тој мора да има само полско државјанство при што ги ужива сите права како граѓанин, а не е суден за кривично дело гонето од страна на Јавното обвинителство по службена должност; да има беспрекорен карактер; да завршил правен факултет во Полска и да се здобил со титула магистер или завршил правен факултет во странство, признат во Полска; да не врши стручна работа, не работел или не бил соработник на органите на државната безбедност наведени во член 5 од Законот за Институт за национално сеќавање Комисија за собирање податоци за злосторства против полскиот народ од г., ниту, пак, бил судија кој со своето работење го нарушил угледот на институцијата изневерувајќи го независното судство што е утврдено со правосилна пресуда. Јавни обвинители на заедничките единици на обвинителството се: јавни обвинители на Државното јавно обвинителство, на регионалните јавни обвинителства, на окружните јавни обвинителства и Јавно обвинителство на области. Јавни обвинители на Институтот за национално сеќавање се: генерален јавен обвинител на Комисија за собирање податоци за злосторства против полскиот народ, јавни обвинители на секторската Комисија за собирање податоци за злосторства против полскиот народ, јавен обвинител на Бирото за лустрација, како и јавен обвинител на секторското Биро за лустрација. примената на мерките во случај на итност ја наложува јавниот обвинител или полицијата, но во секој случај судијата е должен да ја контролира законитоста на изрекувањето. Станува збор за меркитетелесниот преглед на лицето, одземање на предмети, претрес на компјутерот, одземање на пошта и пресретнување на телекомуникации, видео снимање и аудио следење на приватната комуникација на обвинетиот вон станот или просториите по пат на технички уреди, претрес, контрола на патниот сообраќај и примената на прикриени истражители, Крапац, Камбовски, Калајџиев, Бужаровска, стр USTAWA z dnia 28 stycznia 2016 r. Prawo o prokuraturze. 52 Хаџи Крстевска Георгиевски 69

70 Надворешните оддели на Секторот за организиран криминал и корупција на Државното јавно обвинителство се формирни од страна на регионалните јавни обвинителства. Нивната финансиско-aдминистративна поддршка е обезбедена од соодветното Регионално обвинителство. Основни задачи на секој од надворешните оддели на Секторот за организиран криминал и корупција на Државното јавно обвинителство се: спроведување и надзор на претходната постапка за гонење на организираниот криминал, најтежок криминал на корупција, криминал со терористички карактер, како и извршување на функцијата на јавниот обвинител пред судот во овие случаи. Во надворешните оддели на Секторот за организиран криминал и корупција на Државното јавно обвинителство можат да бидат формирани одделенија. Со Надворешниот оддел на Секторот за организиран криминал и корупција на Државното јавно обвинителство управува началник. Началникот на Надворешниот оддел на Секторот за организиран криминал и корупција на Државното јавно обвинителство, е главен јавен обвинител на јавните обвинители на Регионалното обвинителство, на јавните обвинители на окружните јавни обвинителства, како и на јавните обвинители на јавните обвинителства на областите коишто ги извршуваат своите должности во овој оддел. Заменик-генералениот јавен обвинител за организиран криминал и корупција го делегира извршувањето на обврските на јавните обвинители од надворешните оддели на Секторот за организиран криминал и корупција на Државното јавно обвинителство. 6. Чешка Генерално, целта на Јавното обвинителство на Чешка 53 е да ја застапува државата во заштита на јавниот интерес во законски доверени случаи на Кабинетот на јавниот обвинител. Административно, Кабинетот на јавниот обвинител припаѓа во Министерството за правда, меѓутоа, практично е независен како од Министерството за правда така и од судовите. 54 Кабинетот на јавниот обвинител е хиерархиски структуиран на четири нивоа: 1. Кабинетот на врховниот јавен обвинител во Брно; 2. Кабинетите на високиот јавен обвинител во Прага и Оломоуц; Хаџи Крстевска Георгиевски 70

71 3. 8 регионални обвинителства; окружни обвинителства. Седиштето и територијалниот делокруг на регионалните и окружните обвинителства се исти со оние на соодветните судови. Специјализацијата на поединечните јавни обвинители е одредена со организацискиот статут на секое поединечно јавно обвинителство, а правната рамка за специјализација е наведена во Општите препораки на Врховниот јавен обвинител, бр. 4/2009. Посебните области на специјализација се: економски, имотен криминал и финансиски криминал; организиран криминал; корупција; откривање, запленување и конфискација на криминално стекнати приноси; соработка со земјите-членки на Европската Унија. Окружното јавно обвинителство има специјалисти за економски, имотен и финансиски криминал, како и за корупција. Регионалното јавно обвинителство има специјалисти од сите гореспоменати области. Покрај тоа, во кабинетите на високиот јавен обвинител и Кабинетот на врховниот јавен обвинител постојат специјализирани оддели кои се справуваат со тежок економски и финансиски криминал. Овлатувањата на јавните обвинители се пропишани со Законот за кривична постапка и со Законот за јавни обвинители бр. 283/1993. Во однос на условите кои ги пропишува Законот, Јавниот обвинител мора да биде државјанин на Чешка, да биде деловно способен, да не е осудуван, на денот на назначување да има наполнето најмалку 25 години, да има завршено постдипломски студии во областа на правото, на факултет во Чешка, успешно да го положил завршниот испит и правосудниот испит, неговите морални квалитети да гарантираат дека правилно ќе ја извршува функцијата и во целост да ги прифати должностите на функцијата јавен обвинител и да прифати да биде назначен во одреден Кабинет на јавното обвинителство. 71

72 7. Унгарија 55 Обвинителството на Унгарија е хиерархиски структуриран, централизиран и независен орган кој дејствува согласно со Уставот на Унгарија. Со него раководи генерален обвинител, избран од страна на Парламентот, по предлог на претседателот на Републиката, за мандат од шест години. Претседателот на Републиката ги именува замениците на генералниот обвинител по негова препорака, (по препорака на генералниот обвинител), додека останатите обвинители се именувани од страна на генералниот обвинител на неодредено време. 56 Генералниот обвинител ја организира и надгледува работата на сите организациски служби и единици на Обвинителството. Тој има право да ги назначува, унапредува, дисциплинира и разрешува сите обвинители (со исклучок на своите заменици). Кабинетите на обвинителството се хиерархиски подредени на различни нивоа под Кабинетот на генералниот обвинител. Со кабинетите на обвинителството раководи административен шеф кој е надреден над сите пониско рангирани обвинители, во соодветната територија на надлежност. Структурата на Обвинителството, генерално, е организирана на пет нивоа: 1. Кабинет на генералниот обвинител; 2. 5 регионални апелациони обвинителства во рамките на апелационите судови и Апелационо-воено обвинителство; 3. Окружни обвинителства (на општинско ниво) (деветнаесет окружни обвинителства и Обвинителство на главниот град, пет територијални воени обвинителства); 4. Локални обвинителства; 5. Специјални структурни единици. Кабинетот на генералниот обвинител 57 е надлежен за мониторинг или ревизија на било кој предмет во рамки на било кој кабинет на Обвинителството или по барање, или exofficio. Кабинетот е составен од различни оддели чија работа ја надгледува генералниот обвинител, или еден од неговите тројца заменици. Военото обвинителство е дел од Обвинителството и со него раководи еден од замениците на генералниот обвинител. Одделите надлежни за кривични случаи се структурирани Хаџи Крстевска Георгиевски

73 според фазите на кривичната постапка, со исклучок на Одделот за посебни случаи и Одделот за надзор на истрага и изготвување обвиненија. Структурата на овие два оддели се определува според типот на кривично дело. И двата оддели дејствуваат во претходната постапка. Функциите на регионалните апелациони обвинителства 58 се поврзани со оние на регионалните апелациони судови. Иако се структурирани како одделни органи, тие се подредени на Кабинетот на генералниот обвинител. Овие обвинителства работат со кривични предмети на територијата под јурисдикција на надлежниот Апелационен суд. Овие обвинителства немаат никаква улога во претходната постапка, туку извршуваат функции поврзани исклучиво со судската постапка. Окружните (општински) обвинителства 59 ги надгледуваат и раководат со активностите на локалните обвинителства, во рамките на својата територијална јурисдикција. Тие работат по жалби поднесени против одлуки на пониско ниво, во текот на претходна постапка, како на пример, суспензија на истрага, отфрлање случај исл., како и жалби во текот на судска постапка. Надлежни се за задачите поврзани со јурисдикцијата на окружните (општински) судови: -првостепена јурисдикција (дефинирана во Законот за кривична постапка сериозни кривични дела); -апелациони функции. Локалните обвинителства 60 се надлежни за сите кривични предмети кои потпаѓаат под првостепена јурисдикција на локалните судови на нивната територија. Тие, генерално, не се поделени на организациски единици и го претставуваат најниското структурно ниво на специјализираност. Истрагите од страна на локалните обвинителства се спроведуваат на локално ниво и ги опфаќаат оние случаи, кои не се во надлежност на полицијата или Главното централно истражно обвинителство. Истражните служби на локалните обвинителства се подредени на окружните (општински) обвинителства, а не на Главното централно истражно обвинителство. Во рамките на Обвинителството, постојат две Специјални структурни организациони единици 61 структурирани според видот на кривичното дело: 1.Оддел за посебни случаи (на највисоко ниво); 2.Главно централно истражно обвинителство

74 Одделот за посебни случаи 62 е формиран на г., како автономна организациона единица. Оваа единица се занимава со истражната фаза на следниве кривични дела: 1.злосторства против јавната правда (Кривичен законик-случаи на корупција); 2.злосторства против меѓународната правда (Кривичен законик-случаи на корупција во меѓународните односи); 3.терористички акти; 4.поврзаност со организиран криминал; 5.уништување на животната средина; 6.уништување на природата; 7.повреда на регулативата за справување со отпад; 8.економски криминал; 9.секое кривично дело извршено од страна на злосторничка организација; 10.сите кривични случаи упатени до Одделот за посебни случаи од страна на генералниот обвинител или заменик-генералниот обвинител на Унгарија. Одделот за посебни случаи е поделен на два оддели: 1.Оддел за случаи на економски криминал; 2.Оддел за случаи на организиран криминал и корупција. Главното централно истражно обвинителство 63 е формирано во 2001 г., а стекнало статус на независно тело во 2006 г. со што се зајакнала антикорупциската специјализација на Обвинителството во целина. Иако јурисдикцијата на Главното централно истражно обвинителство ја опфаќа целата територија на Унгарија, тоа е вклучено во хиерархијата на Обвинителството и структурирано е на ист начин како окружните кабинети на обвинителството. Сите обвинители во Главното централно истражно обвинителство, се подредени на шефот на Главното централно истражно обвинителство, кој раководи и ја надгледува целокупната работа на ова Обвинителство. Исто така, тој е одговорен за квалитетот на работата на неговите обвинители. Генералниот обвинител одлучува кои кривични случаи, наведени во дел 29 од Законот за кривична постапка, ќе бидат истражувани од страна на локалните истражни служби, а кои од страна на Главното централно истражно обвинителство. Органот кој ќе ги истражува таквите случаи ќе

75 биде одговорен и за нивно гонење (подигање и застапување на обвиненија пред надлежен суд). 8. Данска Обвинителството во Данска го сочинуваат: 64 директорот на јавните обвинителства, регионални јавни обвинители, шефови на полицијата и комесарот на полицијата во Копенхаген. Министерот за правда е највисок орган во Обвинителството. Обвинителите остваруваат блиска соработка со полициските службеници кои истражуваат кривични прекршоци. Тие одлучуваат кој случај може да се изведе пред суд. 65 Директор на јавни обвинителства (генерален обвинител) 66 и неговиот Кабинет водат кривични случаи пред Врховниот суд. Директорот е надреден над сите нивоа на Обвинителството и може да им дава општи препораки и препораки во врска со специфични случаи. Регионалните јавни обвинители 67 и нивните кабинети водат кривични случаи пред окружните судови и постапки по жалба пред високите судови. Тие одлучуваат дали против одлуките на окружните судови треба да се поднесе жалба пред Високиот суд, особено кај тешки кривични дела. Понатаму, тие ја надгледуваат работата на комесарите во врска со нивните случаи и имаат комплетни/сеопфатни овластувања да им даваат препораки на обвинителите. Регионалните јавни обвинители, исто така, се справуваат со случаи поврзани со работата на полицијата и индиции за криминално однесување од страна на полицијата. Шефовите на полицијата и комесарот на Копенхаген 68, покрај тоа што раководат со полицијата, исто така, тие се надлежни и за истрагите спроведени од страна на полициските окрузи и работата на локалните обвинителства. Правниот персонал кој работи за комесарите 69, води кривични случаи пред окружните судови. Кај полесните случаи, посебно обучени полициски службеници можат да вршат функција на обвинители пред суд. Комесарите се одговорни за полициските истраги, за сите кривични случаи и одлучуваат дали, воопшто, ќе се започне или нема да се започне истрага. Поради нивната двојна функција и како шефови на полицијата и како Хаџи Крстевска Георгиевски

