Programi IPA 2010 i Bashkimit Evropian për Kosovën. Studim mbi ndotjen e tokës bujqësore (SNTB) në Kosovë. Numër cris: 2013/

Transcription

1 Programi IPA 2010 i Bashkimit Evropian për Kosovën Studim mbi ndotjen e tokës bujqësore (SNTB) në Kosovë Numër cris: 2013/ Raportit Teknik Detyra 2: Studim i hollësishëm mbi ndotjen e tokës bujqësore në Kosovë Janar 2015 Ky projekt financohet nga Bashkimi Evropian Ky projekt zbatohet nga GIZ IS (DE) dhe NIRAS (PL) 1

2 Raporti dorëzohet nga GIZ International Services dhe NIRAS Ky raport është hartuar në bazë të kërkesës dhe me mbështetje financiare nga Bashkimi Evropian. Pikëpamjet e shprehura këtu janë të Këshilltarit dhe nuk reflektojnë domosdoshmërisht pikëpamjet e qeverisë së Kosovës apo të Bashkimit Evropian ii

3 1. HYRJE Emri i projektit: Studim mbi ndotjen e tokës bujqësore në Kosovë Numri i kontratës: 2013/ Kontraktori: Konsortium i udhëhequr nga Deutsche Gesellschaft für Internationale Zusammenarbeit (GIZ) GmbH GIZ International Services, Gjermani dhe NIRAS, Poloni Zyra e projektit në Kosovë: +381(0) i i projektit: EU-GIZ-project@ALPS-Kosovo.org Autoriteti kontraktues: Zyra e Bashkimit Evropian (ZBE) në Kosovë Z. Gazmend SELIMI, Udhëheqës i studimit Rruga Kosova 1, Prishtina, Kutia postare 331, Republika e Kosovës Tel: , Fax: gazmend.selimi@eeas.europa.eu Data e fillimit/mbarimit: 18 Mars 2013 deri me 17 Mars 2015 Buxheti: EURO Përfituesit kryesor: Ministria e ambientit dhe planifikimit hapësinor (MAPH) Ministria e bujqësisë, pylltarisë dhe zhvillimit rural (MBPZHR) Lokacioni primar: Prishtina (Shkrimi në anglisht do të përdorët në këtë raport) Lokacionet sekondare: 17 komuna të Kosovës Objektiva e projektit: Për të mbështetur MAPH dhe MBPZHR në përmirësimin e sistemit të menaxhimit të tokës bujqësore duke përfshirë ndihmën në krijimin e sistemit të përhershëm të monitorimit të ndotjes së tokës bujqësore. Qëllimi: Për të mbështetur institucionet qeveritare në kryerjen e sondazheve të ndotjes së tokës bujqësore dhe për të mbështetur zbatimin e legjislacionit vendor që lidhet me tokën bujqësore dhe mbrojtjen e mjedisit. Përmbledhje e rezultateve kryesore: 1. Përditësimi i legjislacionit 2. Trajnimi i stafit të MAPH, MBPZHR, AKMM, IKB dhe AUV 3. Finalizimi i studimit të hollësishëm mbi ndotjen e tokës bujqësore 4. Vlerësim i hollësishëm i pranisë së metaleve të rënda 5. Paraqitet dhe përditësohet lista e detajuar e burimeve të ndotjes 6. Rekomandimet për monitorim dhe kontroll të pjellorisë së tokës bujqësore 7. Vlerësimi, analiza dhe rekomandimet për zinxhirin e ushqimeve 8. Përgatitja dhe zbatimi i fushatës së informimit dhe edukimit publik LISTA E SHPËRNDARJES Marrësit Kopje Formati Z. Gazmend Selimi, Udhëheqës i studimit, ZBE, Prishtinë 1 Në gjuhën Angleze Muhamet Malsiu, Drejtor i departamentit të mbrojtjes së mjedisit, MAPH 1 Në gjuhën angleze DEKLARATA E SIGURISË SË CILËSISË Versioni Statusi Data Detyra2: Studim i hollësishëm mbi ndotjen e tokës Raporti përfundimtar Janar 2015 bujqësore Emri Pozita Data Përgatitur nga:: Prof. Fatbardh Sallaku KE2 (Eksperti i mjedisit) Janar 2015 Kontrolluar nga: Znj. Elena Fernández Frontán Udhëheqëse e projektit Janar

