EBRD/IDLO PROJEKAT PODRŠKE ZA SUDIJSKU OBUKU O PRIVREDNOM PRAVU U CRNOJ GORI

Transcription

1 EBRD/IDLO PROJEKAT PODRŠKE ZA SUDIJSKU OBUKU O PRIVREDNOM PRAVU U CRNOJ GORI Pravo svojine u pravnom poretku Crne Gore i EU Projekat finansira Republika Italija

2 Svi materijali sadržani u ovom priručniku su namijenjeni Isključivo za našu ličnu, nekomercijalnu upotrebu. Oni su zaštićeni autorskim pravom i u vlasništvu ili pod kontrolom IDLO-a ili lica koje je navedeno kao autor određenog dijela. Međunarodna organizacija za razvoj prava (IDLO) želi izraziti svoju zahvalnost Evropskoj banci za obnovu i razvoj (EBRD) za financijsku i materijalnu podršku. Molimo, imajte na umu da je ovaj dokument (izvještaj, materijal za obuku itd.) pripremljen isključivo za EBRD i treba da služi samo kao ilustracija. EBRD ne daje nikakve izjave ili garancije, izričite ili implicitne, u pogledu tačnosti i potpunosti ovog dokumenta. EBRD nije nezavisno provjerio informacije sadržane u ovom izvještaju i ne prihvaća nikakvu odgovornost u pogledu bilo kojih informacija, pogreška ili propusta. Ovaj izvještaj ostaje u vlasništvu EBRD-a. International Development Law Organization (IDLO) Viale Vaticano, Rome, Italy Tel: (39) Fax: (39) eeca@idlo.int 2

3 PREGLED SADRŽAJA Pregled obuke... 4 Eksperti... 6 MODUL A / Svojinski režim na nepokretnostima u Crnoj Gori... 8 MODUL B / Eksproprijacija nepokretnosti u Crnoj Gori MODUL C / Povraćaj oduzetih imovinskih prava i obeštećenje - restitucija MODUL D / Svojinske tuzbe pred privrednim sudom Crne Gore, uticaj otvaranja stečajnog postupka na parnične postupke pred drugim sudovima, izlučni i razlučni povjerioci i upis prava svojine MODUL E / Zakonodavstvo EU i Imovinska prava... Error! Bookmark not defined. 3

4 Pregled obuke MODUL A Svojinski režim na nepokretnostima u Crnoj Gori U ovom modulu učesnici će dobiti osnovne informacije o oblicima prava svojine u Crnoj Gori, dovesti u vezu prethodni režim društvene svojine i njegove derivate sa upisom prava svojine u katastar nepokretnosti. Prepoznati mogućnost ograničenja transformacije prava svojine na određenim dobrima u državnoj svojini. Objasniti na koji način se na državnim dobrima može steći pravo privatne svojine odnosima. MODUL B Eksproprijacija nepokretnosti u Crnoj Gori Ovaj modul sadrži informacije vezane za razloge i načine eksproprijacije, utvrđivanje javnog interesa i moguća ograničenja sa tim u vezi, način vraćanja eksproprisane nepokretnosti i pregled sudske prakse u Crnoj Gori i Međunarodne sudske prakse. MODUL C Povraćaj oduzetih imovinskih prava i obeštećenje - restitucija U okviru ovog modula pojasnićemo značaj restitucije, ograničenja u postupku restitucije, postupak povraćaja i postupak obeštećenja i pružiti sveobuhvatan pregled sudske prakse u Crnoj Gori i Evropskog suda za ljudska prava. MODUL D Svojinske tuzbe pred privrednim sudom Crne Gore, uticaj otvaranja stečajnog postupka na parnične postupke pred drugim sudovima, izlučni i razlučni povjerioci i upis prava svojine Modul će učesnicima pojasniti postupak sticanja prava svojine na osnovu Zakona o svojinsko-pravnim odnosima na nepokretnim stvarima, uticaj otvaranja stečajnog postupka na ranije započete postupke i objasniti razliku između izlučnih i razlučnih povjerioca. 4

5 MODUL E Zakonodavstvo EU i Imovinska prava Ovaj modul opisuje sadržaj prava na imovinu, navodi moguća ograničenja u okviru prava na imovinu i predstavlja sudsku praksu Evropskog suda za ljudska prava o pitanjima restitucije. U okviru modula detaljno su opisane i teme online istraživanja sudske prakse Evropskog suda za ljudska prava, ključni aspekti vlasništva i drugih imovinskih prava, komparacija imovinskih prava u općem pravu i civilnom pravu, glavne Evropske sisteme registracije zemljišta i upisa u katastar. Ciljevi obuke Do kraja ove obuke učesnici će moći: 1. Opisati oblike prava svojine u Crnoj Gori; dovesti u vezu prethodni režim društvene svojine i njegove derivate (pravo korišćenja) sa upisom prava svojine u katastar nepokretnosti; prepoznati mogućnost ograničenja transformacije prava svojine na određenim dobrima u državnoj svojini; objasniti na koji način se na državnim dobrima može steći pravo privatne svojine te objasniti sudsku praksu u odnosu na primjenu odredbe člana 419 Zakona o svojinsko-pravnim odnosima. 2. Objasniti razloge i načine eksproprijacije; utvrditi javni interes i moguća ograničenja; pojasniti način vraćanja eksproprisane nepokretnosti (Deeksproprijacija) te pružiti sveobuhvatan pregled sudske prakse u Crnoj Gori i Međunarodne sudske prakse. 3. Objasniti značaj restitucije; objasniti ograničenja u postupku restitucije; pojasniti postupak povraćaja i postupak obeštećenja te pružiti sveobuhvatan pregled sudske prakse u Crnoj Gori i Evropskog suda za ljudska prava. 4. Pojasniti postupak sticanja prava svojine na osnovu Zakona o svojinsko-pravnim odnosima na nepokretnim stvarima; pojasniti uticaj otvaranja stečajnog postupka na ranije započete postupke te objasniti razliku između izlučnih i razlučnih povjerioca. 5. Opisati sadržaj prava na imovinu kao što je predviđeno u članu 1, Protokola 1, ECHR; identificirati tri osnovna pravila kao što je utvrđeno u sudskoj praksi Evropskog suda za ljudska prava; navesti moguća ograničenja prava na imovinu; objasniti sudsku praksu Evropskog suda za ljudska prava o pitanjima restitucije; provoditi online istraživanje sudske prakse Evropskog suda za ljudska prava; opisati ključne aspekte vlasništva i drugih imovinskih prava; opisati glavne razlike između imovinskih prava u općem pravu i civilnom pravu; objasniti glavne Evropske sisteme registracije zemljišta i upisa u katastar; navesti posebne odredbe koje utiče na imovinska prava u EU pravu te razgovarati o tome kako bi pristupanje Crne Gore Evropskoj uniji utjecalo na nacionalni zakon o imovinskim pravima. 5

6 Eksperti Piero LEANZA adresa: Sudija, Italija Piero Leanza je italijanski sudija, s više od dvadeset godina iskustva u oblasti građanskog i krivičnog prava. Nakon što je diplomirao na Pravnom fakultetu Sveučilišta u Messini (Italija) i položio državni ispit kao advokat, imenovan je za sudiju u godine i služio u nekoliko okružnim sudovima u Italiji. Od do godine, on je služio kao međunarodni sudija u Specijalnoj komori Vrhovnog suda Kosova (o pitanjima vezanim za privatizaciju), u okviru Misije Evropske unije za vladavinu prava na Kosovu, i od 2013 do 2016 radio je kao sudija za krivična djela. Objavio je brojne pravne knjige u Italiji, na temu radnog prava, građanskog prava, i parničnog postupka, a nedavno je objavio monografiju o međunarodnom pravu i pravu ljudskih prava na engleskom jeziku. Svetlana BUDISAVLJEVIĆ adresa: svetlana.budisavljevic@sudstvo.me Sudija, Upravni sud Crne Gore Svetlana Budisavljević, sudija Upravnog suda Crne Gore, rodjena je godine u Podgorici. Pravni fakultet je završila godine, a Pravosudni ispit položila godine. U Republici Sloveniji radila je u periodu od godine na poslovima pravnog savjetnika, rukovodioca pravne službe kod Opštinskog sudije za prekršajei advokata Iztoka Šubare. Od godine bila je stručni saradnik u Vrhovnom sudu Crne Gore, zatim od godine bila je direktor Centra za pravosuđe, nakon toga načelnik u Republičkom sekretarijatu za zakonodavstvo do godine, kada je zasnovala radni odnos kao savjetnik u Ustavnom sudu Crne Gore sve do godine, nakon čega je radila kao advokat do godine, kada je i izabrana za sudiju Upravnog suda, koju funkciju i sada obavlja.kao direktor Centra za pravosudje- (Institut za javnu upravu, pravosudje i lokalnu samoupravu), organizovala je savjetovanja za sudije, tužioce i policiju (prezentacija Zakona o sudovima, praktična iskustva i predlozi za KZ i Zakon o državnom tužiocu). Na poslovima načelnika u odjeljenju Republičkog Sekretarijata za zakonodavstvo, učestvovala je u radnim grupama na izradi zakona (Zakon o bezbjednosti saobraćaja, Zakon o oružju) i u ime Zakonodavstva davala mišljenja i primjedbe na: ZKP, ZPP, KZ, ZUP, ZUS. U vrijeme rada u Ustavnom sudu, kao savjetnik Ustavnog suda, aktivno je učestvovala na brojnim skupovima i seminarima medjunarodnih i domaćih organizatora. Kao Oficir za vezu Venecijanske komisije, učestvovala je u izradi Medjunarodnog 6

7 Fadil KARDOVIĆ adresa: Sudija, Upravni sud Crne Gore Fadil Kardović je rođen dana 30. maj godine u Rožajama. Diplomirao je na Pravnom fakultetu u Podgorici godine. Od u periodu od do godine obavljao je poslove inspektora prihoda SO-e Rozaje. Za sudiju Suda za prekršaje bio je izbran godine, zatim bio je sudija Osnovnog suda u Rožajama od godine, nakon toga Sekretar skupštine opštine Rožaje od godine do godine kada je izabran za sudiju Upravnog suda Crne Gore, koju funkciju i sada obavlja. Član je Helsinškog komiteta Crne Gore i učestvovao je na konferencijama o ljudskim pravima u Pragu godine, u Berlinu godine i u Dubrovniku godine. Dobitnik je 16 medalja u skijanju. Faruk MUŠOVIĆ adresa: faruk.musovic@sudstvo.me Sudija, Privredni sud Crne Gore Faruk Mušović je rođen godine u Bijelom Polju. Diplomirao na Pravnom Fakultetu u Titogradu 1986.godine. Pripravnički staž obavljao u periodu od 1988 do 1990.godine u Sudu Udruženog rada u Bijelom Polju. Pravosudni ispit položio u Beogradu 1992 godine. Za sudiju Osnovnog suda u Rožajama izabran 1994 godine, a sudiju Osnovnog suda u Bijelom Polju 1999 godine, gdje je postupao u krivičnim i građanskim predmetima. Za sudiju Privrednog suda u Bijelom Polju izabran 2003.godine, a sudiju Privrednog suda Crne Gore izabran 2015.godine, gdje postupa u parničnim i stečajnim predmetima. 7

8 Modul A SVOJINSKI REŽIM NA NEPOKRETNOSTIMA U CRNOJ GORI Do kraja ovog modula, učesnici će moći: Opisati oblike prava svojine u Crnoj Gori. Dovesti u vezu prethodni režim društvene svojine i njegove derivate (pravo korišćenja) sa upisom prava svojine u katastar nepokretnosti. Prepoznati mogućnost ograničenja transformacije prava svojine na određenim dobrima u državnoj svojini. Objasniti na koji način se na državnim dobrima može steći pravo privatne svojine Objasniti sudsku praksu u odnosu na primjenu odredbe člana 419 Zakona o svojinsko-pravnim odnosima. I. SVOJINSKI REŽIM NA NEKRETNINAMA U CRNOJ GORI Uvod Pravo svojine na nekretninama, u Crnoj Gori imalo je različit izraz u različitim svojinskim sistemima, nastalim kao posljedica promjena na društvenom, ekonomskom, političkom i pravnom području. Zbog toga, i pravna norma kojom je bila uredjeno nije sve vrijeme odgovarala klasičnim institutima stvarnog prava. Od dominantne opšte zajedničke svojine sa specifičnim običajnim pravilima, preko društvene svojine, koja negira njen svojinski karakter i dominira u odnosu na privatnu, ulazi se u kontinentalnoevropski svojinski koncept. Promjena socijalističkog pravnog sistema, i uspostavljanje klasičnih pravila stvarnog prava traži preciznu i jasnu prelaznu legislativu koja bi doprinijela ostvarenju svih postavljenih pravnih instituta u toj oblasti. Važeće zakonodavstvo, međutim, kada su u pitanju svojinski odnosi nema takvu jedinstvenu pravnu normu čija bi primjena bila omogućena bez pravnih dilema. Novine uvedene pravnim pravilima koje je donio savremeni stvarnopravni poredak, nijesu u potpunosti razriješile odnose različitih pravnih režima, zbog čega se dovode u pitanje i principi na kojima počivaju. Da bi ustavna garancija prava svojine dobila svoj puni izraz kod nejedinstvenog pravnog uređenja svojinskih instituta, sudska praksa je postala dominantana u tumačenju prava, realizujući 8

9 stvarnopravna pravila u regulisanju određenih odnosa i povezujući današnji, sa svojinskim konceptom koji mu je prethodio. Kolektivistički koncept svojine - Društvena svojina Institut privatne svojine na nepokretnostima, kao apsolutno stvarno pravo, kroz istoriju bio je prilično sužen. Do Drugog svjetskog rata, u kontinentalnom dijelu Crne Gore najveći dio nepokretnosti predstavljali su komuni koji su se po pravilima običajnog prava mogli iskorišćavati u zajednici, sa posebnim režimom zaštite, dok su privatni posjedi bili ograničeni, a njihov nosilac prava bila je kuća, a ne pojedinac. Savremena pravna pravila koja su se našla u Opštem imovinskom zakoniku za Crnu Goru, nijesu mnogo izmijenila dotadašnji režim korišćenja nekretnina. Tek, nakon godine, komuni (1947.godine, se nacionalizuju), postaju javna dobra u društvenoj svojini, a kuća kao imalac prava nestaje i na njeno mjesto stupa pojedinac, sa svim stvarnopravnim ovlašćenjima. Uslovi za sticanje i prenos privatne svojine regulisali su zakoni. Za određene nepokretnosti važila su posebna ograničenja (npr. građevinsko zemljište, koje se moglo naslijediti, ali ne i prodati). Zajedničko vršenje prava nastavlja se preko instituta društvene svojine, koja do 1992.godine, predstavlja ustavnu kategoriju. Društvena svojina značajno je obilježila pravni sistem Crne Gore u periodu koji je prethodio današnjem, prihvaćenom, kontinentalno-evropskom svojinskom modelu. To je bila specifična, ali ne u potpunosti autentična jugoslovenska tvorevina kolektivističkog koncepta svojine. Njen osnov se može naći i u evropskoj pravnoj teoriji kod definisanja javnog dobra. U našoj pravnoj doktrini bila je označena kao nesvojinska kategorija zaštićena Ustavom i zakonom određena (ZUR), sa dominirajućom ulogom. Imala je i javno-pravna, kao i stvarno-pravna obilježja. Objekat društvene svojine mogla je biti svaka stvar, a titular, što predstavlja njegovu negaciju u pravnom smislu, cijelo društvo. Dertivati kao što su: pravo upravljanja, raspolaganja i korišćenja, sa karakterom specifičnih gradjanskih prava, mogli su se ostvarivati na javnom opšte-društvenom dobru, na društvenim sredstvima rada, ali i na dobrima koja su društveno-pravna lica sticala po pravilima građanskog prava. Kakav je uticaj sistema u kojem je vladala društvena svojina na institut stvarnog prava u tadašnjoj Jugoslaviji najsažetije govori Prof.dr.Gavella ( Stvarno pravo ), koji konstatuje da je ono bilo obilježeno: 1. dominantno kolektivističkim gledanjem na vlasništvo i sa tim povezanim; 2. dualizmom opštih uredjenja pripadanja stvari ; 3. pogodovanjem društvenog vlasništva na štetu privatnog; 4. fragmentacijom prava vlasništva; 5. nejednakošću pravnih subjekata i njihovih prava; 6. razbijanjem pravnog jedinstva nekretnine, njezinom horizontalnom podjelom na veći broj funkcionalno odvojenih objekata; 7. brojnim posebnim pravnim uredjenjima...; 8. zakržljalošću općih instituta stvarnog prava koji svoju ulogu imaju u tržnom gospodarstvu. Novi pravni sistem je trebalo da u potpunosti izmijeni ovakve stvarno-pravne odnose i da pretvaranje jednog oblika svojine u sadašnje svojinske oblike definiše na način koji ne bi izazivao dileme u primjeni i praksi. U Crnoj Gori, nije usvojen poseban zakon, kao u ostalim republikama bivše Jugoslavije, o pretvaranju društvene svojine u privatnu i državnu na nekretninama. To je učinjeno samo preko dvije zakonske odredbe Zakona o svojinskopravnim odnosima, nakon završene transformacije društvenog kapitala. 9

10 Pretvaranje društvene svojine u državnu i privatnu svojinu Pored činjenice da novo državno uređenje, ukida društvenu svojinu kao ustavnu kategoriju (Ustav SRCG iz 1992), i na posredan način transformiše je u državnu i privatnu svojinu, ona i dalje u javnim knjigama egzistira, preko njenog upisanog derivata-prava korišćenja, na odredjenim nepokretnostima. Od 1990 godine svoje mjesto u pravnom sistemu prvi put nalazi državna svojina (Ustav SRJ). Njen titular je država, koja svojinska ovlašćenja ostvaruje preko odredjenih organa, a kada su u pitanju nekretnine, u državnoj svojini su: prirodna bogatstva, poljoprivredno zemljište, šumsko, dobra u opštoj upotrebi, gradsko-građevinsko zemljište, kao i za nepokretnosti koje koriste državni organi. Nije isključeno, osim za opšta dobra i prirodna bogatstva, određene nepokretnosti mogu biti i u privatnoj svojini. Kako prelazak iz društvene svojine u državnu nije legislativno proveden, nakon promjene ustavnog uređenja, koji je omogućio privatizaciju do tada društvenopravnih lica, i vraćanje privatne svojine njihovim bivšim vlasnicima, u katastru nepokretnosti na odredjenim nekretninama ostaje upisano pravo korišćenja, kao posebno, specifično, gradjansko pravo. Zbog toga, ostaci društvene svojine, koja svoj izraz više ne nalazi u važećoj legislativi, niti predstavlja zajedničku svojinu i dalje opstaju preko njenih derivata. To znači da sada, zakonom definisani oblici svojine: privatna i državna, prema savremenom konceptu svojinskog instituta, nemaju svoj puni sadržaj, a time ni zaštitu. Problem je mogao biti razriješen, cjelovitim uredjenjem tih odnosa u zakonu o pretvaranju društvene svojine u druge oblike svojine, koji nije donijet. U nedostatku posebnog zakona o pretvaranju nekadašnjeg društvenog kapitala u svojinu, kada su u pitanju nekretnine, zakonodavac je u članu 419 stav 1 Zakona o svojinsko-pravnim odnosima normirao da se derivati društvene svojine - pravo upravljanja, pravo korišćenja, trajnog korišćenja i raspolaganja na zemljištu u društvenoj, sada državnoj svojini, stupanjem na snagu Zakona, pretvaraju u pravo svojine dotadašnjeg imaoca pomenutih prava, ako posebnim zakonom nije drukčije određeno ili zainteresovano lice dokaže da je prije stupanja na snagu Zakona steklo pravo svojine na određenom zemljištu. Cilj ovakvog uredjenja je bio da u momentu stupanja na snagu Zakona imaoci predmetnih prava postanu vlasnici zemljišta, uz ograničenja koja propisuju posebni zakoni, kao i da se izvrši upis državne svojine. Međutim, primjena je zbog nedostatka kontinuiranog i harmoničnog normativnog uređenja, veoma otežana. Različite kulture zemljišta, zbog njihove posebnosti, kod nerazriješnih u potpunosti imovinskih odnosa u postupku transformacije društvenog kapitala, iziskuju različit pristup. Predmeti sa zahtjevima koji su bili usmjereni na uredjivanje svojinskih odnosa, a pojavljivali su se i u parnici i kod upravnih organa, podrazumijevali su da se odredba člana 419 Zakona, interpretira u kontekstu prethodnih pravnih pravila. U tim postupcima pred Upravnim sudom našli su se brojni zakonom neregulisani stvarnopravni odnosi, kroz koje se moglo postaviti pitanje ravnopravnosti pravnih subjekata i principa jedinstva nepokretnosti. Radi upotpunjavanja pravnih praznina, trebalo je napraviti analizu nepokretnosti, koje su prema drugim zakonskim propisima imale ograničen promet i utvrđen način otuđenja. To su dobro od opšteg interesa u širem i u užem smislu. Nesporno je da je za dobra u opštoj upotrebi i prirodna bogatstva isključen promet, ali se postavlja pitanje na koji način treba tretirati dobra od opšteg interesa koja su evidentirana kao državna sa i dalje upisanim pravom korišćenja pravnog ili fizičkog lica. Prema stanovištu sudske prakse valjanost pravnog osnova upisa se ne preispituje. To proizilazi iz odredbe člana 420 Zakona, da će organ uprave nadležan za vođenje katastra nepokretnosti će na zahtjev lica čija su prava, navedena u članu 419 stav 1 Zakona, upisana u katastru nepokretnosti, dozvoliti brisanje društvene, sada državne svojine i prava upravljanja, korišćenja, odnosno trajnog korišćenja i raspolaganja zemljištem i upisati pravo svojine u korist imaoca tih prava. Ko tvrdi da je društvena, sada državna svojina, odnosno pravo upravljanja, korišćenja, trajnog korišćenja i raspolaganja vanknjižno prestalo, mora pred sudom to dokazati da bi se na osnovu sudske odluke takvo pravo izbrisalo i upisalo pravo svojine. U presudi Vrhovnog suda Crne Gore Uvp.br.405/15, navedeno je: Članom 10 Zakona o državnom premjeru i katastru nepokretnosti propisano je načelo pouzdanosti i navedeno da podaci o nepokretnostima i pravima na njima 10

11 smatraju se tačnim i niko ne može trpjeti štetne posledice u prometu nepokretnosti i drugim odnosima kojima se ti podaci koriste. Cijenjeći naprijed navedenu odredbu sa utvrdjenim činjeničnim stanjem i po ocjeni ovoga suda pravilno je izvršena transformacija tog prava u pravo svojine u skladu sa odredbama člana 419 i 420 Zakona o svojinsko pravnim odnosima ( Sl.list CG, broj 19/09). Kod naprijed navedenog stanja stvari, osnovano Upravni sud pobijanom presudom zaključuje da je osporeno rješenje zakonito i za takav svoj zaključak daje dovoljne i jasne razloge, koje i ovaj sud prihvata. Navodi iz tužbe koji se ponavljaju u zahtjevu da pravo korišćenja u predmetnom slučaju nije upisano uz valjan osnov sticanja su bez načaja za ovaj postupak. Taj osnov tužilac može osporavati u postupku kod drugog nadležnog suda. Na koji način treba interpretirati normu iz člana 419 Zakona, da se po sili zakona vrši pretvaranje prava korišćenja na nepokretnostima koje su sada u državnoj svojini, kod činjenice da prethodno dobro od opšteg interesa na kojima je titular prava država, nijesu izdvojena. Kako za ta dobra državu koja je njihov imalac postaviti u ravnopravan položaj nije razriješen. Upravni organi bi trebalo kod rješavanja zahtjeva za pretvaranje prava korišćenja u pravo svojine da imaju u vidu raniju regulativu i posebne zakone kojima se propisuje način njihovog otuđenja iz državne svojine i poseban režim korišćenja (dobra od opšteg interesa u užem smislu). Prema Zakonu o državnoj imovini dobra od opšteg interesa su: prirodna bogatstva, dobra u opštoj upotrebi i ostala dobra od opšteg interesa (kulturna dobra, građevinsko zemljište, poljoprivredno zemljište, šume i šumska zemljišta, morsko dobro, posebno zaštićeni rezervati i staništa ugroženih ili zaštićenih vrsta životinja, biljaka i druga dobra u skladu sa zakonom). Takodje, Zakon prirodnim bogatstvima i dobrima u opštoj upotrebi daje status javnih dobara. Zakonska norma o pretvaranju prava korišćenja u pravo svojine u članu 419 st. 2 i 4 Zakona, određuje da zemljište za koje u postupku privatizacije ili stečaja nije plaćena tržišna naknada ostaje u svojini države na kome vlasnici objekta imaju pravo preče kupovine ili pravo prečeg zakupa, a da mišljenje da je ta naknada plaćena u postupku privatizacije daje organ nadležan za poslove privatizacije, dok u postupku stečaja za izdavanje takvog mišljenja nadležan je Privredni sud. Preispitujući odluke po zahtjevima pravnih lica za pretvaranje prava korišćenja u pravo svojine u upravnom postupku, Sud je zauzeo stav da su pravna lica koja su nastala transformacijom društvenopravnih subjekata ili ona koja su njihovi pravni sljedbenici, morala priložiti potvrde nadležnog organa da je u procjenu privatizovanog i utvrđenog kapitala ušla nepokretnost u odnosu na koju se traži upis prava, bez obzira što oni nijesu prvi u lancu vlasnika, nakon transformacije. Na njih su mogla biti prenijeta samo prava koja je njihov pravni prethodnik imao. Imovina lica koje je transformacijom društvenog kapitala privatizovano bila je evidentirana kao njihovo osnovno ili obrtno sredstvo. Kada su u osnovni kapital ušle nepokretnosti koje su sticane po građansko-pravnim pravilima, privatizovana pravna lica su postali i titulari njihovih prava, zbog čega se ne dovodi u pitanje transformacija prava korišćenja u pravo svojine. To se, međutim, ne može reći za one nepokretnosti koje nijesu evidentirane kao osnovni kapital koji je procijenjen, posebno ako se radi o dobrima koja su kao državna odredjena Zakonom o državnoj imovini. Na njima je pravnom licu, prije, a i nakon privatizacije bilo omogućeno samo vršenje odredjenih prava, a nije im dat status imalaca u stvarnopravnom smislu. Dakle, zemljište koje se nije prenosilo pravnim poslom nije bilo osnovni kapital društva iz kog razloga nije ni moglo biti procijenjivano, što samim tim govori i o mogućnosti plaćanja njegove tržišne naknade. U presudi Upravnog suda Crne Gore U.br.1310/15, ocijenjeno je da su neosnovani navodi tužioca da mu po zahtjevu za transformaciju prava korišćenja u pravo svojine na predmetnim nepokretnostima nije bilo neophodno da pribavi dokaz da je za te nepokretnosti platio tržišnu cijenu u smislu citirane zakonske odredbe, jer je kupio akcije. Pomenuti propis donijet je u cilju zaštite državne svojine na zemljištu čija transformacija u privatnu, kada su njeni korisnici pravna lica, je moguća samo ukoliko je to zemljište podobno za transformaciju (imajući u vidu Zakon o državnoj imovini) i ukoliko je plaćena njegova tržišna vrijednost. U konkretnom slučaju tužilac nije dokazao da je taj uslov ispunjen, a prvostepeni organ je pribavio dokumentaciju koja 11