76 шефови на обвинителствата, тие се под надзор на регионалните јавни обвинители, во поглед на нивните активности во текот на истрагата и кривичното гонење. Данското Обвинителство се наоѓа под надлежност на Министерството за правда. Од формален аспект, министерот е највисокиот обвинител во Данска. Министерот има право да дава општи препораки на Обвинителството, има правни овластувања да се вклучува во специфични случаи, а исто така, има право и да одлучува дали да започне или да прекине кривично гонење. Меѓутоа, важно е да се напомене дека во практика, Министерот не го остварува правото да се вклучи во специфични случаи. Доколку министерот одлучи да се вклучи во одлуките на обвинителите во одреден случај, тоа мора да биде транспарентно, написмено и за тоа мора да биде известен претседателот на Собранието. Административните одлуки донесени од страна на директорот на јавните обвинителства се првостепени и против нив може да се поднесе жалба до Министерството за правда. Во полето на креирање политики, нема јасна поделба на надлежностите меѓу Министерството за правда и Обвинителството. Приближно на секои 3 години, Владата одредува генерални приоритетни области и за Обвинителството и за полицијата. Данската полиција е поделена на 12 полициски окрузи. Полициските окрузи се подредени на националниот комесар на полицијата. Должност на полицијата е да го одржува редот, мирот и безбедноста, да го обезбеди почитувањето на законите и регулативите, како и да презема неопходни чекори во превенција и истрага на криминалот. Полициските службеници на локално ниво водат истрага за кривични дела. Доколку случајот е комплициран, истрагата ќе се спроведе од страна на истражители кои се специјализирани во одредени области, на пример, економски криминал, убиство, организиран криминал, трговија со тешки дроги и компјутерски криминал. Како што веќе е споменато, на локално ниво со полицијата и Обвинителството раководи истиот комесар. Само во мал број држави постои ваква структура. Токму поради ваквата структура, данскиот обвинител има секојдневна соработка со истражните полициски органи. Честопати, истрагата се спроведува под раководство на обвинителот. Истовремено, обвинителот е должен да се осигура дали во текот на кривичната истрага, полицијата ги почитува сите законски правила и процедури што значи дека обвинителот има задача да ја надгледува и контролира законитоста на истрагите спроведени од страна на полицијата. 76

77 Во однос на структурата на Обвинителството 70, тоа е хиерархиски структурирано на 3 нивоа кои се наоѓаат под раководство на директорот на јавните обвинителства (генералниот обвинител). Второто ниво е сочинето од 6 регионални јавни обвинители и 2 специјализирани органи за справување со тежок економски криминал и со посебни меѓународни кривични случаи (специјален обвинител за тежок економски криминал и Специјална служба за меѓународен криминал). На локално ниво, Обвинителството е поделено на 12 окрузи со кои раководи комесар. Локалниот комесар истовремено врши функција на шеф на локалното обвинителство и локалната полиција. Овој вид на организациска структура постои само во мал број на земји. Обвинителството, како и полицијата и затворската служба, се подредени на Министерот за правда. Во Данска, обвинителите се дел од персоналот на Министерството за правда. За назначување на повисоки позиции формално одлучува кралицата, но во практика, одлучува Министерот за правда по препорака од директорот на јавните обвинителства. Иако Министерот за правда на овој начин е директно одговорен за вработување обвинители и назначување на обвинителите на повисоки позиции, во Данска не е познат случај на политички мотивирано назначување на овие функции. Трите нивоа на хиерархија на Обвинителството се справуваат со сите видови кривични дела. Обвинителите остваруваат блиска соработка со полициските службеници кои истражуваат кривични прекршоци. Тие одлучуваат кој случај може да се изведе пред суд

78 V. Правната поставеност на јавното обвинителство во Република Македонија Во поглед на прашањето за правната положба на јавното обвинителство, мора да се тргне од два фактори: Еден од критериумите за пронаоѓање на вистинскиот одговор, е да се земе во предвид институционалната поставеност на јавното обвинителство во структурата на државната власт 71, онака како што е нормирано со Уставот и Законот за јавното обвинителство. Вториот критериум е да се земат во предвид и практичните аспекти на остварување на обвинителската функција. Според Уставот на РМ, јавното обвинителство е дефинирано како единствен и самостоен државен орган што ги гони сторителите на казниви дела и врши други работи утврдени со законот. 72 Функцијата на гонењето, ги опфаќа сите оние процесни дејствија насочени кон утврдувањето дали едно лице сторило одредено кривично дело, околностите под кои тоа дело е сторено и дали постојат сите други потребни услови против таквото лице да се покрене соодветна постапка, а на лицето да му се изрече соодветна санкција. 73 Истата уставна формулација ја презема и сегашниот Закон за Јавно обвинителство. 74 Во тој поглед треба да се толкува и ставот 1 на Амандманот XXX 75, според кој јавното обвинителство ги врши своите функции врз основа на Уставот и законите и меѓународните договори ратификувани во согласност со Уставот. Според ваквата уставна определба, Јавното обвинителство не припаѓа ниту во судската ниту во извршната власт, туку претставува посебен и самостоен државен орган sui generis. 76 Во подолните редови следи анализа на најзначајните законски акти важни за обвинителската дејност во РМ. 71 Велковски, Устав на РМ, член Марина III стр Закон за јавното обвинителство, Службен весник на РМ, бр. 150/07, член 2. Идентична одредба во членот 2 содржеше и претходниот закон за јавно обвинителство, Службен весник на РМ бр. 38/04 75 Службен весник на РМ, бр.107/05 76 Витларов,

79 1. Закон за јавното обвинителство Co овој закон се уредуваат надлежноста, основањето, укинувањето, организацијата и функционирањето на јавното обвинителство, основите и постапката за именување и разрешување на Јавниот обвинител на РМ како и за избор и разрешување на јавните обвинители, основите за престанок на функцијата jавен обвинител на РМ и престанок на функцијата јавен обвинител, и други прашања во врска со работата на јавното обвинителство. 77 Јавното обвинителство е единствен и самостоен државен орган кој ги гони сторителите на кривични дела и врши други работи утврдени со закон. Јавното обвинителство ги врши своите функции врз основа на Уставот и законите и меѓународните договори ратификувани во согласност со Уставот. Функцијата на јавното обвинителство ја вршат Јавниот обвинител на РМ и другите јавни обвинители. Јавното обвинителство е должно да ја информира јавноста за одделни случаи по кои постапува, ако се од таква природа што предизвикуваат општ интерес во јавноста или се од значење за остварување на функцијата на јавното обвинителство. 78 Никој не може да влијае врз самостојноста и непристрасноста на јавниот обвинител во вршењето на неговата функција. Јавниот обвинител: Функцијата ја врши законито, непристрасно и објективно, ги почитува и заштитува слободите и правата на човекот и граѓанинот и правата на другите правни субјекти и во рамките на своите надлежности, во име на општеството, се грижи за ефикасност на кривично-правниот систем. Во вршењето на функцијата обезбедува еднаквост на граѓаните пред законот, независно од полот, расата, бојата на кожа, националното и социјалното потекло, политичкото и верското уверување и имотната и општествената положба. Јавниот обвинител на РМ, Вишите јавни обвинители, Основниот јавен обвинител за гонење на организиран криминал и корупција и Основните јавни обвинители, или од нив овластени лица на јавноста и на средствата за јавно информирање им обезбедуваат пристап до информациите за 77 Член 1, ЗЈО 78 Член 2,3,4 и член 8 став 1, ЗЈО 79

80 состојбата на криминалитетот и други прашања од општо значење од работењето на јавното обвинителство, под услови пропишани со закон. Доколку смета дека одредени податоци или коментари објавени во медиумите ги кршат уставните права на презумпција на невиност, принципот на самостојност на јавното обвинителство или работењето на јавното обвинителство врз основа на Уставот и законот, има право и обврска да се обрати на јавноста и е должен да укаже дека се повредени наведените принципи. Може да дозволи увид во уписници и списи на јавното обвинителство на лице на кое тие податоци му се потребни во вршењето на научноистражувачка работа. Увидот може да се врши само во уписниците и списите кои се архивирани во согласност со закон што ја уредува материјата за класифицирани информации. 79 Јавното обвинителство има печат во кој е содржан грбот и името РМ, називот на јавното обвинителство и неговото седиште. На објектот во кој е сместено јавното обвинителство мора да бидат истакнати знамето на РМ, грбот и името РМ, називот на јавното обвинителство и седиштето на јавното обвинителство. Во јавно обвинителство основано за подрачје на два или повеќе суда, од кои барем еден суд е со седиште на подрачјето каде покрај македонскиот јазик друг службен јазик е јазикот што го зборуваат најмалку 20% од граѓаните, печатот, називот и седиштето на јавното обвинителство, се напишани на македонски јазик и кирилско писмо и на јазикот и писмото што исто така е службен на тоа подрачје. 80 Во однос на организација на јавното обвинителство, тоа е организирано како Јавно обвинителство на РМ, Вишо јавно обвинителство, Основно јавно обвинителство за гонење на организиран криминал и корупција и Основно јавно обвинителство. Јавното обвинителство се организира според принципите на хиерархиска субординација и централизам, но почитувањето на овие принципи не смее да ја загрози самостојноста и одговорноста на секој јавен обвинител во вршењето на функцијата. Јавното обвинителство е организирано како: 79 Член 5 и член 8, Закон за јавното обвинителство (ЗЈО) 80 Член 9, ЗЈО 80

81 Јавно обвинителство, кое се основа за подрачје на суд од соодветен степен, пред кој надлежно постапува. Исто така се основа за целата територија на РМ, со седиште во Скопје; Вишо јавно обвинителство, кое се основа за подрачје на апелационен суд; Основно јавно обвинителство за гонење на организиран криминал и корупција, кое се основа за целата територија на Република Македонија со седиште во Скопје, и основно јавно обвинителство кое се основа за подрачје на еден или повеќе основни судови; 81 Во РМ се основани следните Основни јавни обвинителства во: Берово за подрачјето на Основниот суд во Берово Битола за подрачјето на Основниот суд во Битола Велес за подрачјето на Основниот суд во Велес Гевгелија за подрачјето на Основниот суд во Гевгелија Гостивар за подрачјето на Основниот суд во Гостивар Дебар за подрачјето на Основниот суд во Дебар Делчево за подрачјето на Основниот суд во Делчево Кавадарци за подрачјата на основните судови во Кавадарци и Неготино Кичево за подрачјето на Основниот суд во Кичево Крива Паланка за подрачјето на Основниот суд во Крива Паланка Кочани за подрачјата на основните судови во Кочани и Виница Куманово за подрачјата на основните судови во Куманово и Кратово Охрид за подрачјето на Основниот суд во Охрид Прилеп за подрачјата на основните судови во Прилеп и Крушево Радовиш за подрачјето на Основниот суд во Радовиш Ресен за подрачјето на Основниот суд во Ресен Свети Николе за подрачјето на Основниот суд во Свети Николе Скопје за подрачјето на Основниот суд Скопје I Скопје Струга за подрачјето на Основниот суд во Струга Струмица за подрачјето на Основниот суд во Струмица 81 Член 12, ЗЈО 81

82 Тетово за подрачјето на Основниот суд во Тетово Штип за подрачјето на Основниот суд во Штип. Во РМ се основани следните Виши јавни обвинителства во: Битола за подрачјето на Апелациониот суд во Битола Гостивар за подрачјето на Апелациониот суд во Гостивар Скопје за подрачјето на Апелациониот суд во Скопје Штип за подрачјето на Апелациониот суд во Штип 82 Јавно обвинителство се основа и се укинува со закон. Во случај на укинување или реорганизирање на јавно обвинителство, Советот на јавни обвинители на РМ ќе го распореди јавниот обвинител од тоа јавно обвинителство во друго јавно обвинителство од ист или понизок степен. Ако во основно јавно обвинителство нема основен јавен обвинител или тој не може да ја врши должноста, а нема друг јавен обвинител во тоа јавно обвинителство, Советот на јавни обвинители на РМ може да овласти и упати друг јавен обвинител, да ја врши должноста на основен јавен обвинител за време до шест месеци. Ако на Јавниот обвинител на РМ му престане функцијата или е разрешен од функција, Советот на јавни обвинители на РМ од редот на јавните обвинители во Јавното обвинителство на РМ, определува јавен обвинител што ќе ја врши функцијата до именувањето на Јавен обвинител на РМ. Ако поради вонредно зголемен обем на работа или намалување на заостанати предмети, би се загрозило или оневозможило извршувањето на функцијата јавен обвинител, Јавниот обвинител на РМ може да покрене постапка пред Советот на јавни обвинители на РМ, за да објави оглас за избор на јавен обвинител за привремено упатување во друго јавно обвинителство најмногу до 6 месеци. Во однос на одговорностите на јавниот обвинител, може да се каже дека има повеќе и тоа: Јавниот обвинител на РМ за својата работа и за работата на јавното обвинителство одговара пред Собранието РМ. Одговорен е за општите состојби во врска со организирањето и извршувањето на функциите на јавното обвинителство. Јавните обвинители во Јавното обвинителство на РМ како и вишиот јавен обвинител, за својата работа одговараат пред Јавниот обвинител на РМ и 82 Pravda.gov.mk член ЗЈО 82

83 Советот на јавни обвинители на РМ. Додека пак, јавните обвинители во вишо јавно обвинителство за својата работа одговараат пред вишиот јавен обвинител и Советот на јавни обвинители на РМ. Основниот јавен обвинител за гонење на организиран криминал и корупција за својата работа одговара пред Јавниот обвинител на РМ и Советот на јавни обвинители на РМ, а јавните обвинители во основното јавно обвинителство за гонење на организиран криминал и корупција за својата работа одговараат пред основниот јавен обвинител за гонење на организиран криминал и корупција и Советот на јавни обвинители на Република Ма РМ кедонија. Основниот јавен обвинител за својата работа одговара пред вишиот јавен обвинител, Јавниот обвинител на РМ и Советот на јавни обвинители на РМ, а јавните обвинители во основно јавно обвинителство за својата работа одговараат пред основниот јавен обвинител и Советот на јавни обвинители на РМ. Повисокото јавно обвинителство врши надзор над работата на пониските јавни обвинителства. Надзор над работата на Основното јавно обвинителство за гонење на организиран криминал и корупција врши Јавното обвинителство на РМ. Начинот на вршење на надзорот го пропишува Советот на јавни обвинители на РМ, кој донесува Правилник за утврдување на начинот за оцена на работата на јавните обвинители. Надлежностите на јавното обвинителство се: Јавното обвинителство постапува во границите на својата стварна и месна надлежност, ако со закон поинаку не е определено. Основното јавно обвинителство постапува пред основен суд. Вишото јавно обвинителство постапува пред апелационен суд. Основното јавно обвинителство за гонење на организиран криминал и корупција постапува пред основен суд со специјализирано судско одделение надлежно за судење на дела од областа на организираниот криминал. Јавното обвинителство на РМ постапува пред Врховниот суд на РМ. Јавното обвинителство постапува и пред други органи и други правни лица на своето подрачје кога за тоа е овластено со закон. 83 Според одредбите за именувањето и изборот на јавни обвинители, Јавниот обвинител на РМ, по предлог на Владата на РМ, го именува Собранието на РМ за 83 Член 29, ЗЈО 83

