Садирет Речи. Односи меѓу родители и деца во правниот систем на Република. Македонија

Transcription

1 УНИВЕРЗИТЕТ СВ. КЛИМЕНТ ОХРИДСКИ - БИТОЛА ПРАВЕН ФАКУЛТЕТ КИЧЕВО Садирет Речи Односи меѓу родители и деца во правниот систем на Република Македонија (магистерски труд) Кичево,2017

2 Ментор: Доц. д-р / Саша Дукоски Членови на комисија: 1. Проф. д-р / 2. Проф. д-р / НАУЧНА ОБЛАСТ: Граѓанско право 2

3 3

4 ИЗЈАВА Од кандидатот Изјавувам дека при изработката на магистерскиот труд ги почитував позитивните законски прописи на Република Македонија од областа на заштитата на интелектуалната сопственост и не користев реченици или делови од трудови на други автори без да ги почитувам методолошките стандарди и соодветниот стил на цитирање. Изјавата ја давам под полна морална, материјална и кривична одговорност. Изјавил: 4

5 5

6 Абстракт Општа цел на ова магистерска работа е анализа на законите и прописите поврзани со семејството и нејзините членови односно родителите и децата. Како прв и основен закон кој ја уредува оваа материја е Законот за семејство кој ги уредува односите внатре во семејството како и правата и должностите на членовите на семејството. Со ова магистерска работа сака да се дојде до сознание колку граѓаните се запознаени со правните регулативи на семејството, а со самото истражување врз граѓаните да се донесе заклучок за обемот на незапознаеност. Притоа целта е да се превземаат чекори кои ќе овозможат подобрување на информираноста кај населението односно кај семејствата за целата правна рамка во делот на семејното право односно во врска со правилата, правата и обврските на сите членови во семејството. Семејството е многу важен елемент во животот на секој човек, затоа секое злоупотребување или секој проблем внатре во семејството би влиајел многу лошо не само внатре во тоа семејство туку и во пошироката јавност. Клучни зборови: семејство, родители, деца, права и обврски, злоупотребување, поширока јавност. 6

7 7

8 Abstract: General purpose of this master' s work is the analysis of laws and regulations related to the family and its members or parents and children. As a first and basic law that regulates this matter is the Family Law which regulates the relations within the family and the rights and duties of the family members. This magisterial work wants to achieve the realization how much the citizens are informed with the legal regulation of family and with the research on the citizens to adopt a conclusion on the extent of ignorance. While the aim is to take steps that will enable the improvement of awareness among the population and the families about the legal framework in the area of family law or about the rules, rights and obligations of all members of the family. Family is a very important element in the life of every person, because every abuse or every problem inside the family would affect very bad not only inside that family but also the general public. Keywords: family, parents, children, rights and obligations, abuse, general public. 8

9 9

10 СОДРЖИНА: ВОВЕД Родителски права низ историјата Родителските права во римското право Родителските права во Република Македонија пред осамостојувањето Родителските права во Република Македонија после осамостојувањето Граѓанско правни односи во семејното право Бракот и брачното право Начела на брачното право Услови за склучување на брак Суштествени услови за склучување на брак Дозвола за склучување на брак Постапка за давање дозвола за склучување на брак Престанок на бракот Родителско право Поим и предмет на родителското право Родителско право и родителски однос Содржината на родителското право Права и должности на родителите и децата Правото на издржување, одгледување, воспитување и школување Правата на децата да живеат со своите родители Право на застапување Самостојност на малолетникот Правата и должностите во сферата на имотните односи Засновање на односи меѓу родители и деца Вршење на родителското право Вршење на родителското право кога бракот е разведен Вршење на родителското право во други случаи

11 3.6 Надзор над вршењето на родителското право Ограничување на родителското право Одземање на родителското право Престанок и продолжување на родителското право Престанок на родителското право Продолжување на родителското право Постапка за одземање и враќање на родителските права Предмет на постапката Поведување на постапката Тек на постапката Решение Постапка за продолжување на родителското право по полнолетството Предмет на постапката Поведување на постапката Тек на постапката Решение Утврдување на татковство и мајчинство Оспорување на татковство и мајчинство Спорови за утврдување и оспорување татковство и мајчинство и доверување на деца на чување и воспитување Засновување родителски однос со посвојување Поим и видови на посвојување Услови за посвојување Согласна изјава на странките учесници во засновање на посвојувањето Постапка за посвојување Права и должности на посвоителот и на посвоеникот Престанок на посвојувањето Права и должности на родителите спрема децата Права и должности на децата спрема родителите Издржување на децата во семејството

12 Старателството како институт Историски развиток на старателството Старателството во нашиот правен систем Старателство над малолетни лица Имотните односи на родителите и децата Правото на социјална заштита Право на сместување во установа за социјална заштита Парична помош на лице кое до 18 годишна вораст имало статус на дете без родителска грижа Слабости на системот на социјална заштита ЕМПИРИСКО ИСТРАЖУВАЊЕ Вовед во истражувањето и поставување работни хипотези Користени методологии при спроведување на истражувањето Структура на прашалниците Истражување за запознаеноста на граѓаните со семејната регулатива и семејните права и обврски во Р.М Анализа на добиените резултати од истражувањето Препораки ПРИЛОЗИ Заклучок КОРИСТЕНА ЛИТЕРАТУРА

13 13

14 ВОВЕД Семејството има многу значајна улога во целото општествено опкружување, и во животот на секој човек. Како важен елемент во овој дел се и бракот и брачната заедница кои сите заедно се уредени во нашето законодавство, и тоа во Законот за семејството.така, според основните одредби од законот семејството претставува животна заедница на родители и деца и други роднини ако тие живеат во заедничко домаќинство како и со посвојување. Самите односи во семејството се засноваат врз начелата на рамноправност, заемно почитување, меѓусебно помагање и издржување како и заштита на интересите на малолетните деца. Семејството пред се своите темели ги поставува со склучувањето на бракот помеѓу двајца сопружници, кое се јавува во голем број на разновидни семејства карактеристични за секоја свера на општеството. Во нашите општества застапена е граѓанската форма на бракот склучен пред претставниците на државните органи, но тоа не значи дека тоа е така и во другите делови во сверата на едно општество. Може да се каже дека семејството претставува основна клетка од која е изградено општеството, т,е со самото создавање на потомци воедно се создава и можноста за создавање на едно општество, кое како такво во себе содржи и низа на разновидни функции кои ги вршат самите личности кои припаѓаат тука, односно имаат потполно право да избираат за нивниот доживотен сопатник, за нивната брачна локација и слично. Секоја држава е должна да му обезбедува посебна грижа и заштита на семејството, така што правните односи во бракот, семејството и вонбрачната заедница треба да бидат уредени со закони и други правни прописи. Родителското право како дел од семејното право нормативно ги регулира односите кои произлегуваат од родителскиот однос кој настанува со раѓањето на децата.родителите имаат право и должност да се грижат за воспитување и издржување на своите малолетни деца, а децата истотака, се должни да им обезбедат грижа на своите стари и изнемоштени родители. 14

15 Републиката исто така им обезбедува посебна грижа и заштита на децата кои се без родители како и децата без родителската грижа.грижата на децата како дел од интерес на самата држава, истотака предвидува како одземање на родителските права и должности поради злоупотреба и занемарување на децата, така и злоупотреба и враќање на истите и за сите овие е предвидена посебна вонпранична постапка. Како што имам наведено и во самиот старт, во РМ целата оваа материја во врска со семејството и односите внатре во семејството е уреден со Законот за семејство, но освен овој закон се користат и други закони како на пр. Законот за вонпарнична постапка како и некои конвенции во кои се регулирани правата на децата. Во тие конвенции исто така се регулирани односите помеѓу родителите и децата во случај кога детето е одвоено од едниот или од двата родители, во кои е наведено дека детето има право да одржува лични контакти со своите родители, освен во случај на повреда на неговите интереси. Освен разгледувањето на правната рамка со овој магистерски труд ќе биде анализирана и информираноста на населението преку анкетен прашалник за правата и обврските на родителите и децата како и за односите кои настануваат во вонбрачната заедница, односите со посвојувањето на малолетните деца, старателството на децата и сл. 15

16 16

17 17

18 Родителски права низ историјата За да може полесно да се сфати развојот, карактеристиките и основните начела на нашето родителско право потребно е да се знаат корените на тоа право, односно да се гледа како, и кога настанала тоа право т.е од неговите почетоци во историјата. Самиот поим на родителското право во нашата земја, и во современиот свет воопшто, за разлика од концепцијата на римското право има претрпено многу измени во својата суштина. Тогаш, не постоело родителско право како збир на правни правила, според кои и таткото и мајката еднакво биле овластени и задолжени да се грижат околу одгледувањето и воспитувањето на своите деца, а била позната татковската власт која се нарекувала власт на pater familias спрема децата што се раѓале во семејството. Родителските права гледано низ историјата т.е регулацијата на односите помеѓу родителите и децата низ вековите трпела динамични промени во периодот на настанување на римското право, преку средниот век па се до денешната современа правна теорија и практика. 1.1 Родителските права во римското право Во римското право не постоел современ кодекс на правила и норми со кои би се регулирале односите кои настануваат помеѓу родителите и децата. Карактеристично за овој период е тоа што во правниот систем на римското право постоела нерамноправност помеѓу мајката и таткото во однос на чувањето, негата и воспитувањето на децата, определувањето на нивното лично име и други права кои произлегуваат од нивниот однос, при што овој период е познат во теоријата како власт pater familias спрема децата родени во семејството. Кон средината на XIX век, со развојот на општеството и пред се хуманизацијата н општествените односи доаѓа до промена во поглед на односот на родителите, при што значително се зголемуваат правата на мајката во однос на чувањето, воспитувањето и издржувањето на децата кои се родени во семејството. 18

19 Ваквото право поконкретно се појавило во времето на Јустинијан каде се јавуваат и првите облици на родителско право: поблагата, patria potestas оставила место и за правата на мајката, како и за правата на детето. 1 Во најстаро време, за засновањето на patria potestas врз децата родени во семејството се барало да постојат два услови: Се барало детето да е родено од жена која била во брак со pater familias или со машки член од неговиот domus. Се барало pater familias да го прифати детето родено во рамките на неговиот domus како член на своето семејство. Децата кои не биле родени од жена во брак или кои не биле прифатени од страна на pater familias, можело да бидат отфрлени и така осудени на пропаст. По волјата на pater familias, во неговото семејство можело да бидат вклучени и некои лица родени надвор од составот на семејството. Во римското право, односите во семејството биле регулирани така што на правата на таткото им се спротиставувале правата на децата, т.е положбата на pater familias, во семејството повеќе не била положба на лице кое што има права, а положбата на децата не била положба на лица кои имале само должности. Значи, оттогаш и таткото и децата имале заемни права и обврски, така што таткото имал право да бара почитување и одржување на дисциплината во домот, право да го воспитува децата и да учестува во изборот на нивното занимање, да ги советува во изборот при склучување на брак, да му одредува тутор и старател како и да бара нивна издршка во моментот кога тој самиот не бил способен за тоа. Додека пак децата, имале право да бидат одгледувани и воспитувани, да добијат мираз во моментот на склучување на брак, да бараат нивниот татко да биде прогласен за расипник доколку го загрозувал опстанокот и економскиот просперитет на семејството со прекумерно и неразумно трошење да добијат наследство по смртта на таткото. 1 Иво Пухан, Мирјана Поленак-Аќимовска, Римско право, Скопје, 2008 год., 19

20 1.2 Родителските права во Република Македонија пред осамостојувањето Од создавањето на предвоена Југославија до 1941 година, односно до завршетокот на Народноослободителната војна и создавањето на Нова Југославија, родителското право речиси останало неизменето на сите познати шест правни подрачја што дотогаш постоеле. Родителското право, како дел на семејното право, а во рамките на граѓанското право на предвоена Југославија во основа ги имало сите карактеристики што ги имал граѓанското право. Во тоа време како основни карактеристики во делот на родителското право биле: ставањето на преден план интересите на таткото при уредувањето на односите меѓу родителите и децата односно постоење на таканаречената татковска власт; нерамноправната положба на мајката во однос на нејзините деца; нерамноправната положба на децата родени во брак и надвор од бракот; како и нерамноправната положба на машките и женските деца. Со создавањето на Нова Југославија се направиле многу измени како во правото општо, така и во делот на семејното право а поточно и во родителското право. Така, како прва промена била еднаквоста на родителите спрема децата односно тоа дека мајката и таткото имаат еднакви права и должности спрема детето. Освен ова промена во тоа време се направиле и многу други измени на законите и законските акти. Се направиле измени во делот на положбата на децата родени во брак и надвор од бракот така што се воведе рамноправност меѓу истите. Исто така од голема важност била ставањето на интересите на децата во преден план како и посебната заштита на малолетните деца од страна на општествената заедница како уставни начела. Родителското право го вршеле родителите првенствено во интерес на децата, а општествената заедница им давала заштита на малолетните деца секогаш кога тоа го барале интересите на децата. 2 2 Миле Хаџивасилев, Семејно право, Скопје

21 1.3 Родителските права во Република Македонија после осамостојувањето Во поглед на регулирањето на правата и обврските на родителите и децата за време на создавањето на поранешната држава СФР Југославија како и СРМ како нејзин дел познато е од порано дека, имало драстични промени така што била постигната целосна рамноправност помеѓу мајката и таткото спрема нивните деца, при што се изедначувале децата родени во бракот и децата кои биле родени надвор од бракот. Со самостојувањето на Република Македонија и донесувањето на Уставот, во членот 40 од истиот се регулирани темелните начела кои се однесуваат на семејството, вклучувајќи ги тука и односите помеѓу родителите и децата, а тие се: Републиката му обезбедува посебна грижа и заштита на семејството; Правните односи во семејството, бракот и вонбрачната заедница се уредуваат со закон; Родителите имат право и должност да се грижат за издржување и воспитување на нивните деца; Децата се должни да се грижат за старите и изнемоштени родители; Републиката им обезбедува посебна грижа и заштита на децата кои останале без родители и без родителска грижа. 3 Врз основа на одредбите на Уставот на РМ, Собранието на РМ го донесе и Законот за семејство во 1992 година, со кој во целост се регулирани сите семејно-правни односи, а пред сé бракот, односите помеѓу родителите и децата, посвојувањето и старателството. Според овој закон, како и според правната теорија и практика, односите помеѓу родителите и децата се темелат на овие принципи и начела: Посебна заштита на малолетни деца-според која родителските права се вршат исклучиво и во интерес на децата; Подигање и оспособување на децата-со цел да станат корисни членови на општеството, при што родителите се грижат за школување и за оспособување на нивните деца со цел да се оспособат за самостоен живот по стекнување на полнолетството; 3 Устав на Република Македонија 1991 година, чл.40 21

22 Мајката и таткото се рамноправни во вршење на правата и должностите спрема нивните деца-овој принцип значи дека мајката и таткото заеднички одлучуваат во поглед на правата и обврските на нивните деца (како што е на пример одлуката по однос на личното име на детето); Изедначување на правата на децата родени во брак и на децата родени надвор од бракот. Како правен основ за засновање на односи помеѓу родители и деца, нашето законодавство ги предвидува следниве околности, односно факти: раѓање на деца од родители кои се во брак како и надвор од бракот и посвојување на туѓо малолетно дете. 4 4 Арсе Петрески, Семејно право, Кичево

23 23

24 Граѓанско правни односи во семејното право 2.1 Бракот и брачното право Односите внатре во семејството како и регулирањето на бракот и брачната заедница се предмет кој во законодавството на Република Македонија е уреден со Законот за семејство. Според нивните одредби на овој закон: Семејството е животна заедница на родители и деца и други роднини ако живеат во заедничко домаќинство. Семејството настанува со раѓање на деца и со посвојување. Односите во семејството се засноваат врз рамноправност, заемно почитување, меѓусебно помагање и издржување и заштита на интересите на малолетните деца. 5 Бракот е со закон уредена заедница на живот на маж и жена во која се остваруваат интересите на двете брачни партнери, на семејството и на општеството. Се смета дека бракот спаѓа меѓу најстарите институции низ која се одвивало и се одвива заедничкото живеење на луѓето како два спротивни пола, заради задоволувањето меѓу другото, и на едната од основните функции на човекот, односно репродукцијата на човечкиот род. Ова дотолку повеќе што не може да се замисли постоењето на човечкиот род без животна заедница на маж и жена. Но, бракот како заедничко живеење на луѓето, како спротивни полови, не претставува само биолошка заедница на маж и жена, туку напротив тој се јавува истовремено и како емотивна, психолошка, стопанска, правна и уште каква не друга заедница, во која се одвивал и се одвива, некогаш повеќе некогаш помалку, речиси, севкупниот индивидуален, заеднички и колективен живот на определена групација на луѓе (генс, племе, семејство). 6 Од сето ова можеме да разбериме дека содржината на бракот е мошне, сложена. Затоа, без да се навлегува подлабоко во комплексноста на односите помеѓу лицата што живееле и што живеат во една брачна заедница, може да се констатира дека бракот, без оглед на неговата форма низ вековите, се јавувал и се јавува како една општествена институција во која се уредени меѓусебните односи меѓу луѓето заради задоволување односно заради остварување на биолошката репродукција на човештвото воопшто. 5 Закон за семејство, Службен весник бр.80/ година, чл Миле Хаџивасилев, Семејно право, Скопје, 1990 год. 24

25 Брачното право претставува најзначаен дел на семејното право, кое ги регулира односно проучува бракот и односите што настануваат меѓу брачните другари со склучување на брак. Во таа смисла, брачното право како позитивно право, претставува збир на правни норми со кои се уредува склучувањето на бракот т.е условите и формата за склучување на полноважен брак и односите што настануваат меѓу брачните другари, било тие да се од личен или од имотен карактер, како и условите и начинот на престанокот на бракот, заедно со последиците сврзани со престанокот на бракот. Додека пак, брачното право како научна дисциплина ги проучува како правните норми што ги регулираат бракот и односите во бракот, така и односите што меѓу брачните другари фактички се одвиваат низ судската практика, за да може да придонесе во креирањето на норми, кои најадекватно ќе одговараат на установата на бракот во нашата земја. 2.2 Начела на брачното право Начелата на брачното право се содржани во Уставот и со нив се изразува ставот на државата и најзначајните вредности кои произлегуваат од бракот како институција. Тука пред се спаѓаат: начелото на институционалност на бракот, начелото на лаицитет, моногамија, начело на доброволност на бракот, трајност и раскинливост. 7 Начело на институционалност на бракот: Според ова начело бракот претставува институција од општествен карактер и интерес. Ваквиот карактер на бракот постои и тогаш кога тој се јавува како лична, односно приватна врска меѓу еден маж и една жена, бидејќи бракот од самиот свој почеток ги соединува во себе двете суштински димензии кои се: личниот однос меѓу партнерите и општествената врска во која се манифестира тој однос пред општествената средина. 7 Љиљана Спировиќ- Трпеновска, Семејно право, Скопје