12 upravo dokazuje suprotno. Nesporno je da je dana godine, zaključen sporazum izmedju P.C. i "HT DD C, a saglasno Zakonu o načinu i uslovima vraćanja imovine i poslovanja zemljoradničkih zadruga i zadrugara poslije godine ("Sl.list RCG", br.14/92), prema kojem su nepokretnosti označene u članu 4 Ugovora, pripale "T uz ugovornu klauzulu (član 7 Ugovora), da će diobu nepokretnosti učesnici izvršiti u fazi konkretne privatizacije T. Pri podjeli "H.T." na T. (za stečaj) C-P i T. donijet je diobeni bilans na dan godine. Prema tom Bilanasu ukupna aktiva "T." bila je (iznos u DEM), uz označavanje vrijednosti objekata, ali ne i zemljišta, koje se kao stavka u Bilansu nalazilo. Dakle, zemljište nije bilo procijenjeno, pa time nije ni ušlo u akcijski kapital T., zbog čega sud nije mogao prihvatiti prigovore tužioca iznijete u tom pravcu.. Prema tome, kada su u pitanju privredna društva koja su kupila imovinu stečajnog dužnika, Privredni sud u postupku procjene kapitala i potvrđivanja plaćene tržišne cijene, mora da ispita da li je, nepokretnost podobna za pretvaranje prava, a ta podobnost trebalo bi da bude cijenjena u odnosu na njihovu namjenu određenu Zakonom o državnoj imovini. Potrebno je ispitati i da li je društvo u stečaju imalo pravo koje je bilo ekvivalent svojini, odnosno da li je u njegov osnovni kapital ušla vrijednost zemljišta u trenutku privatizovanja ili nakon toga pravnim poslom. To znači da se odredbe čl. 419 i 420 Zakona o svojinsko-pravnim odnosima ne mogu posmatrati nezavisno od normativnih određenja Zakona o državnoj imovini. U presudi Uvp.br.371/2015, Vrhovni sud Crne Gore je našao da: U ugovoru o kupoprodaji nepokretnosti Ov.br /14 od godine, zaključenom između "J." u s, kao prodavca i "HM D", kao kupca, stoji da je tužilac kupio pravo korišćenja na nepokretnostima tamo naznačenim (čl.1), dok je čl. 8 navedenog ugovora precizirano da prodavac prenosi kupcu pravo korišćenja na nepokretnostima iz čl.1 ugovora "sve do trenutka regulisanja pitanja prava korišćenja sa davaocem, odnosno do donošenja odluke o koncesiji kojom se ustanovljava novo pravo korišćenja". Saglasno čl. 419 st. 4 Zakona o svojinsko-pravnim odnosima, pribavljeno je mišljenje Privrednog suda u Podgorici St. br. 301/96 od godine o tome da li je plaćena tržišna naknada u postupku, u kojem se navodi da je prodavac po osnovu čl. 8 ugovora o kupoprodaji prenio pravo korišćenja na nepokretnoj imovini (livade i pašnjaci) u obimu kojim je sam raspolagao u vrijeme zaključenja ugovora, izuzev objekata - poslovnih prostora. Dovodeći u vezu naprijed navedene zakonske odredbe, sadržinu predmetnog ugovora o kupoprodaji i mišljenje Privrednog suda, osnovano Upravni sud pobijanom presudom zaključuje da nijesu ispunjeni uslovi da se tužilac uknjiži kao nosilac prava svojine na predmetnim nepokretnostima, jer nijesu ispunjeni uslovi iz čl. 419 st.1 Zakona o svojinsko-pravnim odnosima. Neosnovani su navodi podnijetog zahtjeva kojim se tvrdi da su osporenim rješenjem povrijeđena prava tužioca koja je stekao zaključenjem ugovora o kupovini cjelokupne imovine stečajnog dužnika. Ovo sa razloga što u konkretnom slučaju prodavac nije imao pravo svojine već pravo korišćenja, pa samim tim nije mogao prenijeti više prava na tužioca nego što je i sam imao, te je na predmetnim nepokretnostima pravilno evidentirano pravo svojine u korist D.C.G.. Zaštita državnih dobara Novija pravna doktrina se, kada se govori o zaštiti prava svojine, uglavnom bavi zaštitom privatne svojine. To je razlog što je i Konvencija o ljudskim pravima i osnovnim slobodama u Protokolu 1 ovo pitanje uredila, iako na nivou opštih pravila. Znamo da povreda svojine može biti izvršena na različite načine, zbog čega se vode sudski sporovi za povraćaj stvari, kod njenog oduzimanja, kao i zabrane vršenja prava. Medjutim, vrlo malo se raspravlja o zaštiti javnih dobara i načinu njihovog korišćenja, kao i o prestanku državne svojine koja posebnim zakonom, odnosno jedinstvenom pravnom normom u Crnoj Gori nije regulisana. Nesporno je da je u prethodnom društveno-političkom i pravnom sistemu privatna svojina bila podređena društvenoj, ali stiče se utisak da je nepotpunim definisanjem državne svojine ona sada u slabijem položaju, 12

13 odnosno u neravnopravnom položaju je Država kao njen subjekt prava, u odnosu na druge subjekte stvarnopravnih odnosa u kojima učestvuje, a interesi su im sukobljeni. U današnjem pravnom sistemu, ustavnu normu da su javna dobra (prirodna bogatstva i dobra u opštoj upotrebi u državnoj svojini), Zakon o državnoj imovini prenosi na način što propisuje da ta dobra ne mogu biti u privatnoj svojini. Ta dobra nijesu definisana jednom zakonskom normom, već se njihovo određenje može naći u više propisa. Za dobra u opštoj upotrebi zakon je propisao da su dostupna svima pod jednakim uslovima i njihova upotreba se vrši bez posebnih dozvola ili odobrenja nadležnih organa (putevi, trgovi, vodotoci, luke, aerodromi, gradski parkovi, groblja i drugo), dok takva regulativa nije postavljena za prirodna bogatstva (rude, nafta, gas i druga prirodna bogatstva određena zakonom; izvori mineralnih i termalnih voda; radio-frekvencije i numeracije; prirodna jezera i druge vodne akumulacije i živa i neživa bogatstva u njima koja u skladu sa propisima nijesu u privatnoj svojini; unutrašnje morske vode i teritorijalno more,...), iako bi proizilazilo da je i za tu kategoriju isključena primjena odredbi čl. 419 i 420 Zakona o svojinsko-pravnim odnosima, bez obzira da li u katastru na odredjeno lice upisano pravo korišćenja. Već je pomenuto na koji način bi ta dobra, kod zahtjeva za pretvaranje prava korišćenja u pravo svojine, trebalo tretirati. Sudska praksa je pravnu prazninu, nedovođenja u vezu odredbi čl. 419 i 420 Zakona o svojinsko-pravnim odnosima sa zaštitom dobara u opštoj upotrebi, prirodnih bogatstava i dr. upotpunila zauzimanjem stava da, čak i u slučaju kada se utvrdilo da je zemljište ušlo u akcijski kapital imaoca prava korišćenja, to pravo se ne može transformisati u pravo svojine. Tako je u presudi Rev.IP.br.100/14, navedeno da: Nakon toga, u kat. evidenciju je vršeno više promjena upisa stvarnih prava na spornom zemljištu (na P.C. i na tužioca) da bi presudom Upravnog suda Crne Gore U.br.3175/10 od godine poništeno rješenje Ministarstvo finansija od godine, kojim je odbijena žalba P.C. izjavljena na rješenje Uprave za neknretnine PJ C. od godine (tim rješenjem u stavu II dozvoljeno je brisanje prava svojine P.C. i prava korišćenja JP "Š.g." i upisano pravo svojine na AD "Š.g." u stečaju, shodno čl.419. Zakona o svojinsko pravnim odnosima), sa obrazloženjem da je na spornom zemljištu izgrađeno groblje, što predstavlja dobro u opštoj upotrebi, koje ne može biti predmet privatne svojine. Polazeći od izloženog, u prvom redu od utvrđenja da je predmetno zemljište prema prvoj kat. evidenciji za KO C., koja je bila u upotrebi od 1958 do 1981 godine, bilo upisano kao državna-društvena svojina - Narodni odbor Opštine C., a da je upis tužioca na ovom zemljištu (pravo korišćenja, a potom i pravo svojine) izvršen bez pravnog osnova, to su nižestepeni sudovi pravilno zaključili da tužilac nema pravo na naknadu koju tužbom zahtijeva. U reviziji se ponavljaju navodi isticani u postupku pred nižestepenim sudovima, koje su ovi sudovi cijenili i za zaključak o neosnovanosti istih dali potrebne razloge. Revizijom se potencira na tvrdnji da sporno zemljište predstavlja akcijski kapital tužioca tj. da je ušlo u procjenu imovine tužioca u postupku svojinsko-upravljačke transformacije, kao i da je 1990 godine Šumsko gazdinstvo formirano kao javno preduzeće, a na osnovu Odluke SO C., a da je čl.6 st.2. Zakona o Javnim preduzećića ("Sl.list SRCG", br.6/91) određeno da prirodno bogatstvo i dobro u opštoj upotrebi u društvenoj i državnoj svojini prenose se javnom preduzeću na korišćenje i upravljanje. Bez značaja su navodi revizije i u ovom pravcu. Ovo sa razloga što činjenica da je u postupku svojinsko - upravljačke transformacije sporno zemljište (koje je tada bilo groblje) ušlo u procjenu imovine tužioca ne može, sama po sebi biti osnov za promjenu svojinskopravnog statusa tog zemljišta, a davanje javnim preduzećima nepokretnosti u državnoj, odnosno društvenoj svojini, na korišćenje i upravljanje takođe ne mogu biti osnov za sticanje prava svojine na tim nepokretnostima.. Za razliku od nepokretnosti na kojima je isključeno postojanje prava privatne svojine, pojavljuju se zahtjevi za upis prava na dobrima od opšteg interesa, kojima raspolaže država i opštine. Prema Zakonu o državnoj imovini to su, između ostalog: šume, šumsko zemljište i šumski putevi koji im pripadaju u svojini Crne Gore obuhvaćeni posebnim osnovom gazdovanja; državna imovina u zaštićenim djelovima prirode - nacionalni parkovi; građevinsko i drugo zemljište kao i objekti u svojini Crne Gore u zoni morskog dobra; termoelektrane sa pripadajućim objektima; objekti za prenos električne energije građevinsko zemljište u svojini Crne Gore; poljoprivredno zemljište u svojini Crne Gore; vodno zemljište od značaja za Crnu Goru u svojini Crne Gore; građevinsko zemljište u imovini opštine; poljoprivredno zemljište u imovini opštine u okviru generalnog 13

14 urbanističkog plana, detaljnog urbanističkog plana, urbanističkog projekta i lokalne studije lokacije koji su donijeti do stupanja na snagu ovog zakona;- vodno zemljište od lokalnog značaja u imovini opštine i dr.). Različita su pravna mišljenja kod ocjene da li za sva te nepokretnosti na kojima zakonom nije zabranjen promet i mogu biti u privatnoj svojini, treba omogućiti pretvaranje prava korišćenja uz primjenu pomenute odredbe, a imajući u vidu usvojenu praksu da se ne cijeni zakonitost osnova upisa u nekom prethodnom postupku upisanog prava korišćenja. U presudi Uvp.br.414/15 u odnosu na mogućnost pretvaranja prava korišćenja u pravo svojine na morskom dobru usvojeno je stanovište da se promjena prava korišćenja ne može vršiti na morskom dobru. Tako je konstatovano: Nije sporno da je tužilac dana godine, prvostepenom organu, podnio zahtjev da se na osnovu člana 419 stav 1 i 420 stav 1 Zakona o svojinsko - pravnim odnosima, na predmetnim parcelama upisanim u LN 528 KO K., briše pravo korišćenja i upiše svojina, koje parcele je stekao po osnovu Kupoprodajnog ugovora zaključenog dana godine, sa prodavcem O.K., a koje su u navedenom listu nepokretnosti upisane kao svojina R.C.G., sa upisanim teretom i ograničenjem morsko dobro. Sporno je da li dobra o opšteg interesa kao što je morsko dobro može biti predmet privatne svojine. Odredbom člana 2 stav 1 Zakona o morskom dobru ("Sl.list RCG", broj 14/92, 59/92,27/94 i "Sl.list CG", broj 51/08, 21/09,73/10 i 40/2011), propisano je šta se sve smatra morskim dobrom, tako da se u smislu ovog zakona, između ostalog morskim dobrom smatra i morska obala, dok je članom 3 stav 1 istog zakona propisano da se morskom obalom u smislu ovog zakona, smatra pojas kopna ograničen linijom do koje dopiru najveći talasi za vrijeme najjačeg nevremena, kao i dio kopna koji po svojoj prirodi ili namjeni služi korišćenju mora za pomorski saobraćaj i morski ribolov i za druge svrhe koje su u vezi sa korišćenjem mora, a koji je širok najmanje šest metara, računajući od linije koja je horizontalno udaljena od linije do koje dopiru najveći talasi za vrijeme najjačeg nevremena. Svojinsko-pravni režim morskog dobra regulisan je Zakonom o svojinsko-pravnim odnosima i Zakonom o državnoj imovini. Članom 20 Zakona o svojinsko-pravnim odnosima propisano je da dobra od opšteg interesa uživaju posebnu zaštitu u skladu sa zakonom. Kao dobra od ošteg interesa nabrojana su prirodna bogatstva, dobra u opštoj upotrebi, kulturna dobra, morsko dobro, nacionalni parkovi i druga dobra od opšteg interesa. Dobra od opšteg interesa gradjevinsko zemljište, poljoprivredno zemljište, šume i šumsko zemljište, zaštićeni djelovi prirode, izuzetno morsko dobro, biljni i životinjski svijet, stvari od kulturnog, istorijskog i ekološkog značaja i druga dobra sa takvom namjenom mogu biti objekat privatne svojine i drugih stvarnih prava. Vlasnici i imaoci drugih stvarnih prava na dobrima od opšteg interesa dužni su vršiti svoja prava u skladu sa načinom korišćenja propisani posebnim zakonom. Isti zakon u članu 22 stav 3 propisuje da prirodna bogatstva (između ostalih i morska obala) ne mogu biti predmet privatne svojine. Shodno članu 10 tačka 8 Zakona o državnoj imovini dobra od opšteg interesa su prirodna bogatstva, dobra u opštoj upotrebi i ostala dobra od opšteg interesa (između ostalih i morsko dobro), dok je odredbom člana 13 istog zakona propisano da drugo dobro od opšteg intersa kojim raspolaže Crna Gora je i drugo zemljište u svojini Crne Gore u zoni morskog dobra. Analizom svih navedenih zakonskih odredbi može se zaključiti da sticanje prava svojine na morskom dobru nije moguće, posebno kod činjenice da u vrijeme stupanja na snagu Zakona o morskom dobru tužilac nije bio nosilac prava svojine. Kod naprijed navedenog stanja stvari, prihvatajući obrazloženje pobijane presude, po nalaženju ovoga suda, u upravnom postupku, kao i u postupku kod Upravnog suda, na štetu tužioca nije povrijedjeno materijalno pravo pa se iz tih razloga zahtjev tužioca ocjenjuje kao neosnovan, jer nije dovedeno u pitanje zakonitost osporenog rješenja tuženog, niti pobijane presude Upravnog suda. Pravo korišćenja u Katastru nepokretnosti Katastar nepokretnosti je jedinstvena javna evidencija u koju se upisuju nepokretne stvari i stvarna prava na nepokretnostima i obligaciona prava u skladu sa zakonom. Prema načelu upisa, utvrdjenom u Zakonu o državnom premjeru i katastru nepokretnosti, upisom u katastar nepokretnosti stiču se, prenose, ograničavaju i prestaju prava na nepokretnostima, ako zakonom nije drukčije određeno. Kad se na osnovu odluke suda, odluke drugog državnog 14

15 organa, nasljeđivanjem ili na osnovu zakona steklo neko pravo bez upisa u katastar nepokretnosti, sticalac može da zahtijeva upis toga prava u katastar nepokretnosti, ako uz zahtjev za upis priloži ispravu podobnu za upis. Iz navedenog određenja proizilazi da pravni efekti uknjižbe, predstavljaju bezuslovno sticanje, prenos, ograničenje i prestanak knjižnog prava, a sama uknjižba dokaz o tom pravu, u određenim slučajevima i njegova materijalno pravna pretpostavka kod sticanja pravnim poslom. Novija sudska praksa je zauzela stanovište da upis prava svojine konstitutivni akt bez obzira da li se radi o pravnom poslu koji je realizovan predajom stvari, odnosno da li je ugovor o prenosu prava izvršen. Na drugoj strani, kao i u slučaju sudske prodaje nepokretnosti, tako i u slučaju primjene odredbe člana 419 Zakona o svojinsko-pravnim odnosima, upis prava svojine je deklarativne prirode. Novo pravo se ne konstituiše, odnosno stiče, već se postojeće, knjižno pravo, konvertuje pod uslovom da postoje: još uvijek podijeljena opšta ovlašćenja pripadanja stvari - pravo upravljanja... na strani jednog subjekta i pravo korišćenja na strani drugog (suprotno stvarnopravnim principima); podobnost zemljišta da bude objekat prava svojine; da poseban zakon pretvaranje ne zabranjuje ili da zainteresovano lice ne dokaže da je prije stupanja na snagu tog zakona steklo pravo svojine na zemljištu; da je plaćena tržišna naknada za zemljište (u postupku privatizacije ili stečaja). Zakonodavac nije isključio da u slučaju neispunjenja pomenutih uslova i dalje egzistiraju ranija prava, koja su upisana u katastru nepokretnosti, kao pravo korišćenja, koje predstavlja supstrat društvene svojine. Međutim, pravo korišćenja prema Zakonu o državnoj imovini daje titularu samo ovlašćenje upotrebe stvari i pribiranja prihoda u skladu sa prirodom i namjenom te stvari, određenim zakonom ili aktom nadležnog državnog organa. Ovo ukazuje da individualistički, kontinentalnoevropski koncept svojine, koji se u teoriji propagira, još uvijek nije u pravnom sistemu zaživio u potpunosti. I dalje se prepliću različiti oblici svojinskih ovlašćenja, a sa tim u vezi ostaju i tragovi prethodnih stvarnopravnih odnosa (npr. nejedinstvo nepokretnosti kada postoji samo pravo svojine na objektu, ali ne i na zemljištu). Zaključak Zaštita prava svojine utvđena u Ustavu i međunarodnim dokumentima (član 1 Protokola 1 Konvencije o zaštiti ljudskih prava i osnovnih sloboda), može biti realizovana samo njihovom legislativnom razradom koja će do kraja izvesti prelazak iz specifičnog socijalističkog sistema stvarnog prava koji je imao dominaciju javnog nad privatnim, u sistem koji će moći da omogući sopstvenu primjenu. Do tada, u postojećoj situaciji sudovi su prinuđeni da interpretiraju i prethodni pravni sistem, a ne samo važeću stvarno-pravnu normu i da sami popunjavaju pravne praznine, vodeći računa posebno o opštem dobru, kao principu. Prijedlozi za dodatno čitanje 1. Presuda Vrhovnog suda Crne Gore Uvp 405/2015, dostupno na 2. Presuda Upravnog suda Crne Gore U 1310/2015, dostupno na 3. Presuda Vrhovnog suda Crne Gore Uvp 371/2015, dostupno na 4. Presuda Vrhovnog suda Crne Gore Rev Ip 100/2014, dostupno na 15

16 5. Presuda Vrhovnog suda Crne gore Uvp 414/2015, dostupno na 16

17 Modul B EKSPROPRIJACIJA NEPOKRETNOSTI U CRNOJ GORI Do kraja ovog modula, učesnici će moći: Objasniti razloge i načine eksproprijacije. Utvrđivanje javnog interesa i moguća ograničenja Pojasniti način vraćanja eksproprisane nepokretnosti (Deeksproprijacija) Pružiti sveobuhvatan pregled sudske prakse u Crnoj Gori i Međunarodne sudske prakse EKSPROPRIJACIJA NEPOKRETNOSTI Uvod Eksproprijacija predstavlja upravnopravni način sticanja državne imovine, pravni institut koji dozvoljava prinudni prelaz nepokretnosti iz privatne u državnu svojinu zbog opšteg interesa, uz naknadu ili sticanjem vlasništva na nekoj drugoj nekretnini, pri čemu prijašnji vlasnik odnosno imalac prava na nekretninama prestaje biti njen titular. Zakon o eksproprijaciji izričito navodi postojanje opšteg interesa kao uslov postupka eksproprijacije. Javni interes se može ostvariti kada je u pitanju izgradnja: puteva, aerodroma, regulacije vodotoka, izgradnje naselja, privrednih, stambenih, komunalnih, prosvetnih, kulturnih i drugih sličnih objekata. Predmet eksproprijacije može biti nepokretnost koja je u svojini gradjana, fondacija, pravnih lica, vjerskih zajednica. Eksproprijacija se vrši za potrebe korisnika eksproprijacije, za svrhu radi koje je eksproprijacija izvršena. Istorijski prikaz instituta eksproprijacije Državni zahvati u privatnu svojinu u periodu libelarnog razvoja kapitalizma (klasičan pojam eksproprijacije do prvog svetskog rata) bila je vrlo rijetka i ograničavala se na konkretan slučaj same nepokretnosti, dok je naknada za eksproprisane objekte obuhvatala punu vrijednost nepokretnosti uključujući i plodove. Karakteristike instituta eksproprijacije do prvog svetskog rata su oštro razgraničenje izmedju države i individue, sa tendencijom da se pruže sva sredstva od državnih zahvata ranijem vlasniku uz postupak donošenja upravnog akta, uz isplatu pune 17