84 време од 6 години со право на повторно именување, а јавните обвинители ги избира Советот на јавни обвинители на РМ без ограничување на траење на мандатот. Виш јавен обвинител на вишо јавно обвинителство, основен јавен обвинител за гонење на организиран криминал и корупција и основен јавен обвинител на основно јавно обвинителство, избира Советот на јавни обвинители на РМ за време од 4 години, од редот на избраните јавни обвинители со право на повторен избор. Јавните обвинители во Основното јавно обвинителство за гонење на организиран криминал и корупција ги избира Советот на јавните обвинители на Република Македонија од редот на избраните јавни обвинители за време од 4 години со право на повторен избор. При изборот на јавен обвинител не смее да се врши дискриминација во однос на полот, расата, бојата на кожата, политичкото и верско уверување и сл. За јавен обвинител не може да биде избрано лице кое со јавен обвинител од тоа обвинителство е во сродство во права линија или во странична линија до четврти степен или е негов брачен другар. За јавен обвинител може да биде именувано, односно избрано лице кое ги исполнува следните услови: Да е државјанин на РМ; Активно да го владее македонскиот јазик; Да е работоспособен и да има општа здравствена способност; Да има стекнато универзитетска диплома за дипломиран правник во РМ или нострифицирана диплома од странство; Да има положено правосуден испит во РМ; За Јавен обвинител на РМ, може да биде именувано лице кое покрај овие услови ги исполнува и следниве посебни услови: Да има работно искуство од најмалку 8 години со потврдени резултати на правни работи по положениот правосуден испит, или редовен или вондреден универзитетски професор кој предавал повеќе од 10 години правен предмет од правосудната практика. За Јавен обвинител во Јавното обвинителство на Република Македонија може да биде избрано лице кое покрај овие услови, треба да има и работно искуство од најмалку 8 години со потврдени резултати на правни работи по положениот правосуден испит. 84

85 За Виш јавен обвинител на вишо јавно обвинителство, може да биде избрано лице кое покрај овие услови, има работно искуство од најмалку 5 години стаж како јавен обвинител со потврдени резултати во работата. За јавен обвинител во вишо јавно обвинителство, може да биде избрано лице кое покрај овие услови, има работно искуство од најмалку 5 години со потврдени резултати на правни работи по положениот правосуден испит. За Јавен обвинител на Основното јавно обвинителство за гонење на организиран криминал и корупција, може да биде избрано лице кое покрај овие услови, има работно искуство од најмалку 4 години стаж како јавен обвинител со потврдени резултати во работата. За Основен јавен обвинител на основно јавно обвинителство, може да биде избрано лице кое покрај овие услови, има работно искуство од најмалку 3 години стаж како јавен обвинител со потврдени резултати во работата. За јавен обвинител во основно јавно обвинителство, може да биде избрано лице кое исто така има завршено и обука во Академијата за обука на судии и јавни обвинители. 84 На јавниот обвинител на Република Македонија функцијата му престанува: По сопствено барање; Ако го изгуби државјанството на РМ; Ако трајно ја загуби способноста за вршење на функцијата јавенобвинител; Ако е избран или именуван на друга јавна функција; Ако е осуден со правосилна судска одлука на казна затвор во траење од најмалку 6 месеци, или на пократка казна затвор или друга кривична санкција за кривично дело кое го прави недостоен за вршење на функцијата јавен обвинител; Ако ги исполни условите за старосна пензија; Ако на негово барање и со негова согласност е избран или именуван на друга јавна функција, освен кога функцијата јавен обвинител мирува под услови утврдени со овој закон. 85 Јавниот обвинител на РМ се разрешува од функцијата јавен обвинител пред истекот на мандатот: 84 Член 44, ЗЈО 85 Член 65,66 ЗЈО 85

86 Поради незаконито, ненавремено или недоволно стручно вршење на функцијата како и поради нарушување на угледот на функцијата; Ако со своето однесување и дејствување покажува дека не е способен за извршување на функцијата; Ако не поднесува барање за покренување на кривична постапка за случаи предвидени со закон; Поради нестручно и несовесно вршење на функцијата или потешка дисциплинска повреда, што го прави недостоен за вршењето на функцијата јавен обвинител пропишана со закон. 86 Средствата за работа на јавните обвинителства се обезбедуваат во Буџетот на РМ преку буџетскиот корисник-јавно обвинителство на РМ. Основните јавни обвинителства, Основното јавно обвинителство за гонење на организиран криминал и корупција и вишите јавни обвинителства се финансираат преку буџетскиот корисник. 2. Закон за платите на јавните обвинители Со овој закон е уреден системот на плати, надоместоци на плата, други надоместоци и примања на јавните обвинители. Јавниот обвинител има право на плата соодветна на значењето и угледот на јавнообвинителската функција што ја врши, тежината на работата и неговата одговорност. Платата не може да биде намaлена со закон или одлука на државен орган, освен при утврдена дисциплинска одговорност согласно со закон. Средствата за плата, надоместоци и примања на јавниот обвинител се обезбедуваат од Буџетот на РМ. Платата се пресметува во бруто, а се исплатува во нето паричен износ еднаш месечно во тековниот месец за претходниот месец, а најдоцна до 15ти. Висината на платата на јавниот обвинител се утврдува во зависност од: Видот на јавното обвинителство; Одделот и видот на предметите по кои постапува; Внатрешните должности во јавното обвинителство; Работниот стаж; Научно-стручните звања и специјализација; Постигнатите резултати во вршењето на функцијата на јавен обвинител Член 67,68 ЗЈО 86

87 Во поглед на надоместок на плата, други надоместоци и примања, јавниот обвинител има право на надоместок на плата за отсуство поради користење на годишен одмор, стручно усовршување, за време на боледување и други отсуства од работа во согласност со општите прописи што ги уредуваат работните односи. 88 Јавниот обвинител има право на надоместок на трошоците поврзани со вршење на јавнообвинителската функција, и тоа: Надоместок на трошоци за превоз на јавен обвинител којшто живее во една, а работи во друга општина, во висина на вистинските трошоци во јавен сообраќај; Надоместок на трошоци за одвоен живот од семејството, доколку не користи надоместок за одвоен живот има право на надоместок за превоз, за 4 повратни патувања од местото каде што ја врши функцијата, до местото каде што живее во висина на автобуска карта; За деновите кога јавниот обвинител е на службен пат, боледување, годишен одмор и отсуство од работа по која било основа, надоместокот за одвоен живот не се исплатува; Во случај на боледување подолго од 6 месеци и во случај на потешки последици од елементарни непогоди, на јавниот обвинител му се исплаќа помош во висина од една последна исплатена просечна месечна нето плата, во јавното обвинителство каде што е вработен; Во случај на смрт на јавен обвинител, на неговото семејство му припаѓа парична помош во износ утврден согласно со Законот за извршување на Буџетот на РМ, а во случај на смрт на член на потесното семејство на јавен обвинител (родител, брачен другар, деца родени во брак или вон брак, посиноци, посвоени деца и деца земени на издржување) доколку тој живеел во заедница, исто така му припаѓа парична помош во висина утврдена согласно со Законот за извршување на Буџетот на РМ. На јавен обвинител кој ќе оствари право на старосна пензија, му следува пензија во висина утврдена со закон. Јавниот обвинител има право на испратнина при заминување во пензија во висина на две просечни месечни плати исплатени во РМ во последните три месеци. 87 Pravdiko.mk член 4, Закон за платите на јавните обвинители 88 Pravdiko.mk член 9, Закон за платите на јавните обвинители 87

88 3. Закон за советот на јавните обвинители на Република Македонија Во овој закон се урдеуваат соодветните одредби за надлежноста, составот и структурата на Советот на јавните обвинители на РМ, мандатот на неговите членови, основите и постапката за престанок и разрешување на член на Советот, како и основите и постапката за избор и престанок и разрешување на јавните обвинители и други прашања во врска со работата на Советот. 89 Советот е самостоен орган кој ја обезбедува и гарантира самостојноста на јавните обвинители во извршување на нивната функција. Се забранува политичко организирање и дејствување во Советот. Членовите на Советот во вршење на функциите на Советот не смеат да остваруваат партиска активност. Советот со својата работа оневозможува какво било влијание во јавното обвинителство спротивно на закон. Функцијата избран член на Советот е неспојлива со членување во политичка партија или со вршење на друга јавна функција и професија. Советот има својство на правно лице, има седиште во Скопје и печат кој го содржи грбот и името РМ како и називот на Советот и неговото седиште. Советот е составен од 11 члена, од кои: По функција членови на Советот се - Јавниот обвинител на РМ и министерот за правда; Еден член на Советот избираат јавните обвинители во Јавното обвинителство на РМ, од своите редови; По еден член на Советот избираат јавните обвинители од подрачјата на вишите јавни обвинителства Битола, Гостивар, Скопје и Штип, од своите редови; Еден член на Советот, припадник на заедница која не е мнозинство во РМ, го избираат сите јавни обвинители во РМ, од своите редови; Тројца членови на Советот ги избира Собранието на РМ од редот на универзитетски професори по право, адвокати и други истакнати правници, од кои двајца се припадници на заедниците кои не се мнозинство во РМ; Мандатот на избраните членови на Советот трае 4 години со право на уште еден избор. Исто толку долго трае и мандатот на член на Советот кој е избран на дополнителни избори, поради предвремен престанок на мандатот за член на Советот на 89 Службен весник на РМ, член 1 88

89 чие место е избран. Додека им трае мандатот во Советот, на избраните членови на Советот од редот на јавните обвинители, им мирува функцијата јавен обвинител. Со престанок на функцијата, му престанува и мандатот во Советот. Претседателот на Советот се избира од членовите на Советот, од редот на избраните јавни обвинители, со мнозинство гласови од вкупниот број членови со тајно гласање. Тој го претставува а воедно и раководи со Советот. Неговиот мандат трае 2 години, без право на повторен избор. По предлог на претседателот на Советот, на истата седница на која се избира самиот претседател, Советот избира и заменик кој го заменува во негово отсуство. За претседател и заменик претседател на Советот не може да биде избран Јавниот обвинител на РМ. Советот е надлежен за да: Дава мислење на Владата на РМ по предлогот за именување и разрешување на Јавниот обвинител на РМ; Ги избира и разрешува јавните обвинители; Утврдува престанок на функцијата јавен обвинител и одлучува во втор степен во постапка за утврдување на дисциплинската одговорност на јавните обвинители; Одлучува за утврдување на нестручно и несовесно вршење на функцијата јавен обвинител; Ја следи работата на јавните обвинители врз основа на оцената за нивната работа согласно со Законот за јавното обвинителство; Одлучува за привремено оддалечување од функцијата јавен обвинител; Постапува по претставки и поплаки на граѓани и правни лица за работата на јавните обвинители; Го определува бројот на јавните обвинители во јавните обвинителства со одлука; До крајот на февруари во тековната година, со одлука го утврдува бројот на слободните јавнообвинителски места во основните јавни обвинителства за наредните две години и одлуката да ја доставува до Академијата за обука на судии и обвинители; Ги разгледува и оценува годишните извештаи на јавните обвинителства; Донесува Деловник за работа; Донесува решение за мирување на функцијата јавен обвинител; 89

90 Издава и да одзема службени легитимации на јавните обвинители; Води персонален лист за јавните обвинители; Поднесува извештај за својата работа; Дава мислења по закони од областа на делокругот на работата на Советот; Дава мислења по програмите на Академијата за обука на судии и јавни обвинители; Објави оглас и спроведува постапка за избор на јавен обвинител за времено упатување во друго јавно обвинителство; Врши и други работи утврдени со закон. 90 При постапката за избор на член на Советот, Претседателот на Советот во рок од 60 дена пред истекот на мандатот на членовите на Советот е должен да: Донесе решение за распишување на избор за членови на Советот од редот на јавните обвинители; Распише оглас за избор на членови на Советот од редот на јавните обвинители; Го извести претседателот на Собранието на РМ да распише оглас за избор на членови на Советот што ги избира Собранието. Огласот се објавува во "Службен весник на РМ" и во најмалку 2 дневни весника од кои, еден од весниците е што се издава на јазикот што го зборуваат најмалку 20% од граѓаните кои зборуваат службен јазик различен од македонскиот јазик, и трае 15 дена од денот на објавувањето во "Службен весник на РМ". На огласот може да се јави секој јавен обвинител кој во моментот на објавувањето на огласот врши фунција на јавен обвинител и: Кој има најмалку 8 години стаж како јавен обвинител; Во последните 2 години да не му е изречена дисциплинска мерка. Кандидатите својата кандидатура ја поднесуваат писмено до Советот. Кон пријавата кандидатот доставува: Потврда за стаж како јавен обвинител; Потврда дека во последните две години не му е изречена дисциплинска мерка; Биографски податоци за стручниот и професионалниот развој; 90 Службен весник на РМ, член 9 90