26 Начело на лаицитет: Според ова начело, севкупните односи кои произлегуваат од бракот и од семејството не се повеќе во надлежност на црквата и не потпаѓаат на режимот на конфесиолналните норми. Така, на тој начин, наместо верската форма на бракот, која беше задолжителна низ еден доста долг историски период, настапува ерата на задолжителна граѓанска форма на бракот. Тоа подразбира потполно исклучување на црквата од сите сфери на материјалното брачно право се до потполно елиминирање на примената на црковните прописи во материјата на брачното право. Меѓутоа не значи дека прифаќањето на правниот режим на државата во оваа сфера, претставува нарушување на начелото на слободата на совест и вероисповест, бидејќи сепак е дозволено склучување на брак по верските прописи. Начело на моногамија: Начелото на моногамија истакнува дека е е дозволен бракот помеѓу една жена и еден маж, а законот не дозволува едно лице да биде во исто време во два бракови. Според тоа, не може да склучи брак лице кое веќе се наоѓа во друг брак, доколку претходниот брак не престане на еден од начините кои се предвидени со закон. Постоењето на брак, претставува брачна пречка (брачност), па доколку дојде до нејзино непочитување, односно доколку се склучува брак, тој ќе биде апсолутно ништовен. Начело на доброволност на бракот: Начелото на доброволност на бракот е израз на слободната волја на странките, односно на брачните другари. Покрај тоа што бракот претставува општествена институција, тој исто така претставува и приватен однос меѓу брачните другари, па оттука и слободната волја на брачните другари како елемент на договорот што тие меѓу себе го склучуваат. 26

27 Значењето на ова начело е изразено и во семејниот систем на Република Македонија, бидејќи слободната изјава на волјата, односно согласноста на идните брачни другари изразена низ нивните изјави, претставува суштествен елемент на формата за склучување на брак предвиден во прописите на нашата земја. Начело на трајност и раскинливост: Трајноста на бракот ја одбележува неговата суштина и цел. Бракот е замислен како трајна и доброволна заедница на живот на еден маж и една жена, што произлегува од соодветните одредби во прописите на семејното право. Како еден важен елемент на брачната заедница, трајноста е значајна како од аспект на општествената позиција на бракот како иснтитуција, така и од аспект на правната сигурност на брачните другари. Но пред се тоа е важно за правната сигурност на децата. Трајноста на бракот е предуслов и гаранција за одгледување и воспитување на децата во благопријатни семејни услови, што не е случај при постоење на нестабилни брачни заедници. Принципот на трајност на бракот упатува на претпоставката дека при неговото склучување се подразбира трајност на брачната заедница која се склучува, но не и нејзина вечност, осносно невозможност за нејзино раскинување. Така, доколку брачната заедница прерасне во нездрава средина неподобна за развој на децата, во таква ситуација можноста за раскинување на бракот сепак претставува само позитивна претпоставка. 27

28 2.3 Услови за склучување на брак Условите за склучување на брак се регулирани со Законот за семејство, според кој брак може да склучат две лица од различен пол со слободна изјавена волја пред надлежен орган, на начин определен со овој закон, кое е наведено во членот 15. Имено, бракот се склучуваво вид на договор, sui generis,т.е семејно-правен договор чии основни обележја се неговата свеченост и формалност. Дека во основата на склучувањето на бракот се наоѓа договорот, потврдува и ставот во кој стои дека односите помеѓу брачните другари се засноваат врз слободна одлука на мажот и жената да склучат брак,врз нивната рамноправност, меѓусебно почитување и заемно помагање (чл.6 од ЗС). 8 Речиси сите брачни права го имат прифатено ова поделба на условите за склучувањето на бракот: Услови за склучување на брак, без чие постоење всушност не може да се склучи бракот ; и Услови за полноважност на бракот. Притоа, бракот може да се склучи само во форма којашто е определена во законот, доколку се исполнети таканаречените услови за склучување и за полноважност на бракот. Во Република Македонија, во Законот за семејство се предвидени два вида на услови, и тоа: 1) Постоење на суштествени услови без кои бракот воопшто не би можело да биде склучен. Такви услови се: o Постоење на две лица од различен пол; o Согласна изјава дека сакаат да склучат брак; o Согласната изјава да биде дадена пред надлежен орган на начин определен со овој закон. 8 Закон за семејство, 1992, член 6 28

29 2) Непостоење на околности, односно непостоење на брачни пречки, за да може склучениот брак да биде полноважен. Притоа, како такви брачни пречки или околности кои законот ги предвидува се: o Малолетството.- Во семејното право постои правило според кое лице кое не навршило 18 години од животот не може да склучи брак. Доколку дојде до склучување на ваков брак, тој ќе се поништи бидејќи не е полноважен. Брачната зрелост всушност подразбира одреден степен на развиеност на личноста, и тоа како полна, така и општа психофизичка, која претставува одредена граница дека таа ќе ги сфати и правилно ќе ги извршува обврските кои произлегуваат од брачната заедница. o Брачноста.- Брачноста како брачна пречка произлегува од начелото на моногамија врз кое се изградени најголемиот број современи семејно-правни системи.законот за семејството определува дека не може да склучува нов брак лице, додека порано склучениот брак не му престане (чл.17). Значи, лицата кои еднаш склучиле брак, можат да стапат во нов брак, доколку претходниот им престанал на еден од начините кои ги предвидува законот, а тоа се: смрт на едниот брачен другар, прогласување на исчезнатиот брачен другар за умрен, поништување на бракот и развод на бракот (чл.34.ст.1). 9 o Манифестна форма на душевно заболување и неспособност за расудување како и заостанатост во менталниот т.е психичкиот развој.-растројствата во душевната состојба на лицата, законодавецот ги предвидува како брачна пречка, токму поради тоа што, поради манифестна форма на душевно заболување со присуство на психотични симптоми или резидуални знаци од болеста не се во состојба да го сфатат значењето на бракот и обврските што произлегуваат од него, а кои се истовремено 9 Закон за семејство, 1992, чл. 17, 36 29

30 неспособни за расудување, да не можат да склучат брак (чл.18 ст.1). Во натамошната категоризација, Законот предвидува дека брак не можат да склучат и лица кои заостануваат во менталниот (психичкиот) развој, а припаѓаат во групата на лица со тешка и најтешка ментална заостанатост IQ под 36 0 (чл.18 ст.1). 10 o Сродството.- Сродството претставува една од најчестите брачни пречки. Законот за семејството сродството го определува како една од пречките за склучување на полноважен брак, при што одделните видови сродство, како што се: крвното, граѓанското и сродството по сватовство, немаат подеднакво дејство врз склучувањето на бракот и брз неговата полноважност. Така, крвното сродство ги опфаќа крвните роднини во права линија односно дедо, баба, мајка, татко и внуци; како и родени браќа и сестри, брат и сестра по татко, односно по мајка, стрико и дете од брат, вујко и дете од сестра, тетка и дете од брат, тетка и дете од сестра, ниту први братучеди. Граѓанското сродство е подигнато на нивото на крвното сродство, и во споредбеното право е општо прифатен ставот дека тоа претставува пречка за склучување на полноважен брак. Според брачното право на Република Македонија оваа брачна пречка се однесува само на посвоителот и посвоеникот, и не ги опфаќа потомците на посвоеникот. Сродството по сватовство не опфаќа таков широк круг на лица како што е случајот со крвното сродство. Така, според Законот за семејство не можат да склучат брак: свекор и снаа, зет и тешта, очув и паштерка, маќеа и посинок, и без оглед на тоа дали бракот поради чие склучување тие дошле во такво сродство престанал. o Недостатоци во волјата.- Како недостатоци во волјата за склучување на брак, се јавуваат принудата и заблудата. Во секој од овие два случаи постои несогласување помеѓу вистинската волја и волјата која е изјавена. Со оглед на фактот дека слободно изјавената волја претставува услов за склучување на полноважен 10 Закон за семејство, 1992, чл.18 30

31 брак, постоењето на овие околности како недостатоци на волјата претставува брачна пречка. Во теоријата честа е поделбата на условите за склучување на брак на материјални и формални услови, при што во формалните услови за склучување на брак се вбројуваат оние со кои се задоволуваат барањата што ги поставува законот во однос на формата, додека пак во материјалните услови (битни, суштествени) влегуваат условите без кои не може да дојде до склучување на брак, но и непостоењето, отсуството на сите услови и околности кои ја доведуваат до прашање неговата полноважност. Ставот на законодавствата во однос на полнолетството на лицата кои сакаат да склучат брак, во извесна смисла е различен. Според некои становишта, тоа не претставува суштествен услов за склучување на брак, па во таа смисла постојат два вида законски определби, не може да склучи брак лице кое не наполнило 18 години од животот (чл. 16 од ЗС), 11 или брак може да склучи лице кое во моментот на склучување на бракот наполнило 18 години. Сепак, постои можност надлежниот суд, во вонпарнична постапка, да дозволи склучување на брак на лице кое наполнило 16 години од животот, ако утврди дека тоа лице достигнало телесна и душевна зрелост потребна за вршење на правата и должностите што настануваат во бракот, а по претходно прибавено мислење од здравствена установа и укажана стручна помош во Центарот за социјални работи. 11 Законот за семејството,1992, чл

32 2.3.1 Суштествени услови за склучување на брак Суштествени услови за склучување, односно за постоење на брак се оние околности, односно претпоставки, при чие постоење може да се склучи брак, т.е може да се создаде трајна животна заедница на маж и жена со правни последици сврзани со бракот. Тоа се всушност, оние основни, есенцијални елементи без чие постоење нема брак, 12 како што без постоење на определени основни елементи не може да настане кој и да било друг граѓанско-правен договор. Како суштествени услови за склучување на брак во брачното право на Република Македонија се јавуваат: Различноста на половите на лицата кои сакаат да склучат брак, Полнолетството, односно брачната зрелост, Согласноста на волјите за склучување на брак, и Формата за склучување на брак, односно тоа значи дека согласната изјава треба да биде дадена пред надлежен орган на начин определен со законот. Сите овие услови, односно претпоставки, тесно се поврзани со содржината и смислата на бракот, како посебен семејно-правен договор, како и со односите кои ќе настанат по неговото склучување како меѓу брачните другари, така и во однос на нивните заеднички деца и спрема трети лица. Овие околности, како суштествени услови за склучување на брак, со одредени модификации, се предвидени и во брачните права на други соседни земји. Пред се разликата се однесува на прашањето за постоењето, односно непостоењето на овие суштествени услови т.е дали треба да бидат исполнети сите или пак само некој од нив, за бракот да се смета за полноважен. 12 Д-р Војислав С. Бакич, Породично право, шесто дополнето и изменето издание, Белград,

33 2.4 Дозвола за склучување на брак Постапка за давање дозвола за склучување на брак Полнолетството на едно лице претставува важен услов кој треба да биде исполнет за бракот да биде полноважен. Брак не може да склучи лице коешто не навршило 18 годишна возраст, како и лица кои се во крвно сродство. Сепак, постојат можности во одредени случаи пречките да бидат отстранети. Тоа се врши на таков начин што во посебна вонпарнична постапка на лицата кај кои постојат овие пречки судот им дава дозвола за склучување на брак, која дозвола може да му се даде и на лице кое наполнило 16 години од живот ако се утврди дека тоа ја достигнало телесната и душевната зрелост. Целата оваа материја е регулирана со Законот за вонпарнична постапка. Постапката за давање дозвола за склучување на брак се поведува со предлог, кој го поднесува малолетното лице кое сака да склучи брак, а доколку двете лица се малолетни, тогаш предлогот се поднесува заеднички. За водење на постапката надлежен е суд на Република Македонија, односно судот каде што лицето кое бара дозвола има живеалиште или престојувалиште. Содржината на предлогот е определена со закон. Предлогот треба да ги содржи овие податоци: личните податоци за малолетното лице, за неговите родители, односно старателот и за лицето со кое сака да склучи брак, како и докази за околностите дека тоа лице достигнало телесна и душевна зрелост потребна за вршење на правата и должностите што настануваат во бракот. 13 Кај предлогот за давање дозвола за склучување брак помеѓу роднини по сватовство, законот не содржи изрична содржина, но сепак стои ставот дека во тој предлог треба да се внесат личните податоци на лицата кои сакаат да склучат брак, како и докази за околностите од кои произлегува дека постојат оправдани причини овие лица да стапат во брак. Кога станува збор за давање на дозвола за склучување на брак, судот најпрво треба да утврди дали лицата ја достигнале телесната и душевната зрелост, како и тоа 13 Саша Дукоски, Граѓанско право-применета програма, Кичево

34 дали слободно и недвосмислено ја донеле одлуката за склучување на бракот, односно дали постои присилба или заблуда за склучување на бракот. Со цел да се утврдат битните околности на случајот, судот ги повикува заради сослушување предлагачот, лицето со кое сака да склучи брак, родителите на предлагачот т.е неговиот старател. Овие лица немаат статус на учесници во постапката, туку тие се лица со чија помош се утврдуваат околностите за постапката. Притоа, во текот на постапката, доколку тоа е потребно, судот може да прибави и мислење од здравствена установа. Во случаи кога постапката се води заради давање на дозвола помеѓу лица кои се во сродство, судот е должен да ги испита околностите кои се од значење за добивање на дозволата, но ни Законот за вонпарнична постапка, ниту Законот за семејство не определуваат што претставуваат оправдани причини.често во практиката се појавуваат ситуации на кумулација на две брачни пречки: поднесителите се роднини по сватовство и едниот од нив е малолетно дете, во која ситуација судот утврдува дали се исполнети околностите кои ја оправдуваат одлуката на судот за отстранување на двете брачни пречки. Откако судот ќе ги преземе сите потребни дејствија, тој донесува решение со кое го усвојува предлогот за давање дозвола за склучување на брак. Тоа решение не претставува општа дозвола за склучување на брак со било кое лице, туку само со точно определено лице. Решението за давање на дозвола му се доставува на малолетното лице, неговите родители и на Центарот за социјални работи, додека пак решението со кое се одбива предлогот се доставува само на малолетното лице. Решението за давање на дозвола за склучување на брак е од конститутивна природа, која се одгледа во тоа што, тоа претставува основа за склучување на бракот и нема дејство врз деловната способност на лицето. 14 Против решението е дозволена жалба, која може да ја изјават родителите и Центарот за социјални работи. 14 Арсен јаневски, Татјана Зороска-Камиловска, Вонпарнично и извршно право, Скопје

35 2.5 Престанок на бракот Престанокот на бракот е регулиран со Законот за семејство, и тоа во членовите од 34 до Од содржината на тие членови произлегува дека бракот може да престане доколку постојат определени начини и услови. Така, според одредбите на Законот бракот може да престане: Со смрт на еден од брачните другари- со смртта на еден од брачните другари доаѓа до фактички прекин на брачната животна заедница. Скоро сите брачни права предвидуваат дека бракот престанува во моментот на смртта на еден од брачните другари по сила на закон; Со прогласување на исчезнатиот брачен другар за умрен- овој начин на престанок на бракот е предвиден во брачните права во нашата земја со исти последици какви што настануваат во случаите на престанок на полноважен брак со смрт на еден од брачните другари.; Со поништување- сите брачни права во нашата земја предвидуваат определен број факти и околности при чие постоење не може да се склучи полноважен брак, како и други пречки кои бракот го прават неполноважен, односно ништовен. Бројот на фактите и на околностите кои го прават бракот неполноважен, односно ништовен е различен во сите брачни права при што некои од тие околности се јавуваат во сите права а некои од нив се познати само во одделни брачни права.; и Со развод на бракот- Разводот на брак може да се дефинира како начин на престанок на полноважен брак за време на животот на брачните другари со одлука на надлежен суд, донесена во определена постапка доколку постојат причини предвидени со закон. Притоа, разводот на бракот претставува правен начин на престанок на бракот, за разлика од природниот начин на престанок на бракот, кога бракот престанува по сила на законот со смрт на едниот или на двете брачни другари, или со прогласување на еден од брачните другари за умрен. 15 Закон за семејство, 1992, чл

36 Ако еден од брачните другари e прогласен за умрен, бракот престанува со денот кој со правосилното решение е утврден како ден на неговата смрт. Бракот престанува со поништување и со развод кога пресудата за поништување ќе стане правосилна. Бракот ќе се поништи ако се утврди дека при неговото склучување постоела некоја од брачните пречки предвидени со закон. Поништување на бракот може да побара еден од брачните другари, јавниот обвинител, како и секое физичко и правно лице кое за тоа има правен интерес. Поништување на брак склучен под принуда може да бара само брачниот другар кој бил принуден да го склучи бракот. Постапката се поведува со поднесување тужба, која може да се поднесе во рок од една година од денот кога опасноста од извршувањето на принудата престанала. Поништување на брак склучен во заблуда може да побара само брачниот другар кој бил во заблуда кога се согласил да склучи брак. Тужбата може да се поднесе во рок од една година од денот на сознавањето на заблудата. Правото на поднесување тужба за поништување на брак не преминува на наследниците на тужителот, но тие можат да ја продолжат постапката доколку истата е започната. Тужба за поништување на бракот поради причините утврдени со закон, освен кога се работи за принуда, заблуда, како и за малолетство, може да се поднесе и по престанок на бракот. Бракот се разведува со заемна согласност на брачните другари. Доколку брачните другари имаат заеднички малолетни деца или полнолетни деца над кои им е продолжено родителското право, потребно е да поднесат спогодба за начинот на вршењето на родителските права и должности како и за издржувањето и воспитанието на децата. Судот донесува одлука за развод на бракот по заемна согласност на брачните другари доколку утврди дека согласноста ја донеле слободно, сериозно и непоколебливо. Бракот може да се разведе по барање на еден од брачните другари ако брачните односи се до таа мера нарушени што заедничкиот живот станал неподнослив. Брачниот другар може да бара развод на бракот ако брачната заедница фактички престанала подолго од една година. Тоа што брачната заедница престанала за тоа време не значи дека брачните другари живеат далеку еден од друг. Можно е, тие 36