18 naknade. U periodu nakon prvog svetskog rata klasični pojam eksproprijacije je doživeo znatne promene, a one su došle naročito do izražaja u Vajmarskom ustavu, kada je povećan broj državnih zahvata u javnom interesu, i umjesto pune naknade navedenim ustavom se uspostavlja odgovarajuća naknada, a predvidjena je čak i mogućnost da se posebnim zakonom i ne predvidi nikakva naknada. U pogledu visine naknade može se voditi spor pred redovnim sudom, ali zakonom se može odrediti neki drugi organ. U teoriji i sudskoj praksi kapitalističkih država formiraju se nove teorije i pojmovi eksproprijacije i to teorija pojedinačnog akta (Einzelakttheorie) i teorija očekivanja (Zumutbarkeitstheorie), od kojih je prva formalnog a druga materijalnog karaktera, dok se nakon ovih teorija pojavljuje i teorija (Reinhardt-a). Eksproprijacija imovine u Crnoj Gori nakon 1945.godine Nakon drugog svetskog rata, sve do donošenja Zakona o izmenama i dopunama zakona o eksproprijaciji od 27. februara 1968.godine Službeni list SFRJ, broj 5/68 postupak eksproprijacije i prelaska privatne svojine u društvenu i državnu svojinu bio je regulisan zakonima po kojima nije bila odredjena pravicna odnosno trzišna naknada (Osnovni zakon o eksproprijaciji Sluzbeni list FNRJ, br.28/47, Zakon o konfiskaciji i izvrsenju konfiskacije Sl. list.fnrj.br. 61/46, kao i Zakon o nacionalizaciji najamnih zgrada i gradjevinskog zemljista. Ovi postupci vodjeni su od strane NO-a (Narodnih odbora, Sredskih sudova) u kojim postupcima je ranijim vlasnicima bilo djelimično ograničeno pravo na zaštitu i učešće u postupcima oduzimanja svojine, što je u novije vrijeme donošenjem Zakona o povraćaju oduzetih imovinskih prava i obeštećenju Službeni list RCG br.21/2004, došlo do povraćaja tih prava pod odredjenim uslovima propisanim tim zakonom. Zakon o eksproprijaciji, iz godine, kojim se bliže reguliše postupak utvrdjivanja naknade za oduzete nepokretnosti karakteriše vodjenje postupka pred nadležnim organom donošenjem upravnog akta uz prethodno utvrdjeni opšti interes i utvdjivanje pravične naknade kod nadležnog organa uprave, ili ukoliko vlasnik nije zadovoljan utvrdjenom naknadom, može voditi spor kod nadležnog suda. Navedeni Zakon o eksproprijaciji iz godine je više puta mijenjan (zakonima i izmenama zakona 1972, 1976, 1981 i 1990, sve do donošenja Zakona o eksproprijaciji,koji je na snazi (Službeni list RCG br.55/00,i izmenama zakona Službeni list CG 21/08). U prilogu naprijed navedenoj regulativi o eksproprijaciji upućuje presuda Vrhovnog suda Crne Gore Uvp.br7/12,kojom se navodi: Presudom Upravnog suda Crne Gore, U.br. 2082/11 od godine,odbijena je tužba tužiteljice izjavljena protiv rješenja tužene K.za ž. za p. i o. V. C.G.br.08-78/ od godine, kojim je odbijena kao neosnovana žalba tužiteljice izjavljena na rješenje M. f. - K. za p.i o. P., broj Up.I-2260/ od godine, kojim je odbijen, kao neosnovan, zahtjev za povraćaj i obeštećenje za nepokretnosti koje su izuzete iz posjeda ranijeg vlasnika rješenjem SO Nikšić, broj /1 od godine. Protiv ove presude tužiteljica je preko punomoćnika podnijela zahtjev za vanredno preispitivanje sudske odluke zbog povrede materijalnog prava, predlažući da se pobijana presuda ukine i predmet vrati Upravnom sudu na ponovni postupak i odlučivanje.: Zahtjev za vanredno preispitivanje sudske odluke, neosnovan.. U predmetnoj upravnoj stvari nije sporna odlučna činjenica od koje zavisi primjena materijalnog prava, a to je činjenica da je za oduzete nepokretnosti pravnom prethodniku tužiteljice odredjena naknada u novcu rješenjem Opštinskog suda u Nikšiću, posl.broj P. 349/67 od godine, koja se u smislu važećih zakonskih izmjena o eksproprijaciji utvrdjivala kao pravična. Po ocjeni ovog suda, nije od uticaja na drukčiju odluku navod iz zahtjeva da pravnom prethodniku nije nikada isplaćena naknada, jer je uslov za odbijanje zahtjeva da je ranijem vlasniku odredjena naknada za oduzeta imovinska prava, s pozivom na odredbu člana 3 stav 1 Zakona o izmjenama i dopunama Zakona o povraćaju oduzetih imovinskih prava i obeštećenja ( Sl.list RCG 49/07), kojim je izmijenjena odredba člana 7 stav 1 Zakona o povraćaju oduzetih imovinskih prava i obeštećenja, i propisano da bivši 18

19 vlasnici, kojima je za oduzeta imovinska prava odredjena naknada u novcu ili drugim stvarima ili pravima nakon stupanja na snagu Zakona o izmjenama i dopunama Zakona o eksproprijaciji ( Sl.list SFRJ,br.5/68), tj. nakon godine, nemaju pravo na povraćaj i obeštećenje u skladu sa citiranim zakonom. Navodi podnijetog zahtjeva da je pravnom prethodniku tužiteljice oduzeto zemljište dana godine, odnosno prije godine, kao dana stupanja na snagu Zakona o izmjenama i dopunama Zakona o eksproprijaciji, nijesu od značaja za drukčiju odluku jer je ranijem vlasniku odredjena naknada za eksproprisanu nepokretnost dana godine, dakle, nakon godine. Članom 31 Zakona o izmjenama i dopunama Zakona o povraćaju oduzetih imovinskih prava i obeštećenja je predvidjeno da na predmete čije je rješavanje započeto prije stupanja na snagu ovog zakona primjenjivaće se odredbe ovog zakona ako postupak nije konačno završen, što je slučaj u konkretnoj upravnoj stvari. Dakle, osporenim upravnim aktom i pobijanom presudom nijesu povrijedjena zakonska prava na štetu tužiteljice, kao sukcesora prethodnog vlasnika, o čemu su u pobijanoj presudi dati potpuni i valjani razlozi na koje ovaj sud upućuje. Režim eksproprijacije po važećoj pravnoj regulativi u Crnoj Gori Ustavom Crne Gore Službeni list Crne Gore,br.01/07,38/13,odredbom člana 58 stava 1 je propisano da se jemči pravo svojine,dok je stavom 2 iste odredbe propisano da niko ne može biti lišen ili ograničen prava svojine,osim kada to zahtijeva javni interes uz pravičnu naknadu.pravo svojine,prema osnovnim načelima Zakona o svojinsko pravnim odnosima svojina je zagarantovana kategorija i vlasnik ima pravo zaštite iste i primjenom Medjunarodnih konvencija.tako je odredbom člana 1 Protokola broj 1 Evropske konvencije o zaštiti ljudskih prava i osnovnih sloboda propisano da svako fizičko ili pravno lice ima pravo na mirno uživanje svog vlasništva.medjutim navedene odredbe ni na koji način ne umanjuju,niti ograničavaju pravo države kada smatra potrebnim da bi uredila upotrebu vlasništva u skladu sa opštim interesom,uz postupak i način isplate pravične naknade koji se reguliše zakonom. Zakon o eksproprijaciji Službeni list RCG br.55/00,i izmenama zakona Službeni list CG 21/08 propisuje postupak,oblike i način utvrdjivanja naknade ekspropijacije nepokretnosti,kao i predaju nepokretnosti i Deeksprprijaciju.Navedeni zakonom u članu 1 propisano je da je eksproprijacija lišenje ili ograničenje prava svojine na nepokretnostima,kada to zahtijeva javni interes,uz pravičnu naknadu. Javni interes za eksproprijaciju nepokretnosti utvrdjuje se zakonom,ili na osnovu zakona,kao i vlada na osnovu posebnog elaborata u skladu sa zakonom(čl.14). Ekspropijacija može biti potpuna i nepotpuna.odredbom člana 9 propisano je da se pravična naknada za eksproprisanu nepokretnost može odrediti u novcu ili davanjem u svojinu ili susvojinu druge odgovarajuće nepokretnosti.korisnik eksproprijacije stiče pravo da stupi u posjed eksproprisane nepokretnosti danom pravosnažnosti rješenja o eksproprijaciji,u koliko je do tada bivšem vlasniku isplatio naknadu ili predao u svojinu drugu odgovarajuću nepokretnost (čl.28 zakona). Deeksproprijacija se vrši kada do pravosnažnosti rješenja o ekspropijaciji,korisnik eksproprijacije odustane od predloga za eksproprijaciju,ili na zahtjev ranijeg vlasnika ako korisnik eksproprijacije nije u roku od tri godine od dana pravosnažnosti rješenja izvršio najmanje trećinu vrijednosti od ukupne vrijednosti predvidjenih radova (član.30). Zakonom je propisana pravična naknada u novcu,koja se odredjuje u visini tržišne cijene iste vrste nepokretnosti,uvećana za izgubljenu dobit, dok se ranijem vlasniku eksproprisanog objekta daje u svojinu druga nepokretnost (objekat iste vrijednosti uz doplatu pripadajućih troškova). Navedeni zakon o eksproprijaciji propisuje naknadu za poljoprivredno zemljište, gradskogradjavinsko zemljište, stan i poslovnu prostoriju, vinograde ili voćnjake, rasadnike, šume, a ne isključuje pravo na naknade štete po propisima o odgovornosti za štetu.stranke se mogu sporazumjeti o oblicima i visini naknade van postupka propisanog ovim zakonom,sve do pravosnažnosti rješenja o eksproprijaciji. Ukoliko se nepostigne sporazum,nadležni organ uprave će spise pedmeta u roku od dva mjeseca spise dostaviti sudu na čijem se području nalazi eksproprisana nepokretnost, radi odredjivanja naknade, a ukoliko nadležni organ uprave ne postupi, vlasnik i korisnik eksproprijacije se mogu neposredno obratiti sudu radi odredjivanja naknade (član.56). 19

20 Pored navedenih odredbama Zakona o eksproprijaciji raniji vlasnici eksproprisane nepokretnosti dolaze u ne rijetkim situacijama da ostvarivanje pravične naknade pokreću postupke kod nadležnih sudova, čime se izlažu troškovima kao i vremenu za ostvarivanje tog prava. Donošenjem Zakona o vraćaju ranijim vlasnicima poljoprivrednog zemljišta iz društvene svojine(sl.list RCG br.14/92)ranijim vlasnicima je omogućeno vraćanje poljoprivrednog zemljišta koje je postalo društvena svojina primjenom Zakona o poljoprivrednom zemljišnom fondu opštenarodne imovine i dodeljivanje zemlje poljoprivrednim organizacijama (sl.list FNRJ br.22/53) i Zakona o eksproprijaciji (sl.list FNRJ br.28/47), kao i Zakona o povraćaju oduzetih imovinskih prava i obeštećenje (sl.list RCG br.21/2004,49/2007). U vezi navedenog,neophodno je uputiti i na sudsku praksu i odluke sudova u Crnoj Gori kao i odluka vijeća Evropskog suda za ljudska prava. Slučajevi sudske prakse Vrhovnog suda Crne Gore u odluci (Gž.br.3867/12-10) Navedenom odlukom raniji vlasnici pokrenuli su spor za naknadu štete zbog eksproprisanog-izuzetog dijela parcele, na kojoj je izvršena izgradnja pristupne saobraćajnice od javnog interesa.u postupku pred sudom utvrdjeno je da je zauzet i dio kat. parcele koja nije eksproprisana, te je stoga sud tužiocu utvrdio da isplatu pravične naknade, a tužena izvršila faktičko deposediranje. Odluka Evropskog suda za ljudska prava u slučaju PINE VALLEY DEVELOPMENTS LTD I OSTALI PROTIV IRSKE (predstavka broj 12742/87 od ),kojom je utvrdjena povreda člana 1 protokola br.1 I člana 14 u vezi sa članom 50, a odnosi se na utvrdjivanje naknade materijalne štete koja je podnosiocu predstavke utvrdjena na osnovu izdavanja urbanističkih dozvola i njihovog važenja. Prijedlozi za dodatno čitanje 1. Presuda Vrhovnog suda Crne Gore Uvp.br7/ Ustava Crne Gore Službeni list Crne Gore,br.01/07,38/ Zakon o eksproprijaciji Službeni list RCG br.55/00 20

21 Modul C POVRAĆAJ ODUZETIH IMOVINSKIH PRAVA I OBEŠTEĆENJE - RESTITUCIJA Do kraja ovog modula, učesnici će moći: Objasniti značaj restitucije Objasniti ograničenja u postupku restitucije Pojasniti postupak povraćaja i postupak obeštećenja Pružiti sveobuhvatan pregled sudske prakse u Crnoj Gori i Evropskog suda za ljudska prava I. POVRAĆAJ ODUZETIH IMOVINSKIH PRAVA I OBEŠTEĆENJE - RESTITUCIJA Uvod Restitucija je postupak vraćanja imovine i obještećenja za imovinu koja je oduzeta od pojedinaca (ranijih vlasnika) nakon drugog svetskog rata propisima o agrarnoj reformi, nacionalizaciji, eksproprijaciji, konfiskacija, aktima o podržavljenju i drugim propisima, a koja je prenešena u opštenarodnu, državnu, društvenu ili zadružnu svojinu. Radi otklanjanja posledica oduzimanja pokretne i nepokretne imovine ranijim vlasnicima nakon drugog Svetskog rata, a ispunjavajući uskladjivanje nacionalnog zakonodavstva sa medjunarodnjim Konvencijama o ljudskim pravima i slobodama, bivše članice Savezne Republike Jugoslavije su donijele zakone koji uredjuju institut restitucije, medju kojima je i Crna Gora. Republika Slovenija je godine donijela Zakon o denacionalizaciji, koji je više puta mijenjan i korigovan odlukama Ustavnog suda Slovenije.Taj zakon daje prednost vraćanju imovine u naturi ili druga imovina (naturalna substitucija), kao i hartije od vrijednosti ili novčano obeštećenje(monetarna restitucija).generalni obveznik je država, a korisnik prava na restituciju su bivši vlasnici i njihovi pravni sledbenici, kao i vjerske zajednice.novčana naknada isplaćuje se u vidu državnih obveznica koje su naplative u jednakim polugodišnjim ratama u narednih 20 godina sa 6% kamate. 21

22 Republika Hrvatska je godine donijela Zakon o naknadi za imovinu oduzetu za vrijeme komunističke vladavine, koji je potom više puta izmijenjen. Vraćanje imovine se vrši na sličan način kao u Republici Sloveniji i to u naturi, akcijama, obveznicama i u novcu. Novčano obeštećenje ograničeno je do najvišeg iznosa od pola miliona eura po ranijem vlasniku, a isplaćuje se u jednakim polugodišnjim obrocima u roku od 20 godina, počevši od 1. Januara godine Republika Srbija je zakonom o vraćanju oduzete imovine i obeštećenju (Sl. glasnik RS br.72/2011), regulisala postupak restitucije na sličan način i postupak kao i naprijed navedene Republike bivše Jugoslavije. Restitucija po važećoj pravnoj regulativi u Crnoj Gori Republika Crna Gora je postupak restitucije propisala Zakonom o povraćaju oduzetih imovinskih prava i obeštećenju (Sl. RCG br.21/2004,49/2007 i 60/2007). Navedenim zakonom propisani postupak i uslovi povraćaja prava svojine i drugh imovinski prava i obeštećenja bivših vlasnika za prava oduzeta u korist opštenarodne državne, društvene ili zadružne svojine.povraćaj ili obeštećenje propisano je bivšim vlasnicima kojima je donijet akt o oduzimanju,kao i imovinska prava i stvari koje se ne vraćaju. Utvrdjivanje vrijednosti ili prava se vrši prema stanju imovine u momentu oduzimanja, a slaglasno Uredbi o procjeni vrijednosti i utvrdjivanju naknade o za oduzetu imovinu.utvdjena naknada za obeštećenje, kada nije moguć povraćaj, propisan je izdavanjem obveznica preko Fonda za obeštećenje bez obračuna kamata. Nadležna komisija za povraćaj obeštećenja vodi postupak i po prijemu zahtjeva obavijestiće bez odlaganja područni organ Direkcije za nekretnine tradi upisa zabilježbe restitucije nepokretnosti čiji se povraćaj traži, a na predlog bivšeg vlasnika sud može donijeti privremenu mjeru zabrane raspolaganja predmetne imovine, ukoliko se učini vjerovatnim postojanje potraživanja i otudjenja imovine. Osnovni Zakon o povraćaju oduzetih imovinskih prava i obeštećenju (Sl.list RCG br.21/2004) nije propisivao-ograničavao period utvrdjivanja i isplate pravične naknade oduzete nepokretnosti,pa je izmjenama navedenog zakona (Sl.list 49/2007) ograničio to pravo bivših vlasnika do perioda godine donošenjem Zakona o eksproprijaciji (Sl.list SFRJ 5/68). Donošenjem navedene izmjene zakona postupci koji nisu okončani,dovedeni su u neravnopravnom položaju na one koji su pravosnažno riješeni u periodu do donošenja navedenih izmjena,i ako odluke nadležnih sudova u tom pravcu imaju drugačije stavove po osnovu načela primjene zakonitosti. Navedeni zakon je u odnosu na rokove za podnošenje zahtjeva ranijih vlasnika ograničio na 18 mjeseci od dana formiranja-obrazovanja opštinskih komisija za povraćaj I obeštećenje, što je u odnosu na prilično veliki broj zahtjeva ranijih vlasnika koji nisu mogli biti u saznanju zbog objektivnih razloga, postupci prema tih slučajevima okončani odbacivanjem zahtjeva zbog neblagovremenosti. U odnosu na naprijed navedenu zakonsku regulativu,bilo bi poželjno i bitno osvrnuti se na stavove i odluke nadležnih sudova Crne Gore,dok postupci pred medjunarodnim sudovima u odnosu na predmetni institut restitucije još uvijek nije dovoljno i blagovremeno za postupke u Crnoj Gori okončani. 22

23 Sudska praksa u Crnoj Gori a) Presuda Vrhovnog suda Crne Gore Uvp.br.44/16 Zahtjev za vanredno preispitivanje sudske odluke, odbija se. O b r a z l o ž e n j e Presudom Upravnog suda Crne Gore U.br.706/15 od godine, odbijena je tužba tužioca podnijeta protiv rješenja tužene K. za ž. u p. za p.i.p. i o.-p., radi poništaja rješenja, broj br /.-... od godine i obavezan tužilac da zainteresovanim licima, na ime troškova spora isplati iznos od 200,00, u roku od 15 dana od dana prijema presude. Tim rješenjem odbijena je žalba tužioca izjavljene protiv rješenja K. za p. i o. B.P., broj od godine, kojim je usvojen zahtjev zainteresovanih lica i izvršen povraćaj nacionalizovane nepokretne imovine bivšeg vlasnika A.R., sada upisane u listu nepokretnosti broj 1823 KO B., kao dio kat. parcele broj 1320 u površini od 1648m2 i utvrdjena obaveza S.-k.p. o.b., da nasljednicima bivših vlasnika preda u posjed predmetno zemljište. Rešenjem je usvojen i zahtjev za obeštećenje dijela zemljišta, koje je privedeno namjeni, i naloženo F. za o. da istim licima isplati iznos od Protiv označene presude Upravnog suda tužilac je podnio zahtjev za vanredno preispitivanje sudske odluke, zbog povrede materijalnog prava i povrede pravila postupka u upravnom sporu. Predlaže da se pobijana presuda ukine. Nakon razmatranja spisa predmeta i ocjene navoda iz podnijetog zahtjeva, ovaj sud je našao da je zahtjev neosnovan.u postupku donošenja pobijane presude nije učinjena bitna povreda pravila upravnog postupka na čije postojanje ovaj sud pazi po službenoj dužnosti u smislu čl.45 Zakona o upravnom sporu, niti povreda pravila postupka u upravnom sporu koja je mogla biti od uticaja na rješavanje stvari. Materijalnopravo je pravilno primjenjeno, a presuda sadrži pravilne razloge kojima se Upravni sud rukovodio prilikom odbijanja tužbe. U upravnom postupku na nesumnjiv način je putem vještaka geodetske i gradjevinske struke utvrdjeno da je zahtjev za povraćaj prava svojine upravljen na zemljište koje pripada neizgradjenom gradjevinskom zemljištu, koje nije privedeno namjeni, za koju je bilo izuzeto rješenjem N.o. O. za f. O.s. I., broj... od godine i rješenjem istog organa broj... od godine, predato K.p.u. u I., za potrebe izgradnje pijace tržnice, koje sada važećim Detaljnim urbanističkim planom S.g. B. iz godine nije privedeno namjeni, nego da predmetno zemljište predstavlja gradsko gradjevinsko zemljište koje predstavljaasfaltirani plato parking prostor, na čijem dijelu su pijačne metalne tezge. Pri utvrdjenju naprijed navedenih odlučnih činjenica upravni organi su pravilno primjenili odredbe čl.3 i čl.17 Zakona o povraćaju oduzetih imovinskih prava i obeštećenju ("Sl.list RCG", br.21/04, 49/07 i 60/07) i pravilno našli da se neimenovanim nasljednicima, ranijih vlasnika, izvrši povraćaj zemljišta.kod datih razloga iz obrazloženja pobijane presude koje ovaj sud u cijelostiprihvata navodima podnijeto g zahtjeva za vanredno preispitivanje sudskeodluke, nije dovedena u pitanje pravilnost i zakonitost pobijane presu de, zbogčega je podnijeti zahtjev odbijen kao neosnovan.sa izloženih razloga, a na osnovu čl.46 st. 1. Zakona o upravnom sporu, odlučeno je kao u izreci. b) Presuda Upravnog suda Crne Gore U.br.2496/15 Upravni sud Crne Gore, rješavajući upravni spor po tužbi tužioca Fonda za obeštećenje iz Podgorice, protiv rješenja tužene Komisije za žalbe za povraćaj i obeštećenje broj 08-82/ od godine, u nejavnoj sjednici održanoj dana godine, donio je 23

24 P R E S U D U Tužba se odbija. O b r a z l o ž e n j e Osporenim rješenjem odbijena je žalba tužioca izjavljena na dopunsko rješenje Komisije za povraćaj i obeštećenje Podgorica, broj Up.I-2608/ od godine, kojim se u stavu 1 usvaja zahtjev za obeštećenje podnešen od G. Đ. T., za nepokretnosti pod tačkom 7 rještenja Narodnog sreskog suda u Nikšiću Kns.210/45 od godine, u mjestu zvanom Kapino polje, bližih oznaka navedenim u stavu 1 dispozitiva rješenja, te se neimonovanim nasljednicima Đ. P. i Đ. J., odobrava obeštećenje u iznosu od ,26, stavom 2 je naloženo tužiocu da naslednicima imenovanim rješenjem o nasleđivanju Osnovnog suda u Nikšiću isplati iznos iz stava 1, a stavom 3 u dijelu zahtjeva koji se odnosi na imovinu površine 3292m 2, Komisija će donijeti naknadno posebno riješenje nakon sprovođenja dokaza u tom pravcu, dok stavom 4 svaka stranka snosi svoje troškove postupka. Tužilac tužbom osporava zakonitost rješenja tuženog organa zbog povrede pravila postupka, pogrešno i nepotpuno utvrđenog činjeničnog stanja i pogrešne primjene materijalnog prava. U tužbi, navodi da tuženi organ svoju odluku nije zasnovao na valjanim dokazima, već samo proizvoljno izvodi zaključak da pravnim sljedbenicima bivšeg vlasnika pripada traženo pravo određeno članom 8b Zakona o povraćaju oduzetih imovinskih parava i obeštećenju. Ističe da je bio dužan objasniti u čemu se ogledaju politički i ideološki stavovi bivših vlasnika, a ne proizvoljno izvlačiti zaključak da su isti bili posljedica konfiskacije. Dodaje da se iz rješenja od godine, može utvrditi da su Odlukom Sreskom narodnog odbora u Nikšiću pov.br.313 od godine, tačka R337/45 od godine, Đ. P. i J., proglašeni kao ratni zločinci i narodni neprijatelji, a koje dokaze tuženi organ ne cijeni. Ukazuje da se iz osporene odluke ne može utvrditi šta predstavlja preostali dio zahtjeva, koja imovina i u kojem obimu je predmet povraćaja, a koja obeštećenja, niti su dati valjani razlozi za donošenje đelimičnog rješenja. Predlaže da sud tužbu usvoji i osporeno rješenje poništi. U odgovoru na tužbu, tužena je ostala pri razlozima iz osporenog rješenja i predložio da sud tužbu odbije kao neosnovanu. Zainteresovano lice T. G., iz B. je u odgovoru na tužbu preko punomoćnika istakla da osporava navode tužbe i da je tuženi organ u obrazloženju osporenog rješenja dao jasne razloge za osnovanost zahtjeva u smislu člana 3 i 8b Zakona o povraćaju imovinskih prava i obeštećenja, jer je imovina bivših vlasnika oduzeta u korist FNRJ Države, rješenjem od godine. Dodaje da se iz akta Državnog arhiva Cetinje arhivskog odjeljenja Nikšić od godine, potvrđuje da nemaju podataka da li je sud za bivše vlasnike donio pravosnažnu presudu, kojom su bili osuđeni kao ratni zločinci, već odlukom Sreskog Odbora koji nije postupao kao pravosudni organ već kao izvršni politički organ. Neosnovani su navodi tužbe u odnosu na obim udijela prava bivših vlasnika na oduzetoj imovini, jer su uprani organi pravilno utvrdili vrijednost oduzetih stvari i prava prema stanju imovne u vrijeme oduzimanja, u smislu člana 23 navedenog zakona, a sva pitanja u odnosu na obim prava već su raspravljena pravosnažnim rješenjem Komisije za povraćaj i obeštećenje, broj /1-05 od godine, koji povraćaj se odnosi na imovinu koja nije konfiskovana, već je oduzeta bez rješenja i navedena je u obrazloženju rješenja Narodnog Sreskog suda u Nikšiću Kns-210/45 od godine. Predlaže da sud odbije tužbu kao neosnovanu i obaveže tužioca na naknadu troškova spora zainteresovanom licu. Nakon razmatranja spisa predmeta, ocjene navoda tužbe i odgovora na tužbu sud je našao da je tužba osnovana. 24

