ПРИРАЧНИК. за промовирање на ментално здравје на деца под ризик MАРИЈАНА МАРКОВИЌ ЕЛЕОНОРА СЕРАФИМОВСКА

Transcription

1 ПРИРАЧНИК за промовирање на ментално здравје на деца под ризик СО АДАПТИРАНИ СОДРЖИНИ ЗА ДЕЦА МИГРАНТИ/БЕГАЛЦИ MАРИЈАНА МАРКОВИЌ ЕЛЕОНОРА СЕРАФИМОВСКА

2

3 ПРИРАЧНИК за промовирање на ментално здравје на деца под ризик со адаптирани содржини за деца мигранти/бегалци

4 Издавач: Симболико Дооел Автори: Маријана Марковиќ Елеонора Серафимовска Рецензенти: д-р Татјана Зорчец д-р Иван Трајков Лектура: Дејан Василевски Фотографија: Томислав Георгиев Tехничко уредување и дизајн на корица: Ели Гроздановска Печати: Контура CIP - Каталогизација во публикација Национална и универзитетска библиотека "Св. Климент Охридски", Скопје (035) МАРКОВИЌ, Маријана Прирачник за промовирање на ментално здравје на деца под ризик : со адаптирани содржини за деца мигранти/бегалци / [Маријана Марковиќ и Елеонора Серафимовска]. - Скопје : Симболико, стр. : илустр. ; 25 см Фусноти кон текстот. - Библиографија: стр Содржи и: Додаток ISBN Серафимовска, Елеонора [автор] а) Деца бегалци - Психосоцијална поддршка - Прирачници б) Лица под ризик - Ментално здравје - Прирачници COBISS.MK-ID Прирачникот е изработен со финансиска и експертска поддршка на Канцеларијата на УНИЦЕФ, Скопје. Ставовите изнесени во овој прирачник се на авторите и не мора да се совпаѓаат со ставовите и политиките на УНИЦЕФ.

5 3 Содржина ВОВЕД 5 ДЕЛ I РЕЛЕВАНТНИ КОНЦЕПТИ ЗА МЕНТАЛНОТО ЗДРАВЈЕ НА МИГРАНТИТЕ/БЕГАЛЦИТЕ 9 Ментално здравје Менталното здравје во контекстот на мигрантите/бегалците Миграција Дефиниција на термините: мигрант и бегалец Мигрант Бегалец Вообичаени видови реакции што се јавуваат при изложеност на трауматски настани Стрес Траума Тага...15 Здрави процеси за надминување на изложеноста на трауматски настани Издржливост Справување Психосоцијална поддршка Модел за интервенција на ментално здравје и психосоцијална поддршка во итни случаи ДЕЛ II ПОДДРШКА НА ПОМАГАТЕЛИТЕ 23 Што значи да се биде помагател Организираност на помагателите во однос на простор, време и воспоставување Свесност за просторот Организација на време Воспоставување мрежа на помагатели во установа за сместување...30 Самопомош на помагателите Систематска организираност на психосоцијалната интервенција 35 Подобрување на психосоцијалната интервенција Подготовка на план за третман во девет чекори... 36

6 4 ДЕЛ III ГРИЖА ЗА МЕНТАЛНОТО ЗДРАВЈЕ НА ДЕЦАТА ВО РИЗИК 45 Помагање на деца во ризик од различна култура...47 Давање на психосоцијална помош на деца во ризик од различни возрасни групи...48 Препознавање на нарушувањето на менталното здравје кај децата...50 Типични реакции на стрес согласно детската возраст Како да се разговара со детето откако доживеало траума Загуба...57 Неколку практични совети во однос на поддршка на комуникацијата со деца Психолошки работилници за деца и адолесценти ДЕЛ IV РОДИТЕЛСТВО ВО УСТАНОВИ ЗА СМЕСТУВАЊЕ 67 Разлики во семејните структури Индивидуалноста и интегритетот на родителот (мајка/татко) или негувателот Поддршка за родителите/ негувателите Татковци/негуватели Мајки/негувателки Поддршка на мајките со доенчиња на коишто им е потребна посебна помош Поддршка на родителите/негувателите за стимулирање на развојот на доенчиња (0-2 години) Поддршка на родителите/негувателите да ги стимулираат децата од предучилишна возраст (2-6 години) Поддршка на родителите/негувателите во стимулирање на децата од училишна возраст (6-12 години) Поддршка на родителите/негувателите во стимулирање на развојот на млади луѓе (12-18 години) РЕФЕРЕНЦИИ 80 ДОДАТОК 85

7 5 Вовед Овој прирачник е наменет за промовирање на менталното здравје на децата под ризик и обезбедување на психосоцијалната грижа во установите за сместување на лица под ризик. Прирачникот е изготвен во рамките на проектот: Градење на капацитетите на теренските работници во транзитните центри за мигранти/бегалци во Република Македонија за обезбедување на психосоцијална помош на децата мигранти/бегалци. Проектот е поддржан од страна на канцеларијата на УНИЦЕФ (Фонд за деца при Обединетите нации: United Nations Children s Fund) во Скопје, а имплементиран од страна на Комората на психолози на Република Македонија. Главна цел на проектот беше: oбучување на теренските работници (психолози и социјални работници) кои работат во транзитните центри со алатки и вештини за обезбедување на соодветна психосоцијална интервенција на децата мигранти/бегалци преку групна и индивидуална работа. Овој прирачник е наменет за психолози и/или психотерапевти кои се ангажирани како помагатели во установи за сместување на лица во ризик (кампови, прифатни центри, транзитни центри, засолништа, безбедни куќи и сл.). Овој прирачник е корисна референтна алатка и може да биде употребен и применет како надополнување на соодветно стекнатото формално и неформално образование. Овој прирачник ги содржи следните делови: Дел I: Релевантни концепти за менталното здравје на мигрантите/бегалците, Дел II: Поддршка на помагателите кои се грижат за менталното здравје на лицата под ризик 1, 1 Во овој прирачник терминот лице под ризик се однесува на оние лица на кое им е загрозена безбедноста првенствено поради изложеност на конфликти, војни, но и на природни катастрофи, и кои имаат потреба од итна хуманитарна помош ( en/). Во поширокото знчење, покрај наведеното, лице под ризик е она лице кое може да биде под ризик од злоупотреба или експлоатација поради: полова, родова, или возрасна припадност, физичка или ментална попреченост, сексуална ориентација, социјална ранливост и дискиминација (

8 6 Дел III: Ментално здравје на децата под ризик, и последниот дел, Дел IV: Родителство во установи за сместување на лица под ризик. Додаток. Овој прирачник содржи додаток во кој се приложени неколку психолошки инструменти што би било пожелно да бидат применети при реализацијата на активностите од доменот на менталното здравје. Примената на овој прирачник бара професионализам, критичко размислување и примена на принципите на етичност и морално расудување!

9

10

11 РЕЛЕВАНТНИ КОНЦЕПТИ ЗА МЕНТАЛНОТО ЗДРАВЈЕ НА МИГРАНТИТЕ/ БЕГАЛЦИТЕ Дел I

12

13 11 Ментално здравје Менталното здравје е дефинирано како благосостојба, каде што секоја индивидуа го реализира сопствениот потенцијал, може да се справи со секојдневните животни стресови, во можност е да работи продуктивно и успешно и може да даде придонес зазаедница на која ѝ припаѓа. Позитивната димензија на менталното здравје е истакната во дефиницијата за здравје дадена од страна на Светска здравствена организација (СЗО) и гласи:2 Здравјето е состојба на целосна физичка, ментална и социјална благосостојба, а не само отсуство на болест или слабост. 2 Менталното здравје во контекстот на мигрантите/бегалците Војните и катастрофите имаат најголемо влијание врз менталното здравје и психосоцијалната благосостојба. 3 Искуствата од военото насилство и загриженоста за ситуацијата на земјата што е погодена од војна се проследени со секојдневните стресови на раселување, како што се: сиромаштија, неможност да се задоволат основните потреби, ризици за изложеност на насилство и експлоатација, изолација и дискриминација, загуба на членови од семејството, загуба на поддршка од заедницата и несигурност за иднината. Препознавањето и соодветниот третман на нарушувањата на менталното здравје на мигрантите/бегалците претставува особен предизвик поради јазичните бариери и културните разлики, како и поради index3.html.

14 12 специфичноста на стресовите што произлегуваат од миграциите и раселувањата (Hassan, G. et al., 2015). Професионалните преведувачи треба да бидат вклучени во процесот на подобрување на комуникацијата со цел да овозможат намалување на симптомите на психолошки стрес кај мигрантите/бегалциите. Преведувачите можат да бидат вклучени во процесот на давање на психосоцијална помош доколку претходно е воспоставена ефективна соработка со помагателот и доколку помагателот и преведувачот поседуваат специфични вештини (Kyrmaer et al. 2011). За да се информирате како да ги вклучите преведувачите во процесот на давање на психосоцијална помош погледнете го Додатокот I. Миграција Миграцијата е процес на социјална промена, при што поединецот се движи од една културна средина во друга, со цел обезбедување место за постојано живеење или живеење на подолг период. Таквата промена може да биде предизвикана од војна, но може да биде резултат и на потребата за подобрување на економската, политичката или едукативната благосостојба.овој процес неминовно предизвикува стрес, а стресот може да доведе до нарушувања на менталното здравје.процесот на миграција и последователните културни и социјални приспособувања имаат клучна улога во менталното здравје на индивидуата, но треба да се истакне дека сите мигранти не минуваат низ исти искуства и немаат потреба од ист вид на психосоцијална помош (Bhugra& Jones, 2001). Дефиниција на термините: мигрант и бегалец Термините бегалец и мигрант се често користени наизменично во медиумите и во јавноста, меѓутоа постојат разлики помеѓу овие два термина. За определени влади оваа разлика е од особено важност поради нормативното регулирање на мигрантските процеси. Тие се справуваат со бегалците, односно мигрантите, согласно усвоените норми за нивна заштита и азил, што се дефинирани во националното законодавство и во меѓународното право. 4 4 За повеќе информации посетете ја следната интернет-страница:

15 13 Мигрант Дефиницијата за терминот мигрант, според Канцеларијата на високиот комесаријат за бегалци на Обединетите нации (УНХЦР), гласи: Мигрантите донесуваат одлука за иселување од својата држава не поради директна закана за прогон или смрт, туку за да ги подобрат своите животи услови преку вработување, во некои случаи поради поквалитетна едукација, обединување со семејството или други причини. За разлика од бегалците кои не можат безбедно да се вратат дома, мигрантите можат без проблем да се вратат во своите домови. Доколку мигрантите одлучат да се вратат дома, тие остануваат згрижени од страна на нивната влада. 5 Бегалец Дефиницијата за терминот бегалец, според Канцеларијата на високиот комесаријат за бегалци на Обединетите нации (УНХЦР), гласи: Бегалец е човек кој бил принуден да избега од сопствената држава поради прогон, војна или насилство. Бегалецот има основан страв од прогон поради расни и религиски причини, национална припадност, политички ставови или поради припадност на одредена социјална група. Најчесто, бегалците не се во можност да се вратат дома или кај нив постои страв од враќање во нивните домови. Војната, етничкото, племенското и религиозното насилство се главни причини поради кои бегалците кои ги напуштаат своите домови. 6 Во бегалска/мигрантска ситуација, улогите на возрасен и да се биде родител стануваат многу поразлични. Возрасните може да го помнат минатото, нивното детство и животот пред да се преселат. Децата-бегалци можат да го поминат целиот свој живот како бегалци. Тие може да ги виделе своите родители само како бегалци и да имаат слабо сеќавање за тоа какви биле претходно. Мажите ја губат можноста за заработување и финансиско обезбедување на своите семејства. Жените го губат својот традиционален начин на грижа за своите семејства и деца. Нормалните улоги, вообичаениот живот и секојдневните рутини се губат, што ги остава луѓето во неизвесност, со чувство на фрустрираност и депресивност

16 14 Најчесто, кај бегалците се јавуваат следните доживувања: бескорисност, беспомошност, осаменост, ниска самодоверба, депресија, губење на општествената улога, силна социјална несигурност, социјална изолација, чувство дека се оставени сами на себе и чувство на дезинтеграција (Kirmayer et al., 2011). Кај бегалците е постојано чувството на несигурност за иднината и нивното живеење добива карактер на живеење од денес за утре. Планирањето е тешко, реалноста е нејасна. Бегалцитене живеат во тука и сега, туку во таму и некогаш. Кај возрасните се појавува доживување на социјална и лична неспособност, особено во односна родителството. Семејствата се соочуваат со влошување на врските родител-дете и сопруг-сопруга. Тие врски се исполнуваат со негативни, непријатни чувства, што го оневозможува (попречува) наоѓањето на конструктивните решенија. Вообичаени видови реакции што се јавуваат при изложеност на трауматски настани Стрес Стресот е нормален одговор на физички или емоционален предизвик. Симптомите на стрес се појавуваат тогаш кога предизвиците не се во рамнотежа со капацитетите за справување. Стресот е реакција на дразба што ја вознемирува нашата физичка или ментална рамнотежа. Стресниот настан може да предизвика излачување на хормоните кортизол и адреналин, при што организмот може да реагира на различни начини: да бега, да се бори или да се појави отсуство на каква било реакција. Ниското ниво на стрес може да биде стимулативно, односно да го држи организмот во активна состојба. Долгорочниот, односно хроничниот стрес, може да има штетно влијание по физичкото и менталното здравје. 7 Траума Според Американската психолошка асоцијација (АПА), траумата е емоционална реакција на застрашувачки настан, како што е: 7