37 воопшто да не ја менуваат локацијата на своето живеење, да живеат во ист стан а да не комуницираат меѓусебно и да не ги исполнуваат правата и обврските што ја сочинуваат содржината на бракот. Таквите бракови во кои има фактички прекин на брачната заедница можат да се нарекуваат како мртви бракови. Во случај на развод или поништување, секој од поранешните брачни другари го задржува презимето што го има, а може да бара и промена на тоа презиме. Правосилната пресуда за развод или поништување на бракот, судот ја доставува до органот на управата надлежен за водење на матичната книга на венчаните најдоцна во рок од 30 дена заради упис на промените, како и до Центарот за социјални работи, ако во бракот имаат малолетни деца или деца над кои е продолжено родителското право. 37

38 38

39 39

40 Родителско право 3.1 Поим и предмет на родителското право При определување на поимот на родителското право, треба да се има во предвид двојното значење на овој термин. Родителското право претставува дел на семејното право, кој се занимава со регулирање на односите на родителите и децата, како и со регулирање на односите и на други категории на роднини. Освен регулирањето на правните односи меѓу родителите и децата, и меѓу другите роднини родителското право се занимава и со проучувањето на тие односи, од каде произлегуваат и неговите две значења, и тоа: Родителско право како дел од правниот систем на една земја; и Родителско право како дел на правната наука која ги проучува родителско-правните односи. Од првото значење произлегува дека родителското право ги претставува позитивните прописи односно збирот на правните норми со кои се регулираат односите на родители и деца и на други роднини. Со нив се опфатени правните правила кои ги регулираат условите за засновање на родителско-правниот однос, правните правила кои ја регулираат содржината на родителското право и вршењето на родителското право како субјективно право на родителот во однос на детето, правните правила кои го регулираат правото на детето во однос на родителите и најпосле, правните правила кои го регулираат престанокот на родителското право. 16 Според второто значење, родителското право претставува дел од науката за семејно право и е посебна правна дисциплина која се занимава со изучување на правното уредување на односите на родителите и децата како и други прашања поврзани со оваа проблематика. 16 Љиљана Спировиќ- Трпеновска, Семејно право, Скопје

41 Родителското право освен двете наведени значења има уште едно значење, односно трето значење која се однесува на субјективното право на родителот за разлика од првите две кои се јавуваат како објективно право. Во смисла на третото значење, под родителско право се подразбираат збирот на правата и должностите што родителите ги имаат спрема нивните малолетни деца Родителско право и родителски однос Во семејноправната наука се појавиле опредени дилеми околу називите родителско право и родителски однос. Родителско-правниот однос претставува однос кој е од траен карактер и може да настанува по природен пат како и по правен пат.природниот пат означува настанување на таквиот однос со раѓање на детето, додека под правен пат подразбираме посвојување на туѓо малолетно дете.правата и должностите кои се воспоставуваат од моментот на настанувањето на родителскиот однос во двете ситуации на настанувањето на односот не се разликуваат еден од друг по својата содржина.таквиот однос престанува само со смрт на еден од учесниците на тој однос, односно со смрт на родителот или детето. Родителското право претставува субјективно право на родителите спрема нивните деца која во принцип трае до полнолетството на децата.според наведеното произлегува дека како субјекти на родителско-правниот однос се јавуваат родителите и нивните деца. Родителскиот однос во себе содржи два елемента и тоа: Природниот елемент-кој произлегува од биолошкиот однос меѓу родителите и детето, бидејќи произлегува од самиот факт на раѓањето. Оттука се гледа дека тој е основен и непроменлив елемент. Правниот елемент- кој го наметнува потребата од утврдување на биолошката врска на детето со секој од родителите одделно, а не само 41

42 утврдувањето на фактот на раѓање. Притоа, значајно е, дека постојат извесни разлики во утврдувањето на мајчинството и татковството. Така, додека мајчинството како родителско-правен однос настанува по правило, со самиот факт на раѓање на детето, татковството на ист начин ќе се утврди по правило ако детето е родено во брак; доколку детето е родено надвор од брак, татковството по правило се утврдува дополнително. 3.2 Содржината на родителското право Според Законот за семејство содржината на родителското право ја сочинуваат правата и должностите на родителите да се грижат за личноста, правата и интересите на своите малолетни деца и на децата над кои е продолжено родителското право. 17 Во оваа улога родителите се изедначени бидејќи родителското право им припаѓа подеднакво како на мајката така и на таткото. Меѓутоа во животот често има ситуации кога еден од родителите од било која причина се спречува да го извршува своето родителско право. Тоа може да се случи во случаите кога едниот родител е умерен или не е познат, или пак му е одземено родителското право, а може и некоја друга околност односно факт да се јави како причина за неизвршување на родителското право. Значи, причините за неизвршување на родителското право се разновидни: некои од нив се објективно наметнати (смрт на родителот), додека пак некои се последици на однесувањето на самиот родител (одземање на родителското право). Во такви случаи, кога низ неизвршување на родителското право од страна на едниот родител тогаш родителското право ќе го врши другиот родител. 17 Закон за семејство, Службен весник на РМ 157/08, чл.44 42

43 3.3 Права и должности на родителите и децата Сите модерни законодавства настојуваат да се доближат до концепцијата за определување на правата и должностите кои ги имаат и меѓу себе ги остваруваат родителите и децата: издржувањето, грижата за животот и здравјето, заштитата на интересите итн. Законот за семејството исто така спаѓа во семејно-правните регулативи во кои е прифатена концепцијата за родителското право во сферата на меѓусебните права и обврски на родителите и децата Правото на издржување, одгледување, воспитување и школување Од одредбите на законот за семејство како прво произлегува тоа дека родителите имаат право и должност да ги издржуваат своите малолетни деца, да се грижат за нивниот живот и за нивното здравје, да ги подготвуваат за самостоен живот и работа како и да се грижат за нивното воспитание, школување и стручно оспособување Правата на децата да живеат со своите родители Природното право на децата да живеат со своите родители е нормирано со Законот кој предвидува дека малолетните деца можат да живеат одвоено од родителите само во случаите кога тоа е непосреден интерес за децата или кога таквото решение ќе придонесе за заедничкиот интерес и на децата и на родителите. Доколку детето живее само со едниот родител, другиот родител има право и должност да одржува лични односи со своето дете. 18 Одржувањето на контактите со детето се проширува и на другите блиски роднини со друг закон односно со Законот за изменување и дополнување на Законот за семејството. 18 Закон за семејство, Службен весник на РМ 157/08 43

44 Со тој Закон се определува и правото на малолетните деца да одржуваат непосредни контакти со родителите како и со другите блиски роднини на родителот кој е умрен. Истото право малолетното дете го има и во такви случаи кога на родителот му е одземено родителското право или пак кога од други причини е спречен да го врши родителското право Право на застапување Родителите имаат право и должност да ги застапуваат своите малолетни деца. Сепак тоа одредба не е доволно јасна бидејќи законот не го објаснува прашањето за возраста што е од големо значење. Би требало да биде објаснето во Законот стекнувањето на ограничената деловна способност но за жал тоа отсуствува во Законот и затоа се смета дека има правна празнина во тој дел. Правото на застапување може да се ограничува во определени случаи што се изречно предвидени во Законот Самостојност на малолетникот Има ситуации во кои детето со Законот е овластено да дава самостојна изјава, односно да дава согласност иако сеуште не се стекнало со полнолетство. Така, доколку детето е постаро од 16 години потребна е и неговата согласност за признавање на татковството. Додека пак, изјава дека се смета за татко на детето родено надвор од брак, може да даде секое полнолетно лице кое е деловно способно, но и малолетно лице кое е постаро од 16 години. Освен тоа, Законот дозволува, татковството да може да го признае и лице со ограничена деловна способност, ако тоа лице е способно да ја сфати содржината и значењето на изјавата за признавање на татковството. Согласноста на детето се бара и во други случаи како на пример, кога станува збор за посвојување на детето кое има навршено определена годишна возраст. 44

45 Самостојноста на малолетното лице доаѓа до израз и при засновање на работниот однос и слободното располагање со платата така што лицето со навршување на 15 годишна возраст може да заснова работен однос и слободно да располага со платата што ќе ја остварува без да побара одобрение од неговиот старател. А за други правни работи за кои старателот не може да донесе одлука потребна е согласноста на Центарот за соијална работа Правата и должностите во сферата на имотните односи Од одредбите на законот произлегува дека со имотот на децата, додека тие се малолетни, управуваат и располагаат нивните родители. Тука има исклучок во случаите кога малолетното лице е вработено и тогаш тоа лице сам управува со стекнатиот имот од работата. Приходите од имотот на детето родителите можат да ги употребуваат првенствено за издржување, воспитание и образование на детето, но исто така и за неопходните потреби на семејната заедница, ако тие сами немаат доволно средства за живот. Кога станува збор за отуѓување и оптоварување на имотот родителите можат да го сторат тоа само со одобрение на Центарот за социјална работа и тоа само ако тоа е потребно за издржување, воспитание и образование на детето. 45

46 3. 4 Засновање на односи меѓу родители и деца Засновањето на родителскиот однос најнепосредно е врзан за природниот биолошки факт на раѓањето, но сепак за да може едно дете да се здобие со семеен статус, покрај овој природен и биолошки факт, е потребно да постојат и други дополнителни факти. Со самиот факт на раѓањето на детето, се создава фактичкиот однос меѓу родителите и децата. За еден родителски однос да стане правен однос неопходно е да се утврди мајчинството и татковството на детето. Во зависност од околноста дали детето е родено во брак или надвор од бракот, законот го одредува начинот и постапката на утврдување на мајчинството односно татковството. Покрај засновањето на родителскиот однос на природен начин, исто така, тој може да се заснова и по правен пат, со посвојување. Според тоа, родителскиот однос и семејниот статус на децата настанува односно се создава со: 19 Раѓање на детето во брак, Раѓање на детето надвор од бракот, и Со посвојување на туѓо малолетно дете Закон за семејство, Службен весник на РМ 157/08 46

47 3.5 Вршење на родителското право Вршењето на родителските права зазема посебно место во семејно-правната регулатива на Република Македонија, бидејќи со самото нормирање на начинот, т.е со неговото поблиско определување како ќе се врши во животот остварувањето на правото и обврските помеѓу родителите и децата се остварува суштината на родителското право. Во согласност со начелото на рамноправност меѓу половите, па оттука и рамноправност на родителите кон децата, тие своето родителско право го вршат заеднички и спогодбено. Со оглед на новата поставеност на Центарот за социјална работа и на неговата поактивна улога во остварувањето на функционирањето на заштитата на интересите на детето, тие се задолжени според законот, да ги решаваат споровите во вршењето на родителското право. Децата имаат право и должност да живеат со своите родители, но има ситуации кога детето мора да биде доверено на чување и воспитување на некои трети лица или да биде сместено во соодветна институција од страна на своите родители. Законот за семејството дозволува, кога родителите или родителот кој сам го врши родителското право од оправдани причини подолго време отсуствуваат од местото на живеење без да ги водат со себе и децата, да можат да ги доверат децата на чување и воспитување на друго лице. Ваквото сместување мора претходно да го одобри центарот за социјална работа. Законот предвидува рок од 30 дена во кој центарот треба да се изјасни по ова барање; по истекот на овој рок, ќе се смета дека е дадено одобрување од центарот за социјална работа, иако тој не донел решение за тоа. 20 Центарот за социјална работа има значајна улога во случаите кога родителите не живеат заедно, без оглед на тоа дали нивниот брак е разведен по судски пат или пак дошло само до фактички прекин на брачната заедница меѓу нив. Доколку за тоа можат да се спогодат, родителите самите одлучуваат кај кого од нив детето ќе остане на чување и воспитување. Во спротивно, ако спогодбата што тие ја постигнале не 20 Љиљана Спировиќ- Трпеновска, Семејно право, Скопје

48 одговара на интересите на детето, тогаш одлуката за тоа ја донесува центарот за социјална работа во вид на решение. Тоа решение може да се менува, т.е центарот за социјална работа може да донесе ново решение кога тоа го бараат изменетите околности. Барањето може да се поднесе од страна на еден од родителите а исто така центарот може да постапи и послужбена должност. Од големо значење е тоа дека разделеноста на родителите го наметнува и проблемот на одржувањето на личните односи со детето. Во овој случај е најдобро решението да биде резултат на заедничката волја, односно спогодба на родителите, и тоа повеќе би одговарало на интересите на самото дете. Но во реалниот живот тоа не е секогаш можно затоа што се појавуваат многу несогласувања на родителите како и често се донесуваат несоодветни одлуки за интересите на детето, и тогаш таквите проблеми ги решава центарот за социјална работа. И ова решение не е трајно, односно не го уредува еднаш за секогаш начинот на кој ќе се одржуваат личните односи на родителите односно родителот со детето. Во случај кога се појавуваат нови или изменети околности, по барање на родителот центарот за социјална работа може да донесе ново решение. Со тоа решение личните односи на родителот и детето ќе се уредат на поинаков начин Вршење на родителското право кога бракот е разведен Прашање од голема важност која судот треба да го реши во случај на развод на брак претставува донесувањето праведна одлука за чувањето, воспитувањето и издржувањето на заедничките деца. Како најдобро и најцелисходно решение кое би било во согласност со интересите на децата е спогодувањето на родителите. Но во практиката често тоа не се случува и заради тоа судот е задолжен да прибави мислење од центарот за социјална работа, покрај тоа што тој самиот ќе ги испита сите околности на конкретниот случај. Кога судот ќе ги испита потребните околности тогаш тој ќе донесе одлука за тоа дали децата ќе останат на чување и воспитување кај еден од родителите, или пак некои 48

49 ќе останат со мајката, а некои со таткото, или сите ќе бидат доверени на некое трето лице или установа. Одржувањето на личните односи на родителот на кого не му се доверени децата на чување и воспитување е сепак негово право и обврска, освен ако судот оценува дека тоа би можело да биде на штета на интересите на децата. Измена на одлуката на судот за чување и воспитување на децата може да бараат разведените родители како и центарот за социјална работа, кои при тоа треба да имаат аргументи за тоа дека постојат изменети околности Вршење на родителското право во други случаи Освен во случаите на развод на брак на родителите судот одлучува за доверување на децата на чување и воспитување и во случаите кога: Ќе донесе пресуда со која се утврдува дека бракот не постои, и кога Одлучува во спорови за утврдување или оспорување на татковство или мајчинство, ако оцени дека донесувањето на одлуката со оглед на исходот на спорот и околностите за случајот е можно и потребно. Од сето тоа што е наведено може да се види дека центарот за социјална работа е вклучен во целиот процес на вршење на родителското право, и тој ги задржува сите овластувања во однос на вршењето на родителското право како и уредувањето на личните односи на децата со родителот кај кого тие не се доверени на чување и воспитување, без оглед на тоа дали родителите се во брак или пак нивниот брак е поништен или разведен. 49

50 3.6 Надзор над вршењето на родителското право Како што е истакнато повеќепати, Центарот за социјална работа има голема важност и големо значење во делот на родителсото право како и во семејното право воопшто. Така, Законот детално ги определува сите негови активности, иницијативи, како и конкретните мерки кои центарот за социјална работа ги презема со цел да ја заштити личноста, правата и интересите на детето. За значењето што му го придава државата и општеството на правилното и совесното вршење на родителското право зборува фактот дека Законот ги обврзува и граѓаните, органите и секое правно лице да соработуваат со центарот за социјална работа. На тој начин исто така постапуваат во случај кога имаат сознание дека од било кои причини се наметнува потребата за заштита на личноста како и правата и интересите на детето. Центарот за социјална работа има активна улога во оваа сфера која доаѓа до израз во остварувањето на неговото право за дејствување секогаш кога ќе констатира определени недостатоци во воспитанието и развојот на детето. При тоа, центарот ги предупредува родителите за недостатоците, им помага, и соработува со нив. Тој може да ги упати нив да посетат соодветно советувалиште, било сами, било заедно со детето, но исто така тоа може да биде и некоја друга здравствена, социјална или воспитна установа во зависност од конкретните потреби на детето, односно од околностите кои ќе се појават на конкретниот случај. Центарот за социјална работа оценувајќи ја ситуацијата во конкретни случаи може да донесе решение за надзорот што го врши да прерасне и во постојан надзор над вршењето на родителското право. Таквиот постојан надзор може да се однесува на сите деца или на само некои од нив. 50

51 3.7 Ограничување на родителското право Во случаи кога родителите не ги вршат совесно правата и должностите спрема нивните деца,кои се предвидени со Закон,може да дојде до ограничување на родителското право. Во случај ако родителите односно родителот го занемаруваат подигањето на детето, односно ако постои сериозна опасност за неговото правилно подигање, односно чување може да дојде до ограничување на родителското право. До такво ограничување може да дојде и во други случаи предвидени со Закон. Така, надлежниот орган може да одземе дете од родител, односно од родителите и да му го довери на друго лице или установа на чување и воспитување. Ограничувањето на родителското право, според тоа се состои во одземање на детето од родителот односно од родителите, врз основа на одлука од органот за старателство и негово доверување на друго лице или установа за натамошно подигање, воспитување и стручно оспособување за живот. 21 Со ограничувањето на родителското право кое се врши во интерес на детето не престануваат другите права и должности на родителите. Такви права и должности се на пример : правото да го застапуваат детето, да се грижат за неговиот имот, како и да придонесуваат за неговата издршка. Кога ќе престанат причините поради кои на родителите им е ограничено вршењето на родителското право, надлежниот орган за старателството треба побарање на родителите или посвоја иницијатива да им го врати детето повторно на нивно чување, одгледување и воспитување, почитуваќи ги одредбите за враќање на родителското право на родителите кои биле лишени за вршење на тоа право односно на кои им било одземено тоа право. 21 Миле Хаџивасилев, Семејно право, Скопје, 1990 год 51