91 Податоци за учество во стручна и професионална едукација, издадени од Академијата за обука на судии и јавни обвинители; Изјава за која листа се пријавува. На член на Советот му престанува мандатот: Со истекот на времето за кое е избран; По негово барање; Со исполнување на условите за старосна пензија согласно со закон; Ако е осуден со правосилна пресуда за кривично дело на безусловна казна затвор од најмалку 6 месеци или на поблага казна за друго кривично дело кое го прави недостоен да ја врши функцијата член на Советот; Ако трајно ја загуби способноста за вршење на функцијата; Ако на негово барање и со негова согласност е избран или именуван на друга јавна функција или професија. 4. Закон за платите на членовите на советот на јавните обвинители на Република Македонија Во овој законски акт се определени одредбите за системот на плати, надомeстоците на плата, други надоместоци и примања на членовите на Советот на јавните обвинители на РМ. Одредбите на овој закон не се однесуваат на членовите на Советот по функција. 91 Членот на Советот има право на плата која неможе да биде намалена со друг закон или одлука на државен орган. Платата, надоместоци на платата и другите надоместоци и примања се обезбедуваат од Буџетот на РМ, а се пресметуваат во бруто износ, додека пак се исплатуваат во нето паричен износ еднаш месечно во тековниот месец за претходниот месец, а најдоцна до 15ти во тековниот месец. Платата на членовите на Советот на јавните обвинители се пресметува на начин што основицата се множи со коефициентот за пресметување на платата, која пак е основица за пресметување на платата за избрани и именувани лица утврдена согласно со закон. Членот на Советот има право на надоместок на плата за отсуство поради користење на годишен одмор, стручно усовршување, за време на боледување и други 91 Член 1, Закон за платите на членовите на Советот на Јавните обвинители на Република Македонија, 91

92 отсуства од работа во согласност со општите прописи што ги уредуваат работните односи. 92 Членот на Советот има право на надоместок на трошоците поврзани со вршење на неговата функција, и тоа: Надоместок на трошоци за превоз на член на Советот кој живее во една, а работи во друга општина, во висина на вистинските трошоци во јавниот сообраќај; Надоместок на трошоци за одвоен живот од семејството, доколку не користи надоместок за одвоен живот, има право на надоместок за превоз за четири повратни патувања од местото каде што ја врши функцијата, до местото каде што живее во висина на автобуска карта; За деновите кога членот на Советот е на службен пат, боледување, годишен одмор и отсуство од работа по која било основа, надоместокот за одвоен живот не се исплатува; Во случај на боледување подолго од шест месеци и во случај на потешки последици од елементарни непогоди, на членот на Советот му се исплаќа помош во висина од една последна исплатена просечна месечна нето плата, во органот каде што е вработен; Во случај на смрт на член на Советот, на неговото семејство му припаѓа парична помош, а во случај на смрт на член на потесното семејство со кој живее во заедница (родител, брачен другар, деца родени во брак или вон брак, посиноци, посвоени деца и деца земени на издржување) на членот на Советот му припаѓа парична помош во висина утврдена согласно Законот за извршување на Буџетот на Република Македонија. На член на Советот кој ќе оствари право на старосна пензија му следува пензија во висина утврдена со закон. Членот на Советот има право на испратнина при заминување во пензија во висина на две просечни плати исплатени во РМ за последните три месеци Член 7, Закон за платите на членовите на Советот на Јавните обвинители на Република Македонија, 93 Член 10, Закон за платите на членовите на Советот на Јавните обвинители на Република Македонија, 92

93 5. Закон за државното правобранителство Организацијата и надлежноста на Државното правобранителство на РМ, условите и постапката за именување и разрешување на државниот правобранител на РМ и државните правобранители, нивните овластувања, права и должности, средствата за работа, пристапот до информации, соработката со органите на државната управа и други прашања од значење за неговата работа се уредени со овој закон. 94 Државното правобранителство е државен орган кој ги штити имотните права и интереси на РМ и врши други работи утврдени со овој и со друг закон, а своите надлежности ги остварува врз основа на Уставот, закон и ратификуваните меѓународни договори. Функцијата на Државното правобранителство ја врши државниот правобранител на РМ и државните правобранители во Државното правобранителство. Бројот и седиштето на државни правобранители како и подрачјето на судовите каде што ја вршат нивната функција, ги определува Владата на РМ. Државното правобранителство има свое седиште во градот Скопје и свој печат во кој е содржан називот и седиштето, грбот и името РМ. Државните правобранители во вршењето на својата функција се самостојни и за својата работа одговараат пред Владата на РМ и пред државниот правобранител; Државниот правобранител го претставува и застапува Државното правобранителство, раководи и презема дејствија за кои е овластен; Кога државниот правобранител е отсутен или спречен да ја извршува својата функција, за негова замена именуван е државен правобранител од подрачјето каде што се наоѓа седиштето на Државното правобранителство; И државните правобранители се должни да го чуваат угледот на функцијата што ја вршат, тие преземаат дејствија пред суд, друг орган или правни лица за кои со овој или друг закон е овластен државниот правобранител; Државниот правобранител, пред поведување на постапка пред суд може да презема потребни дејствија заради спогодбено решавање на спорниот имотноправен однос; Државниот правобранител ќе побара од органот на државната управа да се изјасни за натамошно застапување доколку оцени дека не треба да се поведе постапка пред суд или друг орган, или треба да се повлече тужба, да се откаже 94 Член 1, Закон за државно правобранителство, 93

94 од тужбеното барање, да се признае барање на спротивната странка или да се склучи порамнување, како и да изјави вонредни правни лекови. Државниот правобранител по предлог на министерот за правда го именува Владата на РМ за време од 6 години, со право на повторен избор. Додека пак, државни правобранители се именуваат по претходно прибавено мислење од државниот правобранител, без ограничување на мандатот. Владата распишува оглас за именување на државен правобранител и државни правобранители, кој се објавува во најмалку 2 јавни гласила од кои едното е на службен јазик кој е различен од македонскиот јазик и кој го зборуваат најмалку 20 % од граѓаните на РМ. Огласот се распишува најдоцна во рок од 15 дена од настанувањето на условите за избор на државни правобранители а постапката за именување и избор започнува 60 дена пред исполнување на причините за престанок. За државен правобранител се именува лице кое ги исполнува следните услови: Да е државјанин на РМ; Да е дипломиран правник со работно искуство на правни работи најмалку 8 години по положен правосуден испит и Да ужива углед за вршење на функцијата. За државни правобранители се именуваат лицата кои покрај наведените услови, исто така треба да се дипломирани правници кои поседуваат работно искуство на правни работи најмалку 5 години по положен правосуден испит. Државниот правобранител пред стапување на функцијата дава свечена изјава пред претседателот на Владата на РМ 95 Функцијата државен правобранител, односно државни правобранители престанува: Со смрт; По сопствено барање; Поради исполнување на услови за стекнување на правото на старосна пензија; Ако се утврди дека трајно ја загубил способноста за вршење на функцијата; Ако е избран, односно именуван на друга функција, односно должност; 95 Член 21, Закон за државно правобранителство, 94

95 Ако со правосилна пресуда е огласен за виновен и му е изречена ефективна казна затвор од најмалку 6 месеци. Владата на РМ може да го разреши државниот правобранител поради нестручно и несовесно вршење на функцијата. А против нејзината одлука, може да се поведе управен спор пред Управниот суд во рок од 30 дена. За разрешувањето се известува разрешениот државен правобранител односно државни правобранители како и Државното правобранителство, а одлуката за разрешување се објавува во Службен весник на РМ. Државното правобранителство средствата за работа ги обезбедува од Буџетот на РМ и други извори на финансирање. Државниот правобранител, државните правобранители, државните службеници и другите вработени во Државното правобранителство постапуваат согласно со Законот за слободен пристап до информациите од јавен карактер, освен кога се работи за класифицирани информации утврдени со закон. 96 Државното правобранителство, по барање на Владата на РМ е должно да достави извештај за својата работа или постапување по конкретни предмети. За работата на Државното правобранителство, државниот правобранител најмалку еднаш годишно ја известува Владата на РМ. 6. Закон за јавно обвинителство за гонење кривични дела поврзани и кои произлегуваат од содржината на незаконско следење на комуникациитеспецијално јавно обвинителство-сјо Законот за јавно обвинителство за гонење на кривични дела поврзани и кои произлегуваат од содржината на незаконското следење на комуникациите ја уредува надлежноста, основањето, укинувањето, организацијата и функционирањето на Јавното обвинителство за гонење на кривични дела поврзани и кои произлегуваат од содржината на неовластено следење на комуникациите, како и основите за именување и разрешување на јавниот обвинител за гонење на овие кривични дела. Законот се заснова на начелата на: законитост, автономија на Јавниот обвинител кој раководи со Јавното обвинителство, хиерархија и субординација Член 33, Закон за државно правобранителство,

96 Со законот е предвидено тој да биде на сила 5 години од усвојувањето од страна на Собранието, а предвидува и можност да се продолжува годишно со одлука донесена со 2/3 мнозинство од пратениците. Во однос на постапката за избор на јавен обвинител кој раководи со ова јавно обвинителство, Законот предвидува дека тој се избира на предлог на Комисијата за прашања на изборите и именувањата во Собранието на РМ, по претходна согласност на четирите политички партии со најголем број на пратеници во Собранието. Го избира Советот на јавни обвинители по предлог на Собранието, без објавување на јавен оглас, со мандат од 4 години со право на повторен избор. Собранието го утврдува кандидатот за јавен обвинител со 2/3 мнозинство, вклучувајќи и мнозинство од гласовите на пратениците кои припаѓаат на заедниците кои не се мнозинство, по што предлогот го поднесува до Советот на јавни обвинители на РМ. Советот пак, го избира јавниот обвинител на седница на која се присутни најмалку 2/3 од вкупниот број на членови. Специјалниот јавен обвинител се финансира со пари од државниот буџет, преку Јавното обвинителство. Во законот нема лимит колку пари може да бара специјалниот јавен обвинител, кои откако ќе бидат побарани, државата треба да му ги обезбеди во рок од 35 дена, од стапување на сила на законот. Во рок од 30 дена, од назначувањето на специјалниот јавен обвинител, специјалниот јавен обвинител, сам го прави финансискиот план и другите планови за работа и ниту една институција не смее да го менува. Според Законот, Владата на РМ е обврзана да обезбеди финансиски средства за непречена работа на ова Сецијално обвинителство. Специјалниот јавен обвинител може да побара и дополнителни пари, а и тука нема ограничување, колку пати може да бара дополнителни средства, а може да поднесе дополнителни барања за финансирање на неговиот напредок во работата. 98 Министерството за правда ги обезбедува комплетните простории за функционирање на специјалниот јавен обвинител, кои се наоѓаат надвор од просториите на Јавното обвинителство. Платата на специјалниот јавен обвинител е за 10% пониска од платата на актуелниот јавен обвинител. Платата на јавните обвинители кои се ангажирани од специјалниот обвинител, се определува во висина на платите на јавните обвинители во Основното јавно обинителство за гонење на организиран криминал и корупција. Специјалниот јавен обвинител и неговиот кадар, имаат право и 98 Член 13, Закон за специјален обвинител 96

97 на додаток за посебните услови за работа, додаток за постоење на висок ризик и додаток за доверливост. 99 Специјалниот јавен обвинител е овластен да истражува и гони кривични дела поврзани и кои произлегуваат од содржината на неовластено следење на комуникациите. Неовластеното следење на комуникации, се дефинира како неовластено следење на сите комуникации извршено во периодот помеѓу 2008 г. и 2015 г., вклучително но не и ограничено на аудио снимки и транскрипти, поднесени до јавното обвинителство пред г. 100 Според законските решенија, Специјалниот јавен обвинител има целосна автономија во истражувањето и гонењето на кривични дела поврзани и кои произлегуваат од содржината на неовластено следење на комуникациите. Ниту еден јавен обвинител во Јавното Обвинителство на РМ, вклучувајки го и Јавниот Обвинител на РМ, не може да влијае на неговата работа, или да бара извештаи поврзани со предмети од Специјалниот јавниот обвинител или јавните обвинители во рамките на специјалното јавно обвинителство. 101 Функцијата Специјален јавен обвинител кој раководи со ваквото специјално јавно обвинителство, е извршувана лично од самиот јавен обвинител, и другите јавни обвинители избрани во овој орган. Специјалниот обвинител предлага листа на кандидати до Советот на Јавни обвинители, од редот на постојните јавни обвинители за избор во ова обвинителство. Специјалниот обвинител вработува и стручни соработници, експерти, советници, истражители и административен персонал, кој работи во истражниот центар. 102 Функцијата Специјален јавен обвинител може да престане во повеќе случаи и тоа: по сопствено барање; Ако трајно ја загуби способноста за вршење на функцијата Специјален jавен oбвинител; Ако е избран или именуван на друга функција; Ако е осуден со правосилна судска одлука на казна затвор во траење од најмалку 6 месеци или на пократка казна затвор, или 99 Член 13, 14, Закон за специјален обвинител 100 Член 2,5, Закон за специјален обвинител