25 U postupku koji je prethodio donošenju osporenog rješenja nijesu počinjene povrede pravila postupka, a na pravilno utvrđeno činjenično stanje, pravilno je primijenjem materijalni propis i dati jasni razlozi u obrazloženju osporenog rješenja, koji se temelje na izvedenim dokazima, koji potvrđuju osnovanost donošenja djelimičnog rješenja prvostepenog organa, koji je u istom dao jasne razloge o odlučnim činjenicama. Odrdbom člana 8b Zakona o povraćaju oduzetih imovinskih prava i obeštećenju (''Sl.list RCG'', broj 21/2004, CG broj 49/2007 i 60/2007), propisano je da pravo na povraćaj i obeštećenje imaju i lica, odnosno njihovi zakonski nasljednici kojima je imovina oduzeta na osnovu Zakona o krivičnim djelima protiv naroda i države (''Sl.list FNRJ'', broj 59/46), Zakona o konfiskaciji i izvršenju konfiskacije (''Sl.list DFJ'', broj 40/45 i 70/45), i Zakona o potvrdi izmjenama i dopunama Zakona o konfiskaciji i izvršenju konfiskacije (''Sl.list FNRJ'', broj 61/46), čije oduzimanje je bilo posljedica političkih i ideoloških razloga. Iz spisa predmeta se utvrđuje da je zainteresovano lice G.Dj.T, kao zakonski nasljednik bivših vlasnika Đukanović Pera i Đukanović Jova iz Nikšića, podnijela zahtjev za povraćaj i obeštećenje, dana godine, što se potvrđuje iz zapisnika sa ročišta iz godine i djelovodnika pod brojem 127, konfiskovane imovine bivših vlasnika, rješenjem Narodnog sreskog suda u Nikšiću, Kns210/45 od godine. Da je pravosnažnim rješenjem Komisija za povraćaj i obeštećenje opštine Nikšić, broj /1-05 od godine, po osnovu naprijed navedenog rješenja od godine, podnosiocu zahtjeva odobreno obeštećenje za oduzete nepokretnosti, iz stava 2 tačke 1, 2, 3 i 4, navedenog rješenja, a koja nepokretnost je bliže navedene u dispozitivu istog u iznosu od ,92, dok je za povraćaj nepokretnosti iz stava 2 tačke 7 istog rješenja odlučeno u predmetnom postupku djelimičnim prvostepenim rješenjem od godine, kojim je usvojen zahtjev zainteresovanog lica za obeštećenje nepokretnosti bliže navedenim u dispozitivu istog u iznosu od ,26. Prvostepeni organ je u postupku utvrđivanja površina i katastarskih parcela utvrdio činjenično stanje na osnovu nalaza vještaka geodetske struke Tomislava Lješevića i dopune nalaza istog, koji je uz nalaz dostavio skicu predmetnih nepokretnosti sa koordinatama tačaka u površini m2, koji se podaci poklapaju sa podacima iz akta Uprave za nekretnine, da se predmetno zemljište nalazi u KO Kočani, KO Straševina. Visinu obeštećenja predmtne nepokretnosti utvrđeno je na osnovu nalaza vještaka građevinske struke Rade Banićević iz kojeg se nesporno utvrđuje da je predmetno zemljište shodno GUP-u Nikšić u okviru prostornog plana opštine Nikšić izmjene i dopune godine, i da je izgrađeno građevinsko zemljište, u kojem nalazu su dati kriterijumi za procjenu predmetnog zemljišta, a shodno Uredbi o procjeni vrijednosti utvrđivanju nakande za oduzetu imovinu (''Sl.list RCG'', broj 7/08 i 84/08). Dakle, iz naprijed navedenog činjeničnog stanja nesporno je utvrđena površina i procjena predmetne nepokretnosti, a kako je osnov za predmetno obeštećenje, rješenje Narodnog sreskog suda u Nikšiću, Kns210/45 od godine, u kojem su jasno odrđene mjere i granice predmetne nepokretnosti u stavu 2 tačke 7 dispozitiva istog, a koje rješenje po ocjeni suda predstavlja valjan akt o oduzimanju predmetne nepokretnosti i pravo podnosioca zahtjeva za obeštećenje u smislu navedenog člana 8b Zakona o povraćaju oduzetih imovinskih prava i obeštećenju, po ocjeni suda pravilno je tuženi odbio žalbu tužioca. Kako se iz rješenja Narodnog sreskog suda u Nikšiću, Kns210/45 od godine, nesporno utvrđuje da je bivšim vlasnicima predmetne nepokretnosti izvšena konfiskacija imovine koja je prešla u svojinu FNRJ usljed posljedica političkih i ideoloških razloga, a imajući u vidu da su bivši vlasnicipredmetnu nepokretnost posjedovali i u toku godine, što se potvrđuje iz dokaza priloženog uz zahtjev tapija i da predmetna nepokretnost nije stečena izvršenjem krivičnog djela na osnovu pravosnažne krivične presude, za krivična djela koja po međunarodnim 25

26 konvencijama predstavljaju ratni zločin, to su navodi tužioca koji se odnose na to da tužena nije dala jasne razloge u čemu se ogledaju politički i ideološki stavovi bivših vlasnika i navodi tužbe koji se odnose na to da su bivši vlasnici proglašeni kao ratni zločinci i narodni neprijatelji, neosnovani. Kod utvrđenog stanja stvari, bivši vlasnici ne mogu biti lica koja nemaju pravo na povraćaj na obeštećenje u smislu člana 7 stava 2 Zakona o povraćaju imovinskih prava i obeštećenja. Navodi tužbe koji se odnose na to da za preostali dio zahtjeva za povraćaj i obeštećenje u površini m2, nijesu dati jasni razlozi, su neosnovani, jer se iz spisa predmeta nesporno utvrđuje da je za taj dio zahtjeva prekinut postupak do donošenja odluke ovog suda u sporu upisa prava svojine - korišćenja Javne ustanove JUOŠ ''Olga Govolić'' Nikšić, na koju ustanovu je upisana navedena površina kao korisnika u toku podnošenja zahtjeva za povraćaj i obeštećenje. Kako je osporeno rješenje donijeto bez povrede pravila postupka, a u istom su dati jasni razlozi u odlučnim činjenicama i pravilno primijenjeno matrerijalno pravo, to po ocjeni suda, nije povrijđen zakon na štetu tužioca. c) Presuda Upravnog suda Crne gore U.br.3313/15 Upravni sud Crne Gore, rješavajući upravni spor po tužbi tužioca M. M., iz B., protiv rješenja tužene Komisije za žalbe u postupku za povraćaj imovinskog prava ili obeštećenje Podgorica, broj 08-53/ od godine, na nejavnoj sjednici održanoj dana godine, donio je P R E S U D U Tužba se odbija. O b r a z l o ž e n j e Osporenim rješenjem odbijena je žalba tužioca izjavljena na zaključak Komisije za povraćaj i obeštećenje Bijelo Polje, broj od godine, kojim se odbacuje kao neblagovremen, zahtjev tužioca za povraćaj nepokretne imovine bivšeg vlasnika M. H., podnijet dana godine, Komisiji za povraćaj i obeštećenje Berane. Tužilac u tužbi osporava zakonitost rješenja tuženog organa. U bitnom navodi da je prvostepeni organ bio licemjeran u ponašanju jer je prvo utvrdio činjenično stanje u cjelosti i traženu imovinu vratio tužiocu, pa tek onda utvrdio da je zahtjev neblagovremen. Tužilac je kao neuka stranka vjerovao državnim organima i nije mogao podnijeti zahtjev prije nego je saznao granice svoje imovnine, a u toku postupka imao je velike troškove u vezi plaćanja vještaka i izlaska Komisije na licu mjesta. Prvostepni organ je bio dužan najprije da utvrdio blagovremenost zahtjeva, pa tek onda da meritorno odlučuje o zahtjevu, a ne nakon konačnog i pravosnažnog rješenja. Predlaže da sud poništio osporeno rješenje. 26

27 U odgovoru na tužbu, tužena je predložila da se ista odbije kao neosnovana. Zainteresovano lice oopština Berane je u odgovoru na tužbu osporila navode tužbe, dodajući da je nakon saznanja za predmetni postupak podnijela predlog za ponavljanje postupka, koji je usvoje predlog od strane Komisije za povraćaj i obeštećenje, broj od godine, nakon kojeg je donijet ožalbeni zaključak. Predlaže da sud odbije tužbu kao neosnovanu. Nakon razmatranja spisa predmeta, ocjene navoda tužbe i odgovora na tužbu, Sud je našao da je tužba neosnovana. U postupku koji je prethodio donošenju osporenog rješenja nijesu počinjene povrede pravila postupka, a na pravilno utvrdjeno činjenično stanje, pravilno je primijenjeno materijalno pravo i dati jasni razlozi o odlučnim činjenicama. Odredbom člana 27 stav 1 Zakona o povraćaju odluzetih imovnskih prava i obeštećnju, propisano je da postupak pokreće bivši vlasnik zahtjevom, koji podnosi nadležnoj Komisiji za povraćaj i obeštećenje, najkasnije u roku od 18 mjeseci od dana obrazovanja Komisije u opštini na čijoj teritoriji se stvar nalazi. Iz spisa predmeta se utvrdjuje da je Komisija za povraćaj i obeštećenje formirana rješenjem Skupštine opštine Berane, o obrazovanju Komisije za povraćaj i obeštećenje imovinskih prava od godine i da je stavom II istog propisano da rješenje stupa na snagu narednog dana od dana obajevljivanja u službenom listu RCG opštinski propisi, koje je objavljeno u službenom listu RCG opštinski propisi br. 23/04 dana godine, a stupila na snagu godine. Tužilac je podnio zahtjev za povraćaj predmetnog zemljišta dana godine, odnosno nakon isteka roka koji je posljednji dan za podnošenja zahtjeva bio godine. Kod naprije citirane odredbe zakona i nesporne činjenice da je tužilac predmetni zahtjev podnio nakon propisanog roka, odnosno više od tri mjeseca od posljednjeg dana predvidjenog za podnošenje zahtjeva, a kako se radi o prekluzivnim rokovima odredjenim zakonom, to su upravni organi po ocjeni suda pravilno postupili prilikom donošenja ožalbenog zaključka odnosno osporenog rješenja. Bez uticaja su navodi tužioca da se radi o neukoj stranci i da je isti imao troškove u predmetnom postupku kao i da je prvostepeni organ prvo utvrdio činjenično stanje i vratio traženu imovinu tužiocu, kod nesporne činjenice da je usvojen predlog za ponavljanje postupka zainteresovanog lica Opštine Berane, okončan rješenjem Ministarstva finansija Komisije za povraćaj i obeštećenje u Bijelom Polju, broj od godine, a kojim rjesenjem je bio usvojen zahtjev tužioca za povraćaj dijela oduzete imovine, jer se postupak vraća u stanju prije donošenja tog rješenja. Sa iznijetih razloga, a na osnovu člana 37 stav 1 Zakona o upravnom sporu, riješeno je kao u dispozitivu. Zaključak Pravni instituti eksproprijacije kao i restitucije su u različitim periodima i pravnim sistemima regulisani na različite načine koji su uslovljavali i ograničavali titulara svojine da istom raspolaže za rad opšteg interesa koji se utvrdjuje od strane vladajućih struktura u okviru zakonske regulative. Stoga je zaštita prava titulara svojine kod 27

28 eksproprijacije a ograničena snagom države, te je pozitivan i pravičan stav zagovornika teorije instituta restitucije bio neophodan i značajan za izjednačavanje ljudskih prava na svojinu koja je garantovana Ustavom.Kako je ujednačavanje zakonodavnih okvira na nivou medjunarodnih standarda i Konvencija o ljudskim pravima i slobodama neophodna,to je i ujednačavanje sudke prakse sa praksom Evropskog suda za ljudska prava bitno doprinijela pravičnosti i jednakosti u odnosu na pravičnu naknadu oduzete imovine i prava kao i povraćaj i obeštećenje istih Prijedlozi za dodatno čitanje 1. Zakon o povraćaju oduzetih imovinskih prava i obeštećenju (Sl. RCG br.21/2004,49/2007 i 60/2007). 2. Presuda Vrhovnog suda Crne Gore Uvp.br.44/ Presuda Upravnog suda Crne Gore U. br. 2496/ Presuda Upravnog suda Crne gore U. br. 3313/15. 28

29 Modul D SVOJINSKE TUŽBE PRED PRIVREDNIM SUDOM CRNE GORE, UTICAJ OTVARANJA STEČAJNOG POSTUPKA NA PARNIČNE POSTUPKE PRED DRUGIM SUDOVIMA, IZLUČNI I RAZLUČNI POVJERIOCI I UPIS PRAVA SVOJINE Do kraja ovog modula, učesnici će moći: Pojasniti postupak sticanja prava svojine na osnovu Zakona o svojinsko-pravnim odnosima na nepokretnim stvarima. Pojasniti uticaj otvaranja stečajnog postupka na ranije započete postupke. Objasniti razliku između izlučnih i razlučnih povjerioca. Uvod Zakon o insolventnosti privrednih društava ( Sl. List RCG br.06/02 ), koji se primjenjivao u vremenskom periodu od godine, pa sve do donošenja Zakona o stečaju ( Sl. List CG br 1/2011 od godine ), kao specijalni zakoni, koji se primjenjuju u odnosu na svojinske tužbe povjerilaca i dužnika u stečajnom postupku, tok stečajnog postupka, utvrđivanje izlučnih i razlučnih prava, upis prava svojine, tokom svoje primjene nijesu mogli obezbijediti potpunu pravnu legislativu, bez pravnih dilema, zbog čega su uslijedile Izmjene i dopune zakona o stečaju, koje se primjenjuju od godine, tako da će u ovom radu biti iznijeta tumačenja i mišljenja sa sudskom praksom, koja je imala dominatnu ulogu u tumačenju prava i rješavanju pravnih praznina, tokom vremenskog perioda primjene prednjih propisa. Sticanje prava svojine na osnovu Zakona o svojinsko-pravnim odnosima na nepokretnim stvarima Subjekti prava svojine su fizička i pravna lica. Vlasnik stvari može biti svako fizičko lice koje ima pravnu sposobnost. Kao vlasnik može se pojaviti i organizacija koja ima svojstvo pravnog lica. U gradjasko pravnom smislu država je vlasnik ili imalac neposredne pravne vlasti na stvarima kao i drugi subjekti. Ovo pravo je u načelu uže od prava svojine ostalih subjekata, jer je podložno većim ograničenjima. U javno pravnom smislu državna svojina je skup javnopravnih ovlašćenja i obaveza koje ima država na javnim dobrima. Država može biti imalac prava svojine kao druga pravna i fizička lica (dominium). Određenim predmetima svojine (prirodna bogatstva, dobra u opštoj 29

30 upotrebi, sredstva državnih organa, kulturna dobra) država, odnosno državni organi i organizacije upravljaju i raspolažu u skladu sa zakonom (imperium). Svojinska ovlašćenja na stvarima u državnoj svojini vrši Vlada Crne Gore, ako posebnim zakonom nije drukčije određeno. Svojinska ovlašćenja nad stvarima u državnoj svojini koja služe ostvarivanju interesa i funkcija opštine vrše organi opštine u skladu sa zakonom i statutom. (čl. 7 ZOSPO). Vrhovni sud Crne Gore na sjednici održanoj godine, zauzeo je pravni stav Su.I.br.96/15 od godine da je Crna Gora stvarno legitimisana u sporovima za utvrdjenje prava svojine na stvarima kojima u smislu Zakona o državnoj imovini raspolaže država, dok je Opština (opština, Glavni grad, Prijestonica) stvarno legitimisana u sporovima za utvrdjenje prava svojine na nepokretnostima kojima u smislu Zakona o državnoj imovini raspolaže opština, tako da su takvim stavom otklonjene dileme zbog različitih odluka sudova u mišljenjima kod gradjanskih sudija u svim instacionim sudovima, vezano za aktivnu i pasivnu legitimaciju u tim sporovima, jer je navedeni pravni problem sagledan u sklopu normativnih odredjenja Ustava Crne Gore, Zakona o svojinsko pravnim odnosima, Zakona o državnoj imovini i Zakona o lokalnoj samoupravi. Zakon o svojinsko pravnim odnosima reguliše derivativno sticanje prava svojine na nepokretnim stvarima. Da bi se došlo do prenosa svojine potrebna su tri momenta: 1. Da je prenosilac bio vlasnik stvari. Vlasnik nepokretnih stvari je ono lice čije je pravo svojine upisano u katastar nepokretnosti. Dakle prodavci, poklonodavci, ostavioci i sl. moraju biti lica na čije ime je upisano pravo svojine. 2. Za derivativno sticanje prava svojine traži se da ugovor o prenosu prava svojine mora biti punovažan i upravljen na prenos prava svojine. Ugovori predstavljaju samo pravni izvor, ali da bi do prenosa prava došlo potreban je još jedan momenat tzv. Modus aquirendi (upis u katastar nepokretnosti). Uknjižba prava svojine može se izvršiti samo na osnovu punovažnog ugovora upravljenog na prenos prava svojine. Ugovor mora biti u pismenoj formi, a potpisi ugovorenika ovjereni kod notara. Treći uslov za derivativno sticanje prava svojine na nepokretnim stvarima tiče se načina sticanja u užem smislu koji podrazumijeva upis prava svojine u katastar nepokretnosti koji ima konstitutivni karakter. Uticaj otvaranja stečajnog postupka na ranije započete postupke pred Osnovnim sudovima i Privrednim sudom Zakon o stečaju ( Sl. List Cg br. 01/11) u čl. 90 propisuje da u trenutku nastupanja pravnih posljedica otvaranja stečajnog postupka prekidaju se svi sudski i upravni postupci u odnosu na stečajnog dužnika i njegovu imovinu. U čl. 14 Zakona o stečaju propisano je da stečajni postupak sprovodi stvarno nadležni sud na čijem se području nalazi sjedište ili prebivalište stečajnog dužnika. Dakle, u pogledu stvarne nadležnosti suda ovaj zakon upućuje na odredbe Zakona o sudovima gdje je čl. 18 stav 2 tač.1 propisano da Privredni sud Crne Gore vodi postupak stečaja i likvidacije, dok je odredbom čl. 30 ZPP-a propisano da u parničnom postupku sudovi sude u granicama svoje stvarne nadležnosti odredjene zakonom, tako da Privredni sud Crne Gore, vodi postupak stečaja i likvidacije i sudi sve sporove koji su u toku ili nastanu povodom sprovodjenja tih postupaka, bez obzira na svojstvo druge strane i bez obzira na vrijeme pokretanja spora. Osnovni sudovi koji vode postupak gdje se kao stranka nalazi stečajni dužnik (bez obzira na stranačku ulogu), ili ako se u stranačkoj ulozi nalazi stečajni dužnik, kao obični ili nužni suparničar sa drugim strankama, nakon saznanja da je nad stečajnim dužnikom otvoren stečajni postupak i nakon pravosnažnosti rješenja o otvaranju stečajnog postupka, ukoliko je kod njih prije toga započet parnični postupak, u obavezi su u skladu sa čl. 211 stav 1 prekinuti parnični postupak zbog nastupanja pravnih posledica otvaranja stečajnog postupka, čime su otklonjene raniji pravni nedostaci prije izmjena, da se parnični postupak prekidao podnošenjem predloga za pokretanje stečajnog postupka, kada su prekidani parnični postupci kod osnovnih sudova bez obzira što Privredni sudovi nijesu udovoljavali mnogim zahtjevima za otvaranje stečajnog postupka, čime su osnovni sudovi prekidima postupka onemogućavali stranke da ostvare svoja prava pred sudovima, što je vodilo zloupotrebama procesnih ovlašćenja, neekonomičnosti i necjelishodnosti parničnog postupka, što je otklonjeno izmjenom ZPP-a, na osnovu čega se parnični postupak mogao prekinuti nakon pravosnažnosti rješenja o otvaranju stečajnog postupka. Oglas o otvaranju stečajnog postupka objavljuje se na oglasnoj tabli suda, službenom listu Crne Gore, a može se objaviti i u domaćim i medjunarodnim sredstvima javnog informisanja, kao i na internet stranici suda. Osnovni sudovi saznanje da je otvoren stečajni postupak crpe na osnovu obavještenja 30

31 stranaka, uvidom u Službene listove-oglasni dio, traženjem pismenog obavještenja od Privrednog suda o toku postupka nad stečajnim dužnikom, uvidom u internet stranicu Privrednog suda Crne Gore, kao i uvidom na sajt CRPS-Poreska uprava, vezano za status stečajnog dužnika. Nakon pravosnažnosti rješenja o prekidu postupka, pravno ili fizičko lice, koje ima potraživanje prema stečajnom dužniku podnosi prijavu potraživanja u roku od 30 dana od dana objavljivanja oglasa o otvaranju stečajnog postupka, koju razmatra stečajni upravnik i ukoliko isti na ispitnom ročištu ospori, povjerilac-tužilac će zaključkom stečajnog sudije biti upućen na nastavak prekinutog parničnog postupka radi utvrdjivanja osnovanosti potraživanja, koji je u obavezi u roku od 8 dana od dana prijema zaključka suda, podnijeti predlog za nastavak prekinutog postupka, uz koji će priložiti zaključak suda o upućivanju na parnicu. Nastavak postupka može predložiti i stečajni dužnik u svojstvu tužioca, kada stečajni upravnik obavijesti osnovni sud pred kojim se vodi parnični postupak da je preuzeo postupak. Nakon toga sud može vanraspravnog ročišta u smislu čl. 20 i 272 ZPP-a donijeti rješenje o dozvoli nastavka postupka i oglasiti se stvarno nenadležnim, a nakon pravosnažnosti rješenja spise predmeta ustupiti Privrednom sudu Crne Gore kao stvarno nadležnom sudu. Ukoliko je tužba osnovnom sudu podnijeta nakon pravosnažnosti rješenja o otvaranju stečajnog postupka sud će se oglasiti bez prekidanja postupka u smislu čl. 20 ZPP-a stvarno nenadležnim i spise ustupiti Privrednom sudu Crne Gore. Problem u postupanju sudova predstavljala je neukost povjerilaca-tužilaca, kao neukih stranaka, koji su istovremeno podnosili Privrednom sudu Crne Gore tužbu za utvrdjivanje osnovanosti potraživanja, a po istom osnovu kod osnovih sudova predlog za nastavak postupka, podnosili pravne lijekove na rješenja o dozvoli nastavka postupka, čekanje žalbenih odluka od strane viših sudova, tako da se dešavalo da pred Privrednim sudom Crne Gore teče postupak po tužbi, a kod osnovnih sudova još nije okončan postupak povodom oglašavanja stvarno nenadležnim i dostavljanja spisa Privrednom sudu radi postupanja, a kako se radilo o utvrdjujućem zahtjevu koji nije bio istovjetan sa zahtjevom kod osnovnog suda koji je bio postavljen kao obavezujući to se nije radilo o istim zahtjevima, tako da je Privredni sud, vršio spajanje postupaka nakon prispijeća spisa od osnovnih sudova, zbog koncentracije dokaza, korišćenja sprovedenih radnji i dokaznih sredstava kod osnovnih sudova i donosio odluku nakon pribavljanja spisa osnovnih sudova, tako da je na taj način došlo do potpune atrakcije nadležnosti, koja obuhvata i stvarnu i mjesnu nadležnost, u slučaju kada se parnični postupak vodi pred osnovnim sudom. Privredni sud nakon pribavljanja spisa osnovnog suda pred kojim su postupci bili u odmakloj fazi, koristio se odredbama čl. 321 stav 3 ZPP-a i pošto se stranke o tome saglase, odlučivao da se ponovo ne saslušavaju svjedoci i vještaci, da se ne vrše novi uvidjaji, već da se pročitaju zapisnici o izvodjenju ovih dokaza dati pred osnovnim sudovima, što je vodilo rasterećenosti parničnih postupaka kod osnovnih sudova nad strankama nad kojima je otvoren stečajni postupak, a opterećenost velikim brojem predmeta Privrednog suda Crne Gore zbog preuzimanja nadležnosti usled otvaranja stečajnog postupka nad stečajnim dužnikom. U predlozima za nastavak postupka tužilac je obavezan preinačiti tužbu postavljanjem utvrdjujućeg umjesto obavezujućeg tužbenog zahtjeva, a u suprotnom tužba bi bila odbačena kao nedozvoljena. Obaveza prijavljivanja potraživanja postoji i u odnosu na potraživanja u kojima je već tekao spor u vrijeme pokretanja stečajnog postupka, kao i za ona za koje je povjerilac stekao izvršnu ispravu. Nakon nastupanja pravnih posljedica pokretanja stečajnog postupka u odnosu na stečajnog dužnika ne može se podnijeti zahtjev na osudu za činidbu i takva tužba je nedopuštena. Iz obrazloženja: Prvostepeni sud je utvrdio da je prvotuženi godine objavio oglas za prikupljanje ponuda za izdavanje u zakup aperativ bara, da je tužilac dostavio ponudu i odlukom upravnog odbora tuženog od godine objekat je dat u zakup drugotuženom. Tužilac smatra da mu je neprihvatanjem ponude prouzrokovana šteta u visini izmakle dobiti koju bi ostvario da je njegova ponuda bila prihvaćena. Dalje je utvrdjeno da je nad prvotuženim pokrenut stečajni postupak, pa da je tužilac prijavio potraživanje koje je predmet ovog spora. Na ročištu pred stečajnim sudom povukao je prijavu potraživanja, te je rješenjem Privrednog suda u Bijelom Polju, St. br. 41/07-57 od godine, utvrdjeno da je tužilac povukao prijavu. Prema odredbi člana 35 stav 2 ZOO, koji je tada bio u primjeni, pošiljalac poziva da se učini ponuda pod objavljenim uslovima odgovara za štetu koju bi pretrpio ponudilac, ako bez osnovanog razloga nije prihvatio njegovu ponudu. Kako drugotuženi i trećetuženi nijesu objavili oglas da se učini ponuda za davanje u zakup 31