52 3.8 Одземање на родителското право Како најстрога казна што законот ја предвидува за несовесните родители се смета одземањето на вршењето на родителското право. Кога родителот ќе го злоупотреби вршењето на своето родителско право, или пак, грубо го занемарува вршењето на своите родителски должности, тогаш тој потпаѓа под санкцијата на одземање на вршење на своето родителско право. Таквата одлука се донесува од страна на судот кој одлучува во вонпроцесна постапка и на крај донесува решение. Пред да ја донесе својата одлука судот е должен да прибави мислење од центарот за социјална работа. Решението може да се однесува за одземање на родителското право на сите деца или само на некои од нив. Постапката за одземање на родителското право може да се поведува од страна на родителот, од страна на центарот за социјална работа или од страна на јавниот обвинител. Центарот за социјална работа е должен да покрене постапка за одземање на родителското право веднаш штом ќе дознае за постоењето на индициите за злоупотреба или занемарување на родителското право. Притоа, кога тој ќе дознае дека постои опасност за злоупотреба на родителското право, односно грубо занемарување на родителските должности, тогаш е должен веднаш да ги преземе соодветните мерки за заштита на личноста, правата и интересите на детето. Таквото одземање на родителските права трае додека постојат причините кои довеле до тоа. Со престанокот на причините според законот се стекнуваат услови родителското право пак да биде вратено на родителите со одлука на судот. Притоа, за враќање на тоа право е потребно да се поднесе предлог од страна на родителот или пак од страна на центарот за социјална работа кој е фактор од голема важност за целата постапка од самиот почеток се до завршување на истата. 52

53 3.9 Престанок и продолжување на родителското право Престанок на родителското право Во обичниот говор често се мешат поимите на престанок на родителското право со престанок на родителскиот однос. Но, треба да се знае дека меѓу нив има голема разлика. Така, родителскиот однос којшто еднаш се заснова без разлика на тоа дали е засновано по природен или правен пат, не може да престане. Додека пак, родителското право престанува на неколку начини: 22 Со полнолетство на детето- со навршување на осумнаесет годишна возраст, односно со полнолетството, секој граѓанин во нашата земја се здобива со деловна способност, односно со правото сам да се грижи за своите права и интереси, па оттука престануваат правата и должностите што дотогаш ги имале родителите спрема него. Се смета дека со стекнувањето на полнолетството детето станува физички и психички зрело за да може самостојно да се грижи за себеси и за своите права и интереси така што на тоа возраст лицето може и да се вработи и со тоа да создаде материјални средства за својата егзистенција. Со стапување во брак на детето пред полнолетство- со закон се дава можност на малолетно дете кое наполнио шеснаесет години да може да стапи во брак со дозвола на судот која дозвола тој ја дава на малолетникот кога ќе оцени дека тој е физички и психички зрел да го сфати значењето на бракот и е способен да ги врши сите права и должности кои произлегуваат од склучувањето на бракот, како и правата и должностите спрема децата што ќе се родат во бракот. Затоа се смета дека со стапувањето во брак малолетното лице се здобива со деловна способност, односно дека родителското право престанува кога детето ќе стапи во брак пред полнолетството. 22 Закон за семејство, Службен весник на РМ 157/08 53

54 Во случај бракот на малолетното лице да престане пред навршување осумнаесет годишна возраст, тоа нема да има никакво значење за неговата деловна способност, односно лицето и понатаму не ја губи својата деловна способност. Доколку родителското право еднаш престанало на ваков начин тоа не може да се обнови. Со посвојување- кај овој начин на престанок на родителското право прво треба да се нагласи дека станува збор за престанок на родителското право меѓу природните родители и нивното дете. Со посвојувањето на детето родителското право преминува на неговите посвоители. Со самото посвојување се воспоставува траен роднински однос којшто во повеќето случаи се идентификува со природниот родителски однос, а во други случаи по својата природа и меѓусебните права и обврски се доближува до природниот родителски однос Продолжување на родителското право Една од претпоставките за престанок на родителското право беше и таа што со полнолетството малолетното лице се здобива и со деловна способност. Оттука, доколку со наполнувањето на осумнаесет години поради душевна болест, заостанат душевен развој или други психички и физички недостатоци малолетното лице не е способно само да се грижи за својата личност, права и интереси се предвидува можност за продолжување на родителското право и по навршувањето на осумнаесет годишна возраст. 23 Одлуката за продолжување на родителското право ја донесува судот којшто одлучува во вонпарнична постапка. Иницијатива, односно предлог за поведување постапка за продолжување на родителското право можат да дадат родителите на детето и центарот за социјална работа. Но, овој предлог мора да се даде пред полнолетството на детето, затоа што по наполнувањето на осумнаесет години, по сила на законот престанува родителското право, а малолетното лице се здобива со деловна способност. Но, сепак постои еден 23 Закон за семејство, Службен весник на РМ 157/08,

55 исклучок од оваа правило така што се дава можност судот да го продолжи родителското право и во случај кога предлогот не бил благовремено поднесен, ако во времето на настапување на полнолетството постоеле причините за продолжување на родителското право. Во одлуката за продолжување на родителското право по полнолетството судот определува дали лицето над кое е продолжено родителското право е изедначено со малолетник помлад или постар од четиринаесет години. Правосилната одлука за продолжување на родителското право судот треба да ја доставува до надлежниот матичар заради упис во матичната книга на родените, а доколку детето има недвижности ќе се побара тој факт да биде забележан и во соодветните книги за водење евиденција на недвижностите. Продолженото родителско право може да престанува кога ќе престанат причините поради кои тоа било продолжено. Одлука за тоа по предлог на центарот за социјална работа донесува надлежниот суд во истата постапка (вонпарнична постапка). На овој начин ќе престанува продолженото родителско право доколку детето оздрави и биде способно за самостоен живот. Доколку пак, лицето над кое е продолжено родителското право умре, тогаш доаѓа до престанок на продолженото родителско право по силата на законот. На таков начин престанува родителското право и во случај кога ќе умрат родителите на тоа лице, но тогаш должност е на центарот за социјална работа да поведе постапка за ставање на тоа лице под старателство и да му одреди старател. Правосилната одлука за престанок на продолженото родителско право, исто така треба да се забележи во матичната книга на родените како и во книгата за евиденција на недвижности доколку лицето над кое било продолжено родителското право има недвижен имот како и во други јавни книги каде бил забележан фактот за продолженото родителско право. 55

56 56

57 57

58 Постапка за одземање и враќање на родителските права 4.1 Предмет на постапката Со раѓањето на децата се создаваат односи помеѓу родителите и децата. Овие односи се засноваат на правата на детето на издршка, воспитување, образование и слично со цел да се подигне личноста на детето. Родителското право им припаѓа подеднакво на двајцата родители. Како најстрога санкција која може да се одреди на родителот е токму одземањето на неговите права врз своето дете. Имено, кога родителот ќе го злоупотреби вршењето на родителското право или грубо го занемарува извршувањето на родителското право, подпаѓа под санкција на одземање на вршењето на родителското право со решение на судот во вонпарнична постапка. Ваквата одлука судот може да ja донесе по претходно прибавено мислење од центарот за социјална работа. 24 Постапката за одземање на родителските права е регулирана во Законот за вонпарнична постапка и Законот за семејство. Законот за вонпарнична постапка, во постапката за одземање на родителските права судот утврдува дали постојат причини на родителот да му биде одземено вршењето на родителските права. При тоа, под одземање на вршење на родителските права се подразбира определувањето родителот да има положба на старател. 25 ЗВП, не ги определува причините под кои може да биде одземено вршењето на родителските права, но тие се предвидени во ЗС, каде што е употребен поимот злоупотребување на вршењето на родителските права. Се смета дека родителот ги занемарува правата на детето доколку: Спроведува физичко или емоционално насилство врз детето; Полово го искористува детето; Го присилува детето на работа која не одговара на неговата возраст; Му дозволува употреба на алкохол, дрога или други психотропни супстанци; 24 Љиљана Спировиќ- Трпеновска, Семејно право, Скопје Закон за вонпарнична постапка, Службен весник на РМ бр.9 од

59 Да го наведува детето на општествено неприфатливи поведенија; Го напуштил детето и подолго од три месеци не се грижи за детето; Ако на некој друг начин грубо ги крши правата на детето. 26 Кога ќе престанат причините поради кои е одземено вршењето на родителското право на родителите, се враќа вршењето на родителските права. 4.2 Поведување на постапката Постапката за одземање на вршење на родителското право или за враќање на родителските права се поведува со предлог. Месно надлежен суд во постапката е судот на чие подрачје, лицето спрема кое се води постапката има свое живеалиште или престојувалиште или местото каде што детето има живеалиште или престојувалиште. Постои определена неусогласеност помеѓу законот за вонпарнична постапка и законот за семејство во поглед на кругот на овластени предлагачи. Така, според законот за вонпрнична постапка, постапката се поведува по предлог на другиот родител и од центарот за социјална работа, додека пак законот за семејство покрај наведените субјекти го вбројува и јавниот обвинител. Центарот за социјална работа е должен да поведе постапка за одземање на родителските права кога тој на било кој начин ќе дознае дека за тоа постојат оправдани причини утврдени со закон, како и да ги преземе потребните мерки за заштита на интересите на детето. Од друга страна, според законот за вонпарнична постапка, предлог за враќање на родителските права можат да поднесат: родителот на кого му е одземено родителското право, другиот родител како и центарот за социјална работа. Според законот за семејство, предлогот за враќање на родителските права може да биде поднесен од страна на родителот или центарот за социјална работа. Доколку малолетникот во врска со кого се води оваа постапка е сопственик на недвижен имот тогаш поведувањето на постапката треба да се прибележува во јавна книга. 26 Арсен Јаневски, Татјана Зороска- Камиловска, Вонпарнично и извршно право Скопје

60 4.3 Тек на постапката Заради утврдување на околностите кои постојат за одземање на родителските права, односно нивно враќање, надлежниот суд е должен да ги сослуша предлагачот, родителот спрема кого се води постапката ако е тоа можно, родителот спрема кого не се води постапката, како и други лица кои можат да дадат потребни известувања. Законот за вонпарнична постапка не пропишува должност за судот во текот на постапката да го повика и детето, но сепак судот може да го направи тоа ако сослушувањето на детето е неопходно за утврдување на суштествените околности и ако тоа не би влијаело штетно врз неговото здравје. Според законот за вонпарнична постапка, ако предлогот за враќање на родителските права не е поднесен од страна на центарот за социјална работа, судот ќе побара и негово мислење а ваквото мислење судот исто така ќе го побара и во постапката за одземање на вршењето на родителските права. 4.4 Решение Ако судот утврди дека постојат причини на родителот да му биде одземено родителското право, тогаш тој ќе донесе решение со кое ќе го усвои предлогот и на родителите ќе им го одземе тоа право. Ако за тоа не постојат причини тогаш судот ќе донесе решение со кое ќе го одбива предлогот. Во решението се определуваат правата кои родителот не може да ги врши спрема своето дете. Тие права во иднина ќе ги врши другиот родител, а ако и нему му е одземено вршењето на родителските права, или ако тој е умрен или не е познаат, или ако од други причини е спречен да го врши родителското право, центарот за социјална работта ќе му постави на детето старател. Решението што се донесува има конститутивна природа поради тоа што, со овие решенија се создава нова правна состојба во односите на родителите и децата во однос на состојбата што дотогаш постоела. Против решението што се донесува во постапката може да се изјави жалба, која може да ја изјават родителот на кого се однесува решението, другиот родител и центарот за социјална работа ако по нивен предлог е поведена постапката Саша Дукоски, Граѓанско право- применета програма, Кичево

61 61

62 Постапка за продолжување на родителското право по полнолетството 5.1 Предмет на постапката Родителското право како збир на права и должности да се грижат за своите деца, престанува со полнолетсвото на детето, со стапување во брак на детето пред полнолетството и со посвојување. Во првите два случаи детето се стекнува со деловна способност, па се претпоставува дека е способно да се грижи за себе и за заштита на своите права и интереси. Со посвојувањето престанува родителското право на дотогашните родители на детето а се заснова ново родителско право на посвоителите. 28 Родителското право може да биде продолжено и по полнолетството на детето ако поради пречки во психичкиот развој тој не е способно сам да се грижи за својата личност и за заштита на своите прва и интереси. Како основна причина за продолжување на родителското право и по полнолетството на детето се исклучиво пречките во психичкиот развој на детето. Притоа, физичките и телесните недостатоци на детето не претставуваат причина за продолжување на родителското право, како и бегањето на детето од дома, насилничкото однесување на детето и слично. 5.2 Поведување на постапката Во поглед на поведувањето на постапката за продолжување на родителското право по полнолетството, застапено е начелото на диспозиција. Постапката се поведува со предлог од страна на родителите и детето или центарот за социјална работа. Месно надлежен суд за водење на оваа постапка е судот на чие подрачје родителот има живеалиште, односно престојувалиште и судот на чие подрачје детето има живеалиште, односно престојувалиште. 28 Арсен Јаневски, Татјана Зороска- Камиловска, Вонпарнично и извршно право Скопје

63 Имајќи ги во предвид ефектите што треба да ги произведе постапката за продолжување на родителските права и должности по полнолетството, разбирливо е тоа што законодавецот предвидел оваа постапка да се поведе и да се доврши пред полнолетството на детето. При тоа целта на оваа постапка е да спречи настанувањето на општата деловна способност што се стекнува со полнолетството, а тоа може да се постигне само ако постапката се поведе односно и се доврши пред полнолетството на детето. Доколку се пропушти тоа, со полнолетството детето стекнува општа деловна способност, па доколку тоа не е способно да се грижи за за себе и за заштитата на своите права и интереси, ќе треба да се води постапка за одземање на деловната способност на лицето и поставување на старател. 5.3 Тек на постапката Во ова постапка доаѓа до израз начелото на итност, кон кое судот треба да се придржува при преземањето на дејствијата во постапката. Во постапката за продолжување на родителските права по полнолетството судот е должен да ги утврди битните факти од кои зависи самото донесување на одлуката. Тие факти се: Прво, дали постојат психички пречки во развојот на детето, Второ, дали поради тие пречки детето и по полнолетството не е способно само да се грижи за својата личност права и интереси. Заради утврдување на тие битни факти судот е должен да преземе повеќе дејствија во постапката. Така судот е должен да го сослуша малолетникот, но под услов тоа да е можно и да не влијае штетно врз неговото здравје. При тоа судот е должен исто така да ги сослуша и родителите на детето како и центарот за социјална работа. За разлика од постапката на одземање на деловната способност, во која судот заради утврдување на состојбата на душевното здравје на лицето е должен да определи судски преглед, во постапката за продолжување на родителските права по полнолетството судот е должен да прибави мислење од лекар- специјалист за психичката состојба на малолетникот. 63

64 5.4 Решение Кога судот ќе ги утврди фактите што се битни за одлучување, тогаш тој ќе донесе решение со кое го усвојува предлогот ако е основан и определува продолжување на родителското право по полнолетството или решение со кое го одбива предлогот како неоснован. Решението за продолжувње на вршењето на родителските права и должности по полнолетството е одлука која има конститутивна природа. Со тоа решение се спречува стекнувањето на општа деловна способност на лицето, поради што решението по своето дејство се изедначува со решението за одземање на деловната способност. Правосилното решение за продолжување на родителското право по полнолетството се доставува до надлежниот орган за водење на матичната книга на родените заради запишување. Против решението за продолжување на родителското право по полнолетството дозволена е жалба која можат да ја изјават родителите на детето како и центарот за социјална работа. Рокот за изјавување на жалбата изнесува 8 дена од денот на доставувањето на решението. 64

65 65

66 Утврдување на татковство и мајчинство Утврдувањето на мајчинство и татковство е регулирано во законот за Семејство во членовите од 50 до Брачниот другар на мајката се смета за татко на детето родено за време на траењето на бракот или во рок од 300 дена по престанокот на бракот. За татко на детето родено надвор од бракот се смета тој што детето ќе го признае за свое. Татковство може да се признае пред матичар, центарот за социјална работа и суд, кои се должни ова признание без одлагање, со записникот за признавање на татковство да го достави до матичарот надлежен за упис на детето во матичната книга на родените. Признавање на татковство може да се изврши и со тестамент. Изјава за признавање на дете родено надвор од брак може да се изврши и преку полномошник, како и пред раѓање на детето, а во случај на смрт на детето, татковство неможе да се признае. Татковство може да биде признаено од лице кое е полнолетно и деловно способно, како и лице кое наполнило 16 год., и лице со ограничена деловна способност кое може да ја свати содржината и значењето на дадената изјава. Изјавата за признавање на татковство се запишува во матичната книга на родените и произведува правно дејство, само ако на тоа се согласи и мајката,чија согласност се дава во рок од 30 дена од примање на известувањето. Кога мајката е умрена, исчезната или е со непознато место на живеење, согласноста ја даца старателот на детето. Доколку детето е постаро од 16 год., потребна е и негова согласност, која се дава во рок од 30 дена од примање на известувањето. Доколку мајката, детето или старателот на детето не се согласат со признавањето на татковството или не се изјаснат во рок од 30 дена, лицето кое го признало детето за свое може да поднесе тужба заради утврдување дека е тој татко на детето. Лицето кое ја дало изјавата за признавање на татковство, може да бара поништување на изјавата ако е таа предизвикана со принуда или е дадена поради измама или заблуда. 29 Закон за семејство, Службен весник на РМ 157/08, чл

67 Тужбата за поништување може да се поднесе во рок од 1 година, од кога принудата, односно измамата и заблудата е откриена. Ако детето е малолетно или деловно неспособно, тужба во негово име поднесува мајката. Старателот, со одобрение на ЦСР може да поднесе тужба за утврдување на татковство додека трае старателството, но најдоцна до навршена 21 год на детето, а ЦСР по службена должност може да покрене постапка, ако мајката ги занемарува интересите на детето. При утврдување на татковството, судот особено ги зема предвид заедничкиот живот и меѓусебните односи на мајката детето и таткото пред и по раѓање на детето. Овие одредби за утврдување на татковство соодветно се применуваат и при утврдување на мајчинството Закон за семејство, Службен весник на РМ 157/08, чл