98 друга кривична санкција за кривично дело кое го прави недостоен за вршење на функцијата Јавен Обвинител. За ваквите случаите, престанокот на функцијата на Специјалниот јавен обвинител кој раководи со Јавното Обвинителство ја утврдува Советот на Јавни Обвинители на предлог на Собранието на РМ, кое тој предлог го утврдува по претходна согласност на четирите релевантни политички партии со најголем број на пратеници во Собранието на РМ, со 2/3 мнозинство, вклучувајќи и мнозинство од гласовите на пратениците кои припаѓаат на заедниците кои не се мнозинство. Специјалниот јавен обвинител може да биде разрешен од функција пред истекот на мандатот поради незаконито, нестручно и несовесно вршење на функцијата. Доколку Советот на Јавни Обвинители отпочне постапка за разрешување на Јавниот обвинител, Советот на јавните обвинители во разумен рок ќе достави извештај за утврдената фактичка состојба и основите за разрешување до Собранието на РМ. Извештајот ќе биде достапен на јавноста преку комисиите во Собранието на РМ, освен доколку некоја од комисиите не го одложи или спречи објавувањето на дел и на целиот извештај доколку најде за потребно да се заштитат правата на секое лице наведено во извештајот, или да спречи недозволено влијание во било кое кривично гонење. Врз основа на таквиот доставен извештај од страна на Советот на Јавни Обвинители, на предлог на комисијата за прашања на изборите и именувањата во Собранието на РМ, по претходна согласност на четирите политички партии со најголем број на пратеници во Собранието на РМ, Советот по предлог на Собранието на РМ, го разрешува Јавниот обвинител. Собранието го утврдува предлогот за разрешување на Јавниот Обвинител до Советот на Јавни Обвинители со 2/3 мнозинство, вклучувајќи и мнозинство од гласовите на пратениците кои припаѓаат на заедниците кои не се мнозинство, и го поднесува до Советот. Разрешениот Јавен Обвинител кој раководи со Јавното Обвинителство може да поднесе тужба до Основен суд Скопје 2-Скопје за разгледување на одлуката за разрешување. Со одлука на судот, Јавниот Обвинител може да биде вратен на работа или да добие друг вид надомест. Функцијата Специјален јавен обвинител, во секој случај престанува по завршувањето на сите истраги и гонења кои се во негова надлежност. По укинувањето на ова обвинителство, обвинителите, административниот персонал и истражителите 98

99 се упатуваат на работа во Јавното обвинителство на позиции со споредливи лични примања. Во однос на крајниот рок за покренување на обвиненија, според законските решенија е одредено дека специјалниот јавен обвинител може да покрене обвинение или да нареди запирање на истражна постапка, во период не подолг од 18 месеци, од денот на превземањето на предметите и материјалите во негова надлежност. 99

100 VI. Сопствено истражување Податоците што се прикажани во магистерскиот труд се добиени врз основа на статистичките истражувања, односно податоците за обвинетите полнолетни лица се однесуваат на сите лица против кои кривичната постапка по поднесениот обвинителен акт, обвинителен предлог и приватна тужба правосилно се завршени во односната година. Во однос на податоците за обвинетите деца-сторители на кривични дела се однесуваат само на оние деца, против кои кривичната постапка правосилно е завршена во односната година и е поведена пред Советот. Податоците за осудените лица за кривични дела се однесуваат на сите полнолетни лица и лица осудени со правосилна судска одлука на судовите од општа надлежност. Според тоа, во вкупниот број на осудени полнолетни лица се опфатени оние полнолетни лица кои се прогласени за виновни и осудени на некоја од казните предвидени во чл.33 од Кривичниот Законик на РМ. Додека пак, ослободени од казна се оние лице определени според чл.42 од Кривичниот Законик на РМ и оние лица на кои како кривична санкција им е изречена судска опомена, или една од воспитните мерки од Кривичниот законик на РМ и тоа мерка на засилен надзор или заводска мерка. 1. Полнолетни сторители на кривични дела Под поимот полнолетен сторител на кривично дело се подразбира сторител на кривично дело кој во времето на извршување на кривичното дело имал навршено 18 години, а кривичното дело го сторил како: извршител, соизвршител, поттикнувач или помагач. Како пријавено лице-познат сторител се смета полнолетен сторител на кривично дело против кого, постапката по кривичната пријава и претходната постапка е завршена со одлука со која: пријавата е отфрлена, истрагата е прекината, истрагата е запрена или е поднесено обвинение-обвинителен предлог. Како пријавено лице-непознат сторител се смета непознато лице-сторител на кривичното дело, против кого е поднесена кривична пријава во Јавното 100

101 обвинителство за сторено кривично дело, а сторителот и по истекот на една година останал непознат. Под поимот обвинето лице се подразбира полнолетно лице против кое во судот е поднесено: обвинение, обвинителен предлог или приватна тужба, а кривичната постапка со одлука на судот правосилно е завршена. Под поимот осудено лице се подразбира полнолетно лице прогласено за виновно и против кое се изречени кривични санкции. Под поимот вид на одлука се подразбираат одлуките на јавните обвинителства со кои постапката по кривичната пријава е завршена, односно одлуките на основните судови со кои постапката правосилно е завршена. Под поимот кривични санкции се подразбираат изречените: казни, алтернативни мерки, мерки на безбедност и воспитни мерки. За кривични дела, на кривично одговорните сторители може да им се изречат следниве казни: казна затвор, парична казна, забрана за вршење професија, дејност или должност, забрана за управување со моторно возило и протерување странец од земјата. Податоците за кривичното дело: називот на делото, членот, ставот, точката и врската со други дела и применетиот кривичен закон, се прибираат врз основа на одлуките на јавните обвинителства, односно основните судови, според изрекувањето на конечната одлука Деца сторители на кривични дела Под поимот дете-сторител на кривично дело се подразбира сторител на кривично дело кој се јавува во својство на: извршител, соизвршител, поттикнувач или помагач. Истиот во времето на извршување на кривичното дело имал навршено 14 години возраст, а не навршил 18 години. Пријавено дете-сторител на кривично дело се смета дете против кого постапката по кривичната пријава не е покрената (односно пријавата е отфрлена), подготвителната постапка е запрена или е поднесен предлог за изрекување на казна или воспитна мерка. Како обвинето дете-сторител на кривично дело се подразбира дете против кое постапката пред Советот е запрена или не се изречени кривични санкции. 103 Сторители на кривични дела во РМ за различни периоди, Државен завод за статистика-република Македонија 101

102 Како и непресметливо дете против кое е донесена одлука за примена на мерка на безбедност. За осудено лице се смета дете-сторител на кривично дело, на кое со одлука на судот му е изречена кривична санкција-затвор за деца или воспитна мерка. Дете кое во времето на извршување на кривичното дело навршило 14 години живот, а не навршилo 16 години, не може да се казни, туку му се изрекуваат воспитни мерки. На дете кое во времето на извршување на кривичното дело навршилo 16 години возраст, а не навршилo 18 години, може да му се изрече казна малолетнички затвор. Под поимот кривични санкции се подразбираат изречените казни затвор за деца и воспитни мерки и тоа: дисциплински мерки, засилен надзор и заводски мерки. Под поимот поранешни осуди се подразбираат сите поранешни осудивоспитни мерки или казна затвор за деца. Под поимот родители на детето треба да се сметаат родителите на детето родено во брак, вон брак, родители кои родителското право го вршат врз основа на озаконување или посвојување. 3. Главни карактеристики на истражувањето Една од најважните компоненти на оваа магистерска работа е тоа што се презентираат податоци врз основа на истражувањето кое е спроведено во Основното јавно обвинителство на територија на општина Охрид, како и споредбено со РМ и соодносот на општината Охрид во целокупните бројки на ниво на државата, а со цел добивање на информации за: Број на поднесени кривични пријави Број на прифатени кривични пријави Број на отфрлени кривични пријави Број на процесуирани кривични пријави Број на осудувани лица според кривични дела, возраст, пол, Истражувањето е спроведено и анализирани се податоци за различен период како од , а посебен акцент и анализа е ставен на годините од 2013 заклучно со 2016 г., за кои се добиени различни податоци кои подолу се различно прикажани и анализирани. 102

103 Во Табела 1. се дадени податоци за Пријавени полнолетни лица според групите на кривични дела во РМ за периодот Од неа може да се забележи дека бројот на пријавените полнолетни лица во 2006 г. изнесува 23514, и врз основа на тоа може да се заклучи дека таквиот број во 2013 г. се зголемил за 10922, односно во 2013 г. бројот на пријавени полнолетни лица изнесува кој пак е помал од бројот на пријавени полнолетни лица во 2014 г. каде изнесува Во 2015 г. бројот на пријавени полнолетни лица е намален во однос на 2013 и 2014 г. и истиот изнесува Во 2016 г. овој број е драстично помал, односно тој е најмал за овој анализиран квартал од г., и изнесува пријавени полнолетни лица. Tабела 1. ПРИЈАВЕНИ ПОЛНОЛЕТНИ ЛИЦА СПОРЕД ГРУПИТЕ НА КРИВИЧНИ ДЕЛА ВО РМ ЗА ПЕРИОДОТ Вкупно Кривични дела против животот и телото Кривични дела против слободите и правата на човекот и граѓанинот Кривични дела против честа и угледот Кривични дела против половата слобода и половиот морал Кривични дела против бракот, семејството и младината Кривични дела против јавните финансии, платниот промет и стопанствот о

104 Кривични дела против имотот Кривични дела против општата сигурност на луѓето и имотот Кривични дела против безбедноста во јавниот сообраќај Кривични дела против државата Кривични дела против вооруженит е сили Кривични дела против службената должност Кривични дела против правниот сообраќај Кривични дела против јавниот ред Останати кривични дела Кривични дела предвидени со посебни закони Во табела 2. се дадени податоци за пријавени полнолетни лица според видот на одлуката и полот во РМ за период г. Согласно наведените податоци може да се согледа дека вкупниот број на пријавени полнолетни лица во 2006 г. изнесува 23514, од кои 1059 пријавени полнолетни лица биле жени, додека пак, 8948 пријавени полнолетни лица биле непознати сторители. Вкупниот број на пријавени полнолетни лица во 2013 и 2014 г. се зголемил и достигнал и 37164, додека пак веќе во 2015 г. истиот број се намалил на 26069, за да во 2016 г. тој пад е уште подрастичен и изнесува Вкупниот број на пријавени полнолетни лица-жени како и непознати сторители, во 2013 и 2014 г. се зголемил на 1499 и 1793, за да во 2015 и 2016 г. се намали на 1561 и Во однос на бројот на непознати сторители, има еден сличен 104

105 тренд и тоа во 2013 г. тој број е 16380, во 2014 г се зголемува на 19237, а веќе во 2015 и 2016 г. следи драстично намалување на 10661, односно Во однос на бројот на отфрлени пријави ситуацијата е поинаква, во 2013 г изнесува 4385, во 2014 и 2015 г. се зголемува на 5909 и 6105, за да во 2016 г. се намалува на Во 2013 г. бројот на прекинати истраги е најголем и изнесува 103, во 2014 г. се намалува на 26, во 2015 г. на 12, за да во 2016 г. тоа се сведе само на 1. Истиот тренд го има и кај запрените истраги, такашто во 2013 г. тоа се 641, во 2014 г. 331, во 2015 г. 237, а во 2016 г. тој број е 156. Во однос на бројките за поднесени обвинителени акти и обвинителни предлози, има малку поразлична ситуација, имено во 2013 г. изнесуваат 10351, во 2014 г. се зголемуваат на 11611, во 2015 г. се намалуваат на 9054, а веќе во 2016 г. има подрастично намалување на Табела 2. ПРИЈАВЕНИ ПОЛНОЛЕТНИ ЛИЦА СПОРЕД ВИДОТ НА ОДЛУКАТА И ПОЛОТ ВО РМ ЗА ПЕРИОДОТ Вкупно Жени Отфрлена пријава Делото нема белези на кривично дело Дело од мало значење Постојат околности што го исклучуваат гонењето Нема основано сомнение дека пријавениот го сторил делото Прекината истрага

106 Настапило привремено душевно заболување или нарушеност Обвинетиот е во бегство или не е достапен на државните органи Запрена истрага Делото нема белези на кривично дело Дело од мало значење Постојат околности што го исклучуваат гонењето Постојат околности што ја исклучуваат кривичната одговорност Нема докази дека обвинетиот го сторил делото Поднесен обвинителе н акт - обвинителе н предлог Непосредно По спроведенат а истрага Непознати сторители

107 Во табела 3. се прикажани податоци за обвинети полнолетни лица според групите на кривични дела во РМ за периодот За сите видови на кривични дела во 2006 г. вкупниот број на обвинети полнолетни лица изнесува кој до 2013 г. се зголемил на 12297, што сепак е помалку од бројот на обвинети лица во 2014 г. кој изнесува Во 2015 г. доаѓа до намалување на бројот на обвинети лица и истиот изнесува Заради генералните трендови, како што се гледа и од претходните табели погоре, во 2016 г. овој број е доста намален и изнесува Табела 3. ОБВИНЕТИ ПОЛНОЛЕТНИ ЛИЦА СПОРЕД ГРУПИТЕ НА КРИВИЧНИ ДЕЛА ВО РМ ЗА ПЕРИОДОТ Вкупно Кривични дела против животот и телото Кривични дела против слободите и правата на човекот и граѓанинот Кривични дела против честа и угледот Кривични дела против половата слобода и половиот морал Кривични дела против бракот, семејствот о и младината

108 Кривични дела против јавните финансии, платниот промет и стопанство то Кривични дела против имотот Кривични дела против општата сигурност на луѓето и имотот Кривични дела против безбедност а во јавниот сообраќај Кривични дела против државата Кривични дела против вооружени те сили Кривични дела против службенат а должност Кривични дела против правниот сообраќај Кривични дела против јавниот ред Останати кривични