17 15 несреќа, силување, војна, природна катастрофа и сл. Откако ќе се случи настанот како типични реакции се појавуваат шокот и негацијата. Реакции што се појавуваат по подолг временски период од моментот кога се случил настанот се: непредвидливи емоции, флеш - бекови (изненадни и вознемирувачки сеќавања на трауматски настани), нарушување на социјалните релации, па дури и појава на физички симптоми, како главоболки и гадење. Манифестацијата на овие чувства е сосема нормална, а сепак некои луѓе имаат тешкотија да продолжат понатаму со својот живот. 8 Луѓето кои доживеале трауматски настани имаат потреба да ги интегрираат фрагментите од настанот, да го реконструираат минатото и да им дадат смисла на актуелните симптоми низ призмата на минатите настани (Herman, 1992). Тага Тагата ѝ овозможува на личноста да се помири со некоја значајна загуба и да ѝ даде смисла на нејзината нова реалност во која веќе не е присутна саканата личност. Во повеќето случаи, тагата се решава сама по себе како што поминува времето и не е неопходна психотерапија. Во други случаи, тагата може да стане комплицирана и личноста не може да се справи со состојбата во која се наоѓа. 9 Според моделот на Кублер - Рос, петте фази на тагата и загубата се: 1. Негирање и изолација; 2. Лутина; 3. Преговарање; 4. Депресија и 5. Прифаќање. Но, луѓето што тагуваат не ги поминуваат фазите по ист редослед или не ги доживуваат на ист начин. 10 Здрави процеси за надминување на изложеноста на трауматски настани Издржливост Издржливоста е процес на адаптација во случаи на траума, трагедија, закани или изложеност на значајни извори на стрес, За повеќе информации посетете ја следната интернет-страница: ekrfoundation.org/international/

18 16 како што се: проблеми во семејството или врската, сериозни здравствени проблеми, стрес на работното место или проблеми со финансиите. Да се биде издржлив не значи дека личноста не доживува тешкотии или вознемиреност. Емоционална болка и тага се чести кај луѓе кои претрпеле голема катастрофа или траума во нивните животи. Всушност, веројатно е дека патот кон издржливост вклучува поминување низ значителна изложеност на емоционален стрес. Издржливоста не е особина што луѓето ја имаат или не, таа вклучува видови однесувања, мисли или активности што можат да се научат и да се развијат кај секого. 11 Справување Вештините за справување се методи што личноста ги користи за да се соочи и да ги надмине стресните ситуации. Ефикасните стратегии за справување со стрес можат да се стекнат преку животното искуство и преку психосоцијални обуки, тренинзи, едукативни работилници и сл. Справувањето е начин за превенција, одложување, избегнување или менаџирање на стресот. 12 Психосоцијална поддршка Психосоцијалната поддршка се однесува на активностите што еднакво ги опфаќаат и психолошките и социјалните потреби на индивидуата. Овој вид поддршка им помага на поединците и заедниците да ги надминат психолошките трауми и да ги обноват социјалните релации по некоја вонредна состојба или некои критични настани. Психосоцијалната поддршка може да им помогне на луѓето да направат промена во начинот на којшто се доживуваат себеси, па наместо да се чувствуваат како пасивни жртви на настаните, да почувствуваат дека се активно вклучени во сопственото спасување и спасувањето на другите. 13 Концептот на психосоцијална поддршка ги одразува динамичната врска и интеракцијата помеѓу психолошките и социјалните аспекти. Трауматските настани можат да го нарушат нормалниот животен тек на неколку нивоа: на индивидуално ниво, на семејно ниво (релаци За повеќе информации посетете ја следната интернет-страница: humanstress.ca/stress/trick-your-stress/steps-to-instant-stress-management.html 13 Видете и:

19 17 ско ниво), на ниво на заедницата и пошироко на ниво на општеството. На секое од овие нивоа, настаните ги нарушуваат протективните механизми, зголемувајќи го ризикот за појава на различни проблеми, и ги зголемуваат постојните проблеми на ниво на социјална неправда и нееднаквост. Психолошките и социјалните проблеми во итни случаи се значајно меѓусебно поврзани, но може да се случи едните да бидат поизразени во однос на другите (International Federation Reference Centre for Psychosocial Support, 2009). Во итни случаи, како што е мигрантска/бегалска криза, луѓето се засегнати на различни начини и имаат потреба од различни видови поддршка. Еден од клучните принципи за обезбедување достапност до соодветна поддршка е системот на МЗПСП (Ментално Здравје и Психосоцијална Поддршка), според кој е потребно да постои слоевит систем за давање на психосоцијална поддршка што би ги задоволил потребите на различните групи поединци. Сите слоеви се важни и идеално би било да се имплементираат последователно еден по друг (IASC Reference Group for Mental Health and Psychosocial Support in Emergency Settings, 2010). Модел за интервенција на ментално здравје и психосоцијална поддршка во итни случаи Досега постоел широк опсег на пристапи и активности наречени психосоцијална поддршка, но моделот за ментално здравје и психосоцијална поддршка IASC (Inter-Agency Standing Committee) овозможи обединување на различните пристапи и разбирања во однос на менталното здравје и психосоцијалните пристапи. Овој модел во форма на пирамида го илустрира слоевитиот систем на психосоцијална поддршка. Слоевите ги претставуваат различните видови поддршка што можат да им бидат потребни на луѓето за време на кризни настани, во рана фаза на изложеност на стрес или во ситуација на долгогодишна изложеност на стрес (International Federation Reference Centre for Psychosocial Support, 2009). Сугестија за помагатели: Приспособете ја вашата интервенција во однос на кризата и видот поддршка што им е потребна на луѓето кои се засегнати од кризата!

20 18 Моделот има четири нивоа на интервенција (Inter-Agency Standing Committee, 2008): Ниво: 1 Основни потреби и безбедност (oсновна поддршка за засегнатите лица) Првиот слој, основни потреби и безбедност, се однесува на заштита на менталното здравје на целата популација. Активностите од овој слој можат да бидат: социјални, едукативни, стручни, рекреативни и неспецијализирани. Благосостојбата треба да биде во насока на повторно воспоставување на безбедноста, адекватно управување и обезбедување на услугите што се однесуваат на задоволување на основните физички и биолошки потреби. Активности од ова ниво можат да бидат: Вклучување на релевантни фактори во обезбедување на основните потреби; Влијание врз хуманитарните организации да овозможат безбедност, достоинственост, соодветност на условите за сместување, почитување на разликите во културата и сл. Ниво: 2 Поддршка на заедницата и семејството (помош на групи, истакнување дека давањето помош подразбира свесност за психолошките проблеми) Помал дел од популацијата засегната од кризата ќе биде во можност да ја одржи својата психосоцијална благосостојба ако добие поддршка во однос на заедницата и семејството. Оваа поддршка може да вклучува наоѓање член или членови од семејствата, обединување на семејствата, формирање групи на родители, активирање групи на жени, адолесценти и сл. Вториот слој се однесува на помал број луѓе кои се во можност да ги одржат своето ментално здравје и својата психосоцијална благосостојба ако добијат помош за семејството и заедницата.

21 19 Овој слој вклучува: Помош при наоѓање членови од семејства и нивно обединување; Помош при процесот на жалење на починатите и церемонии на заедничко надминување на траумите; Информирање на жртвите од кризата за конструктивните начини за справување преку употреба на медиумите за масовна комуникација; Програми за поддршка на родителство; Формални и неформални едукативни активности; Активирање на социјалните групи, на пример женските и младинските клубови; Различни социјални/рекреативни активности за активирање на социјалните групи и зајакнување на системот на заедницата; Неструктуирани активности со различни групи на засегнати луѓе. Ниво: 3 Фокусирана неспецијализирана поддршка Третиот слој ја претставува поддршката што е неопходна за помал број луѓе на коишто дополнително им се потребни пофокусирани индивидуални, семејни или групни интервенции од страна на обучени и супервизирани психолози. Советувањето на групите за поддршка треба да биде реализирано од страна на обучени теренски помагатели (психолози, психијатри, социјални работници). Овој слој се однесува на: Индивидуална психолошка поддршка; Групна психосоцијална поддршка (психосоцијални работилници со деца и возрасни); Семејна психосоцијална поддршка.

22 20 Ниво: 4 Специјализирана поддршка (интервенции за третман на менталното здравје) Последниот слој на пирамидата ја претставува дополнителната поддршка што е потребна за мал процент од популацијата чие страдање, и покрај претходно споменатата поддршка, е неподносливо и води до значајни тешкотии во секојдневното функционирање. Овој вид помош би требало да вклучува психолошка или психијатриска поддршка за луѓе со тешки ментални нарушувања тогаш кога нивните потреби ќе ги надминат капацитетите на основните здравствени служби. Овој вид интервенции го реализираат обучени психолози и психијатри. Глобалните наоди покажуваат дека од 10 до 15 проценти од луѓето кои биле изложени на некаков трауматски настан ќе имаат потреба од специјализирани услуги, односно од услуги што се во последниот слој на пирамидата, како што се професионална психолошка или психијатриска поддршка (Shanahan and Cheilleachair, 2015). Голем број мигранти/бегалци многу години биле изложени на физичка и емоционална траума, вклучувајќи го и физичкото и психичкото мачење. Ваквата изложеност може да го зголеми ризикот од појава на психолошки проблеми, како што се посттрауматското стресно растројство, нарушувања на расположението и анксиозност, панични напади, симптоми на несоница, кошмари и флеш-бекови. Решавањето на овие симптоми се смета дека е од клучно значење, но обезбедувањето на потребната психолошка поддршка во форма на советување или терапија може да се покаже како неапликативно, бидејќи дел од луѓето на коишто им е потребна помош не знаат што е психотерапија (причина за тоа може да биде културата или во некои земји не се практикува психотерапија). Покрај наведеното, некои мигранти/бегалци поради културни разлики може да се воздржуваат од покажување емоции, како што се страв, тага, бес и слично или од зборување за трауматски настани. Откривањето на сексуално насилство, на пример, често е табу-тема за жените кои го претрпеле тоа (European parliament, 2016).

23 21 СПЕЦИЈАЛИЗИРАНА ПОДДРШКА ФОКУСИРАНА НЕСПЕЦИЈАЛИЗИРАНА ПОДДРШКА ПОДДРШКА НА ЗАЕДНИЦАТА И СЕМЕЈСТВОТО ОСНОВНИ ПОТРЕБИ И БЕЗБЕДНОСТ Фигура 1. Пирамида на психосоцијална поддршка (Inter-Agency Standing Committee 2008). Погледнете го Додаток II: Четири слоја на ментално здравје и психосоцијална поддршка во однос на ситуацијата со мигрантите/ бегалците во Република Македонија во периодот од 2015 година до 2017 година.

24

25 Дел ПОДДРШКА НА ПОМАГАТЕЛИТЕ II

26

27 25 Што значи да се биде помагател Теренските работници, како помагатели на ризичните групи лица, меѓу кои спаѓаат и мигрантите/бегалците, постојано се изложени на ризик од професионално согорување што може да се одрази врз нивното психофизичко здравје, како и врз квалитетот на социјалните релации. За да се спречи појавата на симптоми на професионален стрес неопходно е зајакнување на менталните капацитети на помагателите. Со цел помагателот да може да им даде соодветна поддршка на лицата под ризик кои имаат емоционални тешкотии, потребно е да ги развие сопствените помагателски вештини. Прв чекор во процесот на стимулирање и развивање на помагателските вештини е да се стане свесен за себе, свесен за сопствените емотивни состојби и мисловни процеси. Свесноста за себе може да почне со поставување на неколку едноставни прашања, како што се долунаведените: Што ме мотивира да им помагам на лицата под ризик? Што добивам со тоа што им помагам на другите? Кои карактеристики и вештини ги имам за да можам да им дадам соодветна психолошка помош на лицата под ризик? Дали знам да ги искористам сопствените вештини? Кои дополнителни знаења и вештини ми се потребни? Дали сум свесен/свесна за капацитетот на издржливост на мојата личност при изложеност на стресни настани? Во продолжение е дадена листа на некои карактеристики на личност кои е пожелно да ги има помагателот 14 : Грижа за себе и другите * Поддршка * Оптимизам * Толеранција * Здрав разум * Критичност (не критизерство) Искреност * Емпатија * Неосудувачко однесување * Самодоверба * Самосвет * Трпение Позитивен однос кон животот * Почит кон другите * Топлина * Флексибилност * Отвореност * Смисла за хумор 14 Наведените карактеристики на личност се добиени согласно реализираните фокус-групи со теренските помагатели од транзитните центри: Табановце и Гевгелија, а во рамките на проектот на УНИЦЕФ во текот на ноември 2016 година.