68 Оспорување на татковство и мајчинство Оспорувањето на татковството и мајчинството е регулирано во законот за семејство во членовите од Брачниот другар може да оспорува татковство на дете кое го родила неговата брачна другарка за време на траењето на бракот или пред истекот на 300 дена од престанокот на бракот, ако смета дека не му е татко на детето. Тужбата за оспорување се поднесува во рок од 3 месеци од денот на дознавањето за раѓањето, а ако брачниот другар на мајката е лишен од деловната способност пред истекот на рокот за оспорување,татковството може да го оспорува неговиот старател по одобрение на ЦСР во рок од 3 месеци од кога дознал за раѓањето. Ако по истекот на рокот за поднесување на тужба се одкријат факти и докази од кои произлегува дека брачниот другар не е татко на детето кое го родила брачната другарка, на негово барање Врховниот суд на РМ со решение може да определи нов рок за поднесување на тужба. Мајката може да оспорува татковство на лице кое според овој закон се смета за татко на нејзиното дете во рок од 3 месеци од раѓањето на детето, а детето може да оспорува дека му е татко лицето кое според овој закон се смета за негов татко, кое тужбата може да ја поднесе до навршување на 21 год живот. Жената која во матичната книга на родените е запишана како мајка на детето, може да го оспорува своето мајчинство ако смета дека таа не му е мајка. Тужбата се поднесува во рок од 3 месеци од дознавањето на фактот дека не му е мајка на детето најдоцна до полнолетството на детето. Жената која себе си се смета за мајка на детето може да го оспорува мајчинството на жената која во матичната книга на родените е запишана како мајка на детето под услов, со истата тужба да бара утврдување на нејзиното мајчинство. Тужбата се поднесува во рок од 3 месеци од дознавањето дека таа е мајка на детето, а најдоцна до полнолетството на детето. Детето може да го оспорува мајчинството на жената која во матичната книга е запишана како негова мајка, кое тужбата може да ја поднесе до навршување на 21 год живот Закон за семејство, Службен весник на РМ 157/08, чл Закон за семејство, Службен весник на РМ 157/08, чл

69 Спорови за утврдување и оспорување татковство и мајчинство и доверување на деца на чување и воспитување Во односите кои настануваат во семејството можат да се појавуваат и спорови околу утврдувањето и оспорувањето на татковството и мајчинството. Во ваквите спорови малолетното дете може да поднесе тужба пред судот од општа месна надлежност или пред судот на чие подрачје има живеалиште, односно престојувалиште. Пред судот на своето живеалиште или престојувалиште детето може да поднесе тужба и по стекнувањето на полнолетството, но само доколку тужениот нема живеалиште или престојувалиште на територијата на Република Македонија. Како странки во спорот за утврдување на татковство се лицето чие татковство се утврдува, детето и мајката на детето, и центарот за социјална работа кога тој е овластен да поведе постапка за утврдување на татковство. Како странки во спорот за оспорување на татковство се: Лицето кое го оспорува татковството, Лицето чие татковство се оспорува, Детето, и Мајката на детето. Доколку утврдување на татковство бара мажот на мајката, од подоцнежниот брак, тогаш и тој се јавува како странка. Ако со тужбата за утврдување или оспорување на татковство како тужители и тужени не се опфатени сите лица кои мораат да бидат странки во постапката, тогаш судот ќе го подучи тужителот да го тужи и лицето кое со тужбата не е опфатено или да го повика лицето да се приклучи кон тужбата како нов тужител. Ако во определениот рок од страна на судот тужителот не ја дополни тужбата, судот по тужбата ќе постапи согласно со одредбите од Законот за парнична постапка за неуредни поднесоци. Поднесоците што имаат формални недостатоци се неразбирливи и не го содржат сето 69

70 тоа што е потребно за да може по нив да се постапува, се неуредни поднесоци и претставуваат процесна пречка за натамошно постапување. 33 Странките кои во тужбата за оспорување и утврдување на татковство или мајчинство се означени како тужители или тужени се нарекуваат како единствени сопроцесници. Ако детето, и родителот кој по закон го застапува детето имаат спротиставени интереси, Центарот за социјална работа ќе му постави на детето старател за посебни случаи. Во споровите за утврдување и оспорување на мајчинство важат истите одредби како и за утврдување или оспорување на татковство. Постапката за оспорување на мајчинство се води одделно од постапката за утврдување мајчинство. Од ова правило има еден исклучок, доколку постапката ја поведува жената која се смета за мајка на детето се води единствена постапка. Одредбите се применуваат и во споровите за утврдување и оспорување на татковство и мајчинство, како и за поништување на татковството утврдено со признание. Во овие спорови исто така е дозволена и ревизијата како правен лек. Во постапката за доверување на деца на чување и воспитување судот не е врзан со барањата на странките. Против второстепената одлука за доверување на децата на чување и воспитување дозволена е ревизија. Кога одлуката за доверување на деца на чување и воспитување се донесува со брачен спор, правните последици од оваа одлука настануваат на денот ког ќе настанат и правните последици од пресудата со која се утврдува дека бракот не постои, се поништува или пак, се разведува. 33 Арсен Јаневски,Татјана Зороска-Камиловска, Граѓанско процесно право-парнично право,второ изменето и дополнителнио издание,скопје

71 71

72 Засновување родителски однос со посвојување 9.1 Поим и видови на посвојување Познато е дека посвојувањето е старо толку колку и општеството и дека тоа во својот почеток било создадено пред се, во интерес на посвоителот т.е на оние лица кои немале свои деца, со цел на тој начин да се обезбеди продолжување на семејството, на семејното име и на семејниот култ. Притоа, и со оглед на заемните односи што настанувале меѓу посвоителот и посвоените деца и нивните потомци, се правела разлика меѓу таканареченото потполно и непотполно посвојување (adoption plena и adoptio semi plena). 34 Посвојувањето претставува правна и општествена институција со која меѓу посвоителите и посвоеното дете се засноваат роднински односи, кои во зависност од видот на посвојувањето може да се идентични со природниот родителски однос или пак да се слични со него. За разлика од природниот родителски однос кој се заснова по природен пат, посвојувањето се заснова со правен акт, односно по вештачки пат. Во зависност од содржината на односите што се создаваат со посвојувањето и од трајноста на тие односи, посвојувањето се јавува во два вида: 35 Потполно посвојување (adoptio plena), и Непотполно посвојување (adoptio semi plena) Со посвојувањето се постигнува семејноправна заштита на децата без родителска грижа. Со ова установа се постигнува највисок степен на семејноправна заштита на децата, бидејќи со посвојувањето се заснова родителски однос помеѓу посвоителот и посвоеникот. Посвојувањето како правен институт, се заснова со правен акт со којшто се воспоставува роднински однос, односно родителски однос меѓу посвоителот кој е 34 Миле Хаџивасилев, Семејно право, Скопје, 1990 год 35 Љиљана Спировиќ- Трпеновска, Семејно право, Скопје

73 полнолетно, деловно способно лице и посвоеникот- кој е туѓо малолетно дете. Ова значи дека од моментот на засновањето на родителскиот однос по пат на посвојување, започнуваат да се остваруваат сите права и должности меѓу посвоителот и посвоеникот, кои постојат меѓу родителите и децата. Формата во која се заснова посвојувањето по правило во законодавствата, може да се јавува во вид на посебен свечен договор или пак во вид на решение кое се донесува од страна на надлежен државен орган, односно органот за старателство. Во нашата правна регулатива, е застапен вториот вид, односно засновањето на посвојувањето се врши со правен акт во вид на решение на старателскиот орган. Независно од формата на засновање на посвојувањето, многу е битно да бидат исполнети два услови: Прво, да е постигната согласна изјава на волјите на странките (во одредени случаи тоа е само волјата на посвоителот); Второ, задолжителното учество на органот на старателство, односно негова дозвола, затоа што и самото посвојување се заснова пред органот за старателство. Со законот за семејството се определува дека со посвојувањето се создаваат односи, какви што настануваат со раѓањето односно односи на потполно посвојување; или само односи коишто постојат меѓу родители и деца (непотполно посвојување). Под поимот потполно посвојување се подразбира создавањето на родителски однос, во кој меѓу посвоителот и неговото семејство, и посвоеникот и неговото потомство се создаваат права и должности кои постојат меѓу крвни роднини. Односите што се создаваат со потполното посвојување имаат траен карактер затоа што правата и должностите што настануваат кај овој вид посвојување се изедначуваат со оние права и должности кои постојат меѓу крвни роднини. Потполното посвојување не може да се раскине, односно еднаш востановениот роднински, односно родителски однос не може да престанува. Со засновањето на таквиот однос престануваат правата и обврските меѓу посвоеното дете и неговото поранешно семејство. 73

74 Под поимот непотполно посвојување се подразбира востановување на роднински однос, во кој помеѓу посвоителите и посвоеникот настануваат само односи меѓу родители и деца. Кај овој вид на посвојување нема дефинитивно раскинување на односите на посвоеното дете со неговото поранешно семејство и не се воспоставува целосен роднински однос на посвоеното дете со семејството на посвоителот и со неговите роднини. Овој вид на посвојување може да се раскинува. Посвојувањето може да се заснова само доколку е во интерес на малолетникот. Како надлежен орган за засновање на посвојувањето е центарот за социјална работа. Според нашето право како посвоител може да биде само лице кое е државјанин на Република Македонија. Постои исклучок од оваа правило, кога странски државјанин може да биде како посвоител, а тоа е само доколку лицето зема одобрение од Министерството за труд и социјална политика, кое одобрение се дава по предлог на центарот за социјална работа. 9.2 Услови за посвојување За засновање на посвојувањето е потребно да се исполнат определени услови кои се од суштествен карактер. Тие услови се: o Учество на определени лица (посвоител, посвоеник, родителите или старателот на посвоеникот); o Согласна изјава на тие лица за засновање на посвојувањето; o Учество на надлежен државен орган, односно учество на центарот за социјална работа; и o Засновање на посвојувањето во форма предвидена во законот. Во законот за семејство се предвидени условите што треба да ги исполни едно лице за да може да стане посвоител, но тие услови во законот се негативно определени. Така, во членот 102 стои дека посвоител не може да биде: 36 Лице кое е лишено од родителски права; 36 Закон за семејство, Службен весник на РМ 157/08, чл

75 Лице на кое му е ограничена или одземена деловната способност; Лице за кое постои основано сомневање дека положбата на посвоител ќе ја употреби на штета на посвоеникот; и Лице кое е душевно болно или лице со пречки во психичкиот развој, како и лице кое боледува од болест што може да го доведе во опасност здравјето и животот на посвоеникот. Според одредбите на законот како посвоеник може да се јави само малолетно дете. Притоа, во законот е предвидено дека посвојувањето на детето може да се заснова најрано по навршување на три месеци старост на детето. Но притоа важно е да се знае дека крвното сродство претставува пречка за засновање на посвојување така што самиот закон определува дека не може да се посвои сродник во права линија, а ниту пак брат или сестра, што значи дека оваа забрана важи за дедо и внуци, баба и внуци, прадедо и правнуци итн Согласна изјава на странките учесници во засновање на посвојувањето Законот предвидува кои се лицата што треба да ја дадат својата согласност при засновање на посвојувањето како и под кои услови да се даде истата. Пред се, потребна е согласност на двете родители на посвоеникот односно на неговиот старател, а доколку посвоеникот е постар од десет години тогаш е потребна и неговата согласност. Постојат случаи кога родителите, односно родителот кој сам го вршел родителското право да не бидат присутни на чинот на посвојувањето. Законот дава таква можност согласноста детето да биде посвоено да се даде претходно пред центарот за социјална работа не определувајќи го притоа посвоителот. Ова се вика како бланко посвојување. Значи,во вакви случаи согласноста за посвојување ја дава старателот на малолетното дете кој учествува во постапката. 75

76 Формата на изјавата е многу важен елемент, па така според законот формата на изјавата што ја даваат родителите е писмена и истата се дава во просториите на центарот за социјална работа. Изјавата за согласност се пишува своерачно од родителот и истата се потпишува, а исто така треба да се потпишува и овластен претставник на центарот за социјална работа. За да биде валидна согласноста на родителите таа може да биде дадена откако детето ќе наполни три месеци возраст. Согласноста за посвојување може да се повлече се до моментот кога ќе се заснова посвојувањето. Во определени случаи не е потребна согласност на родителите. Таква согласност нема да се бара од родител кому му е одземена деловната способност или кому му е одземено вршењето на родителското право, како и од родителот кому повеќе од една година не му се знае престојувалиштето. Во случај кога посвоеникот веќе живее во семејството на посвоителот пред наполнување на 10 годишна возраст, тогаш не е потребна неговата согласност за посвојување, затоа што се смета дека тој веќе се соживеал во тоа семејство и дека со посвојувањето само правно ќе се уреди еден фактички однос кој веќе постоел. 9.3 Постапка за посвојување Доколку едно лице сака или има желба да посвои дете, тогаш тоа лице треба да поднесе барање до центарот за социјална работа кој е надлежен според местото на живеење на подносителот. Притоа подносителот на барањето е должен да ги приложи и документите определени со правилникот за водење евиденција на посвоените лица. Центарот за социјална работа има многу важна улога во проценка на подобноста на посвоителот како и на мотивите од кои тој се раководел во својата намера да посвои дете.притоа, посвојувањето може да се заснова откако овие елементи позитивно ќе бидат проценети пред центарот за социјална работа. 76

77 Лицата чие присуство е потребно во текот на оваа постапка се : посвоителот, неговиот брачен другар, родителите, односно старателот на посвоеникот како и самиот посвоеник ако тој е постар од десет години. Присуството на брачниот другар на посвоителот не е задолжително ако тој самиот не се јавува како посвоител и ако тој веќе ја дал својата согласност за посвојување пред надлежниот орган, односно центарот за социјална работа. Притоа неговата изјава треба да биде дадена на записник во кој треба да бидат точно означени посвоителот и посвоеникот. Откако ќе бидат извршени сите потребни дејствија центарот за социјална работа проценува дали се исполнети условите кои се пропишани со закон. Притоа центарот за социјална работа треба да утврди дали посвојувањето е корисно за посвоеникот, врз основа на содржината на документите со кои располага како и врз основа на социјалниот увид. Ако неговата оценка врз основа на тие елементи е позитивна тогаш тој ќе пристапи кон засновање на посвојувањето, а доколку тој оценува дека не се исполнети условите предвидени со закон тогаш центарот за социјална работа ќе го одбие барањето за посвојување. Постапката за посвојување ја води службеното лице на центарот за социјална работа. Тој го утврдува идентитетот на лицата кои според законот мораат да присуствуваат на посвојувањето, врз основа на исправите и изјавите за личниот идентитет. Следува запознавањето со правата и должностите што произлегуваат од посвојувањето. И најпосле службеното лице ќе побара изјави за согласност за посвојување од лицата кои се должни да ја дадат таа согласност, а ако претходно веќе ја дале, службеното лице е должно да ја прочита со што ги запознава присутните лица со дадената изјава. 37 Како суштествен елемент во постапката за посвојување е составувањето на записник како и донесувањето на решение од страна на Центарот за социјална работа, бидејќи со овој акт фактички и се заснова самото посвојување. Исто така посвојувањето може да се заснова и со договор. Записникот и решението за посвојување се најбитните документи во постапката. Тоа е така затоа што тие ги содржат податоците за извршеното посвојување, односно во нив е внесено личното 37 Љиљана Спировиќ- Трпеновска, Семејно право, Скопје

78 име на посвоеникот за кое се спогодиле родителите и посвоителите или центарот за социјална работа, како и податоците за местото на раѓање на детето. Кога посвојувањето е потполно тогаш решението не содржи податоци за наследните права, а кога посвојувањето е непотполно тогаш во решението се содржани и наследните права на посвоеното дете спрема посвоителите. Самата постапка завршува со потпишување на записникот од страна на службеното лице кое го застапува детето, родителите односно старателот на детето како и посвоителите. После засновање на посвојувањето матичарот е должен да изврши нов упис во книгата на родените како и на посвоителите им издава извод од матичната книга на родените. Потоа врз основа на решението и новиот упис се врши бришење на стариот упис. 9.4 Права и должности на посвоителот и на посвоеникот Правните дејства на посвојувањето како институт започнуваат од моментот на неговото засновање. Притоа, доколку станува збор за потполно посвојување тогаш меѓу посвоителот и неговото семејство и посвоеникот и неговото потомство се создаваат права и должности кои постојат меѓу крвни роднини. Со дефинитивното раскинување на врските меѓу посвоеното дете и неговите природни родители фактички доаѓа до прекин на законските права и должности меѓу нив. Но сепак, од ова правило има еден исклучок, односно отстапување, и тоа во случајот кога како посвоител се јавува брачниот другар на еден од родителите на детето, бидејќи детето, по самата природа на ситуацијата, не ги раскинува односите со родителот, ниту пак со неговите роднини. Од овој случај произлегува дека тука посвојувањето претставува природно продолжување на родителскиот однос. Со оглед на тоа дека потполното посвојување се изедначува со крвното сродство и наследните права на посвоеникот и неговото потомство спрема посвоителот 78

79 и неговото семејство и обратно, се сосема изедначени со наследните права кои постојат меѓу крвните роднини. Кај непотполното посвојување за разлика од потполното посвојување нема целосно раскинување на врските меѓу посвоеникот и неговите природни родители. Важно е тоа дека односите меѓу посвоителот и посвоеникот кои се создаваат со непотполното посвојување, според законската дефиниција се само односи на родители и деца и правата и должностите меѓу нив се заемни така што, наследните права на посвоеникот спрема посвоителот можат да се ограничат или целосно да се исклучат доколку посвоителот во моментот на посвојувањето има свои родени деца Престанок на посвојувањето Како што природниот родителски однос не може да се раскине така и потполното посвојување не може да се раскинува, а тоа произлегува од самиот факт дека потполното посвојување се изедначува со крвното сродство. Сепак треба да се прави разлика помеѓу термините раскинливост и поништување бидејќи тоа што потполното посвојување не може да се раскинува не значи дека решението за посвојување не би можела да се поништи. За разлика од потполното посвојување која не може да се раскинува, непотполното посвојување може да престанува на неколку начини. Како прв начин на престанување е спогодбата меѓу посвоителот и посвоеникот, а доколку посвоеникот е малолетен тогаш последниот збор го има центарот за социјална работа кој оценува дали посвојувањето е корисно за посвоеникот. Непотполното посвојување може да престане и со решение од страна на центарот за социјалната работа, кој донесува такво решение ако утврди дека тоа го бараат интересите на малолетното дете. 38 Закон за семејство, Службен весник на РМ 157/08, 1992, чл