32 poslovnog prostora, već je to učinio prvotuženi, to je pravilan zaključak nižestepenih sudova da oni nijesu u materijalnopravnoj obavezi da tužiocu naknade eventualnu štetu. Da bi povjerioci mogli namiriti potraživanja iz stečajne mase oni ta potraživanja moraju prijaviti stečajnom sudu u odredjenom roku. Obaveza prijavljivanja postoji i u odnosu na potraživanja u kojima je već tekao spor u vrijeme pokretanja stečajnog postupka, kao i ona za koje je povjerilac stekao izvršnu ispravu član 47 Zakona o insolventnosti privrednih društava koji je bio u primjeni u vrijeme pokretanja stečajnog postupka nad prvotuženim. Budući da je tužilac povukao prijavu potraživanja to se smatra da ona nije bila ni podnesena čl. 4 st. 2 istog zakona u vezi sa čl. 194 st. 4 ZPP, pa ne može tražiti da se prvotuženi obaveže da mu isplati sporni iznos. Nakon nastupanja pravnih posljedica pokretanja stečajnog postupka u odnosu na stečajnog dužnika ne može se podnijeti zahtjev za osudu na činidbu i takva tužba je nedopuštena. Povjerilac koji je prijavio potraživanje, a koje je stečajni upravnik osporio može podnijeti samo zahtjev da se utvrdi postojanje potraživanja. Ovo zbog toga što se potraživanja u stečaju namiruju po prioritetima utvrdjenim zakonom i od veličine stečajne mase zavisi da li će se i u kom obimu ta potraživanja namiriti. (Presuda Vrhovnog suda Crne Gore, Rev. I P.br. 44/14 od godine) Ukoliko u predlogu za nastavak postupka koji je prekinut zbog stečaja tužilac ne preinači tužbu postavljanjem utvrdjujućeg, umjesto obavezujućeg tužbenog zahtjeva, nadležni sud će nastaviti postupak i odbaciti tužbu kao nedozvoljenu. Iz obrazloženja: "Neosnovano se revizijom ukazuje na pogrešnu primjenu materijalnog prava. Naime, iz spisa predmeta proizilazi da su tužioci dana godine pred Osnovnim sudom u Nikšiću protiv tuženog podnijeli tužbu, radi isplate naknade na ime zarade, prevoza, regresa za godišnji odmor, zimnica, toplog obroka i naknade za rješavanje stambenih potreba zaposlenih, da je ovaj postupak prekinut rješenjem suda P.br.965/11 od godine, zbog otvaranja stečaja nad tuženim rješenjem Privrednog suda u Podgorici St.br.97/11 od godine. Iz spisa proizilazi da su tužioci prijavili svoja potraživanja, te da je Privredni sud u Podgorici dana godine donio zaključak o listi utvrdjenih i osporenih potraživanja, iz kojeg se utvrduje da su osporena potraživanja tužioca u pojedinačnim iznosima od ,00 eura odnosno ukupno ,00 eura a na ime neisplaćenih zarada i naknada za prevoz, topli obrok i regres za godišnji odmor a stečajni povjerioci - tužioci zaključkom upućeni na nastavak parničnog postupka, radi utvrdjivanja osnovanosti potraživanja, koje se odnosi na neisplaćene zarade, naknade za topli obrok, regres i prevoz. Tužioci su podnijeli sudu predlog za nastavak prekinutog postupka dana godine a godine podnesak kojim je urgirano da se odluči o predlogu za nastavak postupka, s tim što su postavili zahtjev, radi utvrdjivanja osnovanosti potraživanja, koje se odnose na neisplaćene zarade, naknade za topli obrok, regres i prevoz a u skladu sa zaključkom, nakon čega je Osnovni sud u Nikšiću dana godine donio rješenje o nastavljanju prekinutog parničnog postupka, a potom se rješenjem od godine oglasio stvarno nenadležnim i po pravosnažnosti spise ustupio Privrednom sudu u Podgorici. Kod naprijed navedenog činjeničnog utvrdjenja prvostepenog suda, koje sa pravom prihvata i drugostepeni sud, nižestepeni sudovi su pravilno primjenili materijalno pravo kada su tužbu (a ne tužbeni zahtjev) odbacili u dijelu, kojim su tužioci tražili da se obaveže tuženi da im na ime naknade za rješavanje stambenih potreba zaposlenih naknadi iznos od ,00 eura s pozivom na čl.94. Zakona o stečaju ("Službeni list Crne Gore", br.1/11 od godine). 241 članom 94. Zakona o stečaju je propisano da ukoliko u predlogu za nastavak postupka tužilac ne preinači tužbu postavljanjem utvrdjujućeg, umjesto obavezujućeg tužbenog zahtjeva, nadležni sud će nastaviti postupak i odbaciti tužbu kao nedozvoljenu. Dakle, kako je u postupku utvrdjeno da su tužioci u predlogu za nastavak postupka preinačili tužbu postavljanjem utvrdjujućeg zahtjeva u odnosu na potraživanja, koja se odnose na neisplaćene zarade, naknade za topli obrok, regres i prevoz a ne i u pogledu zahtjeva koji se odnosio na naknadu za rješavanje stambenih potreba, to je i po nalaženju ovog suda tužba u ovom dijelu nedozvoljena, pa su nižestepeni sudovi pravilno postupili kada su istu odbacili." (Presuda Vrhovnog suda Crne Gore, Rev. I P br. 114/12 od godine). 32

33 Izlučni i razlučni povjerioci i njihova prava na pokretnim i nepokretnim stvarima i imovini, koja se nalazi u državini stečajnog dužnika a) Izlučni povjerioci Zakon o stečaju u čl. 50 propisuje da je stečajni povjerilac lice koje na dan pokretanja stečajnog postupka ima neobezbijedjeno potraživanje prema stečajnom dužniku, tako da isti podnošenjem prijave potraživanje stiče svojstvo stranke, koje gubi potpunim namirenjem svog potraživanja. Nasuprot tome izlučni povjerilac nije stečajni povjerilac, već isti na osnovu svog stvarnog ili ličnog prava, ima pravo da traži da se odredjena stvar izdvoji iz stečajne mase jer ne ulazi u stečajnu masu. Izlučni povjerilac na osnovu čl. 113 Zakona o stečaju, podnosi stečajnom upravniku dužnika, zahtjev da mu se izluči stvar koja ne ulazi u stečajnu masu. Stečajni upravnik je dužan da u roku od 20 dana od dana prijema zahtjeva, obavijesti povjerioca da li prihvata ili odbija zahtjev za izlučenje odnosno da odredi rok u kojem će omogućiti povraćaj stvari izlučnom povjeriocu, koji ne može biti duži od 10 dana od dana prijema zahtjeva, osim kada stečajni sudija iz opravdanih razloga odobri produženje roka. Ukoliko stečajni upravnik odbije da izluči stvar iz stečajne mase, protiv te odluke povjerilac ima pravo na prigovor stečajnom sudiji u roku od 5 dana od dana prijema. Ako stečajni sudija ospori pravo na izlučenje stvari, povjerilac može svoje pravo ostvariti u drugim sudskim postupcima u skladu sa zakonom. Na osnovu prednjih zakonskih odredbi zaključuje se da izlučni povjerilac nije zakonskim rokovima ograničen, kao ostali stečajni povjerioci, na podnošenje zahtjeva za izlučenje stvari, kojeg može podnijeti u svakoj fazi postupka stečajnom upravniku. Osporavanje prava na izlučenje stvari izlučnom povjeriocu od strane stečajnog sudije, procesna je pretpostavka za podnošenje tužbe za predaju stvari u parničnom postupku, dakle radi se o ostvarivanju prava na izlučenje stvari i riječ je o posebnom uslovu za dopuštenost tužbe. Ukoliko takva procesna pretpostavka u vrijeme podnošenja tužbe nije ispunjena, sud istu treba odbaciti kao nedozvoljenu, jer je tužba preuranjena u procesnom smislu. Izlučni povjerioci imaju pravo na namirenje kroz sve postupke, dok stečajni i razlučni, danom pokretanja postupka imaju pravo na namirenje samo kroz stečajni postupak, jer se pod izlučnim pravima podrazumijevaju prava trećih lica na izdvajanje stvari koje ne preipadaju dužniku. Izlučno pravo je stvarno pravo pravo svojine na individualno odredjenoj stvari, pa pravo izlučnog povjerioca da traži da se odredjena stvar izdvoji iz stečajne mase odgovara svojinskoj-rei vindicatio tužbi iz čl. 112 Zakona o svojinsko pravnim odnosima, u kome je propisano da vlasnik može tužbom zahtijevati od držaoca povraćaj individualno odredjene stvari, da vlasnik mora dokazati da na stvari čiji povraćaj traži ima pravo svojine, kao i da se stvar nalazi u faktičkoj vlasti tuženog. Ukoliko se stvari koje potražuju njihovi vlasnici-izlučni povjerioci ne bi mogli povratiti, tada bi stečajni dužnik morao da plati njihovu protivvrijednost. Ovo samo pod uslovom da je stvar otudjio dužnik posle otvaranje stečajnog postupka i da je protivrijednost ušla u stečajnu masu. Nema, medjutim, plaćanja protivrijednosti ako je dužnik otudjio stvari prije nego što je stavljen pod stečaj. U tom slučaju se vlasničko potraživanje ima smatrati običnom tražbinom koja se ostvaruje kao stečajno potraživanje. b) Razlučni povjerioci Razlučni povjerioci zadržavaju svoje pravo prioriteta i u stečajnom postupku na način na koji je ono ustanovljeno drugim propisima (npr. o založnom pravu, hipoteci itd.). Razlučni povjerioci su privilegovani povjerioci stečajnog dužnika, pa oni namiruju svoja potraživanja prije ostalih povjerilaca bez obzira na tok i rezultate stečajnog postupka. Razlučno pravo može da bude upisano u javnu knjigu ali i ne mora da to bude. Ukoliko je razlučno pravo uspisano u javnu knjigu, razlučni povjerilac ga ostvaruje prema pravilima o izvršenju. Razlučni povjerilac ima pravo da se odrekne prava na odvojeno namirenje, u tom slučaju on gubi privilegovano pravo razlučnog povjerioca, pa se svrstava medju ostale neprivilegovane stečajne povjeroce, radi namirenja svog potraživanja iz opšte stečajne mase. Iz opšte stečajne mase se namiruje povjerilac i u slučaju da se nije uspio u potpunosti odvojeno namiriti iz posebne stečajne mase. Razlučni povjerioci isključuju od namirenja stečajne povjerioce do visine vrijednosti stvari ili prava na kojima postoji razlučno pravo i visine toga prava. Oni namiruju svoja potraživanja u iznosima koji bi im 33

34 pripadali prema pravilima koja bi se primjenjivala i da dužnik nije stavljen pod stečaj. Postojanje i ostvarivanje razlučnog prava u stečajnom postupku zasniva se na nekoliko uslova i pretpostavci. Povjerilac treba da ima prema stečajnom dužniku pravno valjano nepodmireno potraživanje, da je to potraživanje obezbijedjeno pravom zaloge ili nekim drugim odgovarajućim pravom, da je pravo zaloge stečeno na zakonit način i blagovremeno. U osnovi razlučnog prava postoji dva pravna osnova od kojih je prvi osnov izmedju dužnika i povjerioca zasnovan prije otvaranja stečajnog postupka. Sadržinu drugog pravnog osnova čini obezbedjenje dužnikovog potraživanja, koje mu daje razlučno pravo prioritetnog namirenja iz posebne stečajne mase. Ono treba da je stečeno blagovremeno, da bi se povjerilac mogao odvojenjo namiriti. Zakon je odredio vremensku granicu valjanosti sticanja razlučnog prava, koja iznosi 60 dana prije otvaranja stečajnog postupka. Zbog toga nijesu dozvoljena i prestaju da važe založna prava stečena izvršenjem radi namirenja ili radi obezbedjenja u poslednjih 60 dana prije dana otvaranja stečajnog postupka, čime se sprečava da obezbijede svoje potraživanje pravom zaloge povjerioci koji su bolje upoznati da je dužnik platežno nesposoban i da mu predstoji odlazak pred stečaj. To su obično povjerioci iz istog mjesta gdje se nalazi dužnik sa svojim poslovanjem. Oni bi svakako nastojali da obezbijede svoja potraživanja a to bi bilo na štetu ostalih neupućenih povjerilaca u finansijske probleme njihovog dužnika, tako da je rok od 60 dana dovoljan da se to spriječi i da se ne dovede u pitanje sigurnost pravnog prometa. Razlučna prava stečena izvršenjem ili obezbjedjenjem za poslednjih 60 dana prije pokretanja stečajnog postupka radi prinudnog namirenja ili obezbjedjenja prestaju da važe i takvi povjerioci nijesu razlučni povjerioci. Iz obrazloženja: Odredbom čl.53. st.1. Zakona o stečaju ("Službeni list Crne Gore",br.1/2011) je propisano da razlučni povjerilac je povjerilac koji ima založno pravo ili pravo namirenja na stvarima ili pravima o kojima se vode javne knjige ili registri a st.5. da razlučna prava stečena izvršenjem ili obezbjedjenjem za poslednjih 60 dana, prije pokretanja stečajnog postupka radi prinudnog namirenja ili obezbjedjenja prestaju da važe i da takvi povjerioci nijesu razlučni povjerioci. Nasuprot navodima revidenta tužilac nije razlučni povjerilac u smislu gore citirane zakonske odredbe, pa je bez osnova pozivanje na čl.10. Ugovora o hipoteci. Jer, revident je izgubio iz vida da saglasno čl.318. st.1. Zakona o svojinsko pravnim odnosima ("Službeni list Crne Gore", br.19/09) hipoteka nastaje upisom u katastar nepokretnosti na osnovu ugovora založne izjave, zakona i sudske odluke. Kako hipotekarni povjerilac nije izvršio upis hipoteke, to isti nije stekao svojstvo razlučnog povjerioca. No, pored navedenog za ukazati je da sve i da je bio izvršen upis hipoteke, da bi razlučna prava stečena po osnovu ugovora o hipoteci Ov.br.6403/11 od godine saglasno odredbi čl.53. st.5. Zakona o stečaju prestala da važe a kod činjenice da je nad tuženim otvoren stečajni postupak rješenjem Privrednog suda St.br.63/11 od godine. (Presuda Vrhovnog suda Crne Gore, Rev. I P. br. 86/13 od godine). Otvaranje stečajnog postupka ne dira u pravo razlučnih povjerilaca da potraživanje namire iz založene stvari u toku postupka stečaja i oni namiruju svoja potraživanja kao da postupak stečaja nije otvoren. Rok iz člana 120 stav 1 Zakona o stečaju ne važi za razlučne povjerioce jer je njihovo pravo zasnovano na stvarnopravnim sredstvima obezbjedjenja i ne može prestati, niti biti ugroženo zbog činjenice da nijesu podnijeli tužbu u roku od osam dana. Prekluzivni rok iz člana 120 stav 1 Zakona o stečaju važi samo za stečajne povjerioce. Iz obrazloženja: Revizija je osnovana. Nižestepeni sudovi su odbacili tužbu kao neblagovremenu smatrajući da je istekao zakonom propisani rok za njeno podnošenje iz člana 120 stav 1 Zakona o stečaju i da je taj rok prekluzivan, kako za stečajne, tako i za razlučne povjerioce. Ovakvo zaključivanje nižestepenih sudova, kada su u pitanju razlučni povjerioci, nije pravilno. Razlučni povjerilac je u smislu člana 53 stav 1 Zakona o stečaju povjerilac koji ima založno pravo ili pravo namirenja na stvarima ili pravima o kojima se vode javne knjige i registri. Oni su privilegovani povjerioci i u smislu st. 2 istog člana imaju pravo namirenja iz sredstava stečenih prodajom imovine na kojoj su stekli razlučno pravo i nijesu stečajni povjerioci. Stoga otvaranje stečajnog postupka ne dira u pravo razlučnih povjerilaca da potraživanje namire i založene stvari u toku postupka stečaja i oni namiruju svoja potraživanja kao da postupak stečaja nije otvoren. Razlučni povjerilac, u skladu sa članom 112 stav 1 tačka 6 Zakona o stečaju, u prijavi mora da navede stvar na kojoj je stekao razlučno pravo, kao i iznos potraživanja koji nije obezbijedjen, ako njegovo potraživanje nije u cjelini obezbijedjeno. Prijavu podnosi kako ne bi izgubio svoje pravo zbog proteka roka za prijavljivanje potraživanja, ako iz cijene ostvarene prodajom stvari ne namiri u cjelini svoje potraživanje, jer se za razliku u visini namiruje kao stečajni povjerilac. U postupku 34

35 utvrdjivanja potraživanja zaključak stečajnog sudije o listi utvrdjenih i osporenih potraživanja u skladu sa članom 119 stav 4 istog zakona dostavlja se stečajnom upravniku, stečajnim povjeriocima čija su potraživanja osporena i upućeni na parnicu. Dakle, zaključak se ne dostavlja razlučnim povjeriocima, što je nužno uvijek kada je propisan prekluzivni rok za preduzimanje neke pravne radnje. Razlučni povjerilac u skladu sa članom 65 stav 2 istog zakona ima pravo da zahtijeva ukidanje zakonske zabrane izvršenja i namirenja iz čl. 95 zakona, pod propisanim uslovima. Ostvarivanje ovog prava navedenom zakonskom odredbom nije ograničeno nikakvim rokom. Iz naprijed navedenog slijedi da rok iz člana 120 stav 1 zakona ne važi za razlučne povjerioce jer je njihovo pravo zasnovano na stvarnopravnim sredstvima obezbjedjenja i ne može prestati, niti biti ugroženo zbog činjenice da nijesu podnijeli tužbu u roku od osam dana. Radi se o pravima koja se upisuju u javne knjige i registre i koja nastaju upisom i prestaju na način odredjen zakonom. Zaključak o prekluzivnosti roka za podnošenje tužbe u odnosu na razlučne povjerioce ne može se zasnovati samo na jezičkom tumačenju člana 120 stav 1 Zakona o stečaju i upotrijebljenog izraza povjerioci i da taj pojam podrazumijeva kako stečajne tako i razlučne povjerioce, već se mora tumačiti u skladu sa duhom i smislom zakona i zakonom predvidjenim mehanizama zaštite razlučnih povjerilaca. Jer, ako bi se tako tumačila navedena zakonska odredba onda bi se po istoj logici pod pojmom povjerioca mogao podrazumijevati i izlučni povjerilac, pa bi se po takvom tumačenju prekluzivnost roka odnosila i na njih što je protivno sadržini prava izlučnih povjerilaca. Prema tome, pravo je razlučnog povjerioca da namiri svoje potraživanje na stvari ili pravu stečajnog dužnika iz vrijednosti te stvari ili prava, nezavisno od toka stečajnog postupka i kolektivnog i srazmjernog namirenja stečajnih povjerilaca. Stoga, ako je tužilac u skladu sa zakonom stekao razlučno pravo na imovini iz stečajne mase, tužba se nije mogla odbaciti kao neblagovremana jer prekluzivni rok iz člana 120 stav 1 Zakona o stečaju važi samo za stečajne povjerioce. (Rješenje Vrhovnog suda Crne Gore, Rev. I P. br. 123/13 od godine). Otvaranje stečajnog postupka ne dira u pravo razlučnih povjerilaca da potraživanje namire iz založene stvari u toku postupka stečaja i oni namiruju svoja potraživanja kao da postupak stečaja nije otvoren. Rok iz člana 120 stav 1 Zakona o stečaju ne važi za razlučne povjerioce jer je njihovo pravo zasnovano na stvarnopravnim sredstvima obezbjedjenja i ne može prestati, niti biti ugroženo zbog činjenice da nijesu podnijeli tužbu u roku od osam dana. Kada vrijednost obezbijedjene imovine koja se izlaže prodaji od strane stečajnog upravnika dostigne vrijednost obezbijedjenog potraživanja razlučnog povjerioca, stečajni upravnik može ustupiti razlučnom povjeriocu uz njegovu saglasnost imovinu, a ukoliko njegove saglasnosti nema već isti izrazi želju da se prodaja obezbijedjene imovine vrši u stečajnom postupku, ista će se izlagati prodaji kroz stečajni postupak do namirenja.ako je visina njihovog potraživanja veća od iznosa dobijenog unovčenjem stvari, pravo na razliku ostvaruju kao stečajni povjerioci. Uknjiženje imovine na ime kupca nakon kupovine u stečajnom postupku od stečajnog dužnika Raniji Zakon o insolventnosti privrednih društava koji se primjenjivao u stečajnom postupku do donošenja Zakona o stečaju od godine, način prodaje imovine stečajnog dužnika propisivao je u odredbama čl. 80 navedenog zakona. Prodaja imovine stečajnog dužnika oglašavana je u skladu sa podacima iz posjedovnog lista, odnosno evidencije iz zemljišnjih knjiga gdje su prodavci imovine bili upisani kao korisnici nepokretnosti, a šira prava upravljanja i raspolaganja na zemljištu bila su upisana na opštinu i državu, tako da su isti kupovinom bili upisani kao korisnici. Donošenjem Zakona o svojinsko pravnim odnosima godine, odredbom čl. 419 propisano je da pravo upravljanja, korišćenja, odnosno trajnog korišćenja i raspolaganja na zemljištu u društvenoj, sada državnoj svojini postaje, stupanjem na snagu ovog zakona, pravo svojine dotadašnjeg imaoca prava upravljanja, korišćenja, odnosno trajnog korišćenja, ako posebnim zakonom nije drukčije određeno ili zainteresovano lice dokaže da je prije stupanja na snagu ovog zakona steklo pravo svojine na određenom zemljištu. Izuzetno, zemljište za koje u postupku privatizacije ili stečaja nije plaćena tržišna naknada ostaje u svojini države na kome vlasnici objekta imaju pravo preče kupovine ili pravo prečeg zakupa. Mišljenje da je plaćena tržišna naknada u postupku privatizacije daje organ nadležan za poslove privatizacije, a u postupku stečaja nadležni 35