109 дела Кривични дела предвидени со посебни закони Заради тоа што како што е истакнато погоре во оваа магистерска работа, фокусот е ставен на анализата на ваквите бројки на ниво на општина Охрид, затоа во табела 4. се прикажани компарирани податоци за обвинети полнолетни лица според видот на одлуката и полот на ниво на РМ како и во општина Охрид за 2013 г. Во конкретната година вкупниот број на обвинети полнолетни лица изнесува 12297, од кои 551 обвинети полнолетни лица односно 4.4% од вкупниот број обвинети во РМ, се од општина Охрид. Прогласени за виновни од вкупниот број на обвинети полнолетни лица се 9539, додека тој број за лица од општина Охрид изнесува 347 односно 3.6%. Бројот на обвинети полнолетни лица-жени изнесува 1105, од кои 47, односно 4.2% се од општина Охрид. Tабела 4. ОБВИНЕТИ ПОЛНОЛЕТНИ ЛИЦА СПОРЕД ВИДОТ НА ОДЛУКАТА, ПОЛОТ ВКУПНО ВО РМ И ВО ОХРИД ЗА 2013 Вкупно обвинети лица жени Прогласе ни за виновни запрена постапка Не се прогласени за виновни ослободен и од обвинение обвинение то е одбиено мерки за безбедност Вкупно Охрид Во табела 5. се прикажани податоци за обвинети полнолетни лица според видот на одлуката и полот во РМ како и во општина Охрид за 2014 г. Во конкретната година вкупниот број на обвинети полнолетни лица изнесува 13699, од кои 527 односно 3.8% обвинети полнолетни лица се од општина Охрид. Прогласени за виновни од вкупниот број на обвинети полнолетни лица се 11683, додека тој број за лица од општина Охрид изнесува 325, односно 2.7%. Бројот на обвинети полнолетни лица-жени изнесува 1372, од кои 54 односно 3.9% се од општина Охрид. 109

110 Tабела 5. ОБВИНЕТИ ПОЛНОЛЕТНИ ЛИЦА СПОРЕД ВИДОТ НА ОДЛУКАТА, ПОЛОТ ВКУПНО ВО РМ И ВО ОХРИД ЗА 2014 Вкупно обвинети лица жени Прогласени за виновни запрена постапка Не се прогласени за виновни ослободени од обвинение обвинението е одбиено мерки за безбедност Вкупно Охрид Во табела 6. се прикажани податоци за обвинети полнолетни лица според видот на одлуката и полот во РМ како и во општина Охрид за 2015 г. Во конкретната година вкупниот број на обвинети полнолетни лица изнесува 11951, од кои 580 односно 4.8% обвинети полнолетни лица се од општина Охрид. Прогласени за виновни од вкупниот број на обвинети полнолетни лица се 10312, додека тој број за лица од општина Охрид изнесува 373, односно 3.6%. Бројот на обвинети полнолетни лица-жени изнесува 1074, од кои 47 односно 4.3% се од општина Охрид. Tабела 6. ОБВИНЕТИ ПОЛНОЛЕТНИ ЛИЦА СПОРЕД ВИДОТ НА ОДЛУКАТА, ПОЛОТ ВКУПНО ВО РМ И ВО ОХРИД ЗА 2015 Вкупно обвинет и лица жени Прогла сени за виновни запрена постапка Не се прогласени за виновни ослободени од обвинение обвинението е одбиено мерки за безбедност Вкупно Охрид Табелата 7. прикажува податоци за обвинети полнолетни лица според видот на одлуката и полот во РМ како и во општина Охрид за 2016 г. Во конкретната година вкупниот број на обвинети полнолетни лица изнесува 9320, од кои 488 односно 5.2% обвинети полнолетни лица се од општина Охрид. Прогласени за виновни од вкупниот 110

111 број на обвинети полнолетни лица се 8172, додека тој број за лица од општина Охрид изнесува 357, односно 4.3%. Бројот на обвинети полнолетни лица-жени изнесува 868, од кои 48 односно 5.5% се од општина Охрид. Tабела 7. ОБВИНЕТИ ПОЛНОЛЕТНИ ЛИЦА СПОРЕД ВИДОТ НА ОДЛУКАТА, ПОЛОТ ВКУПНО ВО РМ И ВО ОХРИД ЗА 2016 Вкупно Не се прогласени за виновни Прогласени обвинети за виновни запрена ослободени обвинението мерки за жени лица постапка од обвинение е одбиено безбедност Вкупно Охрид Во табела 8. се прикажани податоци за осудени полнолетни лица според групите на кривични дела во РМ за периодот За сите видови на кривични дела во 2006 г. вкупниот број на осудени полнолетни лица изнесува 9280, број кој во 2013 г. се зголемил на 9539, што сепак е помалку од бројот на осудени полнолетни лица во 2014 г. и изнесува Во 2015 г. доаѓа до намалување на бројот на осудени полнолетни лица и истиот изнесува 10312, а веќе во 2016 г. постои драстичен пад на осудени пололентни лица и тој број е Tабела 8. ОСУДЕНИ ПОЛНОЛЕТНИ ЛИЦА СПОРЕД ГРУПИТЕ НА КРИВИЧНИ ДЕЛАВО РМ ЗА ПЕРИОДОТ Вкупно Кривични дела против животот и телото Кривични дела против слободите и правата на човекот и граѓанинот Кривични дела против честа и угледот Кривични дела против половата слобода и половиот морал

112 Кривични дела против бракот, семејството и младината Кривични дела против јавните финансии, платниот промет и стопанството Кривични дела против имотот Кривични дела против општата сигурност на луѓето и имотот Кривични дела против безбедноста во јавниот сообраќај Кривични дела против државата Кривични дела против вооружените сили Кривични дела против службената должност Кривични дела против правниот сообраќај Кривични дела против јавниот ред Останати кривични дела Кривични дела предвидени со посебни закони Ако се анализираат статистичките податоци, во однос на бројот на осудени полнолетни лица според видот на изречените казни и алтернативни мерки во РМ компарирани со оние во општина Охрид за 2013 г., прикажани во табела 9., може да се види дека во конкретната година вкупниот број на осудени полнолетни лица изнесува 9539, од кои 347 односно 3.6% осудени полнолетни лица се од општина Охрид. Вкупниот број на осудени полнолетни лица-жени изнесува 701, од кои 25, односно 3.5% се во општина Охрид. Во тоа, бројот на осудени на казна затвор е 3064, а оние со парична казна 2400, додека вкупно изречени алтернативни мерки има Tабела 9. ОСУДЕНИ ПОЛНОЛЕТНИ ЛИЦА СПОРЕД ВИДОТ НА ИЗРЕЧЕНИТЕ КАЗНИ И АЛТЕРНАТИВНИТЕ МЕРКИ ВКУПНО РМ И ВО ОХРИД ЗА 2013 Вкупно Вид на санкција 112

113 Вкуп но осу ден и Охри д 347 ж казни - вкуп но главни за тв ор казни П ар ка зн а П ар ка зн а 49 споредни Заб. врш про ф Заб. за упр мот воз ило прот е- рува ње стра нец алт ернат ив ни ме рк и- вк уп но условна осуда за тв ор па ри чн а каз на алтернативни мерки усл усло овн вно оп а прек шт осу инув о- да ање ко со на ри заш крив сна тит ична ра ен та бо над пост та зор апка суд ска оп ом ена ку ќе н за тв ор про глас ен вин ове н- осл обо ден од каз на Во табела 10. се прикажани податоци за осудени полнолетни лица според видот на изречените казни и алтернативни мерки во РМ како и во општина Охрид за 2014 г. Во конкретната година вкупниот број на осудени полнолетни лица изнесува 11683, од кои 325 осудени полнолетни лица, односно 2.7% се во општина Охрид. Вкупниот број на осудени полнолетни лица-жени изнесува 1126, од кои 26 односно 2.3% се во општина Охрид. Во тоа, бројот на осудени на казна затвор е 3507, а оние со парична казна 2532, додека вкупно изречени алтернативни мерки има 5417, што покажува зголемување на трендот на изрекување на алтернативни мерки. Tабела 10. ОСУДЕНИ ПОЛНОЛЕТНИ ЛИЦА СПОРЕД ВИДОТ НА ИЗРЕЧЕНИТЕ КАЗНИ И АЛТЕРНАТИВНИТЕ МЕРКИ ВКУПНО РМ И ВО ОХРИД ЗА 2014 Вкупно ос уд ен и ж ка зн и- вк уп но главни за тв ор казни па ри чн а ка зн а па ри чн а ка зн а Вид на санкција споредни заб ран а за вр ше ње про фес ија забр ана за упр аву вањ е мот орн о воз ило пр от е- ру ва ње ст ра не ц ал те р- на ти вн и ме рк и- вк уп но условн а осуда за тв ор па ри чн а ка зн а алтернативни мерки усл ов на осу да со за шт ите н на дзо р усло вно прек инув ање на крив ична та пост апка оп шт о- ко ри сн а ра бо та су дс ка оп ом ен а ку ќе н за тв ор про гла сен вин ове н- осл обо ден од каз на 113

114 Вк уп но Ох ри д Табелата 11. прикажува податоци за осудени полнолетни лица според видот на изречените казни и алтернативни мерки во РМ како и во општина Охрид за 2015 г. Во конкретната година вкупниот број на осудени полнолетни лица изнесува 10312, од кои 373 осудени полнолетни лица, односно 3.6% се од општина Охрид. Вкупниот број на осудени полнолетни лица-жени изнесува 865, од кои 24 односно 2.7% се од општина Охрид. Во тоа, бројот на осудени на казна затвор е 3524, а оние со парична казна 2089, додека вкупно изречени алтернативни мерки има Tабела 11. ОСУДЕНИ ПОЛНОЛЕТНИ ЛИЦА СПОРЕД ВИДОТ НА ИЗРЕЧЕНИТЕ КАЗНИ И АЛТЕРНАТИВНИТЕ МЕРКИ ВКУПНО РМ И ВО ОХРИД ЗА 2015 Вк уп но Ох ри д Вкупн о ос уд ен и ж ка зн и- вк уп но главни за тв ор казни па ри чн а ка зн а па ри чн а ка зн а 88 Вид на санкција споредни заб ран а за вр ше ње про фес ија 3 забр ана за упр аву вањ е мот орн о воз ило пр от е- ру ва ње ст ра не ц ал те р- на ти вн и ме рк и- вк уп но условна осуда за тв ор па ри чн а ка зн а 43 алтернативни мерки усл ов на осу да со за шт ите н на дзо р усло вно прек инув ање на крив ична та пост апка оп шт о- ко ри сн а ра бо та су дс ка оп ом ен а 63 ку ќе н за тв ор про гла сен вин ове н- осл обо ден од каз на

115 Табелата 12. прикажува податоци за осудени полнолетни лица според видот на изречените казни и алтернативни мерки во РМ како и во општина Охрид за 2016 г. Во конкретната година вкупниот број на осудени полнолетни лица изнесува 8172, од кои 357 осудени полнолетни лица, односно 4.3% се од општина Охрид. Вкупниот број на осудени полнолетни лица-жени изнесува 723, од кои 30 односно 4.1% се од општина Охрид. Во тоа, бројот на осудени на казна затвор е 1922, а оние со парична казна 1750, додека вкупно изречени алтернативни мерки има 4332, што значи дека трендот на изрекување алтернативни мерки и во 2016 г. е во нагорна линија. Tабела 12. ОСУДЕНИ ПОЛНОЛЕТНИ ЛИЦА СПОРЕД ВИДОТ НА ИЗРЕЧЕНИТЕ КАЗНИ И АЛТЕРНАТИВНИТЕ МЕРКИ ВКУПНО РМ И ВО ОХРИД ЗА 2016 Вк уп но Ох ри д Вкупн о ос уд ен и ж ка зн и- вк уп но главни за тв ор казни па ри чн а ка зн а па ри чн а ка зн а 64 Вид на санкција споредни заб ран а за вр ше ње про фес ија забр ана за упр аву вањ е мот орн о воз ило пр от е- ру ва ње ст ра не ц 25 ал те р- на ти вн и ме рк и- вк уп но условн а осуда за тв ор па ри чн а ка зн а алтернативни мерки усл ов на осу да со за шт ите н на дзо р усло вно прек инув ање на крив ична та пост апка оп шт о- ко ри сн а ра бо та су дс ка оп ом ен а 61 ку ќе н за тв ор про гла сен вин ове н- осл обо ден од каз на Во табелата 13. се прикажани податоци за пријавени деца според групите на кривични дела во РМ за периодот За сите видови на кривични дела во 2006 г. вкупниот број на пријавени деца изнесува 1500, во 2013 г. овој број се намалил на 1005, за во 2014 г. да достигне намалување на вкупниот број на пријавени деца на 972. Во 2015 г. исто така доаѓа до намалување на бројот на пријавени деца и истиот изнесува 772. Во 2016 г. тој број е најмал за овој анализиран квартал и изнесува

116 Tабела 13. ПРИЈАВЕНИ ДЕЦА СПОРЕД ГРУПИТЕ НА КРИВИЧНИ ДЕЛА ВО РМ ЗА ПЕРИОДОТ Вкупно Кривични дела против животот и телото 53 Кривични дела против слободите и правата на човекот и граѓанинот Кривични дела против честа и угледот Кривични дела против половата слобода и половиот морал Кривични дела против здравјето на луѓето Кривични дела против јавните финансии, платниот промет и стопанството Кривични дела против имотот Кривични дела против општата сигурност на луѓето и имотот Кривични дела против безбедноста на јавниот сообраќај Кривични дела против правниот сообраќај Кривични дела против јавниот ред Останати кривични дела Во табела 14. се прикажани податоци за пријавени малолетни лица според местото на извршување на делото во РМ како и во општина Охрид за 2013 г. Во конкретната година за сите кривични дела, вкупниот број на пријавени малолетни лица изнесува 1005, од кои 2 пријавени малолетни лица, односно 0.1% се од општина Охрид