28 26 Корисни совети за помагателите: Пожелно е во целост да ги почитувате лицата на кои се обидувате да им помогнете, без разлика на вредностите и верувањата! Пожелно е да постои граница* помеѓу вас и лицето на кое му помагате! Почитувајте ги различностите! Обидете се да не го осудувате животот на другите! Бидете свесен/свесна дека од вас се бара да помогнете, а не да преземете контрола врз туѓиот живот! Пожелно е да сочувствувате со лицата на кои сакате да им помогнете; да се ставите на нивното место и да пробате да разберете како се чувствуваат и како размислуваат! Прашајте се себеси: Како овој човек се чувствува во однос на сопствениот живот? Што е најдобро да направи за себе? Не претпоставувајте дека знаете како се чувствува другиот, бидејќи вие така мислите дека би се чувствувал/а! Секоја личност има уникатна животна историја и специфичен сет на вредности, потреби, желби и верувања! * Поставување граници Една од највиталните компоненти во процесот на воспоставување на здрава релација со другиот е воспоставување на границата на контактот. Кога се зборува за граница во меѓучовечките релации се мисли на линијата на контактот, односно на просторот помеѓу каде завршуваш ти и каде почнува другата личност. Како што е важно да се постават граници во однос на воспоставената релација со лицата на кои им се дава помош, така е важно и да се воспостават граници со соработниците и координаторите. Поставувањето на границите истовремено им помага на помагателите и на лицата под ризик. Со поставувањето на јасни граници, помагателите ќе го превенираат сопственото професионално согорување, а на лицата под ризик ќе им се овозможи соодветен простор за развој на здравите капацитети на личноста.

29 27 Во прилог се дадени неколку базични чекори што помагателите треба да ги познаваат кога ги поставуваат границите на контактот: Препознајте ги и прифатете ги сопствените чувства; Препознајте ги чувствата на другите; Не мешајте ги своите чувства (мисли), со чувствата и мислите на другите; Препознајте како, на кој начин се случило другиот да ги премине вашите граници; Бидете свесен/свесна за себе, дали ги преминувате границите на другата личност преку поставување на многу прашања само за да ја задоволите својата љубопитност; Поставите граници со луѓето на кои им помагате, со своите соработници, со координаторите. Вербализирајте јасно, што прифаќате, а што не прифаќате. Организираност на помагателите во однос на: простор, време и вмрежување Свесност за просторот во кој се дава помош и чувството на сигурност во или надвор од него (установи за сместување на лица во ризик: транзитни центри, бегалски/мигрантски кампови, прифатни центри за баратели на азил, безбедни куќи, засолништа итн.). Помагателите и лицата под ризик (мигрантите/бегалците) делат речиси ист простор во установите за сместување во определено време. Кога зборуваме за просторот истовремено мислиме и на реалниот физички простор и на субјективната перцепција, претстава, доживување на дадениот простор. Од особена важност за помагателите е да бидат свесни за сличностите или за разликите помеѓу субјективната перцепција на просторот и реалниот простор. Следствено, прашањето што помагателите треба да си го постават е: Каква е мојата перцепција, претстава за местото каде што им помагам на лицата под ризик?

30 28 Најлесен начин да се стане свесен за субјективноста во доживувањето на просторот е тој да биде прикажан преку цртеж. Оваа активност се работи во група со помагателите од различни организации кои работат во иста установа. Секој помагател црта мапа на установата така како што се сеќава и тој цртеж го споделува со другите во групата.во групата се дискутира дали постои разлика во начинот на кој е прикажан просторот.презентацијата на цртежите треба да биде проследена со одговори на следниве прашања: Каде лицата под ризик се чувствуваат сигурно? Каде јас се чувствувам сигурно? Дали се чувствувам пријатно низ целиот простор што го опфаќа установата? Каде е моето место во установата? Дали сум изолиран/а? Која е мојата мрежа на контакти (се мисли на контакти со лица под ризици, други организации, членови од мојата организација)? Правете Верувајте ѝ на вашата перцепција: Што гледам? Што чувствувам? Што мислам? Мислете критично! Не правете Не бидете под влијание на гласини и приказни! Критицизмот не им помага на оние на кои им е потребна помош. Организација на време (свесност за времето) Корисно е помагателите да станат свесни за начинот на кој го организираат сопственото време во установата за сместување и надвор од неа. Тие треба да бидат во целост свесни за сопственото лично време (распоредот и времетраењето на активностите што ги реализираат со лицата под ризик), времето од нивната организација (распоредот и времетраењето на сите активности што нивната организација ги реализира со лицата под ризик), времето на лицата под ризик (распоред и времетраење на активностите во кои учествуваат за време на нивниот престој во установата за сместување). 15 Тука се приложени неколку практични совети за тоа како да се менаџира сопственото време, времето надвор од установата за сместување и како да се менаџира времето во установата за сместување, што е предвидено за експертски активности, што подразбира и менаџирање на времето на лицата под ризик. 15 Помагателот треба да знае дали постои разлика во начинот на кој лицата под ризик го минуваат времето во однос на возраст и пол (што прават мажите, жените и децата во текот на 24 часа).

31 29 Најлесен начин да се стане свесен за текот на времето е преку симболичка презентација на: времето што го поминува помагателот во установите за сместување, времето на организацијата и времето на лицата под ризик. Пожелно е оваа активност да се работи во група и во групата да бидат присутни помагатели од сите организации што даваат помош на лицата под ризик, како и координаторите на организациите. Секој помагател црта три одделни, но паралелни колони. Едната колона го претставува времето на помагателот во тек на 24 часа, втората го претставува времето на организацијата, а третата на лицата под ризик. Потоа, се запишува секоја активност и нејзиното времетраење за време на еден работен ден. Оваа вежба е многу корисна за да се види колкаво е совпаѓањето, односно несовпаѓањето на времетраењето на активностите во текот на еден ден. Овој цртеж треба да биде проследен со прашањата како: Дали моето време се совпаѓа со времето на организацијата и со времето на моите колеги? Дали моето време се совпаѓа со времето на лицата под ризик? Дали моето време се совпаѓа со времето на помагателите од другите организации? Пример за временска рамка Временски периоди Моето време (активности што ги извршувам во текот на денот) Време на мојата организација (активности што мојата организација ги извршува во текот на денот) Времето на лицата под ризик (активности што лицата ги извршуваат во текот на денот) 00h 01h Спиење Ноќна смена Спиење 01h 02h Спиење h 15h Подготовка за работилница.. 15h 16h Психолошка работилница Едукативни активности Време за одмор 23h 24h...

32 30 Неколку корисни совети за помагателите: Правете Пробајте да ги организирате своите активности во зависност од времето на лицата под ризик, колегите или другите помагатели во установата за сместување. Бидете присутен/а тука и сега. Кога сте во установата за сместување, бидете таму, не само со своето тело туку и со своите емоции и мисли. Не правете Не правете преклопувања на вашите активности со активностите на вашата организација и со активностите на колеги од друга организација. Кога сте надвор од установата за сместување (дома, со пријатели), не носете ја со себе и установата (многу е тешка). Воспоставување мрежа на помагатели во установа за сместување Мрежата на помагателите во установите за сместување (камповите, прифатните центри, засолништа, безбедни куќи и сл.) треба да биде воспоставена колку што е можно поскоро. Понекогаш, доколку постојат повеќе организации што се вклучени во обезбедување помош за лицата под ризик, може да се појави недостиг на координација, поддршка и доверба помеѓу организациите. Доколку не е воспоставена функционална мрежа, може да се случи преклопување на психосоцијалните интервенции, што е крајно непрофесионално и не доведува до посакувани подобрувања на менталното здравје.

33 Пример за некоординирана психосоцијална помош Повремен несистемски пристап 31 Организација A Организација Б Организација В Организација Г Ноќно мокрење кај дете Отсуство на резултат Сите организации што обезбедуваат психосоцијална помош во една установа за сместување (организација А, Б, В, Г на сликата) покажале повремен и несистематски пристап при третманот на симптомот на ноќно мокрење кај едно дете што довело до отсуство на посакуваните резултати. Совети за добро вмрежување: Правете Не правете Воспоставете една координативна група за ментално здравје и психосоцијална поддршка, независно од организацијата од која доаѓаат теренските работници. Не формирајте посебни групи за ментално здравје или за психосоцијална поддршка, дури и кога помагателите се од различни организации. Самопомош на помагателите Секој помагател кој дава психосоцијална помош доживува чувство на емоционална поврзаност со лицата на кои им помага, задоволство дека успеал да им помогне, но и чувство дека во тој процес доживува и личен растеж и развој. Помагателот треба да биде свесен за задоволството што произлегува од помагателската професија, но истовремено да биде свесен и за можната појава на симптомите на професионалното согорување. Листа на симптоми на професионално согорување согласно различните аспекти на личноста:

34 32 ЕМОЦИИ Анксиозност Немоќност Несигурност Тага Беспомошност Депресија Промени во расположението Бес Страв Разочарување Жалење ЗДРАВЈЕ Главоболки Замор или исцрпеност Склоност кон болести Мускулни болки ОДНЕСУВАЊА Промени во спиењето (несоница или претерано спиење) Иритабилност Зголемено внимание Промени во апетитот/губење или зголемување на телесната тежина РАБОТНО МЕСТО Избегнување Забавеност Отсуство Недостиг на мотивација или иницијативност Намалена креативноста СОЦИЈАЛНИ РЕЛАЦИИ Повлекување/изолација Избегнување на социјална интеракција и комуникација Намалена интимност Недоверба Пренасочен гнев Претерано заштитнички однос МИСЛИ Дезориентација Перфекционизам Проблеми со концентрација Ригидност Конфузија Опсесивни мисли ДУХОВНОСТ/ СПИРИТУАЛНОСТ Губење цел Гнев кон Бог Губење верба Преиспитување на значењето/смислата на животот и верувањата

35 33 Со цел да се превенира професионалното согорување, потребно е: 1. Да се подготви јасен и реален работен план: кои активности треба да бидат спроведени во текот на денот, но истовремено да постои и флексибилност за реорганизирање на активностите во однос со реалната ситуација во установите за сместување ( да се биде тука и сега ); 2. Да се постигне ефикасност во организирањето и управувањето на времето во однос на патувањето до кампот и од него, распоред на работни денови и работни часови, како и определување на слободното време; 3. Мотивација за грижа за себе и подобрување на личното ментално и физичко здравје; 4. Стекнување алатки и знаења за специфична професионална психосоцијална интервенција. (Видете: Додаток III, за нивото на професионален стрес.) Следната табела содржи некои стратегии што често се препорачувани и можат да се практикуваат за надминување на професионалниот стрес. Совет за помагателот: Најважно е да препознаете која од наведениве активности е соодветна за вас и да препознаете што ви одговара вам. Кога ќе почувствувате дека сте под стрес, потсетете се да ја примените онаа техника што е најуспешна за вас!

36 34 Спијте доволно Посветете си време на себе Вежбајте Спортувајте Имајте балансирана диета Дружете се со другите Молете се или практикувај ги вашите вообичаени спиритуални навики Правете редовни паузи Искористете го слободното време што ви е дадено Балансирајте ја поддршката што ја примате и ја давате??? Обрнувајте внимание на раните знаци на стресот Балансирајте ја работата, забавата и одморот Ограничете ја изложеноста на телевизија и интернет Стекнете доволно знаење, алатки и вештини за да дадете соодветна психосоцијална помош И запомнете: Грижата за себе НЕ ве прави себични! Грижата што помагателите ја посветуваат на другите може да биде онолку добра, колку што е грижата што тие ја покажуваат кон себе!

37 Систематска организираност на психосоцијалната интервенција Покрај корисноста од примената на стратегиите за самоподдршка, помагателите треба да бидат и да се почувствуваат дека се дел од системот, што ги вклучува следните елементи: 1. Споделување во групи за поддршка. Потребно е да се организираат групи за поддршка што ќе бидат координирани од искусни психолози. Целта на овие групи на поддршка е да им се овозможи на помагателите да ги изразат и да ги споделат доживувањата. Ваквиот начин на споделување на искуствата помага во превенирање и надминување на професионалниот стрес. Доколку споделувањето во групите за поддршка не овозможува надминување на актуелната состојба, во тој случај може да биде понудена индивидуална или групна психотерапија. 2. Супервизија. Супервизиските средби имаат функција на унапредување на психосоцијалната интервенција и следење на професионалниот развој на помагателите (психолози). Сесиите за супервизија можат да бидат групни или индивидуални. 3. Стручна поддршка на терен. Поучувањето на терен има стимулирачко влијание врз професионалната самодоверба на теренските работници. Овој вид на стручна поддршка обезбедува повратна информација и следење на примената на стекнатото знаење и стекнатите вештини за работа со децата и нивните родители во услови на мигрантски/бегалски кампови. Поучувањето треба да биде направено од искусен психотерапевт. (Видете: Додаток IV како да се напише извештај за стручна поддршка на терен.) 4. Континуирана обука. Континуираната обука ќе овозможи зголемување на ефективноста и ефикасноста при спроведувањето на психосоцијалните интервенции. 35 ТЕРЕНСКА РАБОТА КОНТИНУИРАНА ОБУКА СТРУЧНА ПОДДРШКА НА ТЕРЕН ГРУПИ ЗА ПОДДРШКА СУПЕРВИЗИЈА

38 36 Надворешна евалуација и мониторинг: За следење на превенцијата, унапредувањето и третманот на менталното здравје на лицата во ризик корисно е да бидат вклучени надворешни евалуатори (психолози). (Видете: Додаток V, за понатамошни информации.) Подобрување на психосoцијалната интервенција Пристапот за подобрување на психосоцијалната интервенција може да биде организиран во неколку категории: 1. Стекнување знаење за културата и јазикот на лицата под ризик (особено мигрантите/бегалците; 2. Теоретско знаење од областа на развојната психологија и познавање на различни психотерапевтски пристапи; 3. Тренинг за стекнување на практични вештини и алатки за специфична интервенција во ограничени околности. Подготовка на план за третман во девет чекори (Овој дел од прирачникот во најголем дел се базира на Прирачникот за ментално здравје на бегалците, подготвен од УНХЦР и СЗО, 1996.) Подготовката на планот за третман е расчленета во девет чекори: 1. Обезбедување на сигурна и тивка средина. Овозможување удобност и поддршка; 2. Градење доверба; 3. Ефективно слушање; 4. Прибирање информации; 5. Обезбедување поддршка; 6. Поттикнување самодоверба; 7. Процена на проблемите; 8. Развивање план за акција; 9. Пишување извештај.