36 Privredni sud. Upis prava svojine Organ uprave nadležan za vođenje katastra nepokretnosti će, na zahtjev lica čija su prava iz člana 419 stav 1 ovog zakona upisana u katastar nepokretnosti, dozvoliti brisanje društvene, sada državne svojine i prava upravljanja, korišćenja, odnosno trajnog korišćenja i raspolaganja zemljištem u smislu člana 419 ovog zakona i upisati pravo svojine u korist imaoca tih prava. Vlasnik koji je pravo svojine na objektu stekao u postupku privatizacije ili stečaja dužan je, uz zahtjev za upis prava svojine u katastar nepokretnosti, da priloži mišljenje iz člana 419 stav 4 ovog zakona. Zahtjev iz stava 1 ovog člana opštine mogu podnijeti nakon stupanja na snagu Zakona o državnoj imovini. Ko tvrdi da je društvena, sada državna svojina, odnosno pravo upravljanja, korišćenja, trajnog korišćenja i raspolaganja vanknjižno prestalo mora pred sudom to dokazati da bi se na osnovu sudske odluke to pravo izbrisalo i upisalo pravo svojine. Da bi se kupac imovine uknjižio kao vlasnik, a ne korisnik prodate nepokretnosti, Privredni sud je bio u obavezi kupcima imovine izdati mišljenje da je plaćena tržišna naknada kao kupoprodajna cijena za kupljene nepokretnosti, jer su nepokretnosti izlagane od strane stečajnog upravnika vise puta prodaji neke čak vise i od deset puta, tako da je postojala očigledna razlika izmedju procijenjene vrijednosti imovine (početna cijena ) i cijene prodate imovine, koja je predstavljala tržišnu naknadu koju je samo tržište odredilo, tako da su nakon toga kupci knjiženi u upravnom postupku kao vlasnici sa pravom svojine na kupljenom zemljištu. Važeći Zakon o stečaju u čl. 140 propisao je da se na kupca prenosi pravo svojine na kupljenoj imovini bez tereta i bez obaveza nastalih prije izvršene kupoprodaje, s tim što će stečajni sudija rješenjem konstatovati da je prodaja izvršena i naložiti odgovarajućem registru da izvrši upis prava svojine i brisanje tereta nastalih prije izvršene prodaje, odnosno upis drugih prava stečenih prodajom. Na taj način obezbijedjena je pravna garancija kupcima imovine i pojednostavljen je postupak upisa vlasništva u zemljišne knjige. Izvršena prodaja imovine stečajnog dužnika proizvodi pravno dejstvo bez obzira na obim i težinu učinjenih nepravilnosti, jer Zakon o insolvenstnosti privrednih društava ne predvidja da su te nepravilnosti razlog ništavosti ugovora. Iz obrazloženja: "Tužioci su zahtjev za utvrdjenje ništavosti ugovora o kupoprodaji zasnovali na činjenicama da u postupku prodaje imovine stečajnog dužnika nijesu od strane stečajnog upravnika obaviješteni o namjeri da tu imovinu proda neposrednom pogodbom, kako je to propisano članom 80 stav 5 Zakona o insolventnosti privrednih društava. Osim toga, tvrdili su da u stečajnom postupku nije sačinjavan nacrt za glavnu diobu, pa namirenje povjerilaca iz diobene mase nije izvršeno u skladu sa zakonom. Medjutim, po nalaženju ovog suda činjenice na kojima je zasnovan zahtjev ne predstavljaju razlog ništavosti ugovora o kupoprodaji koji su zaključili tuženi. Naime, odredbom člana 80 stav 5 Zakona o insolventnosti privrednih društava propisano je da upravnik obavještava sud, dužnika, sve povjerioce, ako je to moguće, sva lica koja imaju založna ili druga prava, pravo vlasništva nad ili interes u vezi sa predmetnom imovinom o namjeri da tu imovinu proda neposrednom pogodbom, najmanje 20 dana prije predloženog datuma transakcije. Obavještenje sadrži detaljan opis imovine, naziv (ime) i podatke u vezi sa predloženim kupcem, cijenu, uslove i modalitete predložene prodaje. Ovakav postupak obavještavanja ima za cilj da se svim zainteresovanim licima omogući kontrola svih aktivnosti stečajnog upravnika u postupku unovčenja stečajne mase. Ista lica mogu, u skladu sa članom 80 stav 6 Zakona, podnijeti prigovor, ali samo na predloženi način prodaje i da je povoljniji način unovčenja imovine stečajnog dužnika javno nadmetanje. Pored podnošenja prigovora na predloženi način prodaje, povjerioci su ovlašćeni, u skladu sa članom 80 stav 7 istog zakona, da izjave prigovor stečajnom sudu i na izvršenu prodaju. Osnov za takav prigovor može biti prevara ili pristrasno ponašanje stečajnog upravnika, nepropisno dato obavještenje ili bilo koji drugi razlog zbog kojih je postupak prodaje bio nepropisan. Dakle, nepropisno dato obavještenje u postupku prodaje može biti razlog za prigovor protiv izvršene prodaje, a ne i razlog ništavosti ugovora o prodaji. Medjutim, odluka suda po prigovoru nije od uticaja na izvršenu prodaju, što znači da će izvršena prodaja imovine stečajnog dužnika proizvesti pravno dejstvo bez obzira na obim i težinu učinjenih nepravilnosti, jer Zakon o insolventnosti privrednih društava ne predvidja da su te nepravilnosti razlog ništavosti ugovora. Na taj način zakon štiti kupca imovine stečajnog dužnika od svih štetnih posledica nepravilne prodaje sprovedene od stečajnog upravnika u cilju efikasnog okončanja stečajnog postupka i stvaranja povoljnijih uslova za učešće potencijalnih kupaca u prodaji imovine 36

37 stečajnog dužnika. Ali, nepravilno ili nezakonito postupanje stečajnog upravnika, pod uslovima iz člana 24 Zakona o insolventnosti privrednih društava, predstavlja osnov njegove odgovornosti za naknadu štete. Nije ni od kakvog značaja za drugačije odlučivanje isticanje u reviziji da postupak namirenja povjerilaca nije sproveden u skladu sa zakonom, jer su se te eventualne nepravilnosti mogle isticati samo u stečajnom postupku podnošenjem odgovarajućih pravnih sredstava, a nijesu od uticaja na odlučivanje o punovažnosti ugovora koji su zaključili tuženi." (Presuda Vrhovnog suda Crne Gore, Rev. I. P. br. 13/09 od godine). Kod prodaje nepokretnosti u stečajnom postupku (Član 66 ZOO i čl. 52 stav 1 tačka 6 Zakona o notarima), činjenica da je stečajni upravnik donio odluku o prihvatanju ponude tužioca za kupovinu nepokretnosti stečajnog dužnika, te da je tužilac uplatio kupoprodajnu cijenu nijesu dovoljni za nastanak punovažnog ugovora o prenosu prava svojine na nepokretnostima, već je nužno zaključenje ugovora o formi notarskog zapisa. Iz obrazloženja: Prvostepeni sud je utvrdio da je tužilac dostavio ponudu Privrednom sudu u Podgorici, pred kojim se vodi stečajni postupak nad tuženim, za kupovinu imovine stečajnog dužnika i to restorana P. o. i nepokretnosti na Trsi i u Stabnima za iznos od Ponuda je prihvaćena odlukom stečajnog upravnika br. 76 od godine. Tužilac je na ime kupoprodajne cijene godine platio Dalje je utvrdjeno da ugovor o prodaji nije zaključen jer je postupak sačinjavanja notarskog zapisa prekinut godine po saglasnosti obje ugovorne strane zbog nedostatka svih elemenata koji uslovljavaju punovažnost ugovora. Na osnovu navedenih činjenica nižestepeni sudovi su pravilno primijnili materijalno pravo kada su odlučili na izloženi način. I po nalaženju ovog suda tuženi je dužan da vrati primljeno u skladu sa odredbama člana 217 stav 3 ZOO, kojim je propisano da obaveza vraćanja nastaje i kada se nešto primi s obzirom na osnov koji se nije ostvario. S druge strane pravilan je zaključak nižestepenih sudova da je protivtužbeni zahtjev neosnovan. Prema odredbi člana 61 ZOO ugovor na osnovu kojeg se prenosi pravo svojine na nepokretnosti mora biti zaključen u pisanoj formi i ovjeren u skladu sa propisima. U formi notarskog zapisa u skladu sa članom 52 stav 1 tačka 6 Zakona o notarima sačinjavaju se pravni poslovi čiji je predmet prenos ili sticanje svojine ili drugih stvarnih prava na nepokretnostima, a u smislu st. 2 istog člana pravni poslovi koji nijesu sačinjenu toj formi ne proizvode pravno dejstvo. Prema tome, činjenica da je stečajni upravnik donio odluku o prihvatanju ponude tužioca za kupovinu nepokretnosti stečajnog dužnika, te da je tužilac uplatio kupoprodajnu cijenu nijesu dovoljni za nastanak punovažnog ugovora za prenosu prava svojine na nepokretnostima, već je bilo nužno zaključenje ugovora u formi notarskog zapisa. Taj nedostatak se ne može konvalidirati. Pri tome nije ni od kakvog značaja činjenica da se radi o prodaji u stečajnom postupku, jer zahtjev propisane forme mora biti ispunjen i u slučaju da se prodaja nepokretnosti vrši u stečajnom postupku. (Presuda Vrhovnog suda Crne Gore, Rev.I P. br. 41/14 od godine. Zaključak Neophodno je zaključiti da raniji Zakon o insolventnosti privrednih društava, Zakon o stečaju, nijesu propisali način na koji se određuje početna cijena imovine stečajnog dužnika, zbog čega su stečajni upravnici početnu cijenu određivali na osnovu procjene imovine od strane ovlašćenih procjenjivača, koje su bile enormno visoke i nijesu odgovarale stanju na tržištu kapitala, što je uzrokovalo odugovlačenje prodaje imovine stečajnog dužnika, a time i vođenje stečajnog postupka. Prethodni zakoni do donošenja Zakona o izmjenama i dopunama zakona o stečaju, koji je stupio na snagu godine, nijesu propisivali način oformljenja početne cijene prodaje imovine stečajnog postupka, što je učinjeno izmjenama, gdje je članom 134. St.9 propisano, da je stečajni upravnik dužan da prvu javnu prodaju sprovede sa najnižom prodajnom cijenom najmanje u visini procijenjene vrijednosti imovine prodaje, s tim što svaka naredna prodaja može biti umanjena za petinu ukupno procijenjene vrijednosti. Mišljenja sam, da se u prvom oglasu o prodaji imovine, početnu cijenu trebalo umanjiti za 50% od procijenjene vrijednosti imovine zbog ubrzanja postupka stečaja, jer je praksa privrednih sudova pokazala, u većini slučajeva da imovina stečajnog dužnika nije prodata po početnoj cijeni prilikom prvog oglašavanja, već nakon više oglasa. Ukoliko 37

38 zainteresovani učesnici pri prodaji, usled umanjenja od 50% od procijenjene vrijednosti, smatraju da imovina vrijedi više, imaju mogućnost putem licitacije podići cijenu iste, pa bi se na ovaj način ubrzali postupci, što ne bi išlo na uštrb stečajne mase. Zakon o insolventnosti privrednih društava i Zakon o stečaju, nijesu predvidjeli prekluzivne rokove za pobijanje ugovora o prodaji imovine stečajnog dužnika, već se u tom nedostatku primjenjuju rokovi iz čl. 108 ZOO, gdje se pravo na isticanje ništavosti ne gasi. Materijalni propisi koji regulišu stečajni postupak propisali su postupak prodaje imovine stečajnog dužnika, ko ima pravo prigovora na predloženu prodaju, kao i prigovor na sam proces prodaje i odluku o izboru najpovoljnije ponuđivača, što je regulisano članom 80 ZOIPD i čl.138 Zakona o stečaju. Oba zakona nijesu propisala prekluzivne rokove za podnošenje tužbe za poništaj prodaje imovine stečajnog dužnika u stečajnom postupku, koji bi značio pravnu sigurnost za kupca imovine stečajnog dužnika. U vremenskom periodu od 2002 godine, do donošenja Zakona o stečaju, čija je primjena uslijedila u 2011 godini, stečajni upravnici pod pritiskom radnika kojima je zbog mogućnosti uvodjenja klasičnog stečaja prijetio prestanak radnog odnosa, zbog neispunjenja plana reorganizacije, prilikom oglašavanja prodaje imovine, kao jedan od uslova za izbor najpovoljnijeg ponuđača, uvrstili su kao krijterijum, obavezu eventualnog kupca da uz ponuđenu cijenu priloži program zapošljavanja radnika ( socio-ekonomski program), kao i program investicionog ulaganja kupca, uz zadržavanje postojećih radnika na radu, što je bilo posledica teške ekonomske situacije, nezaposenosti, pritiska radnika zatečeniih na radu, što je uticalo da stečajni upravnici oglašavaju prodaju imovine dužnika uz obavezu dostavljanje kupca socio-ekonomskog programa, zadržavanja bivših radnika i programa investiranja, što je uticalo na padanje vrijednosti imovine stečajnog dužnika i oglašavanja više prodaja. Zbog nepoštovanja ugovornih odredbi u poglednu programa zapošljavanja radnika i investiocionog ulaganja kupca imovine stečajnog dužnika, prouzrokovani su sudski postupci za poništaj ugovora o kupoprodaji pred Privrednim sudovima, koji su bili nadležni da postupaju u tim sporovima, gdje nije određena prekluzija za podnošenje tužbe za poništaj takvih ugovora, već se primjenjuju odredbe čl.108 ZOO, bez vremenskog ograničenja na podizanje tužbe. Prijedlozi za dodatno čitanje 1. Zakon o insolventnosti privrednih društava (Sl. List RCG br.06/02). 2. Zakona o stečaju (Sl. List CG br 1/2011 od godine). 38

39 Modul E ZAKONODAVSTVO EU I IMOVINSKA PRAVA Do kraja ovog modula, učesnici će moći: Opisati sadržaj prava na imovinu kao što je predviđeno u članu 1, Protokola 1, ECHR. Identificirati tri osnovna pravila kao što je utvrđeno u sudskoj praksi Evropskog suda za ljudska prava. Navesti moguća ograničenja prava na imovinu. Objasniti sudsku praksu Evropskog suda za ljudska prava o pitanjima restitucije. Provoditi online istraživanje sudske prakse Evropskog suda za ljudska prava. Opisati ključne aspekte vlasništva i drugih imovinskih prava. Opisati glavne razlike između imovinskih prava u općem pravu i civilnom pravu. Objasniti glavne Evropske sisteme registracije zemljišta i upisa u katastar. Navesti posebne odredbe koje utiče na imovinska prava u EU pravu. Razgovarati o tome kako bi pristupanje Crne Gore Evropskoj uniji utjecalo na nacionalni zakon o imovinskim pravima. Član 1 Protokola br. 1 EKLJP i ostali međunarodni instrumenti Član 1 Protokola br. 1 Evropske konvencije o ljudskim pravima (EKLJP) jamči ostvarivanje imovinskog prava: Svako fizičko odnosno pravno lice ima pravo na nesmetano uživanje svoje imovine. Niko ne može biti lišen svoje imovine, osim u javnom interesu i pod uslovima predviđenim zakonom i opštim načelima međunarodnog prava. Međutim, prethodne odredbe ni na koji način ne utiču na pravo države da primjenjuje zakone koje smatra neophodnim da bi nadzirala da li se imovina koristi u skladu sa opštim interesima ili da bi obezbijedila naplatu poreza ili drugih doprinosa ili novčanih kazni. Ostale međunarodne konvencije se takođe odnose na imovinsko pravo. Na primjer, Član 17 Univerzalne deklaracije o ljudskim pravima predviđa: 39

40 1. Svako ima pravo da posjeduje imovinu sam ili u zajednici sa drugima. 2. Niko ne smije biti proizvoljno lišen svoje imovine. Slično tome, Član 21 Američke konvencije o ljudskim pravima glasi: 1. Svako ima pravo na korišćenje i uživanje svoje imovine. Zakon može podrediti to korišćenje i uživanje interesu društva. 2. Niko ne smije biti lišen svoje imovine osim po isplati pravične nadoknade, iz razloga vezanih za javnu korist ili društveni interes i u slučajevima i u skladu sa oblicima ustanovljenim zakonom. 3. Lihvarstvo i drugi oblici eksploatacije čovjeka nad čovjekom su zabranjeni zakonom. Član 14 Afričke povelje o ljudskim pravima i pravima naroda glasi: Jamči se pravo svojine. U isto se može zadirati samo u javnom interesu zajednice i u skladu sa odredbama odgovarajućih zakona. Član 17 Povelje EU o osnovnim pravima, posvećen imovini 1, glasi: 1. Svako ima pravo da posjeduje, koristi, raspolaže i drugome ostavi svoju zakonito stečenu imovinu. Niko ne može biti lišen imovine, osim u javnom interesu i u slučajevima i pod uslovima predviđenim zakonom, uz pravičnu i blagovremenu nadoknadu za njen gubitak. Uživanje imovine može se urediti zakonom ukoliko je to potrebno radi javnog interesa. 2. Intelektualna svojina je zaštićena. Imovinsko pravo u EKLJP Prilikom izrade EKLJP nije uključena konkretna odredba o imovinskom pravu. Razlog za taj vakum je vjerovatno činjenica da države ugovornice nisu bile u mogućnosti da postignu sporazum o sadržini odredbe. Na primjer, Ujedinjeno Kraljevstvo i Švedska su izrazile zabrinutost da bi takva odredba mogla da utiče na nadležnost države da nacionalizuje industrije. 2 Stoga je bilo neophodno da se sačeka na usvajanje Protokola br. 1, Člana 1, kako bi EKLJP uključila i odredbu koja se konkretno odnosi na imovinsko pravo. Već prvi pogled na normu kod čitaoca stvara snažan utisak da su državama ostavljene široke nadležnosti u pogledu imovinskih prava. I zaista, ako sa jedne strane Član 1 izričito štiti imovinsko pravo fizičkih i pravnih lica ( nesmetano uživanje sopstvene imovine ), s druge strane postavlja snažna ograničenja naglašavajući da je lišavanje te imovine dozvoljeno iz razloga javnog interesa i u skladu sa uslovima predviđenim zakonom i opštim načelima međunarodnog prava. Sadržina i obim tih ograničenja su ponovljeni i utvrđeni u stavu 2. Očigledno je već iz prvog čitanja odredbe da je u svakom pojedinačnom slučaju neophodno procijeniti ravnotežu između opšteg/javnog interesa i interesa pojedinaca. To se ne procjenjuje na osnovu neke proizvoljne odluke 1 Ova odredba će biti detaljnije obrađena u nastavku, Odjeljak H. 2 Uporediti Harris, O Boyle i Warbrick, Pravo Evropske konvencije o ljudskim pravima (1995: Oxford University Press), str

41 države, već u skladu sa zakonom i opštim načelima međunarodnog prava. Evropski sud za ljudska prava (ESLJP) u svojoj sudskoj praksi uopšteno govoreći državi dozvoljava široko polje slobodne procjene kada se ispituje srazmjernost između javnog i pojedinačnog interesa. Međutim, postoji nekoliko odluka u kojima je ESLJP ustanovio da su države prekršile odredbu iz Člana 1 Protokola br. 1 tako što su izašle iz okvira svog polja slobodne procjene (Cf, ex multis, Sporrong i Lonnroth protiv Švedske 3 ; Hentrich protiv Francuske 4 ; Sveti manastiri protiv Grčke 5 ; i mnoge druge). Obim prava Članom 1 Protokola br. 1 EKLJP pojedincima (fizičkim ili pravnim licima) se ne može dodijeliti imovinsko pravo koje nije predviđeno u domaćem zakonodavstvu. Drugim riječima, odredbom su zaštićena samo postojeća prava (odnosno legitimno očekivanje da će se steći pravo) i ne može činiti osnov za uspostavljanje imovinskog prava koje nije predviđeno u domaćem zakonodavstvu. Ne može se koristiti ni za zaštitu prava na sticanje vlasništva u budućnosti 6. Na Član 1 Protokola 1 moguće se pozvati samo kada domaće zakonodavstvo predviđa mogućnost ostvarivanja određenog prava. Posljedica navedenog je to što sama nada u buduće uživanje imovinskog prava nije dovoljna da se pojedinac pozove na primjenu Člana 1 Protokola 1. U vezi sa tim značajno je detaljnije razmotriti predmet Eparhija Budimljansko-Nikšićka i dr. protiv Crne Gore. (dostupan na Izvod iz Odluke ESLJP od 09. oktobra godine Podnosioci predstavke su Eparhija Budimljansko-Nikšićka ( prvi podnosilac predstavke ) sa sjedištem u manastiru Đurđevi stupovi u Beranama ( drugi podnosilac predstavke ), manastiri Bijela iz Šavnika ( treći podnosilac predstavke ), Podmalinsko iz Šavnika ( četvrti podnosilac predstavke ), Dobrilovina iz Mojkovca ( peti podnosilac predstavke ), Svete Trojice iz Bijelog Polja ( šesti podnosilac predstavke ), Svete Trojice iz Plava ( sedmi podnosilac predstavke ), Piva iz Plužina ( osmi podnosilac predstavke ), Svetog Luke iz Nikšića ( deveti podnosilac predstavke ), Kosijerevo iz Nikšića ( deseti podnosilac predstavke ), te crkve Sv. Vasilija Ostroškog iz Nikšića ( jedanaesti podnosilac predstavke ), i Svetog Apostola Petra i Pavla iz Nikšića ( dvanaesti podnosilac predstavke ), koji su svi dijelovi Srpske pravoslavne crkve u Crnoj Gori. Nakon Drugog svjetskog rata nekoliko zemljišnih parcela je ekspropisano od podnosilaca zahtjeva, navodno bez bilo kakve odluke o tome. Dana 18. marta godine podnosioci predstavke podnijeli su Vladi zahtjev tražeći restituciju eksproprisanih zemljišnih parcela, pozivajući se na Zakon o pravednoj restituciji iz godine. 3 Sporrong i Lonnroth protiv Švedske, presuda od 23. septembra 1982.godine 4 Hentrich protiv Francuske, presuda od 22. septembra godine 5 Sveti manastiri protiv Grčke, presuda od 09. decembra godine 6 Cf. Marckx protiv Belgije, presuda od 13. juna godine 41

42 Dana 16. juna godine, nakon što nisu dobili nikakav odgovor od Vlade, podnosioci predstavke pokrenuli su upravni spor pred Vrhovnim sudom zbog ćutanja administracije. Dana 08. maja godine Ustavni sud proglasio je niz ključnih odredbi Zakona o pravednoj restituciji iz godine neustavnim, uključujući i one koje se odnose na restituciju. Zbog toga Zakon o pravednoj restituciji iz godine nikada nije primjenjen u praksi jer Vlada nikada nije donijela podzakonska akta potrebna za njegovo primjenu. Pored toga, ni Komisija za restituciju nikada nije osnovana. Dana 08. marta godine stupio je na snagu Zakon o povraćaju oduzetih imovinskih prava i obeštećenju kojim se predviđa da će se povraćaj imovine vjerskim zajednicama urediti posebnim zakonom. Podnosioci predstavke žalili su se inter alia na povredu Člana 1 Protokola br. 1 u pogledu svojih imovinskih prava. Podnosioci predstavke žalili su se jer Vlada Crne Gore nije odlučivala o njihovom zahtjevu za restituciju u skladu sa Zakonom o pravednoj restituciji iz Godine čime su povrijeđena njihova imovinska prava, naročito njihova legitimna očekivanja da će ponovo steći imovinu koja im je oduzeta nakon Drugog svjetskog rata. Oni su se takođe žalili da se protiv njih vrši diskriminacija pošto se Zakonom o povraćaju oduzetih imovinskih prava i obeštećenju iz godine pravi razlika između fizičkih lica s jedne strane i vjerskih zajednica s druge strane tako što se predviđa da će biti donešen poseban zakon o povraćaju imovinskih prava vjerskim zajednicama. (Eparhija Budimljansko-Nikšićka i dr. protiv Crne Gore, Odluka od 09. oktobra godine, stavovi 44-45) Dana 22. septembra godine Upravni sud je presudio protiv podnosilaca predstavke na osnovu toga što Vlada nije imala nadležnost da odlučuje o njihovom zahtjevu. ESLJP je jednoglasno predstavku proglasio neprihvatljivom na osnovu toga što podnosioci predstavke nisu imali potraživanje za koji bi se moglo u dovoljnoj mjeri ustanoviti da se može realizovati i stoga oni ne mogu tvrditi da su posjedovali imovinu u smislu Člana 1 Protokola br. 1, niti da su imali legitimno očekivanje da će nesmetano uživati imovinsko pravo. Važno je citirati cjelokupno obrazloženje u vezi sa Članom 1 Protokola br. 1 u ovom predmetu: 66. Sud podsjeća da podnosilac predstavke može da tvrdi da je došlo do povrede Člana 1 Protokola br. 1 samo u onoj mjeri u kojoj se sporne odluke odnose na njegovu/njenu imovinu u okviru značenja ove odredbe. Koncept imovine ima autonomno značenje koje je nezavisno od formalne klasifikacije u domaćem pravu (vidi Bivši kralj Grčke i drugi protiv Grčke [GC], br /94, stav 60, ESLJP 2000-XII). 67. Imovina u okviru značenja Člana 1 Protokola br. 1 može da bude ili postojeća imovina ili sredstva, uključujući potraživanja, u odnosu na koje podnosilac predstavke može da tvrdi da je imao barem legitimna očekivanja da će biti realizovana, odnosno da će on ili ona steći djelotvorno uživanje imovinskog prava. S druge strane, nada da će se odavno ugašeno imovinsko pravo obnoviti ne može se smatrati imovinom u okviru značenja člana 1 Protokola br. 1; kao ni uslovno potraživanje koje je zastarjelo zbog toga što uslovi nisu bili ispunjeni (vidi, na primjer, Gratzinger i Gratzingerova protiv Češke (dec.) [GC], BR /98, 10. jul godine, stav 69, kao i Princ Hans-Adam II od Lihtenštajna protiv Njemačke [GC], br /98, stav 83, ESLJP 2001-VIII). Potraživanje se može smatrati sredstvom samo ako je u dovoljnoj mjeri utvrđeno da se može realizovati (vidi Kopecký protiv Slovačke[GC], br /98, stav 49, ESLJP 2004-IX). Ne može se govoriti o legitimnom očekivanju ako ne postoji potraživanje 42