80 Законот дава можност таквото посвојување да престане и кога е потребно да се заштитат интересите на малолетниот посвоеник. Ваква претставка може да поднесе секој граѓанин, орган или правно лице, и истата се поднесува до центарот за социјална работа. Кога е во интерес на малолетното дете центарот за социјална работа може да решава за престанок на непотполното посвојување и по службена должност. Доколку во текот на постапката за раскинување на непотполното посвојување настапи смрт на посвоителот или на посвоеникот тогаш, во тој случај законот дава можност барањето за раскинување на посвојувањето да можат да го продолжат нивните законски наследници. Со престанокот на непотполното посвојување престануваат и заемните права и должности меѓу посвоителот и посвоеникот. Но, земајќи ги предвид потребите и интересите на малолетниот посвоеник центарот за социјална работа може да го задолжи посвоителот да го издржува посвоеникот до неговото полнолетство. Исто така, законот предвидува и реципрочна обврска, односно доколку посвоителот нема средства за живот, а имотната состојба на полнолетниот посвоеник тоа го дозволува, тој може да се обврзува од страна на центарот за социјална работа да го издржува својот поранешен посвоител. Како што беше спомнато за востановувањето на посвојувањето, така и при неговиот престанок, правосилното решение за престанок на непотполното посвојување се доставува до надлежниот матичар за да се прави упис во матичната книга на родените. 80

81 81

82 Права и должности на родителите спрема децата Односите меѓу родителите и децата се сведуваат на права и должности што родителите ги имаат спрема своите деца, и на права и должности што ги имаат децата спрема своите родители. Праватa и должностите на родителите спрема децата можат да бидат насочени спрема личноста на детето како и спрема имотот на детето. Kако право и должност на родителите спрема детето е определувањето на личното име на детето. Тоа претставува лично право на секој граѓанин што го определуваат родителите на детето спогодбено. Личното име се состои од име и презиме. За името родителите треба да решат спогодбено додека пак презимето го добива од родителите. Една од важните права и должности на родителите спрема нивните деца е и чувањето и одгледувањето на детето. Родителите се должни да ги чуваат и да ги одгледуваат нивните деца и да се грижат за нивниот живот и нивното здравје. Определувањето на местото на живеење на детето е важна должност на родителите. По правило децата треба да живеат со нивните родители. Сепак има случаи кога е потребно детето да живее одвоено од родителите или само со едниот родител. Притоа родителите треба да се спогодуваат кај кој од нив ќе остане детето да живее, а доколку тие не можат да се спогодат тогаш за тоа ќе одлучува центарот за социјална работа, имајќи ја во предвид и желбата на детето. Родителите со својот придонес се должни и имаат право да ги воспитуваат нивните деца. Притоа самиот процес на воспитување започнува од првите денови по раѓањето. Тие ги воспитуваат нивните деца така што нив ќе ги научат за тоа како да се однесуваат во општеството и за почит на сите луѓе во светот. Доколку родителите го занемаруваат воспитувањето на нивните деца тогаш тие ќе сносат одговорност за секоја штета што ќе биде нанесена на било кое лице од страна на нивните деца. Со оглед на тоа дека образованието има огромно значење на животот на секој човек, законот ги задолжува родителите да се грижат за школувањето и стручното образование на нивните деца за да се подготват за самостоен живот како и за да можат активно да учествуваат во дејности кои би биле корисни и за општеството. Притоа 82

83 родителите немаат право да ги присилуваат нивните деца во врска со нивниот избор за професионалната ориентација или за изучувањето на некој занает. Во такви ситуации најбитна е самата желба на детето. Издржувањето на децата е многу важна должност на родителите спрема нивните деца така што тие се должни да создаваат материјални услови за нивниот живот. Ова должност, за издржување на децата паѓа на товар на двете родители. Но, доколку доаѓа до развод на бракот на брачните другари тогаш во зависност од ситуациите треба да се одлучи кој родител со какво учество ќе придонесе кон издржувањето на детето. Доколку детето како малолетник има свој имот (пример ако добил имот со наследување) тогаш до полнолетството за неговиот имот ќе се грижат родителите. Ако родителите не живеат заедно тогаш со имотот на детето ќе управува родителот кој живее заедно со детето, ако центарот за социјална работа не реши поинаку. Иако родителите се должни да ги издржуваат нивните деца, сепак законот дозволува, во случај кога малолетното лице има свој имот приходите од тој имот да можат да се употребуваат за издржувањето, воспитувањето и образованието на детето, како и за потребите на семејната заедница доколку родителите немаат доволно средства за живот. Родителите немаат право самостојно да располагаат со имотот на малолетникот односно тие не можат да го отуѓуваат или оптоваруваат освен во случаите кога се здобиле со таква дозвола од страна на надлежниот орган односно центарот за социјална работа, кој оценува дали се исполнети предвидените услови за тоа. Притоа центарот за социјална работа, ќе одлучи за тоа особено ако оцени дека тоа е потребно за издржување, воспитување и образование на самото дете или ако тоа го бараат некои други интереси на детето. 83

84 Права и должности на децата спрема родителите Како што родителите имаат права и должности спрема своите деца, така и децата без оглед на тоа дали се тие брачни или вонбрачни, имаат определени права и должности спрема нивните родители. Децата имаат право да бараат од нивните родители извршување на должностите спрема нив. Тие имаат право да бараат од родителите да ги чуваат, одгледуваат, издржуваат, воспитуваат и стручно оспособуваат за самостооен живот. Ако родителите не ги вршат овие должности тогаш децата имаат право да побараат заштита на овие права, и тоа преку надлежниот орган односно центарот за социјална работа. Во таа смисла на родителите може да им се одзема родителското право или да се ограничи истото. Должности на децата да се грижат за старите изнемоштени родители еднакво има материјална и хумано-морална содржина. Првата се состои во обврската на децата материјално да ги помагаат родителите кога е тоа нужно заради нивната старост и изнемоштеност, што има за последица незадоволителна материјална состојба. Оваа помош, која не е милостина, зашто е должност, може да се изразува било со заедничко живеење, било со давање парични средства или други видови материјална помош, било со сместување во установи чија дејност е грижа за вакви лица. Втората содржина е човечки односи спрема старите и изнемоштени родителии кој е мошне разновиден и многустран. 39 Децата се должни да ги издржуваат нивните родители кога тие ќе навлезат во подлабока старост односно кога тие самите ќе бидат неспособни за стопанисување и нивните средства ќе бидат недоволни за нивната издршка. Исто така, до тоа може да дојде и тогаш кога родителите се млади но истите се неспособни за стопанисување поради болест, инвалидност и сл. Должноста на децата за издржување на своите родители паѓа на товар на сите полнолетни деца, според нивните можности.но тоа должност не смее да се сфати како враќање и оддолжување на сето тоа што децата го примиле од родителите додека тие биле малолетни. 39 Ѓорѓи Ј. Цаца, Слободите и правата на човекот и граѓанинот во Република Македонија, Скопје

85 Барањето за издржување на родителот може да се одбие од судот доколку тој родител бил лишен од вршењето на родителското право, односно не го издржувал детето иако имал можност за издржување, бидејќи во спротивно тоа би била неправда спрема детето. Давањето на издршката најчесто станува преку заедничкиот живот на родителите со своите деца или со давање на парични средства така што децата даваат определен паричен износ а родителите ќе живеат сами или пак ќе отидат во некоја соодветна социјална установа. Давателот на издршката, односно установата каде родителот се сместил за да добие издржување, кога децата избегнуваат да ја дадат истата, има законска можност да бара преку судот надоместок за направените трошоци- од децата на лицето кое е сместен во таа установа. 85

86 86

87 87

88 Издржување на децата во семејството Во нашето семејно право е предвидена обврската за издржување пред се на родителите спрема децата, но исто така под определени услови и на децата во однос на родителите, а некогаш таа обврска постои и спрема други роднини. Од друга страна, нашето брачно право уште одамна ја има прифатено институцијата на издржување меѓу брачните другари присутна во сите современи брачни законодавства. Според тоа, издржувањето меѓу сите овие категории лица, различно поставено во зависност од карактерот на односот кој постои меѓу нив (крвна врска и други видови сродство, брачна врска), не претставува новост во нашата семејна регулатива: тоа е присутно и во споредбеното право, а исто така и во прописите на поранешните југословенски републики односно покраини, вклучувајќи го и законодавство на поранешна СР Македонија. Заедничка карактеристика врз која се заснова оваа обврска (апстрахирајќи ги варијантите кои се јавуваат во одделни законски решенија, а кои главно се однесуваат на поголем или помал број услови кои треба да бидат исполнети за да се оствари ова право), е потребата од солидарност меѓу родителите и децата и другите роднини, како и меѓу брачните другари што е општо прифатен став во семејноправната теорија и законодавната практика. 40 Законот за семејство го регулира издржувањето така што во првиот дел се содржани одредбите кои се однесуваат на издржувањето на децата и родителите и на другите роднини, во вториот дел, одредбите за регулирањето на издржувањето на брачните другари, и во третиот дел се одредбите со кои се уредува прашањето за определувањето на издршката. Во рамките на општите одредби, законот ја определува издршката како право и должност на членовите на семејството и на другите роднини. Колкаво значење му придава државата на прашањето на издржувањето се гледа и од одредбата според која Републиката е таа која е задолжена да им обезбедува средства неопходни за издржување на необезбедените членови на семејството под услови определени со закон, кога меѓусебното издржување на членовите на семејството и на другите 40 Љиљана Спировиќ- Трпеновска, Семејно право, Скопје 2008, стр

89 роднини не може да се оствари во целост или делумно. Дури ни откажувањето од правото на издршка нема правно дејство. 41 Како прва, најважна, безусловна и неотповиклива обврска на родителите е да ги издржуваат своите малолетни деца. Тие се должни да ги одгледуваат своите малолетни деца, да се грижат за нивното здравје и воспитание и оспособување за самостоен живот. Оваа должност на родителите за издржување на нивните деца може да продолжи и по нивното полнолетство, кога тоа го налагаат определени потреби на детето. Такви потреби претставуваат продолжувањето на школувањето и стручното образување на детето и после неговото полнолетство. Оваа должност на родителите трае до завршувањето на школувањето на детето, но најдоцна до навршувањето на 26 годишна возраст. Освен школувањето и стручното оспособување на детето, како причина за продолжување на должноста за издржување после полнолетството, може да биде и болеста на детето односно недостатоци било физички или психички. Притоа како услов се бара детето да нема доволно средства за живот, односно кога истите не може да ги добие од својот имот. Во таквите случаи обврската на родителите продолжува односно трае се додека трае и неспособноста на детето. 41 Закон за семејство, Службен весник на РМ 157/08, чл

90 90

91 91

92 Старателството како институт 13.1 Историски развиток на старателството Од своите почетоци, старателството секогаш се појавило во оној момент кога на едно лице, во прв ред на малолетното дете, му недостигало родителска грижа. Таква грижа им била потребна и на полнолетни лица кои поради болест или психичка заостанатост не биле во состојба сами да се грижат за себеси и за нивните права и интереси, како и на полнолетни лица кои од други причини не биле во состојба сами да се грижат за заштитата на своите права и интереси. Таа грижа на сите тие лица во историскиот развиток на старателството им е давана од поширокото семејство, во прв ред од блиските роднини, за постепено да премине врз државата, односно врз општествената заедница. Последниве, преку своите специјални органи: судовите, органите на управата или за таа цел посебно создадени органи, ја организирале заштитата на овие лица, обезбедувајќи услови за натамошен непречен развој не само на личноста доведена во потребата од старателство, туку и за заштита на нејзините права и интереси. 42 Така, оттука произлегува дека под поимот старателство правото односно правната наука подразбирала со закон организирана посебна заштита што општествената заедница им ја давала на малолетните лица, кои биле без родителска грижа како и на полнолетните лиа кои не биле способни сами да се грижат за себе и за своите права и интереси. Во предвоената Југославија старателството имало главно семеен карактер, и на малолетните деца кои останувале без родители како и на полнолетните лица кои не можеле сами да се грижат за себеси и за своите интереси, им била укажувана заштита од страна на семејството. Притоа, семејната заедница ја примала врз себе грижата за натамошното одгледување на личноста како и на нејзините права и интереси, а пред се имотните. 42 Миле Хаџивасилев, Семејно право, Скопје, 1990, стр

93 Со создавањето на Новата Југославија на старателството му било посветено посебно внимание, со оглед на големиот број воени сирачиња како жртви од војната и фашистичката окупација на земјата, и како резултат на промените и придобивките од Народноослободителната борба и социјалистичката револуција. Поверенството за социјална политика на Националниот Комитет на Ослободувањето на Југославија уште во текот на војната ги постави основните насоки за заштитата на малолетниците врз следниве начела: грижата за децата и малолетниците воопшто и припаѓа на државата, со старателството не се сака формалноправна заштита на имотот на малолетникот, туку да се оствари правна заштита, пред се, на личноста на малолетникот, и, на крајот, работите од старателството по своето значење се работи кои влегуваат во надлежност на органите на народната власт, најблиски до народот, со тесна соработка на општествените организации. На ваков начин на старателството му е даден веднаш посебен општествен карактер и значење Старателството во нашиот правен систем Старателството претставува институт чија основна цел е заштита на лицата на кои таа им е неопходна, и тоа на прво место, на малолетните деца кои од било која причина се лишени од родителската грижа. Исто така старателството ги опфаќа и полнолетните лица кои заради својата здравствена состојба, без разлика дали станува збор за физички недостатоци или пак за пречки во менталниот развој, имаат потреба од грижа и заштита на своите права и интереси. Старателството како институција ги опфаќа и другите категории на полнолетни лица кои од други различни причини не се во состојба самите да се грижат за себе и за заштита на нивните права и интереси. Старателското право е сочинувана од норми со кои се регулира организираната општествена заштита на сите категории на лица кои имаат потреба од тоа, односно на лицата ставени под старателство. 43 Миле Хаџивасилев, Семејно право, Скопје, 1990 год, стр

94 За разлика од порано, кога старателството имало карактер на семејна институција, во денешно време тоа има карактер на општествена институција. Но, притоа, основната задача и цел на старателството била и останува заштитата на личноста и на имотот на оние лица кои заради возраста, физичката или менталната хендикепираност, како и од други причини не се во состојба сами да се грижат за себе и за нивните права и интереси. Денес, во современите правни системи, старателството претставува со закон регулирана заштита што и се дава на малолетните лица без родителска грижа, како и на полнолетните лица кои не се во состојба да се грижат за себе и за своите права и интереси, од страна на државата. Во зависност од тоа на која категорија на лица се дава оваа заштита разликуваме три видови на старателство: Старателство врз малолетници; Старателство врз лица лишени од деловна способност; и Старателство за посебни случаи. Старателското право како и семејното право во целина има две значења и тоа: старателското право како дел од правниот систем и старателско право како дел на правната наука која го изучува старателството. Според законот за семејство надлежен орган за вршење на работите на старателството е центарот за социјална работа, кој има широк дијапазон на ингеренции и активности во тој дел. Така, тој решава за ставање на едно лице под старателство, за поставување, односно разрешување од должност старател, за обемот на овластувањата на старателот, за правата и правните интереси на лицето под старателство како и за престанок на старателството. Притоа, центарот за социјална работа може да ги менува решенијата што тој самиот ги донел, кога ќе се променат околностите, и пред се кога тоа го бараат интересите на лицето кое е ставено под старателство. Тие решенија центарот за социјална работа ги донесува според Законот за општата управна постапка. 94

95 13.3 Старателство над малолетни лица Старателството над малолетните лица за разлика од другите видови на старателство, има поголема застапеност во практиката. Притоа овој вид на старателство се одделува од другите видови повеќе заради самото значење што и се придава на заштитата на малолетниците во нашето општество. Нашиот закон изречно вели дека под старателство ќе бидат ставени малолетни лица кои се без родителска грижа. Исто така, законот изречно наведува дека за дете без родителска грижа ќе се смета она чии родители не се живи или се исчезнати, понатаму ако се непознати или се со непознато живеалиште повеќе од една година, но исто така и она дете чии родители без оглед на причините, привремено или трајно не ги извршуваат своите родителски права и должности. 44 Притоа тука влегуваат сите оние ситуации во кои детето е лишено од родителска грижа, без оглед на тоа дали станува збор за физичко непостоење на родителите, дали грижата отсуствува поради нивна вина или пак нивната должност како родители се спречени да ја вршат од други објективни причини. Во тоа смисла и одемањето на родителското право се смета како една од причините кога родителите привремено или трајно не ги извршуваат нивните родителски права и должности спрема детето, па затоа, и тоа е една причина за ставање на тоа дете под старателство. Доколку и самите родители се под старателство, во случај да им е одземена или ограничена деловната способност, тие не се во состојба да се грижат за своето дете, што значи дека и во тој случај постои потреба детето да се стави под старателсто иако Законот за семејството не содржи одредба за тоа. Се разбира, тоа не значи дека старателот на родителите ќе се смета автоматски и за старател на нивното малолетно дете. 45 Како основни должности и овластувања на старателот спрема детето се: грижа за личноста на детето, пред се за неговото здравје, грижата за негово воспитување, образование како и оспособување за самостоен живот и работа. 44 Закон за семејство, Службен весник на РМ 157/08, чл Љиљана Спировиќ- Трпеновска, Семејно право, Скопје 2008, стр

96 Таквото старателство може да престанува на неколку начини, и тоа: Со полнолетство на малолетното лице; Со склучување на брак; Со посвојување; и Со престанок на причините што законот ги предвидува за едно дете да биде ставено под старателство. 96

97 97

98 Имотните односи на родителите и децата Имотните односи на родителите и децата се посебно регулирани со Законот за семејство. Малолетните деца исто така можат да стекнат имот, но само под основ коишто е предвиден со законот. Тука пред се спаѓа имотот што малолетното лице го стекнува врз основа на подарок или легат, како и врз основа на законско или тестаментално наследство, што значи врз основа на доброчини правни дела. Но, од друга страна не се исклучува можноста, малолетното лице да може да стекне имот и врз основа на товарно правно дело, кога истиот поседува сопствени парични средства. Исто така, малолетникот со исполнување на определени услови предвидени во законот може да стекнува имот и со работа. Во самиот закон за семејство се предвидува дека со имотот на малолетникот управуваат родителите се до полнолетството, но тие се должни да се придржуваат на начинот којшто е предвиден и определен во законот. Од овој третман се иззема имотот што малолетникот го стекнува со работа, затоа што, во однос на него, тоа малолетно лице има определени овластувања. Нашиот закон дава можност малолетник под старателство, со наполнети 15 години од животот, да може сам, без одобрение на старателот, да заснова работен однос како и слободно да располага со својата плата, но притоа е должен сам да придонесува за своето издржување, воспитување и стручно оспособување. 46 Родителите се должни приходите од имотот на своето дете првенствено да бидат употребени за издржуањето, воспитувањето и образованието на малолетното дете. А потоа, во случај ако тие самите немаат доволно сопствени средства, ќе можат тие средства да ги користат и за намирување на потребите на семејната заедница. Доколку родителите сакаат да извршат оптоварување или отуѓување на имотот на детето, за тоа е потребно одобрение на центарот за социјална работа. Притоа, оценката на центарот за социјана работа за оправданоста на оптоварувањето и отуѓувањето на имотот, се заснова пред се врз намената на средствата добиени на овој 46 Закон за семејство, Службен весник на РМ 157/08, чл