39 37 Чекор: 1 Обезбедување на сигурна и тивка средина. Овозможување удобност и поддршка Животот во установите за сместување на лицата под ризик (мигранти/бегалци) е секогаш поврзан со недостиг на приватност. Тие имаат потреба да ја заштитат својата приватност и не сакаат да бидат нечија тема за разговор. Животот во вакви услови може да има влијание врз доживувањето на себе, достоинството и самодовербата. Помагателите треба да покажат почит кон достоинството и интегритетот на личноста на лицата под ризик и постојано да наоѓаат начини да им помогнат повторно да ги воспостават личниот интегритет и достоинството. Практичен совет: Помагателите треба да најдат соодветен начин на комуникација со лицата под ризик кога има потреба од преведувач, со цел да ја заштитат нивната приватност. Помагателите треба да најдат тивко место за разговор. Најдобар начин за тоа би бил доколку помагателот го праша лицето да најде место каде би се чувствувал/а пријатно. Лицата под ризик не треба да бидат изложени на интервјуирање од страна на различни помагатели. Овој пристап може да предизвика секундарна виктимизација. Чекор: 2 Градењето на помагателска врска се темели на доверба Човековата доверба единствено може да се придобие преку начинот на однесување. Да се биде помагател не значи автоматски дека тој или таа е личност од доверба. Со текот на времето, кога довербата е воспоставена, тогаш личноста која има потреба од помош може да се отвори и да ги сподели трауматските искуства. Најдобар начин да се заслужи довербата е да се биде искрен и кон другите да се однесуваме на начин на кој сакаме другите да се однесуваат кон нас.

40 38 Чекор: 3 Слушајте ефективно Зборувањето може да придонесе човекот да се ослободи од тежината на некажаните зборови. Некои луѓе имаат потреба повторно и повторно да зборуваат за трауматските настани. Но, зборувањето за трауматските настани не значи и дека човекот е во контакт со сопствените емоции што се предизвикани од трауматскиот настан. Други, многу тешко разговараат за нештата што се поврзани со трауматското искуство. Практичен совет: Помагателот треба да биде свесен како тој/таа се чувствува кога слуша за трауматски искуства. Помагателот треба да умее да ги задржи за себе своите чувства/мисли, а да ги сподели со своите соработници, супервизори и психотерапевти. Помагателот може да сподели дека е допрен/а од она штого слуша, но не смее фокусот на разговорот да го насочи на сопствените доживувања. Помагателот треба да биде свесен/свесна дека е таму за потребите на лицата под ризик, а не за споделување на сопствените емоционални состојби. Потребно е реакциите да бидат усогласени според тоа како личноста се чувствува, а не како се чувства самиот помагател. Треба да се има предвид дека интензивното покажување на загриженост кај другиот може да предизвика чувство на непријатност и прекин на емоционалните доживувања. Како да се слуша: Седете исправени наспроти соговорникот; Воспоставете контакт со очи; Дадете го вашето целосно внимание; Не дозволувајте да бидете расеани; Кимајте со главата или кажете нешто како Разбирам, за личноста да знае дека ја слушате.

41 Слушањето има повеќе елементи, обрнете внимание на секој од нив: Глас; Слушање преку набљудување на движењето на телото; Слушање на тишината и забележување на она што не е кажано; Значењето што зборовите го имаат за оној што зборува; И емоциите можат да бидат слушнати. Никогаш не претпоставувајте дека знаете како се чувствува личноста. Слушајте што има да Ви каже. 39 Чекор: 4 Прибирање информации Прашањата поставете ги мирно и бавно, но не инсистирајте на одговор. Бидете во контакт со содржината на прашањето што го поставувате. Размислете како личноста може да се чувствува кога одговара. Поставувањето на соодветни прашања може да помогне да се добијат информации за начинот на однесување, емоциите и начинот на размислување. Често се случува луѓето да дојдат да побараат помош, бидејќи чувствуваат болка, на пример: Имам главоболка. Но, за да се разбере личноста најдобро е да се праша како се чувствува во однос на главоболката. Прашајте ја личноста што мисли за проблемот. Какви мисли навистина ѝ поминуваат низ главата? Многу е важно да се обидеме да ги разбереме емоциите на луѓето. Ова често е многу тешко, бидејќи многу култури го обесхрабруваат изразувањето емоции и луѓето веруваат дека тие треба секогаш пред другите да се покажат како храбри и силни. Доколку се обезбеди сигурна средина и доколку соговорникот почувствува дека помагателот го слуша внимателно може да се случи да ги сподели сопствените емотивни доживувања.

42 40 Кога соговорникот ќе се почувствува дека споделувањето емоции е дозволено, тогаш може да се случи чувствата да надоаѓаат интензивно. Пожелно е да се охрабри изливот на емоции, но да се биде внимателен со интензитетот на манифестираните емоции. Изразувањето емоции може да биде стресно за помагателот и во тој случај обидете се да останете мирни и да се воздржете од импулсот да направите нешто за соговорникот да се чувствува подобро. Чувствата е пожелно да бидат изразени. Чекор: 5 Обезбедување поддршка Зборувајте со љубезен и нежен глас; Седете блиску, но не премногу блиску до соговорникот. Доколку имате чувство дека е соодветно, допрете ја раката на соговорникот за да му дадете поддршка; Покажете грижа преку изразот на вашето лице. Чекор: 6 Поттикнување самодоверба Помагателот треба да покаже дека има доверба во капацитетот на лицето под ризик да се справи со состојбата. Многу луѓе се чувствуваат непријатно доколку имаат потреба од помош од други. Практичен совет: Помагателот треба да ги поддржува потенцијалите за справување со животните тешкотии на лицето под ризик. Помагателот треба да ги стимулира знаењата и вештините на лицата под ризик (на пример: свирење на музички инструмент, сликање и сл.).

43 41 Чекор: 7 Процена на проблемите Пред да се почне со развивањето на планот за акција, треба да се проценат проблемите. Практичен совет: Добро е да се посвети одредено време за размислување за она што рекла личноста. Често проблемите што се презентирани првично, не се единствените проблеми што треба да бидат земени предвид. Разгледајте го однесувањето на личноста, мислите и чувствата и како секое од нив придонесува во проблемот. Разгледајте ја животната ситуација на личноста и практичните тешкотии со кои треба да се соочи, за да се направи промената што е потребна. Земете го предвид семејството на личноста и заедницата. Какво влијание имаат другите луѓе врз оваа личност? Чекор: 8 Развијте план за акција Помагателот треба: 1. Да го формулира проблемот јасно, во една реченица. Доколку постои повеќе од еден проблем, секој од нив треба да биде јасно напишан. Треба да се користи по една реченица за еден проблем. 2. Да направи одлука кој проблем е најитен. Да направи рангирање на листата од проблеми. 3. Да направи план, што треба да биде постигнато и кој пристап би бил најкорисен според возраста, културната заднина, нивото на доверба, општествените околности итн. 4. Да напише план. Често е корисно да се запише планот за акција.

44 42 Едноставен план на акција ПРОБЛЕМИ Дете се однесува агресивно кон други деца. ЦЕЛИ Подобрено однесување. ПЛАН ЗА ПОДОБРУВАЊЕ Гледајте го детето кога си игра со другите деца. Покажете му други начини на однесување кога ќе се налути. Физичката активност може да овозможи да се манифестира агресијата на безбеден начин (дајте идеја за игра во која е потребна физичка активност, дајте му перница да удира во неа колку што е потребно, користете цртање и сл.).

45 43 Чекор: 9 Напишете извештај Практичен совет: Помагателот треба да биде свесен за текот на психосоцијалната интервенција. Притоа е пожелно да даде одговор на следните прашања: Што беше успешно, а што не (зошто)? Што можев да направам поинаку? Што ќе биде планот за следната сесија? Како се чувствував за време на интервенцијата? Сите овие прашања можат да му помогнат на помагателот да го осмисли и да го подобри третманот.

46

47 ГРИЖА ЗА МЕНТАЛНОТО ЗДРАВЈЕ НА ДЕЦАТА ПОД РИЗИК Дел III

48

49 47 Децата, заедно со своите родители, стануваат лица под ризик, кога им е загрозена безбедноста или кога од безбедносни причини се испратени надвор од сопствената земја. Во земјите во коишто бараат безбедност често наидуваат на култура што се разликува од онаа на земјата во која што пораснале. Голем број деца имаат доживеано трауматски настани, но сите не манифестираат нарушување на менталното здравје. Иако на само мал број деца и воопшто лица под ризик им е потребен третман на менталното здравје, луѓето кои работат со децата и нивните семејства треба да бидат способни да ги препознаат знаците на нарушување на менталното здравје и да знаат како да дадат соодветна психолошка помош. Грижата за менталното здравје на децата под ризик треба, колку што е можно,да биде во рамките на нивните семејни и општествени вредности. Помагателите кои работат на заштита на менталното здравје на децата кои доаѓаат од друга култура пожелно е да побараат помош (доколку за тоа постои можност), да се консултираат со традиционалните здравствени, религиозни и социјални системи за да ги третираат децата на начин што е соодветен на нивната култура (NSW Refugee Health Service Working with Refugees, 2004). Од психолошка гледна точка, најранлива група на деца под ризик во услови на мигрантска/бегалска криза се децата без придружба. Многу од нив биле изложени на повеќекратни трауми: сведоци на ужасите од војната, биле жртви на насилство, изгубиле блиски членови од семејството, биле жртви на трговија со луѓе и сл. Трауматските искуства можат да предизвикаат појава на повторување на сеќавањата од доживеаните настани. Сеќавањата што постојано се повторуваат можат да го попречат нормалниот емоционален, когнитивен и социјален развој (Centre for Multicultural Youth). Помагање на деца под ризик од различна култура Ако помагателот дава психосоцијална помош на децата под ризик кои не се од истата култура како и неговата, корисно е од возрасните да побара информации за културата на земјата од која што доаѓаат децата. Кога се зборува за заедницата, помагателот би можел да побара да му се опише како луѓето се грижат за своите деца, какви

50 48 ритуали и прослави имаат, каков поглед имаат за иднината, да прашаат за улогите на секој од членовите на семејството и, воедно, потребно е да се дознае како заедницата се грижи за децата без родители. Следуваат примери на некои корисни прашања (WHO, UNHCR, 1996): Дали потесното семејство (мајка, татко, браќа и сестри) се грижи за новороденчињата? Или има проширен семеен систем во којшто бабите и дедовците, тетките и чичковците се грижат за децата? Кој ги дисциплинира децата и на кој начин го прави тоа? Дали определени начини на однесување се прифатливи до определена возраст на детето? Дали потоа се очекува детето да созрее и да се однесува поинаку? Дали децата од семејства со повеќе членови често се испраќаат да живеат со другите членови на семејството? Доколку е така, каква е улогата на децата во нивната нова семејна група? Што очекуваат родителите од нивните деца на различна возраст? Каква работа во домот се очекува од детето на одредена возраст? Колку се очекува од детето да се грижи за своите браќа и сестри? На која возраст би било нормално поаѓање на децата на училиште и колку долго би траело нивното образование? Кога го напуштат домот? Кој е традиционалниот начин за давање грижа на децата без родители? Што мисли заедницата за посвојување, згрижување на децата без родители? Давање на психосоцијална помош на деца под ризик од различни возрасни групи Соодветното давање на психосоцијална помош на децата под ризик првенствено подразбира познавање на аспектите на нормалниот детски развој од периодот на новороденче до периодот на адолесценција. Следува табела во којашто се прикажани карактеристиките на детскиот развој по возраст (Gormly and Brodzinski, 1990):