43 za koje je u dovoljnoj mjeri utvrđeno da predstavlja sredstva (vidi Baťa protiv Češke (dec.), br /05, 24. jun godine). 68. Kada strana ugovornica, nakon što ratifikuje Konvenciju i Protokol br. 1 donese zakonski instrument kojim se predviđa potpun ili djelimičan povraćaj imovine koja je oduzeta u prethodnom režimu, može se smatrati da takav zakonski instrument generiše novo imovinsko pravo zaštićeno po Članu 1 Protokola br. 1 za lica koja ispunjavaju uslove za sticanje tog prava. Isto se može odnositi i na aranžmane za restituciju ili obeštećenje utvrđene u zakonskim instrumentima prije ratifikacije, ako su ti zakonski instrumenti ostali na snazi nakon što je strana ugovornica ratifikovala Protokol br. 1 (vidi Kopecký protiv Slovačke [GC], citirano ranije u tekstu, stav 35(d), i Broniowski protiv Poljske [GC], br /96, stav 125, ESLJP 2004-V). 69. Međutim, Član 1 Protokola br. 1 ne uvodi nikakvu opštu obavezu stranama ugovornicama da vrate imovinu koja je na njih prenesena prije nego što su ratifikovali Konvenciju, niti uvodi bilo kakvo ograničenje slobode strana ugovornica da odrede obim povraćaja imovine i da odaberu uslove pod kojima su one saglasne da povrate imovinska prava bivšim vlasnicima (vidi Jantner protiv Slovačke, br /97, stav 34, 04. mart godine). 70. Što se tiče ovog konkretnog predmeta, Sud konstatuje da je imovina podnosilaca predstavke bila oduzeta ubrzo nakon Drugog svjetskog rata, mnogo godina prije nego što su Konvencija i Protokol br. 1 uz nju stupili na snagu za tuženu državu. Shodno tome, u mjeri u kojoj se može shvatiti da se podnosioci predstavke implicitno žale na samu eksproprijaciju, Sud nije nadležan ratione temporis da ispituje okolnosti eksproprijacije ili posljedice koje je ona u kontinuitetu proizvodila do današnjeg dana (vidi, mutatis mutandis, Prince Hans-Adam II od Lihtenštajna protiv Njemačke [GC], ranije citirano, stav 85). Nakon ove mjere podnosioci predstavke nisu bili u mogućnosti da ostvaruju nikakva vlasnička prava u odnosu na predmetnu imovinu. U tim okolnostima ne može se smatrati za svrhe Člana 1 Protokola br. 1 da su oni zadržali pravo vlasništva na imovini. Njihov zahtjev stoga nije se odnosio na postojeću imovinu pošto oni nisu imali status vlasnika već su samo to potraživali. 71. Što se tiče pitanja da li su podnosioci predstavke imali barem legitimna očekivanja da će se po njihovom zahtjevu za restituciju riješiti u njihovu korist, Sud konstatuje da u vrijeme kada su oni zahtijevali restituciju Zakon o pravednoj restituciji jeste još uvijek bio na snazi. Međutim, takođe je jasno da navedeni zakon nikada nije bio primijenjen i da potrebni podzakonski akti nikada nisu doneseni. Nadalje, niz suštinskih odredbi ovog zakona proglašen je neustavnim već godine, što je bilo prije nego što je tužena država ratifikovala Konvenciju 03. marta godine i prije nego što su podnosioci predstavke podnijeli svoj zahtjev, uključujući i odredbe koje su se odnosile na povraćaj oduzete imovine, formiranje relevantnih organa zaduženih za restituciju i obeštećenje, njihov sastav i nadležnosti (vidi stavove ove odluke). 72. Podnosioci predstavke u ovom predmetu tako su se pozvali na zakonski instrument čije su ključne odredbe proglašene neustavnim prije stupanja na snagu Konvencije i Protokola br. 1 uz nju za Crnu Goru. Zakonski instrument na koji se podnosioci predstavke pozivaju zvanično je stavljen van snage godine. 73. Sud smatra da je u takvim okolnostima bilo nerealno očekivati da će zahtjev podnosilaca predstavke, ili bilo koga drugog zapravo, biti uopšte riješen, a kamoli da će biti riješen povoljno. Jedina mogućnost da njihov zahtjev bude uspješan ležala je u tome da se neustavne odredbe izmijene i usklade sa Ustavom koji je u to vrijeme bio na snazi, kako su predlagali sami podnosioci predstavke (vidi stav 55 ove odluke), ili u uvođenju novih relevantnih odredbi. 74. Međutim, uvjerenje da će se zakon kada je na snazi promijeniti ne može se smatrati oblikom legitimnog očekivanja za svrhe Člana 1 Protokola br. 1. Sud je dosljedan u stavu da postoji razlika između same nade da će doći do restitucije, bez obzira na to koliko je ona razumljiva, i legitimnog očekivanja koje mora biti takve prirode da je konkretnije od same nade i da se zasniva na zakonskoj odredbi ili aktu kao što je sudska odluka (vidi Gratzinger i Gratzingerova (dec.) [GC], ranije citirano, stav 73, i Pressos Compania Naviera S.A. i dr. protiv Belgije, 20. novembar godine, stav 31, Serija A br. 332). 75. Sud shodno tome zaključuje da podnosioci predstavke nisu imali potraživanje koje je bilo dovoljno utvrđeno da bi bilo izvršivo i da stoga ne mogu da tvrde da su imali imovinu u okviru značenja Člana 1 Protokola br. 1. Oni nemaju takvo potraživanje ni po sadašnjem zakonu koji samo predviđa da će se situacija podnosilaca predstavke urediti posebnim zakonskim instrumentom. Obim takvog zakonskog instrumenta nikada nije definisan i ne pominje 43

44 se način restitucije imovine, kao ni postupci, ni nadležni organ. Sud ponovo potvrđuje da Član 1 Protokola br. 1, kako je ranije naglašeno, ne uvodi nikakvu opštu obavezu stranama ugovornicama da vrate imovinu koja je na njih prenesena prije nego što su ratifikovale Konvenciju, niti uvodi bilo kakvo ograničenje njihove slobode da utvrde obim restitucije imovine i da odaberu uslove pod kojima će se saglasiti da povrate imovinska prava bivšim vlasnicima. Posljedica toga je da činjenice ovog predmeta ne pripadaju području primjene Člana 1 Protokola br Slijedi da je pritužba po Članu 1 Protokola br. 1 nekompatibilna ratione materiae sa odredbama Konvencije u okviru značenja Člana 35 stav 3 (a) i da mora biti odbačena u skladu sa Članom 35 stav 4. (Eparhija Budimljansko-Nikšićka i dr. protiv Crne Gore, odluka od 09. oktobra godine, stavovi 44-45) Autonomno značenje pojma imovinsko pravo u EKLJP Koncept prava na imovinu iz Člana 1 (u kojem se koristi engleski termin, possessions ) je svakako širi nego onaj kojeg su države tradicionalno prihvatile u svom domaćem zakonodavstvu. I zaista, prema sudskoj praksi ESLJP u okvir koncepta imovine odnosno državine spada širok opseg prava: pokretna ili nepokretna imovina, akcije privrednog društva 7, patenti, pravo na ostvarivanje penzije 8, pravo na zakup 9, pravo na obavljanje zanimanja, arbitražna odluka 10 itd. Pored toga, autonomno značenje pojma imovina usvojeno u Konvenciji ne dozvoljava državama ugovornicama da ograniče zaštitu predviđenu Članom 1 Protokola br. 1: čak iako je domaće zakonodavstvo države utvrdilo da se neke stvari ne smatraju imovinom, te stvari nisu automatski isključene iz zaštite po osnovu Člana 1 Protokola br. 1. Sadržina prava ESLJP je prvi put analizirao sadržinu i obim Člana 1 Protokola br. 1 u predmetu Sporrong i Lönnroth protiv Švedske. U presudi od 23. septembra godine ESLJP je utvrdio takozvana tri pravila koja su činila osnov za buduću sudsku praksu u vezi sa Članom 1 Protokola br. 1. Prije detaljnog razmatranja ta tri pravila, važno je dati kratak sažetak činjenica u datom predmetu. ESLJP-u su podnešene dvije predstavke u vezi sa dejstvima dugoročnih dozvola za eksproprijaciju i zabranama gradnje na posjedu pokojnog gdina Sporringa i gđe Lönnroth, kao vlasnika imovine. Podnosioci predstavki su tvrdili da im je tokom dugog perioda važenja tih mjera (do 20 godina za jednu od nepokretnosti) postajalo sve teže da prodaju imovinu. ESLJP je ustanovio da iako dozvole za eksproprijaciju nisu uticale na pravo vlasnika da koriste i raspolažu svojom imovinom, one su u praksi značajno umanjile mogućnost za ostvarivanje tog prava. Sud je dalje napomenuo da su te dozvole za eksproprijaciju takođe uticale na samu suštinu vlasništva jer su unaprijed priznavale da bi svaka eksproprijacija bila zakonita i omogućavale su gradskim vlastima Stokholma da pristupe eksproprijaciji kad god to smatraju svrsihodnim i zaključio da je pravo podnosilaca predstavke tako postalo neizvjesno i poništivo. Slično 7 Cf. Bramelid i Malmström protiv Švedske, Odluka (Komisije) od 12. oktobra godine 8 Müller protiv Austrije, Odluka (Komisije) od 16. decembra 1974.godine 9 Mellacher i dr. protiv Austrije, presuda od 19. decembra 1989.godine 10 Cf. Stran Greek Refineries i Stratis Andreadis protiv Grčke, presuda od 09. decembra

45 tome, Sud je naglasio da su zabrane gradnje, same po sebi, nesumnjivo ograničile pravo podnosilaca predstavke da koriste svoju imovinu 11. Stoga je ESLJP ustanovio da je postojalo uplitanje u imovinska prava vlasnika i ispitivao da li je tim uplitanjem došlo do povrede Člana 1 Protokola br. 1. Sud je naveo da Član 1 sadrži tri različita pravila: Prvo pravilo, koje je opšte prirode i izražava princip mirnog uživanja imovine, sadržano je u prvoj rečenici prvog stava. Drugo pravilo pokriva oduzimanje imovine i podvrgavanje imovine određenim uslovima, što se javlja u drugoj rečenici istog stava. Treće pravilo priznaje da države imaju pravo, između ostalog, da kontrolišu korišćenje imovine u skladu sa opštim interesom, putem sprovođenja zakona koje smatraju neophodnim za ovu svrhu, što je sadržano u drugom stavu. (Sporrong i Lönnroth protiv Švedske, presuda od 23. septembra godine, stav 61) ESLJP je ustanovio da se na dati predmet primjenjivalo samo treće pravilo (a ne prvo i drugo) i da je došlo do povrede Člana 1 Protokola 1. U narednim odlukama, Sud je napomenuo da su tri pravila uzajamno povezana i da se stoga drugo i treće pravilo moraju procijenjivati u svjetlu opšteg načela utvrđenog u prvom pravilu: Međutim, pravila nisu različita u smislu da su nepovezana: drugo i treće pravilo se bave određenim slučajevima miješanja u mirno uživanje imovine. Stoga se moraju tumačiti u svjetlu opštih principa iskazanih u prvom pravilu. (Mellacher i dr. protiv Austrije, presuda od 19. decembra 1989.) Ukratko govoreći, ta tri pravila su: 1) Nesmetano uživanje imovine (odnosno državine); 2) Lišavanje imovine se vrši u skladu sa određenim uslovima; 3) Države mogu nadzirati da li se imovina koristi u skladu sa opštim interesom. Stoga, kada razmatra da li je došlo do kršenja Člana 1 Protokola br. 1 ESLJP će prvo ispitati da li postoji pravo na imovinu odnosno državinu u smislu Konvencije, a zatim razmatra da li je došlo do uplitanja u taj posjed i, konačno, ispituje prirodu tog uplitanja (tj. koje od ova tri pravila se primjenjuje). Prvo pravilo (nesmetano uživanje imovine) Nesmetano uživanje imovine (odnosno državine) je potvrđeno u prvoj rečenici prvog stava Člana 1. To je kao što je ESLJP napomenuo opšte pravilo i odnosi se na sve situacije u kojima dolazi do uplitanja u imovinska prava fizičkih odnosno pravnih lica, pri čemu oni nisu lišeni imovinskog prava. Primjećeno je da će uopšteno posmatrano ESLJP prvo ispitati da li se na određenu situaciju primjenjuju drugo ili treće pravilo i tek kad smatra da se ona ne primjenjuju pribjegava prvom pravilu. Razlog za to je činjenica da su drugo i treće pravilo mnogo konkretniji i smatra se da se mogu primjeniti na veliku većinu predmeta Sporrong i Lönnroth protiv Švedske, citiran ranije u tekstu, stav Pravo na imovinu prema Evropskoj konvenciji o ljudskim pravima. Vodič za primjenu Evropske konvencije o ljudskim pravima i njenih protokola (Aida Grgić, Zvonimir Mataga, Matija Longar i Ana Vilfan), Priručnici o ljudskim pravima - br. 10, Savjet Evrope (Strazbur: godine), strana

46 Stoga se prvo pravilo primjenjuje kada neka mjera dovodi do uplitanja u korišćenje ili uživanje imovine, a kada ni prvo ni drugo pravilo nisu primjenjivi. Drugo pravilo (lišavanje imovine) Drugo pravilo koje je ESLJP pronašao u drugoj rečenici prvog stava obuhvata najviši oblik sužavanja imovinskog prava pojedinca, odnosno lišavanje imovine (Niko ne može biti lišen imovine, osim u javnom interesu i pod uslovima predviđenim zakonom i međunarodnim pravom). U ovoj kategoriji sud u Strazburu je razmatrao gašenje imovinskog prava zbog na primjer eksproprijacije, prenosa vlasništva itd. Na primjer, u predmetu Brumarescu protiv Rumunije 13 podnosilac predstavke je tvrdio da je u presudi od 09. decembra godine domaći prvostepeni sud odlučio da je nacionalizacija kuće njegovih roditelja bila nezakonita jer su njegovi roditelji spadali u kategoriju lica čija imovina je bila izuzeta od nacionalizacije. Na presudu nije uložena žalba i stoga je ona postala konačna i neopoziva (res judicata). Međutim, nakon što je presuda izvršena i podnosilac predstavke počeo da plaća zemljišni porez na kuću Vrhovni državni tužilac Rumunije je podnio zahtjev (recurs in anulare) Vrhovnom sudu pravde tražeći da se poništi presuda od 09. decembra godine navodeći da prvostepeni sud prekoračio svoju nadležnost. Vrhovni sud pravde je prihvatio zahtjev i poništio presudu. ESLJP je smatrao da je zbog prvostepene presude podnosilac predstavke stekao pravo na imovinu u smislu Konvencije. Zatim je, primjenom drugog pravila, ustanovio da je došlo do povrede Člana 1 Protokola br. 1. Sud je naročito ustanovio da se desila de facto eksproprijacija: Sud podsjeća da je prilikom utvrđivanja da li je bilo lišavanja imovine u okviru drugog pravila neophodno razmotriti ne samo da li je bilo formalnog oduzimanja odnosno eksproprijacije imovine, već i malo dublje zaći i istražiti šta se stvarno desilo u situaciji u vezi sa kojom je podnešena predstavka. S obzirom da je namjera Konvencije da jamči prava koja su praktična i djelotvorna, mora se utvrditi da li je situacija dovela do de facto eksproprijacije. (Brumarescu protiv Rumunije, presuda od 28. oktobra 1999.godine, stav 76). [ ] Zbog presude Vrhovnog suda pravde podnosilac predstavke je bio lišen prava vlasništva nad kućom koja mu je bila dodijeljena konačnom presudom donešenom u njegovu korist. On naročito više nije bio u mogućnosti da proda, ostavi u nasljeđe, donira ili na drugi način raspolaže svojom imovinom. U takvim okolnostima, Sud smatra da je dejstvom presude Vrhovnog suda pravde podnosilac predstavke lišen svoje imovine u smislu druge rečenice prvog stava Člana 1 Protokola br. 1 (Brumarescu protiv Rumunije, presuda od 28. oktobra godine, stav 77). ESLJP je u ovom predmetu uočio da u osnovi lišavanja podnosioca predstavke njegove imovine nije bilo opšteg interesa. U presudi je Sud podsjetio na načela koja su već bila potvrđena u predmetu Sporrong i Lönnroth u vezi sa zakonitošću oduzimanja imovine, javnim interesom i srazmjernošću između opšteg interesa i prava pojedinca (u vezi sa ovim vidi Odjeljak I u nastavku): Oduzimanje imovine u okviru ovog drugog pravila se može opravdati samo ako se pokaže, inter alia, da je to u javnom interesu i da je u skladu sa uslovima predviđenm zakonom. Pored toga, kod svakog uplitanja u imovinu mora biti zadovoljen uslov srazmjernosti. Kao što je Sud u više navrata naveo, mora se uspostaviti pravična 13 Brumarescu protiv Rumunije, presuda od 28. oktobra 1999.godine 46

47 ravnoteža između zahtjeva za zaštitom opšteg interesa zajednice i zahtjeva za zaštitom osnovnih prava pojedinaca, a potraga za takvom pravičnom ravnotežom je ugrađena u cjelokupan tekst Konvenciji. Sud dalje podsjeća da neophodna ravnoteža neće biti uspostavljena ako predmetno lice snosi pojedinačan i prekomjeran teret (vidi već citiranu presudu Sporrong i Lönnroth, str , stavovi 69-74). Sud, kao i Komisija, uočava da nije dato opravdanje za situaciju uzrokovanu presudom Vrhovnog suda pravde. Ni Vrhovni sud pravde niti Vlada nisu opravdali lišavanje imovine po materijalnom osnovu kao ono koje je u javnom interesu. Sud dalje primjećuje da je podnosilac predstavke sada lišen vlasništva nad imovinom duže od četiri godine, a da mu nije isplaćeno obeštećenje koje bi odražavalo njenu stvarnu vrijednost, te da su se njegovi napori da povrati vlasništvo do danas pokazali bezuspješnim. (Brumarescu protiv Rumunije, presuda od 28. oktobra 1999.godine, stavovi 78-79). U predmetu Mellacher i dr. protiv Austrije 14 podnosioci predstavke su posjedovali određeni broj stanova koje su izdavali podstanarima. Žalili su se domaćim sudovima da je smanjenje slobodno i zakonito pregovarane zakupnine (u skladu sa Zakonom o zakupninama iz godine) u odnosu na jedan od tih stanova u stvari dovelo do eksproprijacije njihove imovine bez obeštećenja. Domaći sudovi su odbili tužbu i smatrali da je smanjenje zakupnine legitimno i zakonito. ESLJP je odlučio da se na taj predmet primjenjuje pravilo iz drugog stava Člana 1 Protokola br. 1: Sud smatra da preduzete mjere nisu dovele ni do formalne niti do de facto eksproprijacije. Nije bilo prenosa imovine podnosilaca zahtjeva, niti su oni lišeni prava da je koriste, izdaju ili prodaju. Sporne mjere koje su, istina, njih lišile dijela prihoda od imovine su u datim okolnostima dovele samo da vršenja nadzora nad korišćenjem imovine. Shodno tome, u ovom slučaju se primjenjuje drugi stav Člana 1 (P1-1). (Mellacher i dr. protiv Austrije, presuda od 19. decembra godine, stav 44) ESLJP je ustanovio da nije bilo povrede jer je smanjenje zakupnine koje je bilo uvedeno u određenim okolnostima Zakonom o zakupninama iz godine bilo u skladu sa opštim interesom države: Stoga Sud izvodi zaključak da je austrijski zakonodavac prilikom usvajanja Zakona o zakupninama iz godine, imajući u vidu potrebu za uspostavljanjem pravične ravnoteže između opštih interesa zajednice i imovinskog prava zakupodavaca uopšteno i podnosilaca zahtjeva pojedinačno, mogao s pravom tvrditi da su odabrana sredstva bila prikladna za postizanje postavljenog legitimnog cilja. Treće pravilo (nazdor radi utvrđivanja da li se imovina koristi u skladu sa opštim interesom) Kada se utvrđuje da li neka situacija spada u okvir trećeg pravila ili ne, ESLJP ispituje da li je mjera koju je usvojila država u odnosu na imovinu pojedinca sprovedena u skladu sa opštim interesom (pravo države da sprovede one zakone na način koji smatra neophodnim da bi nadzirala da li se imovina koristi u skladu sa opštim interesom ili da obezbijedi plaćanje poreza ili drugih doprinosa ili novčanih kazni). 14 Mellacher i dr. protiv Austrije, presuda od 19. decembra 1989.godine. 47

48 redmet u kojem je ESLJP primjenio treće pravilo je Pine Valley Developments Ltd i dr. protiv Irske 15, a u vezi sa izdavanjem urbanističkih dozvola: Podnosioci predstavke su tvrdili da je predmetno uplitanje, odnosno poništavanje nacrta urbanističke dozvole, predstavljalo lišavanje imovine u smislu druge rečenice prvog stava Člana 1 Protokola br. 1 (P1-1). Komisija je, s druge strane, to posmatrala kao nadzor nad korišćenjem imovine u smislu drugog stava te odredbe. Nije bilo formalne eksproprijacije predmetne imovine niti se, po mišljenju Suda, može reći da se desilo de facto lišavanje. Sporna mjera je u suštini bila osmišljena da bi se obezbijedilo da se zemljište koristi u skladu sa relevantnim zakonima o planiranju, a vlasništvo je ostalo Healy Holdingsu čija su ovlašćenja za donošenje odluka o imovini ostala nepromijenjena. Pored toga, zemljište nije bilo lišeno smislene alternativne upotrebe, jer je moglo da se koristi za uzgojnu djelatnost ili da se da u zakup. I konačno, iako je vrijednost lokacije značajno umanjena ona nije bila bezvrijedna što se može dokazati činjenicom da je kasnije prodata na slobodnom tržištu (vidi navedeni stav 13). Shodno tome, kao na primjer u predmetu Fredin (vidi pomenutu presudu, Serija A br. 192, str , stavovi 42-47), uplitanje se mora smatrati nadzorom nad korišćenjem imovine koja spada u okvir drugog stava Člana 1 (P1-1). (Pine Valley Developments Ltd i dr. protiv Irske, presuda od 29. novembra Godine) Moguća ograničenja U Članu 1 Protokola br. 1 izričito se navodi da imovinsko pravo nije apsolutno pravo jer može podlijegati određenim ograničenjima u skladu sa tri konkretna uslova odnosno kada je to: i) propisano zakonom; ii) u javnom interesu; i iii) neophodno u jednom demokratskom društvu. Sva tri uslova moraju biti prisutna, a nedostatak samo jednog od njih je dovoljan da dovede do povrede Člana 1 Protokola br. 1. Ograničenja propisana zakonom Prvi uslov se tiče poštovanja načela zakonitosti (druga rečenica prvog stava Člana 1 Protokola br. 1 glasi: u skladu sa uslovima predviđenim zakonom ). To je jedno od osnovnih načela vladavine prava u svakom demokratskom društvu i stoga mora biti ispoštovano u svakom predmetu bez obzira koje od tri pravila se primjenjuje. Uočeno je da koncept zakona iz Člana 1 obuhvata ne samo zakon stricto sensu (zakonska akta) već i međunarodne ugovore, ustave, zakonodavstvo EU i podzakonska akta. Međutim, ESLJP je obrazložio da nije dovoljno da se neki zakon definiše kao takav u određenoj državi; on takođe mora da ispuni određene uslove kako bi bio kompatibilan sa vladavinom prava. 16 Zakon naročito mora biti jasno formulisan, javno objavljen i poznat javnosti. Kada ESLJP ocijeni da uplitanje u imovinsko pravo nije bilo u skladu sa zakonom smatraće da je došlo do povrede Člana 1 Protokola br. 1 i neće dalje provjeravati da li je u uplitanju poštovano načelo srazmjernosti ili da li se težilo postizanju legitimnog cilja. U predmetu Belvedere Alberghiera protiv Italije 17 ESLJP je, vezano za odbijanje restitucije za zemljište nakon eksproprijacije koju su sproveli državni organi, podsjetio na svoju ustanovljenu sudsku praksu koja ističe važnost načela zakonitosti: 15 Pine Valley Developments Ltd i dr. protiv Irske, presuda od 29. novembra 1991.godine. 16 Cf, ex multis, James i dr. protiv Ujedinjenog Kraljevstva, presuda od 12. februara godine, stav Belvedere Alberghiera protiv Italije, presuda od 30. maja 2000.godine 48