117 Табела 14. ПРИЈАВЕНИ МАЛОЛЕТНИ ЛИЦА СПОРЕД МЕСТОТО НА ИЗВРШУВАЊЕ НА ДЕЛОТО ВКУПНО РМ И ВО ОХРИД ЗА 2013 Кривични дела против Вкупно Жив. и тело Слоб. и пра. на чов и граѓ. полова слоб и пол. морал Јав. Фина н, плат. проме т и стоп. Имот Безб, на јав. сообр. Прав. сообр. Јав. ред Остан кр. дела Вкупно Охрид Во табела 15. се прикажани податоци за пријавени малолетни лица според местото на извршување на делото во РМ како и во општина Охрид за Во конкретната година за сите кривични дела, вкупниот број на пријавени малолетни лица изнесува 972, од кои 4 пријавени малолетни лица, односно 0.4% се од општина Охрид. Табела 15. ПРИЈАВЕНИ МАЛОЛЕТНИ ЛИЦА СПОРЕД МЕСТОТО НА ИЗВРШУВАЊЕ НА ДЕЛОТО ВКУПНО РМ И ВО ОХРИД ЗА 2014 Кривични дела против Вкупно Жив. и тело Слоб. и пра. на чов и граѓ. Полова слоб и пол. морал Јав. Финан, плат. промет и стоп. Имот Безб, на јав. сообр. Прав. сообр. Јав. ред Остан.к р. дела Вкупно Охрид

118 Во табела 16. се прикажани податоци за пријавени малолетни лица според местото на извршување на делото во РМ како и во општина Охрид за 2015 г.. Во конкретната година за сите кривични дела, вкупниот број на пријавени малолетни лица изнесува 772, од кои 8 пријавени малолетни лица, односно 1.0% се од општина Охрид. Табела 16. ПРИЈАВЕНИ МАЛОЛЕТНИ ЛИЦА СПОРЕД МЕСТОТО НА ИЗВРШУВАЊЕ НА ДЕЛОТО ВКУПНО РМ И ВО ОХРИД ЗА 2015 Кривични дела против Вкупн о Жив. и тело Слоб. и пра. на чов и граѓ. Полов а слоб и пол. морал Јав. Финан, плат. проме т и стоп. Имо т Безб, на јав. сообр. Прав. сообр. Јав. ред Остан.кр. дела Вкупн о Охрид Следува табела 17. каде се прикажани податоци за пријавени малолетни лица според местото на извршување на делото во РМ како и во општина Охрид за 2016 г. Во конкретната година за сите кривични дела, вкупниот број на пријавени малолетни лица изнесува 587, од кои 7 пријавени малолетни лица, односно 1.2% се од општина Охрид. 118

119 Табела 17. ПРИЈАВЕНИ МАЛОЛЕТНИ ЛИЦА СПОРЕД МЕСТОТО НА ИЗВРШУВАЊЕ НА ДЕЛОТО ВКУПНО РМ И ВО ОХРИД ЗА 2016 Кривични дела против Вкупн о Жив. и тело Слоб. и пра. на чов и граѓ. Полов а слоб и пол. морал Јав. Финан, плат. проме т и стоп. Имо т Безб, на јав. сообр. Прав. сообр. Јав. ред Остан.кр. дела Вкупн о Охрид Во табела 18. се прикажани податоци за обвинети и осудени деца според групите на кривични дела во РМ за периодот Во 2006 г. вкупниот број на обвинети деца изнесува 987, додека пак вкупниот број на осудени деца истата година изнесува 844. Во 2013 г. бројот на обвинети деца изнесува 657 додека бројот на осудени деца изнесува 473. Во 2014 г. доаѓа до заголемување на бројот на обвинети деца за разлика од 2013 г. и истиот изнесува 712 додека бројот на осудени деца во 2014 г. за разлика од 2013 г. е помал и изнесува 461. Веќе во 2015 г. доаѓа до намалување на бројот и на обвинети деца како и на бројот на осудени деца и истите тие изнесуваат 465 со 348. Во 2016 г. овој сооднос изгледа 702 обвинети деца, и 468 осудени деца. 119

120 Tабела ОБВИНЕТИ И ОСУДЕНИ ДЕЦА СПОРЕД ГРУПИТЕ НА КРИВИЧНИ ДЕЛА ВО РМ ВО ПЕРИОДОТ Вкупно обвинети Вкупно осудени Во табела 19. се прикажани податоци за сторители на кривични дела во РМ за период според Јавното обвинителство на РМ 105. Според Основното Јавно обвинителство вкупниот број на сторители на кривични дела во 2013 г. изнесува од кои бројот на полнолетни сторители на кривични дела изнесува 20504, бројот на деца сторители на кривични дела изнесува 1540, додека пак бројот на непознати сторители на кривични дела во истата година изнесува Во 2014 г. вкупниот број на сторители на кривични дела изнесува 49464, од кои бројот на полнолетни сторители на кривични дела изнесува 28108, бројот на деца сторители на кривични дела изнесува 1628, а бројот на непознати сторители на кривични дела во 2014 г. изнесува Според Јавното обвинителство на РМ, вкупниот број на сторители на кривични дела во 2015 г. изнесува 31486, бројот на полнолетни сторители на кривични дела изнесува 21068, додека пак бројот на деца сторители на кривични дела изнесува 1358, а бројот на непознати сторители изнесува Табела 19. СТОРИТЕЛИ НА КРИВИЧНИ ДЕЛА ВО РМ ЗА ПЕРИОД СПОРЕД ЈАВНОТО ОБВИНИТЕЛСТВО НА РМ Полнолетни Деца Непознати Вкупно Податоците од Табела 1 заклучно со табела 18 се од Државниот Завод за статистика на РМ, Овој период е земен бидејќи тие се расположивите податоци кои ги дава Јавното обвинителство на РМ до моментот на пишување на магистерскиот труд. 120

121 4. Кривични дела извршени од полнолетни лица Бројот на пријавени полнолетни лица во текот на 2014 г. кој изнесува , не ја прикажува вистинската слика за криминалот случен во наведената година, ниту пак е реален одраз на обемот на работа на јавното обвинителство за 2014 г. Ова е од причини што во текот на 2014 г. до основните јавни обвинителства од Фондот за здравствено осигурување се доставени преку 7000 кривични пријави, кои од страна на јавното обвинителство се евидентирани и прикажани во извештајот за 2014 г., иако со нив неправилно се пријавени толкав број на лица. Врз основа на реакцијата на јавното обвинителство, а во однос на содржината на кривичните пријави и делото кое им се става на товар, е донесен Закон за дополнување на Законот за здравствено осигурување (Службен весник на РМ бр.98/15), со тој закон лицата се ослободени од гонење, постапките се запрени, потполно се ослободени од извршување на казната, избришани се осуди и укинати се сите правни последици на осудата на лицата, кои од Фондот биле пријавени поради основи на сомнение дека сториле кривично дело-употреба на исправа со невистинита содржина од КЗ. Значајно е да се истакне и новиот начин на работа на јавните обвинителства кој е имплементиран во текот на 2015 г., а е резултат на новините на Законот за кривична постапка. Како резултат на новините на Законот за кривична постапка, воведена е нова регистрациона книга, јавниот обвинител раководи со предистражната постапка, односно за секој настан правосудната полиција мора да го извести јавниот обвинител кој потоа дава насоки и наредби за постапување. На тој начин, направена е измена во однос на регистрирање на кривичните пријави во уписникот КОН, односно во самото евидентирање на непознатите сторители, и како резултат на тоа, е обезбедена поголема ефикасност во работењето на јавниот обвинител. Намалувањето на бројот на пријави против непознати сторители е исто така резултат на различниот пристап на обработка на пријавите Одлуки по кривични пријави Основните јавни обвинителства врз основа на прибавените потребни податоци во случаи, како и преземени истражни дејствија против вкупно 9794 лица, издадени наредби за вештачења во 1959 случаи, и докази прибавени со испитување на обвинети и сведоци во 7805 случаи, донеле јавно-обвинителски одлуки против лица или го решиле вкупниот обем на работа во 66,8%. 121

122 Структурата на одлуките на решени кривични пријави против лица покажува дека: Отфрлени кривични пријави врз основа на чл.288 од ЗКП против 8829 лица или 39% Отфрлени кривични пријави врз основа на чл.43 и 44 од ЗКП против 1370 лица или 6 %, Поднесени се обвинителни предлози против 4762 лица или 21,3%, Поднесени се предлози за казнен налог против 5292 лица или 23,7%, Против 1208 лица или 5,4% донесени се наредби за спроведување на истрага, Против 642 лица или 2,9% пријавите се решени на друг начин, и Предлог спогодба е поднесена против 300 лица или 1,3%. Од структурата на одлуките на решени кривични пријави во 2015 г., видно е дека во делот на кривични пријави кои резултирале со носење на решение за отфрлање на кривична пријава постојат два законски основи, чл.288 од ЗКП и чл.43 и чл.44 од ЗКП. По овие основи во текот на 2015 г. решени се кривични пријави против 1370 лица или 6 % од вкупниот број на решени на предмети Обвиненија Во 2015 г. јавните обвинителства поднеле обвиненија против вкупно лица, што е за 4150 лица помалку во однос на 2014 г., каде бројот изнесува Од вкупниот број на поднесени обвиненија, против 4762 лица поднесени се обвинителни предлози, против 5292 лица предлози за казнен налог, против 1328 лица поднесени се обвинителни акти по спроведена истрага. Намалувањето на бројот на обвиненија во 2015 г. е резултат на зголемениот број на склучени спогодби помеѓу јавниот обвинител и осомничениот, и зголемиот број на решени предмети со примена на чл.43 и 44 од ЗКП. Во 2015 г., надлежните основни судови постапувале по поднесени обвиненија против вкупно лица, од кои против лица се поднесени обвиненија во извештајната година, а против 8811 лица што останале непресудени од претходните години. Во 2015 г. јавните обвинители учествувале на вкупно одржани главни расправи, од кои главни расправи по обвинителни акти и главни расправи 122

123 по обвинителни предлози, а од страна на надлежни судови се донесени пресуди против вкупно лица или 62,5%, што во однос на 2014 г. каде бројот изнесувал 16959, е помалку за 4149 лица или 24,5%. Во табела 20. се прикажани податоци за пресуди по вид и број во РМ за периодот Од податоците во табелата може да се заклучи дека од вкупниот број на донесени пресуди, во 2015 г. осудителни пресуди се поднесени против лица или 91,4 %, што во однос на 2014 г., каде бројот на осудителни пресуди изнесувал 15526, укажува на фактот дека истиот се намалил. Во 2015 г. бројот на ослободителни пресуди изнесувал 387, односно 3% што исто така укажува на помал број на вакви пресуди во однос на 2014 г., кога тој изнесува 411. Бројот на одбивателни пресуди во 2014 г. изнесува 565, што е за 114 одбивателни пресуди поголем во однос на бројот на вакви пресуди во 2015 г., кога тој изнесува 451, односно 3,5%. Табела 20. ПОДАТОЦИ ЗА ПРЕСУДИ ПО ВИД И БРОЈ ВО РМ ЗА ПЕРИОД Процент на поединечни видови пресуди во однос на вк.број на пресуди за 2015 Вид на пресуди Број на лица Број на лица (12,810) Осудителни пресуди ,4% Ослободителни пресуди % Одбивателни пресуди ,5% Запирање по предавање на обвинителниот акт на судот и по повлечено обвинение ,8% Мерка за безбедност ,6% Судска опомена ,3% Вкупно ,5% Понатака во табела 21. се прикажани податоци за бројот на кривични пријави, поднесени обвиненија и донесени пресуди за период Во 2013 г., вкупниот број на кривични пријави изнесува 31372, вкупниот број на обвиненија 12057, додека пак вкупниот број на пресуди изнесува Во 2014 г. вкупниот број на кривични 123

124 пријави изнесува 39300, вкупниот број на обвиненија изнесува додека пак вкупниот број на пресуди изнесува Во 2015 г. веќе доаѓа до опаѓање на броевите за разлика од 2014 г., со тоа што вкупниот број на кривични пријави изнесува 33405, бројот на обвиненијата изнесува 11682, а пак вкупниот број на пресуди изнесува Табела 21. ПОДАТОЦИ ЗА БРОЈ НА КРИВИЧНИ ПРИЈАВИ, ПОДНЕСЕНИ ОБВИНЕНИЈА И ДОНЕСЕНИ ПРЕСУДИ ЗА ПЕРИОД ОД Разлика Разлика Пријавени лица Кривични пријави во работа Вкупно кривични пријави Поднесени обвиненија по истрага Предлог за казнен налог Обвинителни предлози Предлог спогодба во истражна постапка Предлог спогодба во скратена постапка Предлог спогодба по поднесен обв. акт Вкупно обвиненија Осудителни пресуди Ослободителни пресуди Одбивателни пресуди Судски опомени Вкупно пресуди Кривични дела извршени од деца Во 2015 г. до основните јавни обвинителства со проширена надлежност се поднесени кривични пријави против 1360 деца, што претставува учество од 5.9% од вкупниот број на кривични пријави против познати сторители на кривични дела, кој изнесува лица. 124