4 AISP AKMM AOX AUV BE BZHRQ DAK ELASH ESMMDH FLAA FPXFS GFAA GPLa GPS HAP HPV IBK ICP-AES IHMK IKSHPK ISO/IEC KASH KDP KE KPH KPO LPM MBPZHR MF MKV MMPH MSH OBU OJQ OUB PKKARR PMB PMT ppm PSO REACH RGJM RRBET SAA SKSV SM SMSU SNDH SNTB TA TeR UA UPSHJ VML XRF ZBE LISTA E SHKURTESAVE Udhëzim administrativ për mbrojtjen e tokës bujqësore Agjencia Kosovare për Mbrojtjen e Mjedisit Halogjenët e Absorbueshme Organike Agjencia e Ushqimit dhe Veterinarisë Bashkimi Evropian Bujqësia dhe Zhvillimi Rural i Qëndrueshëm Drejtoria e Akreditimit, Kosovë Eksperti i Lartë Afatshkurtër Ekipi i Specializuar për Marrjen e Mostrave të Dheut Spektroskopi atomik për absorbimin e flakës Spektroskopi fluoreshentë me rreze X lëvizës për teren Spektroskopi për absorbimin atomik të flakës së grafitit Grupi Punues Laboratorik Grupi Punues i Studimit Hidrokarbonet aromatike policiklike Hulumtimi Preliminar i Vendit Instituti Bujqësor i Kosovës Plazma e çiftëzuar e përçueshmërisë Spektroskopia e Emisioneve Atomike Instituti Hidro-Meteorologjik i Kosovës Instituti Kombëtarë i Shëndetit Publik të Kosovës Organizata Ndërkombëtare e Standardeve/Komisioni Ndërkombëtar Elektroteknik Korniza Afatmesme e Shpenzimeve Komiteti Drejtues i Projektit Komisioni Evropian Këshilli i Përbashkët për Hulumtime Karboni i Përgjithshëm Organik Limiti i Përcaktimit të një Metode Ministria e Bujqësisë, Pylltarisë dhe Zhvillimit Rural Ministra e Financave Monitorimi, Kontrolli dhe Vëzhgimi Ministria e Mjedisit dhe Planifikimit Hapësinor Ministria e Shëndetësisë Operatori Biznesor i Ushqimit Organizatë jo qeveritare Organizata e Ushqimit dhe Bujqësisë (e Kombeve të Bashkuara) Pika e Kontrollit Kritik të Analizës së Rrezikut Praktikat e Mira Bujqësore Praktikat e Mira të Trajtimit Pjesë për milion (mg/kg) Procedurat Standarde të Operimit Rregullorja e BE-së për Regjistrimin, Vlerësimin, Autorizimin dhe Kufizimin e Kemikaleve (1 qershor 2007) Raporti i Gjendjes së Mjedisit (i përgatitur nga AKMM-ja) Rrjeti i Byrosë Evropiane për Toka Spektroskopia e absorbimit atomik Standardi i Kalibrimit Specifik për Vendin Spektrometri masiv Sistemi i Menaxhimit të Sigurisë së Ushqimit Standardi i Ndotësit së Dheut Projekti mbi Studimin e Ndotjes së Tokës Bujqësore në Kosovë Asistencë Teknike Termat e Referencës Udhëzim administrativ Udhëzimet Praktike të BE-së për Shërbimet e Jashtme Vlerat Maksimale të Lejuara Spektroskopi fluoreshentë me rreze-x Zyra e Bashkimit Evropian (në Kosovë) 4