51 49 Новороденче и доенче (0-2 год.) Рано детство (2-6 год.) Средно детство (6-12 год.) Адолесценција (12-18 год.) ПРОФЕСИЈА Нема развој Нема развој Свесност за можни работни улоги; се создаваат ставови за себе како работник Развој на работните вештини преку хонорарна работа; се почнува со планирање СЕМЕЈСТВО Нема развој Нема развој Статусот на брат/ сестра е воспоставен; поголема вклученост во семејниот живот Сексуалната активност може да резултира со непланирана бременост MOРАЛ Нема развој Пред моралниот период му отстапува место на моралниот реализам; добро е тоа што е наградено Воспоставените правила за добро/лошо се прифаќаат како засекогаш дадени и непроменливи Согласно Колберговата теорија, се случува премин од претконвенционално ниво во конвенционално ниво на моралност (стадиум 3) Конвенционални морални расудувањаи појава на постконвенционална моралност ЛИЧНОСТ Почнува свесноста за себе, се гледа себеси како одвоен/а од другите; oрална фаза; се развива довербата Родов идентитет; концептот за себе почнува да се оформува; идентификација со други Свесноста за себе станува психолошка; себепочитувањето е оформено;се јавува интроспекција на себеси Концептот за себе е под влијание на постигнувањето на сексуалната зрелост Се појавува егоцентричен поглед на себе, воспоставен расен и етнички идентитет ЈАЗИК Продуцирани се реченици со еден или два збора; вокабуларот се збогатува Совладување на граматиката и големо збогатување на вокабуларот способност да се конструираат комплексни реченици; збогатување на вокабуларот; можност да се разберат јазични досетки или други игри на зборови вокабуларот вклучува повеќе апстракција. Постигнат развој на комуникациските вештини КОГНИЦИЈА сензомоторна фаза, сознавање на светот преку сетилата; развој на мемориски вештини Предоперационални мисли; употреба на симболи Присуство на конкретни операционални мисли; времетраењето на вниманието се зголемува со стратегии; појава на когнитивни стилови Појава на формално- операционални мисли; способност да се разберат хипотетички и идеалистички ситуации СОЦИЈАЛЕН/ ЕМОТИВЕН РАЗВОЈ Се воспоставува врска со родителите/старателите; имитација на други луѓе; темпераментни реакции; стрес од сепарација; анксиозност од непознати Родови улоги, појава на просоцијално однесување Односите со врсниците се зајакнати; родовите улоги се зајакнуваат; пријателствата стануваат многу значајни; реакциите на стрес се под влијание на социјалната поддршка; стравовите стануваат пореалистични Многу е значајно да се биде дел од врсничка група,често преземање ризици, а тоа е поврзано со нереалното оценување на моралноста и ранливоста СЕНЗО - МОТОРЕН РАЗВОЈ Интеракциите се остваруваат преку перцепција и локомоторен апарат; се развива перцепцијата на лица и длабочина Грубите и непрецизни моторни движења се развиени пред нежните и прецизните движења; воспоставена е доминантност на едната страна (лева или десна) Моторната координација се подобрува преку практични активности Нееднаквиот раст во раната адолесценција предизвикува непријатности; во доцната адолесценција се јавува координација ФИЗИЧКИ РАЗВОЈ Брзо зголемување на височината и тежината; раст насочен од внатрешност кон надворешност Речиси се достигнува големината на возрасен мозок; растот на мозокот продолжува, но забавува Децата растат бавно и рамномерно; расте физичката сила; развојот на мозокот достигнува зрелост Период на нагло растење; достигната е сексуална зрелост; женските достигнуваат менарха, машките се способни да продуцираат сперма; зголемување на височината, тежината и мускулната маса; сексуалните органи достигнуваат зрелост

52 50 Препознавање на нарушувањето на менталното здравје кај децата Тука се наведени некои вообичаени реакции кај децата кои се забележани од страна на помагателите (психолози и социјални работници) во транзитните центри во Република Македонија (Гевгелија и Табановце): Физичка агресија Вербална агресија Ноќно мокрење Недостиг на концентрација Деструкција Изолација Нетолеранција Aнксиозност Несоница Страв Тага Лутина Несигурност Пелтечење Потреба за наоѓање излез Хиперактивност Манипулација Малтретирање Злоупотреба на животни Tикови/кратки, неволеви моторни движења или вокални тикови Проблематично однесување Избегнување разговор Сексуалност Кошмари Страв од правење грешки Слаба/лоша eдукација Потреба за внимание Посесивност Плачење Избегнување да се зборува за она што се случило Играње, цртање елементи од доживеани трауматски настани Поставување на многу прашања за иднината Лоша здравствена состојба Типични реакции на стрес согласно детската возраст Од раѓање до 2 години (доенче) Иако малите деца не можат да зборуваат за да ги опишат настанот или чувствата, тие можат да задржат спомени на одредени глетки, звуци и мириси. Тие можат да плачат повеќе од вообичаеното, да бидат лепливи, раздразливи, пасивни или чувствителни.

53 51 Можни реакции на стрес се: зголемено плачење, цицање на палецот, општа возбуденост/вознемиреност, почести нагли реакции, тенденција да се фрлаат предмети надвор од детското креветче, местата за играње и повремени обиди да се фрла со тие предмети по други луѓе. Можно е да се појават определени проблеми кај децата кои веќе ги научиле хигиенските навики за користење тоалет или се блиску до тоа (Levin, 2001). Од 2 до 6 години (рано детство) Децата од предучилишна возраст често се чувствуваат беспомошно и немоќно по доживеана криза. Тие обично се плашат да се одвојат од родителите и се навраќаат на претходното однесување како: цицање на палецот, мокрење в кревет или страв од темнина. Додека си играат, децата можат да вклучат аспекти од настанот што го искусиле и повторно да го преживеат настанот. Кога овие методи не успеваат да ја намалат вознемиреноста, малите деца се насочуваат кон негирање и повлекување. Тие можат да станат молчаливи или да ги избегнуваат другите деца и во з- расните и да манифестираат замор или болест. Децата на оваа возраст можат да покажат сепарациска анксиозност; да имаат потреба од постојана физичка присутност на нивните родители/ старатели, па дури и да не се во можност да спијат сами. Можат да станат повлечени и да манифестираат кратки моменти на тага што ненадејно ќе се појавуваат и ќе исчезнуваат во текот на денот. Можна е појава на назадување во физичката независност да одбиваат да се облекуваат, да се хранат или да се мијат сами. Кај поголем број деца од оваа возраст можат да се појават проблеми со спиењето; кошмарите стануваат чести (Levin, 2001). Од 6 до 12 години (средно детство) Овие години во коишто децата нормално одат во училиште се значајни за нивниот развој. Нивниот поглед на свет и за тоа што се случува во него се менува драматично во текот на овој период. На оваа возраст детето е способно да разбере покомплицирани работи, што може да резултира со широк опсег на реакции, како

54 52 што се чувство на вина, чувства на неуспех или лутина за настанот, бидејќи не бил превениран или да се појават фантазии за играње улога на спасител. Вообичаено за оваа возраст е детската фантазија дека тој/таа ќе стане спасителот/ката кој/а е способен/на да ги спаси семејството, пријателите и општеството од катастрофа. Нивното однесување може да биде променливо додека тие се обидуваат да се соочат со интензивираното чувство на несоодветност и потребата да воспостават контрола. Некои деца сакаат континуирано да зборуваат за настанот. Децата на училишна возраст обично покажуваат пад во училишниот успех или, пак, стануваат перфекционисти, обидувајќи се сè повеќе и повеќе да бидат совршени, со цел да избегнат последици. На оваа возраст, се очекува детето помалку да им верува на возрасните и да биде помалку сигурно во перципираната безбедност на неговата/нејзината средина. Во исто време, се очекува детето да стане помалку решително за придвижувањето кон независност од своите родители. Најчести стрес-реакции на оваа возраст се главоболки, стомачни болки и други физички заболувања. Децата на училишна возраст (6-12 години) можат да манифестираат некои од следните симптоми: Детето може да плаче постојано. Детето може да трепери или да изгледа исплашено. Детето може да се занесе во себестимулација, како што е нишање напред-назад или удирање/трескање на својата глава. Детето може да има нарушувања на спиењето, кошмари, несоници или може да спие претерано. Детето може да мокри в кревет. Детето може да има нарушувања на исхраната. Можат да бидат присутни физички болести или проблеми, како што се главоболки, вртоглавици, болки во грбот, стомачни болки или замор во очите без некаква очигледна причина. Детето може да биде физички агресивно или многу гласно и грубо за време на игрите. Детето може да биде екстремно повлечено, тивко и со добро однесување, никогаш да не изразува чувства или желби, да биде депресивно или пасивно. Детето може да почне да се однесува како да е многу помало (на пример, може да се појави намалена контрола на мочниот меур). Може да има немир и неможност да заврши одредена задача.

55 53 Детето може да биде деконцентрирано или да не го запомнува тоа што го учи на училиште. Детето може да покажува нервоза кон другите или да не биде во можност да соработува со други деца. Детето може да се плаши од другите и да не е способно да им верува. Детето може да мисли дека лоши работи ќе се случуваат во иднина (WHO, UNHCR 1996). Од 12 до 18 години (адолесценција) Кај адолесцентите можат да се појават реакции слични на оние кај возрасните. Изолацијата, иритацијата, непочитувањето правила и агресивното однесување се вообичаена појава. Некои тинејџери можат да се изложат на опасност и да преземат ризични однесувања, како што се: несовесно возење, злоупотреба на алкохол или дрога, самоповредување и нарушувања во исхраната други, пак, стануваат многу плашливи. Некои реакции карактеристични за предтинејџерите: предтинејџерите на 11- до 13-годишна возраст стануваат особено свесни за недостигот на безбедност во светот и можно е да покажуваат значителен гнев, без јасно дефинирана цел. Тие можат да се чувствуваат позагрозено, можат иднината да ја чувствуваат како понеизвесна и можат да имаат чувство на бесмисленост или бесцелност. Како ќе се обидуваат да ги држат своите чувства длабоко во себе, така сè повеќе ќе се повлекуваат од средината. Психосоматските болести се мошне чести во оваа фаза од детскиот период. Важно е да се наспомене дека психосоматските симптоми се реални физички симптоми предизвикани од психолошки стрес. Вообичаено, оној дел од телото што е најслаб или најмногу склон кон болест на пример, стомакот, грбот или главата може да биде местото на зголемена болка. Некои реакции карактеристични за младите кои се на возраст од 13 до 18 години се: лутина, зголемување на бунтовноста, несоница, кошмари, обиди да воспостават контрола врз сопствената животна средина, зголемено осудувачко однесување кон себе и другите, сомнителност кон другите, нарушувања во исхраната (или зголемување или намалување на консумирањето храна во однос на претходно), депресија, анксиозност, можност за злоупотреба на супстанции и појава на психосоматски болести. На многу начини, тинејџерите

56 54 се најранлива возрасна група, бидејќи во овој период се случуваат интензивни психолошки и физиолошки промени со коишто не се справуваат секогаш лесно, а во надворешниот свет се случуваат трауматски настани за чиишто ефекти се свесни целосно. Главните проблеми на оваа возрасна група произлегуваат од потребата да се одвојат од сопственото семејство и да се осамостојат. За здрав развој на оваа возрасна група е важно да се припаѓа на некоја група млади кои се на иста возраст, каде што тинејџерите ќе ги практикуваат своите социјални вештини. Исто така, како што постепено ги преземаат улогите на возрасни во нивната заедница и општеството, така имаат потреба да го имитираат однесувањето на возрасните. Преминот од детство во зрелост е од витално значење за здрав развој. Симптоми на вознемиреност/стрес на младите луѓе се: повлекување во себе, повлекување од другите; неуспех во воспоставувањето релации; пречесто и преголемо идентификување со други луѓе; агресивно однесување; нервоза, немир или неможност да се остане мирен или концентриран; екстремна депресија, нереагирање до степен до којшто тие стануваат неподвижни (кататонија); чести промени на расположението и однесувањето од една крајност во друга за кратко време; функционални или физички тешкотии (како што се чести главоболки, стомачни тегоби, замор на очите); нарушувања на спиењето; халуцинации, гледање или слушање работи што не постојат; параноја или неможност да се верува на другите; чувство дека другите се закануваат дека ќе направат штета; обиди за самоубиство. Ситуацијата на бегалците може да ги направи работите уште полоши, бидејќи: млади луѓе предвреме се одвоени од семејството поради принудната миграција или сиромаштијата; улогата на младите во заедницата и заедницата сама по себе можат да се сменат; потребите на семејството можат да ги принуди младите луѓе да преземат улога на возрасни многу порано отколку што е нормално (WHO, UNHCR, 1996). (За употреба на инструменти што идентификуваат нарушување на менталното здравје кај децата, видете го Додаток VI)!