99 начин, а тоа е самото издржување, воспитување и образование на малолетното лице или пак во случаи кога тоа го налагаат други интереси и потреби на семејната заедница. Во случај кога детето не живее со двајцата родители со неговиот имот управува родителот со кого детето живее. Но, сепак центарот за социјална работа може да одлучи и поинаку на предлог на другиот родител, доколку тој оценува дека тоа повеќе одговара на интересите на детето. Центарот за социјална работа има широки ингеренции и тој одлучува за сите прашања во врска со имотот на детето и во случаите кога родителите сами не го вршат родителското право врз своето дете притоа раководејќи се првенствено од интересите на детето. 99

100 100

101 101

102 Правото на социјална заштита Со Законот за социјална заштита се уредуваат системот за социјална заштита како и организацијата на социјалната заштита, правото на социјална заштита, финансирањето и постапката на остварување на тоа право. Социјалната заштита е систем на мерки, активности и политики за спречување и надминување на основните социјални ризици на кои се изложени лицата во текот на животот, за намалување на сиромаштијата и социјалната исклученост и за јакнење на неговиот капацитет за сопствена заштита. 47 За социјалната заштита може да се каже и дека таа претставува израз кој останува општ и можеби двосмислен, ги регулира сите напори, институциите и техниките, кои се стремат да ги заштитат лицата од последици, од социјални ризици и да ги стават колку што е можно под покривот на потребите. 48 Социјалната заштита на РМ се уредува и со: програмата за остварување на социјална заштита, која ја донесува Владата на РМ. Во ова програма се уредени подрачјата на социјалната заштита и специфичните потреби на населението. Исто така социјалната заштита се уредува и со посебни развојни програми за специфичните потреби на граѓаните кои се од областа на социјалната заштита и начинот на остварување на социјалната заштита, кои ги донесуваат општините на РМ, градот Скопје и општините на градот Скопје Право на сместување во установа за социјална заштита Право на сместување во установа за социјална заштита има секое лице кое нема соодветни услови за живеење во своето семејство или пак од други причини му е потребно сместување во установа за социјална заштита, а притоа не може да се примени друг облик на социјална заштита. Право на сместување во установа за социјална заштита им се обезбедува на овие лица: Дете без родители и без родителска грижа до оспособувањето за самостоен живот и работа, но најдоцна до завршување на средното образование, ако не 47 Закон за социјална заштита, Службен весник на РМ БР.79, 2009, чл Жан Пјер Лаборд право на социјално осигурување, Париз, 2005, стр

103 постојат можности згрижувањето и воспитанието да се обезбедат на некој друг начин; Деца со воспитно социјални проблеми, занемарени, запоставувани и злоставувани и деца кои се жртви на семејно насилство; Деца со нарушено поведение; Бремени жени еден месец пред нивното породување како и самохрани родители со деца до 3 месечна возраст; Лица со умерени пречки во менталниот развој, лица со длабоки пречки во менталниот развој како и лица со трајна телесна попреченост на кои им е потребно трајно згрижување и нега; Стари лица, возрасни лица со телесна попреченост како и лица со пречки о менталниот развој кои не се способни да се грижат за себе; Лица кои се баратели на право на азил Парична помош на лице кое до 18 годишна вораст имало статус на дете без родителска грижа Право на социјална парична помош има лице способно за работа и домаќинство, материјално необезбедено и кое според други прописи не може да обезбеди средства за егзистенција. Под домаќинство законот подразбира заедница на членови на семејството и други роднини меѓу кои не постои законска обврска за меѓусебно издржување кои заеднички придонесуваат, стопанисуваат и трошат. 49 Право на парична помош на лице кое до 18 годишна возраст имало статус на дете без родителска грижа, има тоа лице којшто нема приходи и имот од кои би можел да се издржува се до наполнување на 26 годишна возраст. Висината на паричната помош што би му припаднало на тоа лице изнесува денари усогласена со порастот на трошоците на живот за претходната година. 49 Лена Ничевска, Владо Аврамоски, ПРИРАЧНИК за остварување на правата од социјална и детска заштита, Скопје 2011, стр

104 15.3 Слабости на системот на социјална заштита 50 Социјалната заштита претставува област која според своите специфики треба постојано да се прилагодува и да се адаптира, како на потребите на корисниците, така и кон реалните можности на системот и на државата да ги остварува овие политики. Притоа системот на социјална заштита во РМ се соочува со одредени пречки и недостатоци кои се однесуваат на квалитетот на заштитата. Од аспект на имплементацијата на политиките клучниот недостаток кој повеќе години наназад го привлекува вниманието на практичарите и е предмет на дебата, се лоцира во поставеноста на системот кој продуцира доминантна работа на професионалните служби на остварување на правата од социјална парична помош и слично. Посебно внимание треба да се посвети на развојот како и на унапредувањето на превенцијата и социјалните услуги. Притоа се чини дека залагањата за социјалната превенција се сеуште на ниво на негативни заложби, додека пак конкретните облици и форми преку кои би се реализирала, сеуште не се доволно застапени во практиката. За институционалната заштита во РМ е утврдена потреба од подобрување на квалитетот на услугите, унапредување на стручната работа со корисниците на услуги и зајакнување на мрежата на установи, особено во рамките на алтернативните облици на заштита. Големо внимание е посветено на реформите во системот. Воведени се повеќе услуги за дневно како и за привремено згрижување за повеќе категории на корисници. Фокусот во практиката се става повеќе врз децата како и врз лицата со инвалидност за сметка на возрасните и старите лица. Друга пречка претставува несоработката помеѓу системот на социјална заштита и здравствениот систем, што го пролонгира правото за користење на социјална парична помош, порастот на бројот на долгорочни корисници, наспроти активација и вклучување во пазарот на трудот. Имајќи ја во предвид ваквата состојба, Правилникот од страна на министерството е создадено со цел за да се надминат пречките кои постојат во оваа свера. 50 Министерство за труд и социјална политика, Национална програма за развој на социјалната заштита , Скопје

105 105

106 ПРИЛОЗИ Предлог за давање дозвола за склучување на брак Тужба за развод на брак Тужба за утврдување на татковство Тужба за оспорување на татковство Предлог за продолжување на родителското право по полнолетството Предлог за престанок на родителското право продолжено по полнолетството Тужба за издржување на дете 106

107 107

108 Предлог за склучување на брак на малолетно лице 51 ДО СУД ПРЕДЛОГ ЗА ДАВАЊЕ ДОЗВОЛА ЗА СКЛУЧУВАЊЕ НА БРАК Од малолетната од Родена сум на ден година во, така што немам полни 18 години, мои родители се:татко, мајка, а живеат во. Имам намера да склучам брак со лицето од родено на ден година, кое е полнолетно. Доказ: Извод од матичната книга на родените за предлагачот склучи брак. Извод од матичната книга на родените за лицето со кое предлагачот сака да Во смисла на одредбите од чл од ЗВП и чл.16 од ЗС го поднесувам овој предлог и молам да донесете решение со кое ми се дозволува склучување на брак. Имено, јас имам телесна и душевна зрелост за вршење на правата и должностите што настануваат со склучување на бракот и слободно и смислено донесов одлука за тоа, бидејќи со мојот свршеник се сакаме одамна. Моите родители се согласни за склучување на овој брак бидејќи се запознати со нашата врска со мојот свршеник, а живееме во средина каде што не е невообичаено малолетна девојка да склучи брак. Доказ:Сослушување на мојот свршеник од. Сослушување на моите родители: татко, мајка од. Лекарско уверение за телесна и душевна зрелост на предлагачката. Молам по изведувањето на овие докази, да го донесете следното: РЕШЕНИЕ Се дозволува склучување на брак на малолетната од родена на ден година, со од. Бракот може да се склучи по правосилноста на ова решение. Ова решение ќе се достави до предлагачката, нејзините родители и ЦСР. Предлагач: 51 Кирил Чавдар, Димко Миленков, Обрасци на поднесоци во судските постапки и други правни акти, Скопје

109 109

110 Tужба за развод на брак 52 ДО СУД ТУЖИТЕЛ:1. ТУЖЕН:2. Предмет:Развод на брак Т У Ж Б А Странките склучија брак на ден година во и бракот е заведен во матичната книга на венчаните за град, за година, под ред.бр. /. Во бракот странките имаат едно дете,сега малолетното по име, родено на ден година. Доказ: 1.Извод од матичната книга на венчаните за странките 2.Извод од матичната книга на родените за детето. Во последните години, поради неуредниот живот на тужениот односите помеѓу брачните другари се до таа мера нарушени, што заедничкиот живот станал неподнослив. Тужениот често отсуствува од дома, навечер доцна се враќа, се коцка и скоро ништо од својата плата не дава за потребите на семејството. Поради тоа избувнуваат караници, така што тужителката смета дека не може повеќе во ваква заедница. Доказ: Сослушување на странките Поради тоа, а согласно со одредбите од Законот за семејство, тужителката ја поднесува оваа тужба и му предлага на судот, по одржување на главната расправа, да ја донесе следната П Р Е С У Д А Се усвојува тужбеното барање. Бракот склучен помеѓу тужителката и тужениот на ден година заведен во матичната книга на венчаните за град под ред.бр. / се разведува согласно со одредбите од ЗС. Малолетното дете на странките по име родено на ден година се доделува на чување, воспитување и деломно издржување на тужителката, а тужениот се задолжува да плаќа издршка по ден секој месец,а најдоцна до 5ти во месецот. Се задолжува тужениот да и плати на тужителката трошоси според трошковник. Тужител, 52 Родна Живковска, Општ дел на граѓанско право-практикум,скопје

111 111

112 Tужба за утврдување на татковство поднесена во име на детето од неговата мајка(чл.60, ) 53 ДО СУД ТУЖИТЕЛ:малолетниот Застапуван од својата мајка ТУЖЕН: Предмет: Утврдување на татковство Т У Ж Б А Мајката на малолетниот тужител имаше љубовни односи со тужениот во периодот од год до година.нивната врска беше јавна,заеднички се движеа во друштво и секаде се претставуваа како момче и девојка. Доказ: Сослушување на сведоци Од половите односи на странките, мајката на малолетникот, тужител, забремени во месец година и кога тоа му го соопшти на тужениот,тој престана да контактира со неа. Доказ: 1.Сослушување на сведокот Сослушување на странките Малолетниот тужител е роден на ден годи., како нормално донесено дете. Доказ: 1.Извод од матична книга на родените за тужителот 2.Отпусна листа од Гинеколошккоакушерска клиника. Со оглед на горното, бидејќи тужениот одбива да го признае татковството на тужителот,мајката на детето, во смисла од чл.60 ст2 од ЗС, ја поднесува оваа тужба, и му предлага на судот по одржувањето на главната расправа, да ја донесе следната П Р Е С У Д А Се утврдува дека тужениот е природен татко на малолетниот тужител, роден год.,од мајка. Се задолжува тужениот да плаќа издршка за детето месечно по ден секој месец, најдоцна до 5ти во месецот на рака на законскиот застапник,како и трошоците по спород според трошковник Законски застапник на тужителот, 53 Саша Дукоски, Граѓанско право-применета програма- Авторизирани предавања Кичево

113 113

114 Тужба за оспорување на татковство од брачниот другар на мајката на детето (чл.64, ) 54 ДО СУД ТУЖИТЕЛ: ТУЖЕНИ: малолетниот ПРЕДМЕТ:Оспорување на татковство Т У Ж Б А Во бракот на тужителот и првотужената, на ден година се роди малолетниот второтужен во овој спор. Доказ: 1.Извод од матична книга на венчаните 2.Извод од матична книга на родените за малолетниот второтужен Малолетниот тужен е нормално донесено дете што значи забременувањето на првотужената станало во периодот од год. до год. Доказ: 1.Отпусна листа од Гинеколошко-акушерска клиника Во периодот од год до год. тужителот беше на специјалистички престој во странство, и за тоа време немаше никакви физички контакти со првотужената, така што нејзиното забременување не се должи на половите односи што тој би ги имал со неа. Доказ: 1.Сертификат за специјалистички престој 2.Патна исправа на тужителот од која се гледа дека за тоа време не се враќал во земјата Со оглед на тоа, несомнено е дека тужителот не е татко на малолетниот второтужен, и му предлага на судот да ја донесе следната П Р Е С У Д А Се усвојува тужбеното барање. Се утврдува дека тужителот не е татко на малолетниот, роден на ден год. од мајка. Се задолжува тужената да му плати на тужителот трошоци според трошковник. Тужител, 54 Кирил Чавдар,Димко Миленков, Обрасци на поднесоци во судките постапки и други правни акти, Скопје

115 115

116 Предлог за продолжување на родителското право и по полнолетство (чл од ЗВП, чл.94 ЗС) 55 ДО СУД П Р Е Д Л О Г ЗА ПРОДОЛЖУВАЊЕ НА РОДИТЕЛСКОТО ПРАВО ПО ПОЛНОЛЕТСТВОТО Од: 1. и 2., и двата од Предлагачите се родители на малолетниот роден на ден година во. Доказ: Извод од матичната книга на родените за малолетното дете. Поради прележана болест во детството, малолетниот заостанал во психичкиот развој, и не е способен да се грижи за своите права, интереси и за својата личност. Доказ: Лекарско уверение од Невропсихијатриска клиника. Малолетниот има недвижност-куќа во запишана во поседовен лист Пл. Бр., КП БР., КО Доказ: Поседовен лист Пл.бр. Со оглед на горното, во смисла на одредбите од чл од ЗВП и чл.94 од ЗС, му предлагаме на судот, по изведувањето на доказите, а по потреба и со лекарски преглед, да го донесе следното Р Е Ш Е Н И Е Се продолжува родителското право на предлагачите 1. татко, и 2. мајка, над нивното мамолетно дете-син, роден на ден година со стан во, додека тој не биде способен да се грижи за својата личност. Ова решение по правосилноста ќе се достави до матичарот во заради запишување во матичната книга на родени на детето и до органот што ги води јавните книги за евиденција на недвижностите, заради соодветно запишување. Предлагачи, 55 Кирил Чавдар,Димко Миленков, Обрасци на поднесоци во судките постапки и други правни акти, Скопје

117 117

118 Предлог за престанок на родителското право продолжено и по полнолетство (чл.118 од ЗВП, чл.94 од ЗС) 56 ДО СУД П Р Е Д Л О Г ЗА ПРЕСТАНОК НА РОДИТЕЛСКОТО ПРАВО Од: 1. и 2. и двата од Со решение бр. / од година на суд во, продолжено е родителското право на предлагачите, над нивното малолетно дете-ќерка, по име родена на ден година со стан во,додека таа не биде способна да се грижи за својата личност, права и интереси. Доказ: Решение бр. / од година на суд во. По истекот на повеќе години од тогаш, со соодветно леќење, воспитување и образование, кај малолетната сега веќе полнолетна, на возраст од години, отпаднаа пречките во психичкиот развој, и сега таа е способна да се грижи за својата личност, права и интереси. Доказ: Лекарско уверени од Невропсихијатриска клиника. Со оглед на горното, во смисла на одредбите од чл.118 од ЗВП и чл.94 од ЗС, му предлагаме на судот да го донесе следното Р Е Ш Е Н И Е Престанува родителското право на предлагачите: 1. татко и 2. мајка, над од родена на ден година во, продолжено и по полнолетството со решение бр. / од година на суд во. Ова решение по правосилноста, ќе се достави до матичарот во поради запишување во матичната книга на родените за тоа лице, и до органот за евиденција на недвижностите, заради соодветно запишување. Предлагачи, 56 Кирил Чавдар,Димко Миленков, Обрасци на поднесоци во судките постапки и други правни акти, Скопје

119 119

120 Тужба за издржување на дете (чл , ) 57 ДО СУД ТУЖИТЕЛ: ТУЖЕНИ: ПРЕДМЕТ:Издржување на дете ВРЕДНОСТ: ден T У Ж Б А Тужените се родители на тужителот кој е роден на ден година, и сега е полнолетен и студира на факултет. Бракот на тужените е разведен на ден година. Доказ: 1.Извод од матичната книга на родените за тужителот 2.Потврда дека е редовен студент 3.Пресуда П.бр. / Тужителот како полнолетен, не живее ни кај еден од родителите, туку престојува во местото каде што студира, а тужените не редовно му испраќаат извесни износи на име издршка. Поради тоа, за д аможе тужителот да смета со определени износи за своето издржување принуден е да ја поднесе оваа тужба против тужените, иако одржува постојани односи со нив и ги почитува како родители. Тужените работат и имаат редовни месечни примања. Доказ: Судот да ги задолжи тужените да достават потврди за своите примања последните три месеци Со оглед на изнесеното, тужителот му предлага на судот по одржана главна расправа, согласно одредбите на чл.179ст.2 од ЗС, да ја донесе следната П Р Е С У Д А Се усвојува тужбеното барање. Се задолжуваат тужените како родители да му плаќаат на тужителот месечно и тоа:првотужениот ден,а второтужената ден на име издршка најдоцна до петти во месецот до редовно завршување на студиите,а најдоцна до 26 годишна возраст. Тужител, 57 Саша Дукоски, Граѓанско право-применета програма-примери од граѓанската практика, Кичево