5 TABLELA E PËRMBAJTJES 1. Hyrje 3 2. Përmbledhje ekzekutive 6 3. Aktivitetet e zbatuara në detyrën HYRJE MENAXHIMI I DETYRËS PLANET MJEDISORE DHE TË INVENTARIT TOKA BUJQËSORE DHE SHKALLA E MOSTRË METODOLOGJIA E MBLEDHJES SË MOSTRËS, DIZAJNIMI DHE LOKACIONET E MBLEDHJES SË MOSTRËS PËRZGJEDHJA E PARTNERËVE BASHKËPUNUES DHE KONTRAKTORËVE METODOLOGJIA PËR EKZAMINIM Spektroskopi i lëvizshëm me rreze x floroscente (FPXFS) Metodologjia për ekzaminimin e parametrave të fertilitetit të tokës Metodat analitike MBLEDHJA DHE PËRGATITIJA E MOSTRËS MENAXHIMI I KUALITETIT KALIBRIMI DHE VALIDIMI I TË DHËNAVE TË ANALIZUARA ME FPXFS Informata të përgjithshme Pse nevojitet kalibrimi? LABORATORET E AKREDITURA TË KONTRAKTUARA ISO/IEC ANLAIZAT E KONTROLLIT HDE VIZITAT NË TERREN SISTEMI I INFORMATAVE GJEOGRAFIKE (SIGJ) Rezultatet e studimit të ndotjes së tokës bujqësore FAZA 1: ANALIZAT E EKZAMINIMIT TË MATURA ME FPXFS Analizat kuantitative Analizat e metaleve të rënda FAZA 2: ANALIZA A PARAMETRAVE TË FERTILITETIT TË TOKËS FAZA 3: ANALIZA E PARAMETRAVE TË NDOTËSVE ORGANIK FAZA 4: ANALIZAT E USHQIMIT TË ZGJEDHUR DHE KULTURAVE TË USHQIMIT TË KAFSHEVE Mbështetja teknike për grupin punues të studimit të tokës (GPS) Diskutimi i rezultateve ANALIZAT E NDOTJES SË TOKËS SË PUNËS OPSIONET E MENAXHIMIT PËR NDOTJEN E TOKËS BUJQËSORE 35 Anekset 36 Aneksi 1 Numri i mostrave të tokës të mbledhura dhe analizuara në secilën komunë 37 Aneksi 2. Metodologjia e mbledhjes së mostrave për monitorimin e tokës bujqësore 38 Aneksi 3. Manuali për procedurën e marrjes së mostrave 44 Aneksi 4. Harta që tregon pasqyrën e pikave të marrjes së mostrave 50 Aneksi 5. Ekipi i specializuar për mbledhjen e mostrave (ESMM) 51 Aneksi 6. Rezultate e analizës së tokës nga universiteti Tuscia, Itali 53 Aneksi 7. Rezultatet e analizës së tokës nga KOVA, Slloveni 54 Aneksi 8. Validimi i rezultateve 60 Aneksi 9. Materiali Referues i përdorur në këtë raport 62 Faqe 5