49 Sud ponavlja da je prvi i osnovni uslov Člana 1 Protokola br. 1 taj da svako uplitanje javnog organa u nesmetano uživanje imovine mora biti zakonito. Vladavina prava je, kao jedan od osnovnih načela svakog demokratskog društva, ugrađena u sve Članove Konvencije (vidi gore citirani predmet Iatridis, stav 58) i podrazumjeva obavezu države ili drugog javnog organa da postupa u skladu sa sudskim nalozima ili odlukama protiv njih. (Belvedere Alberghiera protiv Italije, presuda od 30. maja godine, stav 56) ESLJP je zaključio da je u ovom predmetu došlo do povrede člana 1 Protokola br. 1 zbog povrede načela zakonitosti, te smatrao da nije bilo potrebe da ispituje da li je ispunjen uslov srazmjernosti: Sud smatra da ovo uplitanje nije u skladu sa Članom 1 Protokola br. 1. Zbog ovakvog zaključka nema potrebe da ispituje da li je uspostavljena pravična ravnoteža između uslova zaštite opšteg interesa zajednice i potrebe da se zaštite prava pojedinaca. (Belvedere Alberghiera protiv Italje, presuda od 30. maja godine, stav 56) Ovo načelo je izraženo, između ostalog, u predmetu Iatridis protiv Grčke 18 gdje je ESLJP zaključio da je došlo do povrede Člana 1 Protokola br. 1 jer je podnosilac predstavke lišen imovine što je uzrokovalo povredu grčkog domaćeg prava. Sud ponavlja da je prvi i osnovni uslov Člana 1 Protokola br. 1 taj da svako uplitanje javnog organa u nesmetano uživanje imovine mora biti zakonito: drugom rečenicom prvog stava dozvoljeno je lišavanje imovine samo ako je to u skladu sa uslovima predviđenim zakonom, dok je u drugom stavu prepoznato da države imaju pravo da nadziru korišćenje imovine sprovođenjem zakona. Pored toga, vladavina prava je kao jedno od osnovnih načela svakog demokratskog društva ugrađena u sve članove Konvencije (vidi Amuur protiv Francuske, presuda od 25. juna godine, Izvještaji 1996-III, str , stav 50) i podrazumijeva obavezu države ili drugog javnog organa da postupa u skladu sa sudskim nalozima ili odlukama protiv njih (vidi, mutatis mutandis, ranije citiranu presudu u predmetu Hornsby, str. 511, stav 41). (Iatridis protiv Grčke, presuda od 25. marta godine, stav 58) Sud smatra, kao i Komisija, da ovo uplitanje očigledno predstavlja povredu grčkog zakonodavstva i da se stoga kosi sa pravom podnosioca predstavke na nesmetano uživanje imovine. Zbog takvog zaključka nije potrebno ispitivati da li je uspostavljena pravična ravnoteža između zahtjeva za zaštitom opšteg interesa zajednice i zahtjeva za zaštitom osnovnih prava pojedinca. Stoga je došlo do povrede Člana 1 Protokola br. 1. (Iatridis protiv Grčke, presuda od 25. marta godine, stav 62) U javnom interesu Pod uslovom da je uplitanje u imovinsko pravo pojedinaca zakonito (kako je već objašnjeno u odjeljku i)), ono može biti opravdano samo ako se teži postići legitiman cilj u javnom ili opštem interesu. Konkretnije govoreći, javni interes je pomenut u stavu 1 Člana 1 Protokola br. 1 ( Niko ne može biti lišen imovine, osim u javnom interesu ), a opšti interes u stavu 2 ( da bi se nadziralo da li se imovina koristi u skladu sa opštim interesom ). 18 Iatridis protiv Grčke, presuda od 25. marta 1999.godine 49

50 ESLJP je u više navrata izjavio da uslovi koji se tiču javnog ili opšteg interesa moraju biti prisutni bez obzira na to koje pravilo se primjenjuje. Sud u Strazburu je često dozvoljavao nacionalnim organima široko polje slobodne procjene u ustanovljavanju onoga što je u javnom ili opštem interesu, pod pretpostavkom da domaći organi bolje poznaju potrebe svog društva, osim ako je presuda koju je donijela država očigledno neosnovana. Drugim stavom (P1-1) državama se dodjeljuje pravo da usvajaju zakone koje smatraju neophodnim kako bi se nadziralo da li se imovina koristi u skladu sa javnim interesom. Takvi zakoni su naročito uobičajeni u oblasti stanovanja koje u našim savremenim društvima predstavlja glavnu bojazan izraženu u socijalnim i ekonomskim politikama. Da bi se te politike sprovele, zakonodavcu se mora obezbijediti široko polje slobodne procjene kako u vezi sa postojanjem problema koji izaziva zabrinutost javnosti pri čemu se garantuju mjere nadzora tako i pogledu izbora detaljnih pravila za primjenu tih mjera. Sud će poštovati prosuđivanje zakonodavca u pogledu onoga što je u opštem interesu, osim ako to prosuđivanje nije očigledno neosnovano ( ). (Scollo protiv Italije, presuda od 28. septembra godine, stav 28). ESLJP je u predmetu Zvolsky i Zvolska protiv Češke 19 ponovio da je pojam javnog interesa nužno širok i da se u donošenju odluke o eksproprijaciji imovine obično razmatraju politička, ekonomska i socijalna pitanja. Sud stoga poštuje prosuđivanje nacionalnih organa u vezi sa onim što je u javnom interesu, naročito u slučaju promjene političkog sistema zemlje. U ovom predmetu, Sud napominje da je cilj Zakona o zemljištu da se pruži zadovoljenje za povrede prava svojine koje su se desile u komunističkom režimu i prihvata da ga je država Češka mogla smatrati neophodnim za rješavanje ovog problema, kojeg je smatrala štetnim po svoj demokratski režim. Opšta svrha Zakona se ne može posmatrati kao nelegitimna jer je on zaista u javnom interesu. (Zvolsky i Zvolska protiv Češke, presuda od 12. novembra godine, stav 68) Neophodno u demokratskom društvu Mjera koju je uvela država i uplitanje u nesmetano uživanje imovine pojedinaca moraju biti takvi da su neophodni u demokratskom društvu. Stoga ESLJP ocjenjuje da li postoji pravična ravnoteža između opšteg interesa i osnovnih prava pojedinca. 20 Sud je u nekoliko odluka primjetio da ovo načelo srazmjernosti nije ispoštovano jer je pojedinac snosio prekomjeran teret. Zabrinutost u pogledu postizanja pravične ravnoteže između zahtjeva za zaštitom opšteg interesa zajednice i zahtjeva za zaštitom osnovnih prava pojedinaca odražena je u strukturi Člana 1 kao cjelini i podrazumijeva potrebu da se uspostavi razuman odnos srazmjernosti između primjenjenih sredstava i cilja koji se nastoji postići ( ). (Beyeler protiv Italije, presuda od 05. januara godine, stav 114) Tako ESLJP razmatra načelo srazmjernosti i sa materijalnog i sa procesnog aspekta: u nekim predmetima Sud je zaista smatrao da je došlo do povrede ovog načela jer podnosilac zahtjeva nije imao adekvatne pravne lijekove 19 Zvolsky i Zvolska protiv Češke, presuda od 12. novembra 2002.godine 20 Cf. Strain i dr. protiv Rumunije, presuda od 21. jula godine, stavovi

51 protiv uplitanja u njegovo pravo od strane javnih organa, ili zato što su trajali predugo; Sud je u drugim predmetima smatrao da je načelo bilo povrijeđeno zato što podnosilac zahtjeva nije dobio adekvatno obeštećenje, ili ga je dobio nakon prekomjernog odlaganja. Međutim, ESLJP ostavlja nacionalnim organima široko polje slobodne procjene u određivanju iznosa obeštećenja. 21 U predmetu Lithgow i dr. protiv Ujedinjenog Kraljevstva koji se odnosi na neadekvatno obeštećenje nakon nacionalizacije imovine podnosilaca zahtjeva, ESLJP je primjetio da postoji opšte načelo koje podrazumjeva da je isplata obeštećenja neophodan uslov za oduzimanje imovine od nekoga u okviru nadležnosti države ugovornice. ( ) Sud podsjeća da ne samo da mjera kojom se lice lišava svoje imovine mora, na osnovu činjenica i načelno, biti usmjerena ka ostvarivanju legitimnog cilja u javnom interesu, već da takođe mora postojati razuman odnos srazmjernosti između primjenjenih sredstava i cilja koji se nastoji postići. (Lithgow i dr. protiv Ujedinjenog Kraljevstva, presuda od 08. jula godine, stav 120) U predmetu Bivši kralj Grčke protiv Grčke 22, koji se odnosi na eksproprijaciju imovine koja je pripadala svrgnutom bivšem kralju Grčke (iz navodnog interesa zaštite šuma i arheoloških nalazišta), podnosioci zahtjeva su tvrdili da je zakonu na osnovu kog su oni lišeni imovine nedostajao osnovni uslov zakona s obzirom da je proizvoljan, kažnjavajući i diskriminatoran, te da isti krši Član 17 Ustava Grčke kojim se propisuje da oduzimanje imovine mora biti u javnom interesu i da se mora isplatiti pun iznos obeštećenja. Međutim, ESLJP je ustanovio da je lišavanje bilo predviđeno u zakonu, kao što se i nalaže Članom 1 Protokola br. 1. U pogledu zahtjeva zaštite javnog interesa, podnosioci zahtjeva su tvrdili da im Vlada nije ponudila vjerodostojno opravdanje za oduzimanje imovine koje nije bilo motivisano javnim interesom, već političkim i ličnim netrpeljivostima. ESLJP je napomenuo da su zbog neposrednog poznavanja sopstvenog društva i njegovih potreba nacionalni organi načelno u boljoj poziciji nego što je međunarodni sudija da ocjenjuju šta je u javnom interesu i prepoznao da je grčki zakon u ovom predmetu zaista bio u javnom interesu. Što se tiče zahtjeva srazmjernosti uplitanja, ESLJP je ponovio da mora postojati razuman odnos srazmjernosti između primjenjenih sredstava i cilja koji se nastoji postići mjerom kojom se lice lišava svoje imovine. U ovom predmetu smatrao je neophodnim da se ispita da li je sporna mjera nametnula nesrazmjeran teret na podnosioce predstavke. ESLJP je podsjetio na svoju uspostavljenu sudsku praksu prema kojoj oduzimanje imovine bez isplate razumnog iznosa obeštećenja obično predstavlja nesrazmjerno uplitanje i da se potpuni nedostatak obeštećenja može smatrati opravdanim prema Članu 1 Protokola br. 1 samo u izuzetnim okolnostima (Sveti manastiri protiv Grčke, stav 71). Vezano za ovaj predmet, nije postojala odredba o obeštećenju u zakonu na osnovu kojeg je imovina eksproprisana od podnosilaca predstavke (Zakon br. 2215/1994); ali Sud je naveo da, s obzirom da je već ustanovljeno da je predmetno uplitanje zadovoljilo uslov zakonitosti i da nije bilo proizvoljno, nedostatak obeštećenja nije učinio da oduzimanje imovine od podnosilaca predstavke bude pogrešno ex se 23. Međutim, ESLJP je zaključio da Zakon br. 2215/1994 nije očuvao pravičnu ravnotežu između različitih interesa strana i da je stoga došlo do povrede Člana 1 Protokola br Malama protiv Grčke, presuda od 01. marta 2001.godine 22 Bivši kralj Grčke protiv Grčke, presuda od 23. novembra 2000.godine 23 Bivši kralj Grčke protiv Grčke, presuda od 23. novembra godine, stav

52 Sud smatra da Vlada nije uspjela da pruži uvjerljivo objašnjenje o tome zašto grčki organi nisu dodijelili obeštećenje podnosiocima zahtjeva po osnovu oduzimanja njihove imovine. ( omissis ) Stoga je Sud mišljenja da nedostatak obeštećenja za lišavanje podnosilaca predstavke imovine ruši, na štetu podnosilaca predstavke, pravičnu ravnotežu između zaštite imovine i zahtjeva za zaštitom javnog interesa. (Bivši kralj Grčke protiv Grčke, presuda od 23. novembra godine, stavovi 98-99). Preplitanje između Člana 1 Protokola br. 1 i Člana 14 EKLJP Član 14 EKLJP bavi se zabranom diskriminacije, što je jedno od osnovnih ličnih prava u skladu sa Konvencijom. Uživanje prava i sloboda predviđenih u ovoj Konvenciji obezbjeđuje se bez diskriminacije po bilo kom osnovu, kao što su pol, rasa, boja kože, jezik, vjeroispovjest, političko ili drugo mišljenje, nacionalno ili socijalno porijeklo, veza sa nekom nacionalnom manjinom, imovinsko stanje, rođenje ili neki drugi status. Ako se posmatra izolovano, ova odredba ne predviđa materijalna prava i zato ju je neophodno čitati u povezanosti sa drugim odredbama Konvencije koje se odnose na druga osnovna prava. Prema ustanovljenoj sudskoj praksi Suda, Član 14 (čl. 14) dopunjava ostale materijalne odredbe Konvencije i njenih Protokola. Ne postoji nezavisno jer funkcioniše isključivo u odnosu na uživanje prava i sloboda zajamčenim ovim odredbama. Iako primjena Člana 14 (čl. 14) ne mora nužno podrazumjevati kršenje jedne ili više tih odredbi i u toj mjeri ima autonomno značenje nema prostora za njegovu primjenu ukoliko okolnosti razmatranog predmeta ne spadaju u domen jedne ili više takvih osnovnih odredbi (vidi, inter alia, presudu za predmet Abdulaziz, Cabales i Balkandali od 28. maja godine, Serija A br. 94, str. 35, stav 71). (Inze protiv Austrije, presuda od 28. oktobra godine, stav 36) Član 14 EKLJP se stoga može čitati u vezi sa Članom 1 Protokola br. 1 kada pojedinac tvrdi da je pretrpio/la diskriminaciju u vezi sa imovinom. Da bi se procijenilo da li je podnosilac predstavke pretrpio diskriminaciju u vezi sa pravom imovine, ESLJP će prije svega razmotriti da li on/ona ima imovinsko pravo u skladu sa domaćim zakonodavstvom, a potom da li je on/ona bio/la izložen/a diskriminaciji koja je uticala na to njegovo/njeno pravo. U predmetu Inze protiv Austrije 24 podnosilac predstavke je kao vanbračno dijete pretrpio diskriminaciju u uživanju imovinskog prava vezanog za poljoprivredno gazdinstvo koje je naslijedio od majke. ESLJP je ustanovio da je došlo do povrede Člana 14 ESLJP ako se isti razmatra u vezi sa Članom 1 Protokola br. 1 jer je domaće zakonodavstvo u nasljeđivanju poljoprivrednih gazdinstava davalo prednost djeci rođenoj u bračnoj zajednici u odnosu na vanbračnu djecu. Sud je zatim podsjetio da je za svrhe Člana 14 razlika u postupanju diskriminatorna ako za nju ne postoji objektivno i razumno opravdanje, odnosno ako nije usmjerena ka ostvarivanju legitimnog cilja ili ako ne postoji razuman odnos srazmjernosti između primjenjenih sredstava i cilja koji se nastoji postići. 25 Restitucija imovine 24 Inze protiv Austrije, presuda od 28. oktobra godine 25 Ibidem, stav

53 Interesantne studije slučaja u vezi sa restitucijom imovine su one koje se odnose na premještanje i gubitak imovine u nekim zemljama zbog oružanog sukoba. U mnogim dijelovima svijeta desio se niz takvih događaja; u narednim odjeljcima kratko ćemo se fokusirati na dvije situacije nastale kao posljedica oružanog sukoba u bivšoj Jugoslaviji. Slijedi vrlo kratak sažetak dešavanja u Bosni i Hercegovini i na Kosovu u vezi sa gubitkom imovine i postupcima restitucije koji su stranama bili na raspolaganju. Iskustvo Bosne i Hercegovine 26 Komisija za imovinske zahtjeve raseljenih lica i izbjeglica (CRPC) je osnovana u skladu sa Aneksom VII Opšteg okvirnog sporazuma za mir u Bosni i Hercegovini (Dejtonski mirovni sporazum) potpisanim u Parizu 14. decembra godine po završetku rata. Ovaj Aneks potpisala je samo Republika Bosna i Hercegovina, ali ne i ostale države potpisnice Sporazuma. Dramatična posljedica rata u bivšoj Jugoslaviji je to što je veliki procenat lokalnog stanovništva bio primoran da napusti svoje mjesto stanovanja i zatraži utočište u inostranstvu ili u drugim područjima svoje zemlje. Što se tiče Bosne i Hercegovine, procjenjuje se da je svoje domove napustilo preko 4 miliona ljudi. CRPC je stoga namjeravala da bude djelotvoran instrument za borbu protiv takvog masovnog raseljavanja: Komisija i jeste uspostavljena u zemlji u kojoj se desilo raseljavanje i cilj joj je bio da brzo nađe rješenje. Član 1, stavovi 1 i 2, gorepomenutog Aneksa VII glasi: 1. Sve izbjeglice i raseljena lica imaju pravo da se slobodno vrate u svoje domove. Imaju pravo da im se vrati imovina koje su lišeni tokom neprijateljstava od godine i na nadoknadu imovine koja se ne može vratiti. Što raniji povratak izbjeglica i raseljenih lica važan je cilj rješavanja sukoba u Bosni i Hercegovini. Strane potvrđuju da će prihvatiti povratak lica koja su napustila svoju teritoriju, uključujući i ona koja su dobila privremenu zaštitu trećih zemalja. 2. Strane obezbjeđuju da se izbjeglicama i raseljenim licima omogući bezbjedan povratak, bez rizika od uznemiravanja, zastrašivanja, progona ili diskriminacije, naročito zbog njihovog etničkog porijekla, vjeroispovjesti ili političkog uvjerenja. U skladu sa Članom 7 osniva se Komisija: Strane ovim putem osnivaju nezavisnu Komisiju za raseljena lica i izbjeglice (Komisija) sa sjedištem u Sarajevu koja po potrebi može imati kancelarije i na drugim lokacijama. U Članu 11 utvrđeno je područje rada Komisije: 26 Detaljnu analizu procesa restitucije imovine u periodu nakon sukoba i aktivnosti Komisije u Bosni moguće je, između ostalog, potražiti u: Restitucija imovine i obeštećenje. Prakse i iskustva programa za rješavanje zahtjeva. (Izdavač: Međunarodna organizacija za migracije, Švajcarska: godine, strane 14-17); Paul Prettitore, Pravo na stanovanje i restitucija imovine u Bosni i Hercegovini. Studija slučaja. Radni dokument br. 1: april godine (Izdavač: BADIL Resursni centar za boravišna i izbjeglička prava u Palestini), strana 5 i naredne.; Megan J. Ballard, Restitucija imovine u periodu nakon sukoba: Manjkavi pravni i teorijski osnovi, 28 Berkeley J. Međunarodno pravo. 462 (2010. godine), dostupno na: 53

54 Komisija prima i odlučuje o zahtjevima za nekretnine u Bosni i Hercegovini kada imovina nije bila dobrovoljno prodata ili je na neki drugi način prenešena nakon 01. aprila godine i kada podnosilac zahtjeva nije u posjedu te imovine. Zahtjevi se mogu postavljati za restituciju imovine ili, umjesto restitucije, za pravično obeštećenje. U Članu 12, sastavljenom iz 8 stavova, opisan je postupak pred Komisijom, a početak stava 1 glasi: Po prijemu zahtjeva Komisija određuje ko je zakonski vlasnik imovine u odnosu na koju se podnosi zahtjev, kao i vrijednost te imovine. Saglasno stavu 7 Odluke Komisije su konačne, a bilo koji dokument o vlasništvu, isprava, hipoteka ili drugi pravni instrumenti koje sačini ili dodijeli Komisija priznaju se kao zakoniti u cijeloj Bosni i Hercegovini. Mandat CRPC je bio vremenski ograničen i Komisija je prestala sa radom 31. decembra godine kada su još neriješeni zahtjevi prenešeni na lokalne organe. Međutim, primjećeno je da se Komisija tokom svog mandata bavila samo potvrđivanjem vlasništva, stanarskim pravima i urednim posjedovanjem nepokretnosti raseljenih lica i izbjeglica, a da nije rješavala pitanja vezana za pravo na obeštećenje. 27 Iskustvo na Kosovu 28 Zbog posljedica rata u bivšoj Jugoslaviji koji je zadesio Kosovo u periodu godine stotine hiljada ljudi je izgubilo svoje domove. Nakon oružane intervencije SAD-a i uspostavljanja NATO snaga dana 10. juna godine svoj rad je otpočela Privremena administrativna komisija Ujedinjenih Nacija (UNMIK), pod okriljem Rezolucije Savjeta bezbjednosti 1244 od 10. juna godine. U skladu sa Uredbom UNMIK-a 1999/23 osnovani su Uprava za stanovanje i imovinu (HPD) i Komisija za stanovanje i imovinske zahtjeve (HPCC). To su bila međunarodna tijela čiji zadatak je bio da rješavaju zahtjeve za povraćaj imovine. Do kraja svog rada godine, HPD i HPCC su riješili skoro sve neriješene zahtjeve koji su se ticali stambene imovine. HPD je potom zamijenila Agencija za imovinu Kosova (KPA) čiji zadatak je bio da odlučuje o zahtjevima vezanim za svu nepokretnu imovinu (uključujući poljoprivrednu i komercijalnu imovinu, kao i još neriješene predmete vezane za stambenu imovinu). KPA je sastavljena iz Izvršnog sekretarijata, Nadzornog odbora i Komisije za imovinske zahtjeve Kosova čije odluke može revidirati samo Žalbeno vijeće uspostavljeno u Vrhovnom sudu Kosova (mješovitog sastava koji obuhvata domaće i međunarodne sudije). 27 Cf. Mario Nenadić i Nermina Džepar-Ganibegović, Revidirana Strategija Bosne i Hercegovine za provedbu Aneksa VII Dejtonskog mirovnog sporazuma (Izdavač: Ministarstvo za ljudska prava i izbjeglice Bosne i Hercegovine, Sarajevo: godine), strana Analizu povraćaja imovinskih prava na Kosovu potražiti, između ostalog, u: Izazovi u rješavanju imovinskih zahtjeva povezanih sa sukobima na Kosovu (Izdavač: Misija OEBS-a na Kosovu, jun godine); Povraćaj imovine i obeštećenje. Prakse i iskustva programa za rješavanje zahtjeva, već citirano, strane

55 KPA je nadležna samo za zahtjeve koji su direktno povezani ili proističu iz sukoba koji se desio između 27. februara godine i 20. juna godine i samo za zahtjeve dostavljene do 03. decembra godine (zahtjevi dostavljeni nakon ovog datuma spadaju u nadležnost redovnih sudova Kosova). S obzirom na gorenavedeno, broj i vrsta prihvatljivih zahtjeva su vrlo ograničeni (međutim, uprkos tim ograničenjima KPA je zaprimila zahtjeva) 29. HUDOC: onlajn pretraga sudske prakse ESLJP-a Pretraživač HUDOC ( je zvanični vebsajt Evropskog suda za ljudska prava posvećen onlajn pretrazi sudske prakse. Putem ovog vebsajta koji se lako koristi, a kojem svi korisnici interneta mogu pristupiti bez potrebe za pretplatom ili registracijom, moguće je pretraživati veliki broj odluka i presuda ESLJP (uključujući odluke Komisije). Ovako izgleda glavna stranica kada odete na vebsajt HUDOC. Da bi započeli pretragu jednostavno u polje za pretragu ukucavate ključne riječi vaše pretrage, a poželjno bi bilo ukucati 29 Na stranici objavljene su mnogobrojne odluke Žalbenog vijeća. Ovo je, na primjer, link za jednu odluku Žalbenog vijeća koja se bavi nekim od najučestalijih pitanja koja se razmatraju u postupcima povraćaja imovine. kosovo.eu/docs/justice/judgments/civil-proceedings/appeal-panel/ /( )%20gsk- KPA-A %20ENG.pdf 55

56 naziv predmeta. Ovako će izgledati stranica koja prikazuje rezultate vaše pretrage. Takođe postoji funkcija posvećena naprednoj pretrazi koja vam nudi više opcija kada tražite presude i odluke ESLJP. Ovako izgleda prozor napredne pretrage : 56

57 Ostale korisne alatke su: filteri, korisni linkovi, priručnici i drugi materijali za podučavanje i ostale preference kao što je izbor jezika (trenutno samo engleski, francuski, ruski i turski). Kada ste našli dokument (u primjeru koji slijedi, presuda ESLJP), vidjećete u polju u gornjem lijevom uglu dokumenta link za odluku koji se može kopirati i prenijeti u bilo koji pisani tekst za buduće reference. 57