57 55 Кратки совети за тоа како може да им се помогне на децата до 18 години се содржани во табелата што следува (Levin, 2001, and WHO, UNHCR, 1996). Од раѓање до 2 години 2-6 години 6-12 години години години Да се овозможат услови за вклучување во Oвозможување удобност, многу чести физички контакти (милување, галење, нишкање) Одржување на дневни рутини Одговорите на нивните прашања да бидат соодветни и приспособени на нивната возраст Поддржувачко однесување: зголемување на степенот на внимание и поддршка активностите на заедницата како што е, на пример, преку волонтерство, со цел да се зајакне чувството на општествена корисност Колку што е можно повеќе држење до рутината и предвидените планови Поттикнување цртање, сликање, драмска игра, играње со глина, игри со играчки, со цел да и предизвикаат чувства или да им помогнат Да се убедат децата дека е прифатливо да бидат тажни и/ или исплашени, но исто така да се осигурат дека возрасните ќе ги привремено пониски очекувања за перформансите Охрабрување конверзации со семејството и пријателите да ги изразат заштитат чувствата Да им се дозволи назадување во созревањето (да не се критикуваат децата за регресијата) Поттикнување на вербалното изразување мисли и чувства, обезбедување на дополнително внимание и гушкање Поттикнување на предадолесцентите да се поврзат со предадолесценти на иста возрасна група, преку заеднички активности да се поттикнува дружење со врсници Поттикнување на употребата на уметност, драма и музика за да Поттикнување на употребата на уметност, драма и музика за да Поттикнување на употребата на уметност, драма и музика за да Поттикнување на употребата на уметност, драма и музика за да им се помогне им се помогне им се помогне им се помогне при изразување при изразување при изразување при изразување на чувствата на чувствата на чувствата на чувствата

58 56 Најважно е да се обезбеди континуитет во образовниот процес! Како да се разговара со детето откако доживеало траума Интервјуирањето на детето кое доживеало траума може да биде тешко за детето и за помагателот кој се обидува да му помогне. Само искусен помагател кој е обучен детски психотерапевт може да спроведе разговор со трауматизирано дете! Постои еден формат за разговор со дете во ризик што содржи три фази: Фаза: 1 ОТВОРАЊЕ Му се овозможува на детето прво да ја искаже траумата преку игра, фантазија и метафора со употреба на слободно цртање и раскажување. Помалите деца (под 4 години) можат да си играат додека цртаат, но можат да бидат охрабрени и да раскажат приказна.

59 57 Фаза: 2 ТРАУМА Терапевтско истражување. Во оваа фаза има придвижување од фазата на цртање и раскажување приказна кон експлицитна дискусија за настанот. Во овој момент детето станува многу емотивно и е многу важно тоа да чувствува дека помагателот го поддржува и дека ќе го штити да не биде преплавено од сопствените емотивни реакции. Помагателот треба да биде подготвен да сподели и да обезбеди утеха за детето. Фаза: 3 ЗАТВОРАЊЕ Помош на децата за надминување на нивната моментална загриженост. Корисно е детето да се доведе во ситуација на разгледување и сумирање на сесијата. Децата треба да бидат поддржани дека нивните чувства се разбирливи, универзални и реални. Ова ќе им помогне на децата да се чувствуваат помалку осамено и повеќе подготвено да прифатат понатамошна поддршка. Самодовербата на детето треба да биде охрабрена. За време на интервјуто, важно е да се побара од детето да го опише она што било корисно и она што било тешко за него. Ова ќе му помогне да си ја врати самоконтрола назад на она што се случува со него (Husain, Holcomb, 1993). Загуба Смртта на некој близок е една од најтешките загуби, особено за децата-бегалци/мигранти. Тие веќе го изгубиле својот дом, па семејството и роднините им се единствениот стабилен систем на поддршка во текот на нивниот мигрантски живот. Разбирањето

60 58 на детето за загубите зависи од неговите возраст, пол, развојна фаза, семејна заднина, личност и претходно искуство. Насилна смрт на некој близок на детето, особено ако тој близок е негов родител или старател и, дополнително, ако детето е сведок на смртта, може да предизвика сериозни депресивни реакции. Дури и да можат да направат сè, помагателите не можат да го заштитат детето од болката што ја следи ожалостеноста, но постојат работи што помагателите можат да ги направат за да им помогнат на децата да се справат со нивната загуба. Зборувањето за смртта за помагателите може да биде тешко поради две причини: прво, бидејќи тие сакаат да го заштитат детето и, второ, тие ќе треба да се соочат со својата загуба (ако тие доживеале загуба на близок човек). Еве некои корисни предлози што не треба да се прави, а што треба да се прави кога се комуницира со деца по загубата на некој нивен близок. Бидете внимателни со објаснувањата што следуваат: Баба ќе спие во мир засекогаш. Ова објаснување може да резултира со страв на детето да легнува во кревет и да спие. Тато замина на одредено време, но наскоро ќе се врати назад. На крајот, детето ќе разбере дека татко му не се враќа назад и може да стане анксиозно и да се прашува зошто е тоа така. Господ ја зема тета бидејќи таа беше многу добра личност. Детето би можело да се загрижи дека сите други добри луѓе ќе бидат земени од господ. Ова се случи бидејќи беше желба/волја на Господ. Детето може да се прашува зошто господ сака да се случуваат лоши работи. Ова беше казна од Господ. Детето може да се плаши од господ и да биде претерано анксиозно секогаш кога ќе направи нешто лошо. Сестра ти почина бидејќи беше болна и отиде во болница. Детето може да биде загрижено секогаш кога ќе се разболи некој, особено кога некој ќе биде однесен во болница.

61 59 Корисни практични совети за начинот на којшто е пожелно да се зборува со децата кои изгубиле некој близок: Прво, бидете во контакт со вашите сопствени чувства на загуба. Обидете се да бидете целосно присутни со своите мисли додека зборувате со детето, за да не се чувствува само. Обидете се да не му кажувате на детето да не се грижи или да не биде тажно. Здраво е да се изразат чувства. Бесот и тагата обично се појавуваат заедно. Детето може да чувствува лутина што сега е без некој значаен човек. Уверетего дека е во ред да чувствува лутина. Детето нема причина да се обвинува себеси за чувството на лутина. Бидете сигурни дека на детето му давате многу утеха. Дајте му до знаење дека е сакано и дека сè уште има луѓе кои ќе бидат поддршка за него. Гушкањето може да направи голема промена и да го натера да се почувствува згрижено. Исто така, добра идеја е да се држи до секојдневната рутина, колку што е можно повеќе. Ова може да му помогне на детето да се чувствува посигурно. Бидете искрени. Децата треба да знаат што ѝ се случило на личноста која починала. Доколку знаете што ѝ се случило, потрудете се да им објасните со јасен и едноставен јазик, што е приспособен и разбирлив за нивните години и нивото на искуство. Охрабрете ги децата да поставуваат прашања. Децата се љубопитни и кога се вознемирени можно е да поставуваат исти прашања повторно и повторно. Замолете ги децата да ви ја раскажат нивната приказна, користете креативни техники (игри, цртежи, физичка експресија). Барањето децата да ви ги раскажат нивната приказна и нивното искуство на тага ќе придонесат да разберат дека се важни и дека некој го разбира и го почитува нивниот однос со личноста која починала. Тоа може да ви помогне да разберете што знаат за тоа што се случило и да ги коригирате во тоа што не е сосема точно. Исто така, може да им се помогне на децата да откријат дека начинот на којшто тие гледаат на работите се менува со текот на времето За понатамошни информации, посетете ја следната интернет-страница: reassuring-children

62 60 Користење кутија за складирање спомени Kутиите за спомени можат да им помогнат на децата да се сеќаваат на некој што починал, но на позитивен начин. Кутијата за спомени може да го превенира стравот на децата дека ќе го заборават човекот кој починал. Предметите што порано му припаѓале на починатото лице, на пример писма, фотографии, можат да се стават во кутијата за спомени. Кажете му на детето дека понекогаш сеќавањата можат и да болат. Кутијата на спомени може да се стави настрана, но постојано треба да биде достапна. Адолесцентите исто така можат да се охрабрат да сакаат да користат кутии на спомени. 17 Неколку практични совети за помагателите во однос на поддршка на комуникацијата со деца ДА користете позитивна поддршка во изразувањето, како што е: Ти си добар/а во многу различни работи..., Јас можам да забележам дека сте го направиле најдоброто што сте можеле... Бидете позитивни! НЕ користете негативни изрази, како што се: Вие не сте добри во..., Никогаш не успевате во... Давајте јасни и позитивни инструкции! ДА користете направи... почесто, при што ќе ги објаснувате работите едноставно и внимателно за да се остварат реални очекувања од себе и од детето. НЕ користете не... или немој... цело време. НЕМОЈТЕ да очекувате децата сами да знаат како да ги прават работите! 17 За понатамошни информации, посетете ја следната интернет-страница:

63 61 Покажете почит! ДА ги охрабрите и поддржите напорите на детето, да зборувате со почит, да кажете ве молам и благодарам. ДА се слуша детето со внимание и да се гледа во детето кога зборува. НЕМОЈТЕ да му викате на детето или да го злоупотребувате вербално. НЕ претпоставувајте дека го знаете мислењето на детето. НЕ потценувајте ја интелигенција на детето. Работи што треба и што не треба да ги правите при помагање на деца кои биле малтретирани ДА поставувајте општи, отворени прашања: Дали сакаш да ми кажеш нешто за тоа? комплетни опсервации/набљудувања: Гледам дека имаш модринки на нозете, констатирајте го чувството: Гледам дека си вознемирен, изразувајте загриженост: Морам да знам дека си безбеден; да се обидеме да побараме некаква помош. НЕ не поставувајте наведувачки прашањa како: Кога, зошто, каде, како се случи ова? Кој ти го направи ова? не извлекувајте заклучоци како: Дали те тепаа? не анализирајте преку забелешки како: Сигурно го мразиш татко ти поради тоа што го направил! не ветувајте нешто како: Сè ќе биде во ред!

64 62 Кога постои сомневање или ако се открие малтретирање, мора да се дејствува. А: Потврдете ги ситуациите и чувствата на детето; пристапете кон поддршка и помош. Б: Внимателно слушајте што зборува детето; утешете го; осигурете се дека детето е безбедно. В: Фаќајте прибелешки: запишете што зборува детето и што сè е забележано. Психолошки работилници за деца и адолесценти Психолошките работилници се дел од психосоцијалните интервентни програми за промовирање на менталното здравје. Психолошките работилници се детално структурирани групни активности на одредени теми, каде што се употребуваат различни начини на изразување во рамките на трите дела од сесијата: воведен дел, главен дел темата на работилницата и нејзиното затворање. Темата е одредена однапред, во насока на обезбедување контакт со персоналните/личните искуства и емоции на децата со цел да се артикулираат и интегрираат нови искуства. Во текот на психолошките работилници, присутно е симболичко изразување (преку цртеж, движење, игра и сл.) на когнитивните и емотивните содржини. Психолошките работилници можат да се користат во установи за сместување кога лицата под ризик не се во транзит. Секогаш кога има сместување на подолго од еден месец, овој пристап е многу корисен за менталното здравје на децата. Главната цел на психолошката работилница е поттикнување на стратегиите за справување, издржливост и психосоцијален развој преку структурирани игровни активности, како што се: глас, движење, сликање, цртање, песни и звук.

65 63 Општи правила за водење на психолошка работилница (Nada Ignjatocic-Savic, 1993, Tunde Kovac-Cerovic, 1993) Групите треба да се среќаваат еднаш или двапати неделно и треба да траат околу еден час. Групите секогаш треба да се среќаваат во истото време и да го реализираат тоа што било договорено. Сите седат во круг (седењето во круг овозможува сите членови во групата да бидат еднакво оддалечени меѓу себе). Секоја група креира свои правила, но постојат неколку општи правила: секој мора да биде сослушан, секој мора да биде почитуван, не се дозволени навреди. Групите за деца треба да бидат добро структурирани и стабилни. Обично не треба да има повеќе од 12 члена. На децата треба да им бидат обезбедени приватност и доверливост. Групите треба да се среќаваат во мирно, приватно место, без луѓе кои не се учесници во групата. Лидерите на работилницата треба да бидат подготвени за дискусија со родителите и децата за тоа што се случувало во групата. Групите треба да создадат атмосфера на сигурност, доверба и безбедност така што децата ќе можат да ги искажат своите потреби, мисли и чувства. Ако некој не сака нешто да сподели со групата, не треба да биде принудуван да го направи тоа. Психолошките работилници можат да се користат за деца од 5 години, па нагоре, со адаптација на возраста на децата. Чекори во реализација на психолошките работилници (Judson, 1983) 1. На прво место е афирмација на членовите на групата постојат многу негативни случувања во секојдневниот живот на лицата под ризик што имаат одраз врз менталното здравје, па афирмацијата ќе значи препознавање и ценење на позитивните квалитети на секој член на групата. 2. Групна доверба, соработка, комуникација (поддржувачката групна атмосфера овозможува доверба во другите, подготвеност да се споделат лични содржини и да се работи на надминување на проблемите). Во таква атмосфера се претпоставува дека секој е рамноправен член на групата (заедницата) и секој има нешто да придонесе за доброто на другите.