6 2. PËRMBLEDHJE EKZEKUTIVE 1. HYRJE Projekti Studimi mbi ndotjen e tokës bujqësore (SNTB) në Kosovë (Numri CRIS 2013 / ) është pjesë e Programit IPA 2010 për të mbështetur Ministrinë e Mjedisit dhe Planifikimit Hapësinor (MMPH) dhe Ministrinë e bujqësisë, pylltarisë dhe zhvillimit rural (MBPZHR). Kjo është për një periudhë prej 24 muajsh, përkatësisht nga marsi 2013 deri në mars të vitit 2015 dhe zbatohet nga një konsorcium i GIZ IS (Gjermani) dhe NIRAS (Poloni). 2. OBJEKTIVAT, QËLLIMI DHE REZULTATET Objektiva e përgjithshme e projektit është të mbështesë MMPH dhe në përmirësimin e sistemit të menaxhimit të tokës në Kosovë duke përfshirë edhe ndihmën në krijimin e një sistemi të përhershëm për monitorimin e ndotjes së tokës bujqësore. Qëllimi është që të mbështesim institucionet qeveritare në kryerjen e studimeve të ndotjes së tokës bujqësore, dhe për të mbështetur zbatimin e legjislacionit vendor në lidhje me tokën bujqësore dhe mbrojtjen e mjedisit. Si më poshtë është dhënë një përmbledhje e rezultateve kryesore për t'u arritur: Hartimi i Legjislacionit përkatës; Ndërtimi i kapaciteteve për stafin e MMPH, MBPZHR, AKMM, IKB dhe AUV në të gjitha aspektet e studimit dhe të paraqitjes-analizës së rezultateve; Studim i detajuar në 17 komuna i kryer dhe rezultatet e paraqitura; Vlerësimi i detajuar i ndotjes në tokës dhe ushqimit / produkteve të ushqimit, burimet e identifikuara dhe rekomandimi i masave përmirësuese; Rekomandime për monitorimin dhe kontrollin e fertilitetit të tokës bujqësore; Përgatitja dhe zbatimi i fushatës së informimit dhe edukimit publik për masat për mbrojtjen e mjedisit. 3. AKTIVITETET PËR DETYRËN 2 Qëllimi i detyrës 2 është që të kryhet një studim i detajuar i ndotjes së tokës bujqësore në Kosovë'. Ky Raport Teknik përshkruan aktivitetet e kryera nga marsi 2013 deri në janar 2014 (dmth. nga fillimi i projektit), dhe sikur është dhënë në planin e rishikuar të punës së raportit fillestar. Aktivitetet kryesore për këtë detyrë përfshijnë (i) analizën e raporteve aktuale që kanë të bëjnë me mbrojtjen e mjedisit dhe ndotjes së tokës në mënyrë që të përgatisin një listë të ndotësve më të zakonshëm në Kosovë, (ii) marrjen e informacionit për madhësinë e tokës bujqësore në komunë dhe përcaktimin e rrjetit të marrjes së mostrave, (iii) përgatitjen e metodologjisë për marrjen e mostrave dhe përcaktimi i vendeve të mostrave për studimin e detajuar të ndotjes së tokave, (iv) mbledhjen e koordinatave të lokacioneve të marrjes së mostrave dhe të hartës (me referim specifik për 'zonat e nxehta' tashmë të njohura, (v) punësimin dhe trajnimin e teknikëve për të mbledhur mostrat në fushë, (vi) kontraktimin e një laboratori për të kryer teste të ekzaminimit, (vii) kontraktimin e një laboratori të akredituar për të kryer analiza kimike të hollësishme të mostrave që konsiderohen të dyshimta gjatë testeve të ekzaminimit, (viii) mbikëqyrja dhe kontrolli i cilësisë sipas standardeve ISO dhe sipas 'praktikave më të mira të BE-së gjatë të gjitha fazave të përgatitjes dhe zbatimit të studimit, (ix) raportimi i rezultateve të studimit dhe paraqitja e rekomandimeve për përmirësim. 4. REZULTATET KRYESORE PËR DETYRËN 2 Këto mund të paraqitën si më poshtë: Analiza e raporteve aktuale që kanë të bëjnë me mbrojtjen e mjedisit dhe ndotjen e tokës; Metodologjia e detajuar e paraqitur dhe rënë dakord nga grupi punues i studimit dhe miratuar nga KDP; Aktivitetet e Para-e sondazhit janë përfunduar plotësisht duke përfshirë njohjen me praktikat laboratorike në Kosovë; Kontratat të tenderuara dhe të dhëna (për shërbime laboratorike dhe për krijimin e ekipeve të studimit të tokës) sipas kërkesave të UPSHJ të BE-së; Zbatimi i studimit të detajuar të ndotjes së tokës bujqësore; Ndotja e tokës dhe indikatorët e tokës të zhvilluar për Kosovë; Raportimi i rezultateve duke përfshirë zhvillimin e një sistemi të përsosur të bazës së të dhënave në të cilën 6