121 121

122 122

123 123

124 ЕМПИРИСКО ИСТРАЖУВАЊЕ Вовед во истражувањето и поставување работни хипотези Правната рамка за семејството и семејните односи, а особено за родителските права и обврски, е од големо значење за Македонија и насeлението во државата особено за неговото уредување и располагање. Со самата регулатива се гарантираат правата што ги имаат членовите на семејството. Со самата правна регулатива исто така се создаваат права и обврски не замо за родителите и нивните деца туку и за другите членови внатре во рамките на едно семејство. Во правната регулатива се опфатени неколку принципи како: рамноправност, заемно почитување, меѓусебно помагање и издржување како и заштита на интересите на малолетните деца.. Објаснувањето на законот во оваа магистерка работа има за цел и сознавањето на одредените правни термини во делот на семејното право како и родителското право како негов дел.. Целта на оваа магистерска е доближување на одредбите од Законот за семејство до населението, поради недоволната информираност. Од особено значење е да се зголеми информираноста на граѓаните за нивните права и обврски како родители како и на децата за нивните права и обврски кон нивните родители. Со анализирањето на законот е претставено и поврзаноста на законот со други закони. Истражувањето во овој магистерски труд сака да утврди колку е запознаено населението со правната регулатива во делот на семејното, а најпрво за родителското право. Освен за тоа колку е населението запознаено со правната регулатива магистерскиот труд дава одговор и за запознаеноста на населението со институциите кои работат за унапредување и за поефикасно водење на работите во овој сектор. Користени методологии при спроведување на истражувањето Во истражувањето на оваа проблематика се користи аналитички пристап, како и индуктивниот и дедуктивниот метод преку кои се дојде до сознанија за состојбата и за динамиката на промените што ја детерминираат проблематиката поврзана со правната регулатива односно со запознаеноста на населението со правната рамка.овде треба да се истакне дека примената на дедуктивниот метод е неизбежна бидејќи со овој метод 124

125 се откриваат составните компоненти на самата појава односно проблемот. Исто така, со овој метод се овозможи најпрво да се укаже на најважното при испитувањето, па потоа да се даде пошироко објаснување за деталите. Преку анализата се овозможува обработка на податоци кои се добиваат од извештаи, релевантни публикации, on-line бази на податоци, како и од сите други објавени материјали од областа на семејното, односно родителското право. Од друга страна, набљудувањето е квантитативен метод преку кој се обезбедува објективно согледување на истражуваната проблематика и добивање комплетна претстава за реалната состојба која е присутна во моментот на спроведување на истражувањето. Во однос на статистичката анализа, собраните податоци статистички се обработуваат и табеларно и графички се прикажуваат преку Microsoft Office Excel. Структура на прашалниците Истражување за запознаеноста на граѓаните со семејната регулатива и семејните права и обврски во Р.М Во овој дел прикажана е структурата на прашалникот како основа за текот на емпириското истражување, потоа динамиката, како и примерокот. Преку ова емпириско истражување се очекува да се добијат резултати кои ќе дадат одговор на голем број прашања поврзани со вистинската слика за запознаеноста на испитаниците односно населението со правната рамка за семејството и членовите внатре во семејството во Република Македонија и вметнувањето на одредби поврзани со правната рамка во тој дел. Ова истражување е направено врз 51 испитаник во периодот од 15 до 25 април во охридско-струшкиот регион. Во однос на структурата на прашалникот, направен е еден анкетен прашалник со прашања од 1 до 15, а за сите анкетни прашања направени се табеларни и графички прикази, кои се прикажани во понатамошниот дел од излагањето: 125

126 1. Семејните односи, а најпрво родителските права и должности најисцрпно се уредуваат со: Табела за прашање бр.1 Одгпвпр број на испитаници процент 1) Уставпт на Република Македпнија ) Закпнпт за семејствп Графикон за прашање бр.1 65% 35% 1) Уставпт на Република Македпнија 2) Закпнпт за семејствп На прашањето за уредувањето на семејните односи како и родителските права и должности, односно каде се најисцрпно уредени, поголем број на населението одговориле дека тоа е направено со Законот за семејство, што претставува точен одговор. Законот за семејство е единствен закон кој ги уредува сите прашања во рамките на семејството и пошироко за други членови кои се во роднински односи па сигурно затоа граѓаните го знаеја точниот одговор дека Законот за Семејство ги регулира подетално тие прашања. 126

127 2. Дали може и на која возраст пред полнолетството малолетното лице може да склучи брак? Табела за прашање бр.2 Одгпвпр број испитаници на процент 1) Мпже, на 15 гпдишна впзраст ) Мпже, на 16 гпдишна впзраст ) Не мпже да се склучи брак пред пплнплетствптп Графикон за прашање бр.2 14% 51% 35% 1) Мпже, на 15 гпдишна впзраст 2) Мпже, на 16 гпдишна впзраст 3) Не мпже да се склучи брак пред пплнплетствптп На графиконот бр.2 е прикажано колку испитаниците се запознаени со тоа дали може малолетно лице да склучи брак пред полнолетството и на која возраст би можело да се направи тоа. Поголемиот број од испитаниците одговориле дека не може да се склучи брак пред полнолетството. Вистинскиот одговор е дека малолетното лице може да склучи брак на 16 годишна возраст. Ова прашање е регулирано во Законот за семејство како основен закон кој ги уредува сите прашања поврзани со бракот и семејството воопшто. 127

128 3. За склучување брак пред полнолетството дали треба некаква дозвола и од кој орган? број на Одгпвпр испитаници процент 1) Не треба некпја ппсебна дпзвпла, туку еднпставнп самп спгласнпста на двете лица кпи ќе склучат брак ) Пптребна е дпзвпла пд надлежен суд ) Пптребна е дпзвпла пд друг прган Табела за прашање бр.3 Графикон за прашање бр.3 8% 33% 1) Не треба некпја ппсебна дпзвпла, туку еднпставнп самп спгласнпста на двете лица кпи ќе склучат брак 2) Пптребна е дпзвпла пд надлежен суд 59% 3) Пптребна е дпзвпла пд друг прган На табелата бр.3 и на самиот графикон е претпоставено колкав дел од испитаниците се запознаени за тоа дали е потребна некаква дозвола од некој орган за склучувањето на бракот пред полнолетството. Точниот одговор се наоѓа во тоа дека за склучување на бракот пред полнолетството потребна е дозвола од надлежен суд. Во ова прашање точно одговориле 59% од испитаниците. 128

129 4. Кој врши надзор над вршењето на родителското право? Табела за прашање бр.4 Одгпвпр број на испитаници процент 1) Центарпт за спцијална рабпта ) Судпт ) Друга институција Графикон за прашање бр.4 4% 35% 1) Центарпт за спцијална рабпта 2) Судпт 61% 3) Друга институција На графиконот бр.4 е прикажана запознаеноста на испитаниците за тоа кој орган врши надзор над вршењето на родителското право. Поголемиот број од испитаниците, 61% одговориле дека судот е органот кој врши надзор над вршењето на родителското право. Точниот одговор се наоѓа во Законот за семејство и се однесува на тоа дека органот кој врши надзор над вршењето на родителското право е центарот за социјална работа. Незапознаеноста на населението со одговорот произлегува од неследењето на законската регулатива во тој дел. 129

130 5. Центарот за социјална работа во делот на родителското право ги презема потребните мерки за заштита на: Табела за прашање бр.5 Одгпвпр број на испитаници процент 1) Правата и интересите на рпдителите ) Правата и интересите на децата ) Државните и ппштествените вреднпсти Графикон за прашање бр.5 18% 43% 39% 1) Правата и интересите на рпдителите 2) Правата и интересите на децата 3) Државните и ппштествените вреднпсти На графиконот бр.5 и на табелата е прикажана информираноста кај населението за тоа кои права и интереси ги заштитува Центарот за социјална работа кога тој ги презема потребните мерки во делот на родителското право. 43% од испитаниците одговориле точно на ова прашање, но сепак тоа не е доволно за да се каже дека населението доволно е запознаено со ова прашање, бидејќи 39% проценти од испитаниците дале одговор дека Центарот за социјална работа ги заштитува најпрво родителските права што претставува погрешен одговор, а 18% од испитаниците одговориле дека центарот за социјална работа ги заштитува државните и општествените вредности што покажува уште поголема незапознаеност односно информираност на населението за ова институција. 130

131 6. Центарот за социјална работа е должен да ги преземе соодветните мерки за заштита на детето: Табела за прашање бр.6 Одгпвпр број на испитаници процент 1) Веднаш кпга ќе дпзнае дека ппстпи ппаснпст за злпупптреба на рпдителскптп правп ) Самп кпга ќе биде целпснп сигурен дека ппстпи злпупптреба на рпдителскптп правп Графикон за прашање бр.6 63% 37% 1) Веднаш кпга ќе дпзнае дека ппстпи ппаснпст за злпупптреба на рпдителскптп правп 2) Самп кпга ќе биде целпснп сигурен дека ппстпи злпупптреба на рпдителскптп правп На овој графикон бр.6 и на самата табела е прикажано процентуално запознаеноста на населението со тоа кога Центарот за социјална работа ги презема потребните мерки за заштита на детето, односно дали ги презема тие мерки кога ќе дознае дека постои опасност за злоупотреба на родителското право или кога ќа биде целосно сигурен дека таква злоупотреба постои. 63% од испитаниците одговориле дека Центарот за социјална работа ги презема соодветните мерки само кога ќе биде целосно сигурен дека постои злоупотреба на родителското право, а другиот дел од испитаниците одговориле дека таквите мерки Центарот за социјална работа ги презема веднаш кога ќе дознае дека постои опасност за злоупотреба на тоа право. Одговорот на поголемиот број на испитаници е погрешен и тоа најверојатно произлегува од недоволната информираност на населението за Центарот за социјална работа и за Законот за семејство во целина. 131

132 7. Спроведувањето на какво насилство може да биде причина за одземање на родителското право? Табела за прашање бр.7 Одгпвпр 1) Физичкп насилствп број на испитаници процент ) Емпципналнп насилствп 0-3) Физичкп и емпципналнп насилствп ) Ниту еден вид насилствп не е причина за пдземаое на рпдителскптп правп, пднпснп насилствптп не е причина за пдземаое на рпдителскптп правп ) Физичкп насилствп Графикон за прашање бр.7 2) Емпципналнп насилствп 3) Физичкп и емпципналнп насилствп 4) Ниту еден вид насилствп не е причина за пдземаое на рпдителскптп правп, пднпснп насилствптп не е причина за пдземаое на рпдителскптп правп. 16% 29% 0% 55% 132

133 На табелата и графиконот бр.7 е претставено информираноста за прашањето за тоа кое насилство може да биде причина за одземање на родителското право.55% од испитаниците одговориле дека физичкото и емоционалното насилство можат да бидат причина за одземање на родителското право што претставува точен одговор. Другите испитаници имале различни мислења во врска со ова прашање така што 29% одговориле дека само физичкото насилство може да биде причина за одземање на родителското право, а 16% од нив одговориле дека ниту еден вид насилство не е причина за одземање на родителското право. 8. Дали може и ако може, до која возраст детето може да го оспорува татковството? Табела за прашање бр.8 Одгпвпр број на испитаници процент 1) Мпже дп 18 гпдишна впзраст ) Мпже дп 21 гпдишна впзраст ) Секпгаш дпдека е жив ) Не мпже впппштп да гп псппрува Графикон за прашање бр.8 12% 33% 1) Мпже дп 18 гпдишна впзраст 2) Мпже дп 21 гпдишна впзраст 3) Секпгаш дпдека е жив 45% 10% 4) Не мпже впппштп да гп псппрува 133

134 Точниот одговор на табелата бр.8 и на самиот графикон се наоѓа под одговорот бр.2, меѓутоа само 10% од испитаниците одговориле точно а тоа е навистина многу мал процент. Мислењата на граѓаните беа поделени и се гледаше дека во тоа доаѓаше во израз нивната несигурност во однос на тоа прашање. Сето тоаупатува на недоволната запознаеност на населението, не само за правната рамка туку и општо за нивното право за оспорување на родителите. 9. Со посвојувањето дали престанува родителското право меѓу природните родители и нивното дете? Табела за прашање бр.9 Одгпвпр број на испитаници процент 1) Не, не престанува ) Да, престанува целпснп ) Делумнп престанува Графикон за прашање бр.9 10% 1) Не, не престанува 39% 51% 2) Да, престанува целпснп 3) Делумнп престанува На табелата и графиконот бр.9 е прикажан одговорот на прашањето за тоа дали престанува родителското право меѓу природните родители и нивното дете при посвојувањето. И во овој случај повеќе од испитаниците одговориле погрешно, што значи дека тие не се запознаени со правната регулатива. Како што се гледа од табелата и од графиконот 51% од испитаниците одговориле дека со посвојувањето не престанува родителското право меѓу природните родители и нивното дете, 10% одговориле дека делумно престанува, а само 39% го одговориле точниот одговор дека со посвојувањето родителското право меѓу природните родители и нивното дете престанува целосно. 134

135 10. Доколку едно лице сака да посвои дете тогаш поднесува барање до: Табела за прашање бр.10 Одгпвпр број на испитаници процент 1) Судпт ) Центарпт за спцијална рабпта ) Друга институција Графикон за прашање бр.10 33% 20% 47% 1) Судпт 2) Центарпт за спцијална рабпта 3) Друга институција На табелата бр. 10 е прикажан одговорот на прашањето за тоа каде треба да се поднесува барање за да се посвои дете. 47% од испитаниците одговориле дека барањето се поднесува до судот, 33% одговориле дека барањето се поднесува до Центарот за социјална работа и 20% о испитаниците дека барањето се поднесува до некоја друга институција. Точниот одговор се наоѓаше под број 2 што значи дека само 33% дале точен одговор. 135

136 11. До која годишна возраст најдоцна може да трае должноста на родителите за издржување на нивните деца? Табела за прашање бр.11 Одгпвпр број на испитаници процент 1) Дп 18 гпдишна впзраст ) Дп 21 гпдишна впзраст ) Дп 26 гпдишна впзраст Графикон за прашање бр.11 20% 47% 1) Дп 18 гпдишна впзраст 2) Дп 21 гпдишна впзраст 3) Дп 26 гпдишна впзраст 33% На табелата бр.11 и на графиконот е прикажан одговорот на прашањето до која годишна возраст најдоцна може да трае должноста на родителите за издржување на нивните деца. Поголемиот дел од испитаниците, 47% одговориле дека должноста на родителите за издржување на нивните деца може да трае најдоцна до 18 годишна возраст. Овој одговор е неточен при што произлегува дека поголем дел од испитаниците не се запознаени со правната рамка. Незапознаеноста произлегува од недоволното интересирање и од неследењето на правната регулатива. 136

137 12. Родителот кој не го издржувал своето малолетно дете иако имал можност да го издржува: Табела за прашање бр.12 Одгпвпр број на испитаници процент 1) Има правп на издржуваое пд дететп и ппкрај тпа штп не се грижел впппштп за издржуваоетп на тпа дете ) Нема правп на издржуваое, бидејќи тпа би билп неправда за дететп Графикон за прашање бр.12 57% 43% 1) Има правп на издржуваое пд дететп и ппкрај тпа штп не се грижел впппштп за издржуваоетп на тпа дете 2) Нема правп на издржуваое, бидејќи тпа би билп неправда за дететп На графиконот бр.12 е дадена запознаеноста на граѓаните за прашањето дали има право на издржување родителот кој не го издржувал своето дете иако имал можност да го издржува. 43% од испитаниците одговориле дека родителот има право на издржување и покрај тоа што тој не се грижел и не го издржувал своето дете, а 57% одговориле дека родителот што не го издржувал своето дете иако имал можност да го направи тоа нема право на издржување бидејќи тоа би било неправда за детето. 137

138 13. Доколку децата одбиваат да ги издржуваат нивните родители, дали постои законска можност установата каде што родителот е сместен, преку судот да бара надоместок за трошоците, од децата на тоа лице? Табела за прашање бр.13 Одгпвпр број на испитаници процент 1) Не мпже да бара ) Мпже да бара ) Не знам Графикон за прашање бр.13 24% 29% 1) Не мпже да бара 2) Мпже да бара 3) Не знам 47% Прашањето на графиконот бр.13 се однесува на тоа дали постои законска можност установата каде што еден родител е сместен, да бара преку судот надоместок за трошоците од децата на тој родител доколку тие одбивале сами да го издржуваат нивниот родител. И на оваа прашање иако еден дел од граѓаните дадоа точен одговор 47%, сепак повеќе имаше несигурност па затоа еден дел од испитаниците, 24% одговориле дека не го знаат точниот одговор. 138

139 14. Од која возраст најрано може да се заснова работен однос и да се располага со своја плата? Табела за прашање бр.14 Одгпвпр број на испитаници процент 1) Од 14 гпдишна впзраст ) Од 15 гпдишна впзраст ) Од 16 гпдишна впзраст ) Од 18 гпдишна впзраст Графикон за прашање бр.14 4% 45% 18% 33% 1) Од 14 гпдишна впзраст 2) Од 15 гпдишна впзраст 3) Од 16 гпдишна впзраст 4) Од 18 гпдишна впзраст На табелата бр.14 и на графиконот е прикажан одговорот на прашањето од која возраст најрано може да се заснова работен однос и да се располага со својата плата. Од сите испитаници само 18% го одговориле точниот одговор што значи дека населението не е запознаено со правната рамка. Иако тоа е прашање од големо значење граѓаните не се запознаени со тоа што е навистибна жално за самото население. Од ова произлегува дека информираноста на граѓаните е на многу ниско ниво и за такви прашања кои се премногу важни за сите нив. 139

140 15. Доколку родителите сакаат да извршат отуѓување на имотот што му припаѓа на нивното дете, тие: Табела за прашање бр.15 Одгпвпр број на испитаници процент 1) Мпжат слпбпднп да гп направат тпа, бидејќи тие се негпви рпдители ) Мпжат да гп направат тпа самп акп бараат пдпбрение за истптп ) Не мпжат да гп птудуваат имптпт штп му припада на малплетнптп дете Графикон за прашање бр.15 22% 1) Мпжат слпбпднп да гп направат тпа, бидејќи тие се негпви рпдители 53% 2) Мпжат да гп направат тпа самп акп бараат пдпбрение за истптп 25% 3) Не мпжат да гп птудуваат имптпт штп му припада на малплетнптп дете Одговорот дали родителите можат да извршат отуѓување на имотот што му припаѓа на нивното дете процентуално е претставен на графиконот бр.15, при што само 25% од испитаниците одговориле дека имотот на детето може да се отуѓува со барање на одобрение од надлежен орган. 22% од испитаниците одговориле дека родителите можат слободно да го отуѓуваат имотот на нивното дете, а голем дел од испитаниците 25% одговориле дека родителите не можат да го отужуваат имотот што му припаѓа на малолетното дете. Од ова како и од другите претходни прашања произлегува многу јасно дека граѓаните се многу малку запознаени со правната регулатива во делот на семејното право и дека е потребно тие да се информираат повеќе за нивните права и обврски во тој дел. 140