66 64 3. Споделување чувства, информации, искуства... Споделувањето со другите го намалува чувството на изолација што, пак, ги задржува луѓето од сочувствување со другите во конфликтни ситуации. Кога има оптимално ниво на афирмација и е воспоставена позитивна групна динамика, тогаш може да се случи споделувањето. И најважниот елемент уживање во животот: радоста е дел од животот, ние треба да го славиме животот без разлика каде и да сме! Важни совети за лидерите на психолошките работилници (Nada Ignjatocic-Savic, 1993, Tunde Kovac-Cerovic, 1993) Децата го искусуваат светот и себеси преку возрасните, па затоа возрасните треба да им помогнат на децата да пораснат заштитувајќи ги него/неа од содржина, настани и слично што тие не можат да ги разберат. Лидерите се како модел за идентификација, поддршка, толеранција, стимулирање самодоверба и секогаш треба да стимулираат креативно изразување и хумор (но, не и исмевање). Не постојат однапред подготвени решенија или точни одговори. Возрасните и децата учествуваат еднакво во активностите на работилницата. Лидерите го почитуваат изразот на негативни чувства, давајќи им време да се изразат, но не прекинувајќи ги со коментари како: не плачи, не вреди да се плаче. Лидерите им помагаат на децата да разберат што чувствуваат тие. На пример: како се чувствувате сега... дали е тоа лутина или гнев... или можеби сте тажни и друго. Лидерите поддржуваат конструктивен израз на тензии. Ова може да се направи преку физичка активност (на пример, игри со трчање, скокање, фрлање и слично) или преку цртање или, пак, преку гласовни игри (гласно, многу тивко, а потоа гласно пеење или врескање или кажување на своето име). Лидерите изразуваат поддршка и среќа кога децата успеваат во нешто (многу е корисно за секоја психолошка работилница да се најде начин да се поддржи секое дете). Ова не треба да биде давање поддршка само за да се даде, туку треба да се базира на вистинското однесување на детето. Материјалите што се направени од децата треба да бидат третирани со почит. Секој направен материјал (на пример, цртежи) треба да се почитува како израз на детските чувства, потреби и мисли (треба да има место каде што групата ќе ги чува нивните материјали). Тие можат да бидат

67 65 искористени како материјали за изложба (родителите, другите деца и возрасни ќе можат да ја посетат оваа изложба и исто така да учествуваат во неа). Лидерите одбираат некаква активност. Кога се одбира активноста, важно е да си ги поставите следниве прашања (Judson, 1983): Што сакам јас да постигнам во оваа група? Како оваа активност е корисна? Дали оваа активност е соодветна за нивото на доверба во групата? Дали има потреба да се адаптира активноста на возраста на групата? И едно од најважните: Дали јас се чувствувам удобно при оваа активност? Пример од психолошка работилница Име на психолошката работилница: Самосвест Цели на работилницата: Aфирмација Совети: Можно е да се најдат позитивни квалитети во секое човечко суштество. Затоа, секое лице може да се афирмира! Прв дел Игри со имиња Внимавајте на моментот на допаѓање и недопаѓање на неговото/нејзиното име. Дозволете им нему/нејзе да користат име што го сакаат тој или таа. Главен дел Цртање автопортрет Можат да постојат негодувања како што се: Јас не знам како да цртам. Осигурете ги дека никој нема да им суди и да ги оценува нивните уметнички способности. Можеби некои од децата би сакале да цртаат нешто друго, дозволете им да го цртаат она што им доаѓа на ум. Завршен дел Портрет од групата Ставете ги сите цртежи на еден ѕид како голема слика од групата. Ова помага во постигнување на позитивна динамика во групата. (Видете: Додаток VII, за мониторинг и евалуација на психолошки работилници.)

68

69 РОДИТЕЛСТВО ВО УСТАНОВИ ЗА СМЕСТУВАЊЕ Дел IV

70

71 69 Родителството игра најважна улога во помагањето на децата да ги разберат и да ги контролираат емоциите, да развијат отпорност и да се поттикнат да воспостават позитивни релации. Начинот на кој што родителите се грижат за своите деца за време на раселувањето игра клучна улога за емотивниот живот и однесувањето на децата. Како резултат на условите во установите за сместување, родителството може да трпи влијание. Улогата да се биде штит помеѓу трауматичните настани и заштитата на своите деца и семејството во целост е многу исцрпувачка за родителите. Разлики во семејните структури Помагателите треба да бидат свесни за разликите во семејните структури. Семејната структура може да се препознае преку три аспекти (Markovic, 2010): 1. Однос родител-дете, ставови за одгледување на децата; 2. Однос маж-жена; 3. Општи ставови кон машко-женските односи. Главните аспекти на традиционалните семејни ставoви се прикажани во следнава табела: ОДНОС РОДИТЕЛ-ДЕТЕ ОДНОС МАЖ-ЖЕНА ОДГОВОРНОСТИ НА МАЖИТЕ ОДГОВОРНОСТИ НА ЖЕНИТЕ Децата треба да ги почитуваат своите родители Жените треба да ги почитуваат своите мажи; Мажите кои не придонесуваат за своето семејство треба да се гледаат како неуспешни мажи и татковци Заштита на своето семејство Дисциплинирање на децата Поправки во домот Обезбедување на неопходни средства за семејството (пари, храна итн.) Негувателка Да остане дома и да се грижи за децата

72 70 Искуства од транзитните центри во Република Македонија Следуваат неколку специфични аспекти забележани во однесувањето на родителите сместени во транзитните центри во Македонија (според податоците добиени од спроведените фокус-групи во рамките на проектот на УНИЦЕФ реализиран во 2016 година). Се забележува дека постојат разлики во родителството согласно полот, што ја определува структурата на семејните релации како традиционална. Треба да се напомене дека трауматичните искуства на родителите неминовно имаат одраз врз нивното ментално здравје, што се рефлектира врз нивната улога како родител. Жени Мажи Постои недостиг на мотивација за спроведување на улогата на родител. Се забележува занемарување на децата. Доколку имаат постара ќерка ѝ ги пренесуваат сите обврски за грижата на семејството. Доколку тоа не е случај, тогаш мајките ги вршат сите активности поврзани со семејниот живот. Се забележуваат агресија, депресија, недостиг на животна мотивација. Жените без сопруг или роднини се изложени на голем ризик, но оние со сопруг и семејство можат да бидат изложени на семејно насилство. Перцепцијата на помагателитее дека постои отсуство на улогата на таткото ; главно татковците не се вклучени во процесот на родителство. Неможноста да обезбедат средства за живот и безбедност за себеси и за своите семејства кај мажите предизвикува појава на агресија или депресија. Се забележува здодевност поради недостиг на активности. Пожелно е да бидат вклучени во некакви активности што ќе направат да се чувствуваат ангажирано и корисно. Помагателите треба да ја препознаат природата на структурата на семејството и согласно семејната структура да ја приспособат психосоцијалната поддршка за членовите на семејството (децата, мајката, таткото, роднините итн.).

73 71 Совети за помагателите: Почитувајте ја воспоставената семејна структура. Семејната структура што им дава поддршка на членовите на семејството е како нивен столб! Бидете свесен/а за културните разлики во системот на семејната структура! Споредбата на семејните релации (оние што вие ги практикувате во вашата култура во поглед на вашето семејство со оние на семејствата во ризик) нема да им помогне на родителите кои се лица под ризик, во подобрување на нивната родителска улога! Обидете се да не ги обвинувате родителите колку и да ви изгледаат неодговорно! Превенција и интервенција на менталното здравје не значат трансформација на семејната структура! Индивидуалноста и интегритетот на родителот (мајка/татко) или негувателот Многу е важно да се даде поддршка на родителот/негувателот како на личност, не само како на родител/негувател. За децата е многу важно и тоа дека родителите /негувателите се грижат и за себеси.

74 72 Општата манифестација на реакциите на возрасните (родителите/ негувателите) во установите за сместување е прикажана во табелата подолу. Депресија Комуникациски проблеми Емоционална попустливост Недостиг на интерес Тагување Традиционализам Здравствени проблеми Рамнодушност Смрзнување Физичка агресија Нетолеранција Иритабилност Самоубиствени намери и самоповредување Потреба за излез од ситуацијата, чувство на без излезност Страв Психоматски болести Ограничени способности и мотивација за секојдневни задачи, многу луѓе се откажуваат од чистење и средување на нивните животни простори и одржувањето на личната хигиена Бес, фрустрација, лошо однесување Неодговорност Занемарување на децата Нарушено спиење Избегнување Хистерија Несигурност за иднината Семејно насилство Злоупотреба на децата Вербална агресија (Видете го Додаток VIII, за дијагностицирање на нарушувањето на менталното здравје на возрасните и евалуација на психотерапевтскиот процес.) Сите презентирани манифестации на реакциите на родителите можат да ги онеспособат родителите да обезбедат адекватна грижа за сопствените деца. Поддршка за родителите/ негувателите (WHO, UNHCR, 1996) Кога родителите/негователите ќе добијат поддршка да се грижат за себе, ќе се чувствуваат подобро и ќе бидат поефикасни родители/негуватели. Кога родителите/негувателите се ментално и физички здрави, тие се во можност да влијаат позитивно врз ментално здравје и општата благосостојба на децата.

75 73 Како да ги поддржувате родителите /негователите да се грижат за себеси? Пожелно е да се формираат групи мајки (татковци) каде што преку практични активности ќе бидат стимулирани капацитетите за градење и одржување на позитивните релации (на пример, со пријателите, семејството, помагателите). Воспоставувањето поддршка помеѓу лицата под ризик е особено корисно и потребно за време на тешките околности. Групи за помош и поддршка можат да бидат корисни за воведување на психолошкото образование, каде што лицата во ризик ќе можат да ги препознаат симптомите на стрес, да разберат што ги предизвикува и да научат стратегии на справување со нив (видете Додаток IX). Од многу голема важност за унапредување и превенција на менталното здравје е да се стимулираат лицата под ризик да ги развиваат, одржуваат или споделуваат личните интереси со другите (на пример: читање, цртање, пеење, некои занаетчиски вештини итн.). Родителите/негувателите како едукатори Поттикнувањето на нормалниот психофизички и социјален развој на децата, како и овозможувањето на соодветна едукацијата се основните задачи на возрасните (родителите/ негувателите)! Родителите/негувателите треба да бидат поддржани и стимулирани да бидат подучувачи на своите деца! Татковци (негуватели) Помагателите наидуваат на големи тешкотии при давањето на психосоцијална поддршка на татковците бидејќи, според традиционалната улога на таткото во семејството, таткото е оној што треба да се грижи и да обезбеди средства за семејството, а не тој да прима помош. Во контекст на животот во установи за сместување, обезбедувањето добра е многу тешко да се постигне, така што татковците често се чувствуваат неуспешно.

76 74 Совети за помагателите за тоа како да им дадат поддршка на татковците (негувателите): Покажете дека ги цените нивните напори во врска со она што го направиле и што сè уште го прават за да ги заштитат своите семејства во многу тешки животни околности. Обидете се да не им судите, туку да покажете почит и разбирање. Почитувајте ја семејната хиерархија; при укажување помош на семејството, направете консултации со таткото за состојбата на семејството. Мајки (негувателки) Во однос на традиционалниот семеен систем, мајките се оние што остануваат во домот, водејќи грижа за децата за спремање храна, перење, чистење и сл. Овие активности се остваруваат со тешкотии во установи за сместување поради реалните ограничувачки можности (недостиг на простор, машини за перење, шпорети и сл.). Совети за помагателите за тоа како да им дадат поддршка на мајките (негувателките): Покажете дека ги вреднувате нивните напори да обезбедат основни услови за, колку што е можно повеќе, нормален живот на нивните семејства; Организирајте група за мајки со цел да се обезбедува поддршка и да се споделуваат информации за начините на стимулирање на психофизичкиот и социјалниот развој на детето. Организирајте групи жени, каде што ќе се дискутира за родовите прашања низ призмата на човековите права што се специфични за жените и девојките со што ќе работи на зајакнување на улогата на жената.

77 75 Поддршка на мајките со доенчиња на коишто им е потребна посебна помош Ако мајката е исцрпена или депресивна поради ситуацијата во која што се наоѓа, помагателите можат да одлучат дека е потребно да организираат дополнителна поддршка за мајката и доенчето. Еве неколку начини за обезбедување поддршка: Организирање на домашни посети за да се овозможи мајката и детето да добиваат континуирана поддршка. Посетите можат да се намалуваат постепено како што мајката ќе почне да се чувствува подобро; Создавање можност роднини, соседи или други жени кои се сами да помагаат во секојдневното згрижување на мајката и детето; Лицата кои остваруваат домашни посети од овој вид треба да имаат предвид дека повторно може да дојде до влошување на состојбата на мајката и детето и да бидат подготвени да дадат навремена помош. Во екстремни случаи, може да биде потребно детето и мајката да се преместат на место каде што тие можат да бидат згрижени адекватно. Мајката и детето не смеат да бидат раздвоени (WHO, UNHCR, 1996). Поддршка на родителите (негувателите) за стимулирање на развојот на доенчиња (0-2 години) Најважен аспект од развојот на доенчињата е поттикнувањето на сензомоторниот систем. Целта на стимулацијата на сензомоторниот систем е 1) да се овозможи здрав и непречен психофизички развој и 2) го охрабрува бебето да стапи во контакт со мајката/таткото или негувателот. И на мајката/таткото (негувателот) и на детето им одговара контактот што го воспоставуваат. Нивната врска станува посилна. Родителот/негувателот може да го види непосредниот позитивен резултат, напредокот во развојот на бебето. Родителот/негувателот е задоволен, па бебето сака да направи повеќе. Ова приврзување кон родителот/негувателот е еден од најважните чекори во детскиот развој. Од ова рано искуство на љубов и доверба, децата ги учат комуникациските вештини што ќе ги користат понатаму во животот.