125 Во текот на годината јавните обвинителства постапувале и по кривични пријави од претходната година против 90 деца, така што во работа имале вкупно пријави кон 1450 деца. Од вкупниот број на кривични пријави по кои е постапувано во 2015 г. решени се пријави кон 1355 деца или 93,4%, а на крајот на годината останале во работа кон 95 деца или 6,6%. Од вкупниот број на решени пријави, кон 443 деца или 32,7% се отфрлени кривични пријави, кон 813 деца или 59,9% поднесени се барања за подготвителна постапка, кон 84 деца или 6.2% пријавите се решени на друг начин, за 12 деца или 0,9% со предлог спогодба за медијација и кон 3 деца или 0,2% е поднесен директен предлог за санкции. Од вкупно 443 отфрлени кривични пријави, кон 162 деца или 36,6% се отфрлени за кривично неодговорни деца до 14 години возраст, а останатите 281 деца или 63,4% за деца над таа возраст и тоа по основ на начелото на опортунитетот и други основи. Во 2015 г., кон 813 деца поднесени се барања за поведување на подготвителна постапка, што е за 172 помалку во однос на 2014 г. Во 2015 г. од судии за малолетници на надлежни судови, биле решени подготвителни постапки кон 1099 деца или 75,7%, а останале нерешени на крајот на годината кон 352 деца или 24,3%. Од вкупно завршени подготвителни постапки, јавните обвинители поднеле предлози за изрекување на воспитни мерки кон 593 деца или 54%. Кон 146 деца или 13,3% ставени се предлози за запирање на постапка, за 13 деца или 1,2% решени се на друг начин и кон 46 деца или 4,2% прекината е подготвителна постапка. Нерешени во подготвителна постапка на крајот на извештајната година останале постапки кон 352 деца. Во 2015 г. од основните јавни обвинителства до совети за деца на надлежни судови, биле поднесени предлози за примена на санкции против вкупно 596 деца што во однос на претходната година каде бројот изнесува 703, доаѓа до намалување за 107. Во 2015 г. од Советот за деца на надлежни судови, донесени се одлуки кон вкупно 811 деца, од тоа кон 8 деца изречена е казна затвор за деца, кон 1 дете изречена е санкција протерување на странец од земјата, кон 22 деца изречени се заводски и воспитни мерки, кон 465 деца изречени се воспитни мерки-засилен надзор, кон 2 деца била изречена мерка за безбедност и кон 3 деца постапката била запрена по основ на начелото на опортунитет и по други основи. 125

126 Против одлуките на Советот за деца од јавните обвинители биле вложени вкупно 4 жалби, од кои една е по основ на одлуката за санкција и 3 по други основи. Сите жалби од повисокиот суд биле одбиени. Против одлуките на Советот за деца во 2015 г. биле вложени и 16 жалби од деца и нивните бранители, од нив повисоките судови уважиле 2 жалби, а 13 биле одбиени, додека пак, за 1 дете не е донесена одлука. 6. Кривични дела извршениод непознати сторители Во 2015 г. до јавните обвинителства биле поднесени кривични пријави против 9060 непознати сторители. Намалениот број на кривични пријави во 2015 г., во компарација со бројот на кривични пријави во 2014 г., не е резултат на намален криминал на територијата на РМ, туку е резултат на воведувањето на нов начин на работа на јавните обвинителства кој се имплементира во текот на 2015 г., а е последица на новините на Законот за кривична постапка. Јавните обвинителства постапувајќи по новопримени кривични пријави против непознати сторители, до Министерството за внатрешни работи доставиле 6849 наредби за откривање на сторителите на кривичните дела, а во 313 случаи биле издадени наредби и барања за собирање податоци до други органи. Во 2015 г. јавните обвинителства во работа имале и кривични пријави против непознати сторители на кривични дела кои останале неоткриени од претходните години, така што вкупно во работа имале кривични пријави против непознати сторители на кривични дела. Во текот на годината, со решение за отфрлање на кривичната пријава биле решени пријави против 8265, а од таа бројка по основ на застареност биле отфрлени пријави против 8053 непознати лица. Од новоподнесени кривични пријави, во истата година откриени се 1197 сторители на кривични дела, а на крајот на годината останале неоткриени 7839 непознати лица. Што се однесува пак до кривични пријави против непознати сторители од претходните години, во 2015 г. откриени се 1781 сторител на кривични дела, а на крајот на годината останале неоткриени непознати лица. Во 16 случаи пријавите се решени на друг начин-на надлежност. Од изложената структура на кривични дела извршени во текот на 2015 г. споредбена со 2014 г., може да се заклучи дека во наведената година има најголем број на сторители кои извршиле кривични 126

127 дела против имотот и тоа 6589 лица, по што следни се сторителите на кривични дела против безбедноста на јавниот сообраќај 5295 лица, или дури 56 % од вкупниот криминал сторен во текот на 2015 г. е поврзан со кривичните дела против имотот и против безбедноста на јавниот сообраќај. Ваквите податоци укажуваат на потребата од пронаоѓање на системско решение за превентивно делување на овие два вида на криминал, од кој едниот носи со себе материјална штета на поединците и нарушување на приватноста, а вториот вид на криминал со себе носи се поголем број на човечки жртви. По однос на останатиот криминал во 2015 г. не се бележат значајни компаративни остапувања. Во табела 22. се прикажани податоци за пријавени полнолетни лица-познати сторители според групите на кривичните дела и Основните Јавни обвинителства во РМ како и во општина Охрид за 2015 г. Вкупниот број на пријавени полнолетни лицапознати сторители за сите кривични дела за конкретната година изнесува 15408, додека за општина Охрид вкупниот број на пријавени полнолетни лица-познати сторители изнесува 175 односно 1.1%. Табела ПРИЈАВЕНИ ПОЛНОЛЕТНИ ЛИЦА - ПОЗНАТИ СТОРИТЕЛИ СПОРЕД ГРУПИТЕ НА КРИВИЧНИТЕ ДЕЛА И ЈАВНИ ОБВИНИТЕЛСТВА ВО РМ И ОХРИД, 2015 вкупно познати сторители Жив. и тело Слоб. и пр. на чов.от и граѓ. Пол. Слоб. и пол. морал Јав. Фин. и плат. Пром. Кривични дела против имот Брак и сем. Општ сиг. на луѓе и имот Безб. на јав. Сооб. Прав. Сооб. Јав ред Служб. Долж. Вкупно Основни јавни обвинителства Охрид * * * Врз основа на сите обработени и добиени податоци од анализите извршени во погорните редови, како најсигнификантни карактеристики, може графички да се прикажат повеќе корелирани параметри кои се произлезени од овие анализи. Ост. Кр. дела 106 Податоците од табела 19 заклучно со табела 22. Се преземени од Јавното обвинителство на РМ, 127

128 Имено на График 1. Збирно се дадени податоци за бројот на Пријавени полнолетни лица според групите на кривични дела во РМ за периодот , од што може да се види дека убедливо најголем дел од кривичните дела низ овој анализиран период се извршени од областа на имотниот криминалитет, па потоа против безбедноста во јавниот сообраќај, па против службената должност па потоа и другите групи на кривични дела. График 1. Пријавени полнолетни лица според групите на кривични дела во РМ за периодот

129 Следува График 2. На кој се прикажани збирни податоци за бројот на Пријавени полнолетни лица според видот на одлуката и полот за периодот во РМ. Од него може да се види дека од вкупниот број пријавени полнолетни лица, огромно мнозинство се лицата од машки пол, бројот на непознати сторители е исто така незадоволително голем, а во однос на одлуките најголем дел има со отфрлени пријави. График 2. Пријавени полнолетни лица според видот на одлуката и полот за периодот во РМ 129

130 Следува График 3. На којшто може да се погледне истиот тренд како кај График 1, но со таа разлика што на овој график се претставени збирните податоци за бројот на обвинети лица. Значи како што може да се види и на овој график, трендот е ист како на график 1, нормално со одреден број на намалени случаи во споредба со пријавените. График 3. Обвинети полнолетни лица според групите на кривични дела во РМ за периодот Ваквиот тренд се забележува и на следниот График 4., на кој збирно се прикажани податоци за бројот на осудени полнолетни лица според групите на кривични дела во РМ за периодот

131 График 4. Осудени полнолетни лица според групите на кривични дела во РМ за периодот Ваквите трендови се слични или исти и кај малолетните сторители, а за тоа на подолните графици ќе бидат дадени и збирни податоци. Мора да се напомене дека овие податоци се добиени од статистичките релевантни институции и се валоризирани преку соодветна форма на нивно донесување и проверка. Понатаму следуват графици со податоци добиени од различните извештаи на Јавното обвинителство на РМ. 131

132 Значи на График 5. може да се видат податоци за бројот на сторители на кривични дела во РМ за периодот Од овој график може да се заклучи дека бројот на полнолетни сторители и бројот на непознати сторители за жал е многу блиску, додека бројот на деца сторители и драстично помал, што во услови на високо криминализирано општество може да се каже дека е добар тренд, иако секако дека треба да се прави многу повеќе од сите инволвирани субјекти за намалување и на тој вид на сторители. График 5. Сторители на кривични дела во РМ за периодот според Јавното Обвинителство на РМ 107 Овој период беше достапен од податоците на Јавното обвинителство и затоа е даден овде овој приказ. 132

133 Потоа следуваат податоците за бројот на кривични пријави, поднесени обвиненија и донесени пресуди за периодот , прикажани на График 6. Од него може да се види дека бројот на пријавени лица, во споредба со обвиненијата и пресудите е во сооднос некаде околу 1:2. што сепак остава можност и потреба за поголема ажурност во работењето и процесуирањето на обвинителските инструменти, како и финалните одлуки во судските постапки. Во однос на пријавените лица, како и вкупниот број на кривични пријави, може да се види дека доста голем е бројот на кривичните пријави во работа (заостанатите пријави) од претходниот период. График 6. Број на кривични пријави, поднесени обвиненија и донесени пресуди за периодот

134 И на крајот следуваат најважните корелирани табели и графици, кои ги даваат податоците за вкупно пријавени, обвинети и осудени полнолетни лица во РМ за периодот , како и таква корелација за деца за тој период. ТАБЕЛА 23. ВКУПНО ПРИЈАВЕНИ, ОБВИНЕТИ И ОСУДЕНИ ПОЛНОЛЕТНИ ЛИЦА ВО РМ ЗА ПЕРИОДОТ Вкупно пријавени полнолетн и лица според групите на КД во РМ за период Вкупно обвинети полнолетн и лица според групите на КД во РМ за период Вкупно осудени полнолетн и лица според групите на КД во РМ за период

135 График 7. Вкупно пријавени, обвинети и осудени полнолетни лица во РМ за периодот Во однос на График 7. ако истиот се анализира и процентуално, може да се заклучи дека во 2006 г., се пријавени 23514, обвинети или 48,12%, а осудени се 9280 или 39,50%. Во 2007 г., пријавени се 23305, обвинети се или 49,90 %, а осудени се 9639 односно 41,30%. Во 2008 г., пријавени се 26409, се обвинети или 42,80%, а 9503 се осудени, односно 35,90%. Во 2009 г., пријавени се 30404, од кои се обвинети односно 39,10%, а 9801 се осудени, односно 32,20%. Бројот на пријавени во 2010 г. е 30004, од кои се обвинети, односно 37,40%, а 9169 се осудени, односно 30,50% Во 2011 г., пријавени се 31284, од кои се обвинети, што е 39,05%, а 9810 се осудени, што претставува 31,30%. Бројот на пријавени во 2012 г. изнесува 31860, од кои се обвинети, односно 35,50%, а 9042 се осудени, односно 28,30%. 135

136 Во 2013г., се пријавени лица, а обвинети се 12297, односно 35,70%, и осудени се 9539, односно 27,70%. Пријавени во 2014 г. се 37164, од кои обвинети се 36,80% односно 13699, а осудени се 31,40 %, односно Во 2015 г., пријавени се 26069, обвинети се или 45,80%, а осудени се или 39,50%. Бројките во 2016 г. се следни: пријавени се 20502, обвинети се 9320 или 45,45%, а осудени се 8172 или 39,71%. Според овие податоци, може да се види дека најголем број пријавени лица има во 2014 г. и тоа 37164, исто како и обвинети лица 13699, и осудени лица, а најмал број има во 2016 г. и тоа: пријавени 20502, обвинети 9320, како и осудени 8172 лица. Ова укажува на тоа дека во последните години, можеби заради различните констелации во кои се наоѓа РМ, бројот на пријавени, обвинети и осудени е во опаѓање. Во однос на податоците за децата, во табелата 24, како и графикот 8, може да се забележи дека и тука има одредени специфики, кои можат да се нотираат. ТАБЕЛА 24. ВКУПНО ПРИЈАВЕНИ, ОБВИНЕТИ И ОСУДЕНИ ДЕЦА ВО РМ ЗА ПЕРИОДОТ Вкупно пријавени Вкупно обвинети Вкупно осудени Има една нелогичност за бројките во 2016 г., имено бројот на пријавени е помал од бројот на обвинети, и затоа неколку пати се проверувани повеќето различни табели и податоци од Државниот Завод за статистика на РМ, но сепак овие се официјалните податоци, иако пологично би било кога 702 би биле пријавени, а 587 обвинети, но бидејќи нема поинакви потврдени податоци затоа и вака стојат запишани! 136

137 График 8. Вкупно пријавени, обвинети и осудени деца во РМ за периодот На овој График 8. се дадени бројките за вкупно пријавени, обвинети и осудени деца во РМ за периодот , и според него, можат да се изведат соодветни заклучоци, како и за полнолетните сторители, но со соодветни специфики. Имено во 2006 г., пријавени се 1500, обвинети се 987 или 65,8%, а осудени се 844 или 56,27%. Пријавени се 1229, обвинети се 839 или 68,27%, а осудени се 676 или 55% во 2007г. Во 2008 г., се пријавени 1355, обвинети се 981 или 72,40%, а осудени се 715 или 52,77%. Во 2009 г., пријавени се 1519 деца, 1030 се обвинети, односно 67,80%, а осудени се 748 или 49,24% Бројките во 2010 г. изгледаат вака: пријавени 1244, обвинети 750 или 60,29%, осудени 547 или 43,97% Во 2011 г., пријавени се 1163, обвинети се 1002 или 86,16%, а осудени се 722 или 62,08%. Ситуацијата во 2012 г. била: пријавени 1001, обвинети 778 или 77,72%, а осудени 556 или 55,54%. 137