78 76 Стимулирање значи активно охрабрување на доенчињата да ги користат: нивните сетила (вид, слух итн.) на пример: родителите/негувателите можат да играат со нивните доенчиња со безбедни предмети што произведуваат различни звуци, нивните моторни способности (вештини во движење) на пример: да фатат некои предмети, да стават предмети од едно на друго место, нивните способности да учат и да решаваат проблеми на пример: да ставаат различни предмети во различни дупки за да ги разберат нивниот концепт, нивната форма и нивната големина, нивните способности да комуницираат со други. Начини да се стимулира говорот Родителот/негувателот може да го прави следното за да помогне во стимулирањето на говорот: Да му зборува на доенчето додека го дои или храни со лажица, цуцла... Таа/тој треба да одржува контакт со очите и да му зборува додека го негува. Да го стави доенчето во скутот или да го држи пред себе додека зборува. Треба да зборува за околината или за тоа што прави таа. Треба да му кажува на доенчето каде оди и каде се движи (WHO, UNHCR, 1996). Помагателите можат да го прават следното: Да им помагаат на семејствата да направат или да најдат неколку едноставни играчки и да ги охрабрат родителот/негувателот и детето да играат заедно во кратки периоди секој ден. Да викнат постари деца или роднини да играат или да го стимулираат бебето користејќи ги играчките што им се при рака. Да направат играчки од достапни материјали. Правењето играчки може да биде поинаков начин на вклучувањето на родителот во негата на детето. Народните приказни и песни секогаш треба да бидат дел од активностите со детето.

79 77 Поддршка на родителите (негувателите) да ги стимулираат децата од предучилишна возраст (2-6 години) Децата од предучилишна возраст разбираат дека јазикот и зборовите се за комуницирање. За време на предучилишната воз раст тие трошат многу енергија вежбајќи и усовршувајќи зборови што учат како да ги користат. Ова е период кога децата можат многу лесно да научат нови јазици. Многу е важно да се поддржуваат родителите/негувателите да продолжат да издвојуваат одредено време за да зборуваат со децата лице во лице и да ги слушаат, дури и да го прават тоа само неколку минути во текот на денот. Дневните рутински активности можат да бидат оправдување за родителите/негувателите, но овие дневни рутини можат да бидат корисни за одржување и зајакнување на врската родител/негувател-дете. Помагателите можат да ги поддржуваат родителите/негувателите да разговараат со своите деца додека ги прават нивните дневни активности, тие можат да запеат некои традиционални песни, да раскажуваат приказни од нивната татковина итн. Просторот е нешто што го нема доволно во установите за сместување, а во овој период (од 3 до 6 години) физичките активности се најважни. Значи, родителите/негувателите треба да бидат поддржувани да поминуваат одредено време со нивните деца во дворот од установата (таму каде што се чувствуваат безбедно). Постарите браќа/сестри можат да бидат охрабрени да си играат со нивните помлади браќа/сестри. Родителите/негувателите можат да бидат охрабрени да прават играчки за своите деца (играчките можат да бидат направени од хартија, дрво, платно итн.). Симболичките игри се многу важни за психосоцијалниот и сексуалниот развој на децата на оваа возраст. Најважната сугестија за помагателите да играат колку што е можно повеќе со децата. Да го користат секој материјал што е безбеден за правење играчки, на пример може да се користи вода за произведување звуци, правење балони од вода и сапун во летниот период...

80 78 Поддршка на родителите/ негувателите во стимулирање на децата од училишна возраст (6-12 години) Родителите/негувателите треба да ги поддржуваат своите деца да поминуваат повеќе време со другите деца и да ги оставаат да си играат колку што е можно повеќе. Играњето е начин на релаксација и интеракција со другите деца заради забава и задоволство. Тоа бара многу мала вклученост на возрасните. Исто така е ефикасен начин за развивање на физички, ментални, емоционални и социјални вештини. Татковците (или другите мажи) можат да бидат стимулирани да ги научат децата како да играат фудбал или други спортови. Исто така, ако знаат да свират на некој инструмент, можат да ги научат и децата на тоа. Децата можат да ги искажуваат своите чувства преку цртање, боење, правење предмети или други активности. Важно е да се поддржуваат родителите да користат приказни за во функција на едукација на децата. Помагателите можат да ги поддржуваат родителите да кажуваат приказни познати и значајни за нивната култура и да зборуваат за значењето на приказната, за главните ликови и за тоа што е добро да се извлече како животна поука. Забелешка: Помагателите можат да користат техники за раскажување приказни за да го подобрат односот родител/негувател-дете. Раскажувањето преку метафора е безбеден начин децата да зборуваат за нивните чувства и за тоа што им се случило во однос на некој вознемирувачки настан. Техниката за раскажување приказни при третман на симптоми на нарушено менталното здравје кај децата треба да биде применувана од страна на обучени психолози. Поддршка на родителите/ негувателите во стимулирање на развојот на млади луѓе (12-18 години) Главните проблеми на младите од оваа возрасна група се однесуваат на одвојувањето од нивните семејства и стекнувањето независност. За нивниот развој од особена важност е тие да вежбаат вештини на комуникација со други млади луѓе од иста возраст.

81 79 Оваа возрасна група постепено учи како да ја преземе улогата на возрасен во нивните заедници и општеството. Преминот од детството до зрелост е витално за здравиот развој. Младите луѓе на оваа возраст треба да постигнат ниво на независност од нивните родители/негуватели, но експериментирањето да се биде независен понекогаш може да доведе до употреба на некои супстанции, пушење цигари и можеби проблематично однесување. Условите во установите за сместување не се стимулативни ситуации за психофизичкиот и социјалниот развој на оваа возрасна група. Условите за живот на лицата кои се погодени од кризна состојба доведуваат до следното: Младите луѓе се предвремено одвоени од семејствата, поради принудните движења или сиромаштијата; Улогите на младите луѓе во заедницата и самата заедница можат да се сменат; Потребите на семејството можат да ги натераат младите луѓе да влезат во улога на возрасни порано отколку што е вообичаено. Родителите/негувателите на оваа возрасна група треба да бидат стимулирани да: Ги поттикнуваат своите деца да се дружат со млади на нивна возраст со цел да ги развиваат комуникациските и социјалните вештини; Ги стимулираат да ги задржат контактите со членовите на своето потесно и пошироко семејство; Ги поттикнуваат да продолжат со формална и неформална едукација; Бидат потолерантни и да не отсуствува нивната поддршка во услови на манифестирање на социјално непожелно однесување. Помагателите е пожелно да: Формираат групи, клубови на млади од оваа возраст каде што тие ќе можат да стекнуваат нови знаења и вештини и ќе бидат во можност да ги споделуваат своите интереси од областа на забавата, науката, спортот и сл.; Обезбедат вклучување на младите во волонтерски активности, со што ќе се зајакне чувството на општествена корисност и општествено признание.

82 80 Референции Agic, B., McKenzie, K.,Tuck, A.,Antwi, M. (2016). Supporting the Mental Health of Refugees to Canada. Mental Health Commission of Canada. Bhugra, D., Jones, P. (2001). Migration and mental illness. Advances in Psychiatric Treatment, May, 7 (3) ; DOI: / apt Blom, R.(2006). The Handbook of Gestalt. Play Therapy Practical Guidelines for Child Therapists. London and Philadelphia: Jessica Kingsley Publishers. Budosan, B. (2014). Assistance to Syrian refugees in Turkey. Consultancy Report > Malteser International. Gormly, A.,Brodzinski, D.(1990). Lifespan human development. SanDiego, California: Harcourt Brace College. Hassan, G., Kirmayer, L.J., Mekki Berrada, A., Quosh, C., el Chammay, R., Deville-Stoetzel, J.B., Youssef, A., Jefee-Bahloul, H., Barkeel- Oteo, A., Coutts, A., Song, S. & Ventevogel, P. (2015). Culture, Context and the Mental Health and Psychosocial Wellbeing of Syrians: A Review for Mental Health and Psychosocial Support staff working with Syrians Affected by Armed Conflict. Geneva: UNHCR. Herman, J. (1992).Trauma and Recovery. M. D. New York: Basic Books. Herman_Trauma-and-Recovery.pdf. Husain, S.R., Holcomb, W.R. (1993). Manual for the Treatment of Traumatized Children and Adolescents. Columbia, USA: University of Missouri. Husain, S.R., Nair, J., Holcomb, W., Reid, J.C., Vargas, V. (1998). Stress reactions of children and adolescents in war and siege conditions. American Journal of Psychiatry, 155: IASC Reference Group for Mental Health and Psychosocial Support in Emergency Settings. (2010). Mental Health and Psychosocial

83 Support in Humanitarian Emergencies: What Should Humanitarian Health Actors Know? Geneva: IASC. humanitarian_health_actors_should_know.pdf. Ignjatović-Savić, N. (1993). Čuvari osmeha 1. Psihološke radionice za podsticanje razvoja dece (a i odraslih). Beograd. Inter-Agency Standing Committee (IASC) (2007). IASC Guidelines on Mental Health and Psychosocial Support in Emergency Settings. Geneva: IASC. Inter-Agency Standing Committee (IASC) (2008). Mental Health and Psychosocial Support: Checklist for Field Use. Geneva: IASC. and_guidance/checklist_for_field_use_iasc_mhpss-en.pdf. International Federation Reference Centre for Psychosocial Support and International Federation of Red Cross and Red Crescent Societies. (2009). Community-based Psychosocial Support. Participant s book, Paramedia International Medical Corps. (2016). Rapid Mental Health and Psychosocial Support Assessment: Needs, Services, and Recommendations for Support To Refugees, Asylum Seekers, and Migrants in Northern and Central Greece. Washington DC: International Medical Corps. Judson, S. (1983). A Manual on Nonviolence and Children. Philadelphia, Pennsylvania 19102: Friends Peace Committee. Kirmayer, L.J., Narasiah, L., Muniz, M., Rashid, M., Ryder, A., Guzder, J.(2011). Common mental health problems in immigrants and refugees: General approach to the patient in primary care. Canadian Medical Association Journal, 183(12). Kovać-Cerović, T. (1993). Igrom do spoznaje. Prirucnik za radionice zadecu od 7 do 14 godina. Beograd. Levin, R.J. (2001). Children s Reactions To Stress. stress.pdf. Lovelock, H., Rebecca M.R. & Murphy, K. (2010). Evidence-based Psychological Interventions in the Treatment of Mental Disorders: A Literature Review. Third edition. Australian Psychological Society. Markovic, M. (2010). Political Attitude and Personality in a Democratic Society. The Western Balkans Policy Review, Vol. 1, Issue 1, Jan/Jun. Prishtina: Kosovo Public Policy Center. 81

84 82 Mental Health of the refugees. (1996). WHO and UNHCR. Migrant & Refugee Young People Negotiating Adolescence in Australia. Carlton VIC 3054: Centre for Multicultural Youth. Negotiating%20Adolescence%20in%20Australia_0.pdf. NSW Refugee Health Service Working with Refugees, A guide for Social Workers. (2004). Sydney Australia. Refugees-Social-Worker-Guide.pdf. Oaklander, V. (1997). The Therapeutic Process With Children and Adolescents. Gestalt Review, 1(4): Priebe, S., Giacco, D., El-Nagib, R. (2016). Public health aspects of mental health among migrants and refugees: a review of the evidence on mental health care for refugees, asylum seekers and irregular migrants in them WHO European Region. Copenhagen: WHO Regional Office for Europe [Health Evidence Network (HEN) Synthesis Report 47]. Psychological First Aid An Australian guide to supporting people affected by disaster. (2013). Australian Red Cross & Australian Psychology Society. Refugee Services Toolkit (RST). National Child Traumatic Stress Network Center. Scholz, N. (2016). The public health dimension of the European migrant crisis. European Parliamentary Research Service. BRIE/2016/573908/EPRS_BRI(2016)573908_EN.pdf. Shanahan, F., Cheilleachair, R.N. (2015). Prioritising psychosocial support for people affected by Ebola in Sierra Leone. Sirin, S.R., Rogers-Sirin, L. (2015). The educational and mental health needs of Syrian Refugee Children. Washington DC: Migration policy Institute. Smith, P. (2014). Mental Health Care in Settings Where Mental Health Resources Are Limited: An Easy-Reference Guidebook for Healthcare Providers in Developed and Developing Countries. Bloomington: Archway Publishing. The public health dimension of the European migrant crisis. (2016). European Parliament.

85 83 UNHCR, IOM and MHPSS. (2015). Mental Health and Psychosocial Support for Refugees, Asylum Seekers and Migrants on the Move in Europe. А multi-agency guidance note health_facts/en/index3.html. supporting-grieving-child/reassuring-children

86