7 do të kenë qasje partnerët dhe qendrat tjera të dhënave. 5. REKOMANDIMET Rekomandimet e mëposhtme janë bazuar mbi diskutimet dhe vlerësimet e bëra deri më tani gjatë zbatimit të Detyrës 2, domethënë: 1. FPXFS është metoda e zgjedhur për zbulimin dhe përcaktimin e sasisë së shpërndarjes së elementeve dhe në të ardhmen duhet të jetë pajisje e zgjedhur për monitorimin e ndotjes së tokës bujqësore. Ajo mund të përdoret për pothuajse çdo lloj të mostrës pa hapa destruktiv para-trajtimit. Për më tepër, edhe pse jo aq e ndjeshme sa teknikat e 'kimisë së lagësht' të tilla si ICP-AES, ajo ka disa avantazhe duke përfshirë koston, shpejtësinë, dhe përdorimin e lehtë dhe lehtësinë e lëvizjes. 2. Rezultatet e analizës së mostrës së tokës tregojnë se përqendrimet e metaleve të rënda (Zn, Cu, Cr, Ni, Cd, Pb, Hg, Zn, Cu, Si, dhe Ni) për 17 komunat janë brenda standardeve të kontaminimit të tokës (SKT) të Listës së Kosovës të rishikuar për shumicën dërrmuese të mostrave të dheut. Aty ku ka nivele të larta (p.sh. të Cr, Ni, Pb dhe Cd), studimet në terren tregojnë se lokacioni i mostrave të mbledhura ose nuk ishte një zonë bujqësore ose përdoret për qëllime jo bujqësore ose urbane. 3. Nuk kishte asnjë gjetje të ndotjes në ndonjë nga kulturat bujqësore (perime, drithëra dhe fruta) të mostrave nga 17 komunat, as nga metalet e rënda (në veçanti Cr, Ni, Pb, Zn, dhe Si) apo ndotësit organik. Megjithatë rekomandohet që si pjesë e sistemit të menaxhimit të sigurisë së ushqimit (SMSU) që i gjithë ushqimi dhe ushqimet e kafshëve duhet të analizohen rregullisht dhe sistematikisht për të garantuar sigurinë publike dhe besimin në produktet bujqësore të prodhuara në Kosovë. 4. Edhe fermerët dhe operatorët e biznesit të ushqimit (OBU) janë përgjegjës dhe të detyruar në bazë të ligjit për produktet bujqësore që ata shesin në treg dhe kjo informatë ka nevojë të shpërndahet përmes fushatave të ndryshme të ndërgjegjësimit publik (shih edhe Raportin teknik të detyrës 4.). Ata janë përgjegjës për monitorimin e tokës së tyre për parametrat e rëndësishëm duke përfshirë ndotjen dhe fertilitetin. 5. Politikat dhe programet duhet të përshtaten në mënyrë që të merren parasysh kushtet lokale të studimit të tokës dhe praktikat bujqësore. Në këtë mënyrë masat e duhura lokale mund të zhvillohen për përmirësimin e marrjes së metaleve të rënda nga kulturat bujqësore nëse këto prodhohen në tokën e ndotur. Këto masa duhet të monitorohen rregullisht për të marrë për bazë faktorë të tillë si akumulimin e metaleve të rënda në shtresën e lartë të tokës me kalimin e kohës. 6. Për shkak se nuk është zbuluar se ka ndotje të përhapura në toka bujqësore edhe kur nivelet e larta te ndotjes janë gjetur ato kanë qenë në vende të caktuara, atëherë nuk ka nevojë në këtë fazë të rekomandohen masa që do të aplikohen në shkallë të gjerë. Vendimi për (koston e lartë) të përmirësimit varet nga përdorimi i tokës dhe nga kërkesat publike. Megjithatë, duhet të promovohen masa përmirësuese të thjeshta dhe me kosto-efektive përmes praktikave të mira bujqësore (PMB). 7. Deri më sot, janë studiuar 17 Komuna. Është e rekomanduar për të vazhduar me studimin e detajuar të tokës bujqësore të mbetur në 21 komuna tjera të Kosovës në mënyrë që të kemi një inventar të plotë të ndotjes së tokës. Kjo gjithashtu do të identifikojë burimet dhe rrugët e ndotjes dhe do të përfshij vlerësimin e rrezikut, si dhe masat për zbutjen apo përmirësimin e ndotjes. 8. Bazuar në rezultatet e studimit hapat e mëposhtëm mund të rekomandohen për menaxhimin e qëndrueshëm dhe të shëndoshë mjedisor të tokës bujqësore në të ardhmen: për të përmirësuar menaxhimin e mbeturinave në tërë Kosovën, si dhe të filloj ndërtimin e impianteve të trajtimit të ujërave të zeza industriale dhe familjare; Për të kontrolluar dhe për të nxitur teknologjitë më të mira në dispozicion (TMD) për miniera dhe menaxhimin e ujërave të zeza, si dhe të kontrollohen deponitë për rrjedhje të mundshme; kryejnë studime tjera për të identifikuar dhe rrethuar 'pikat e nxehta';] dhe nëse është e nevojshme, të aplikojnë përmirësime të përshtatshme duke përdorur TMD. 6. KONKLUZIONE Të gjitha aktivitetet për detyrën 2 kanë përfunduar me sukses duke siguruar një pasqyrë të plotë të ndotjes së tokës në 17 komuna. Mirënjohje e madhe është shprehur për të gjithë ata njerëz të përfshirë në studim për mbështetjen dhe ndihmën e tyre gjatë zbatimit të këtyre aktiviteteve, posaçërisht për stafin e lartë menaxhues dhe stafin tjetër të MMPH dhe të MBPZHR dhe ZBE në Kosovë. 7

8 3. AKTIVITETET E ZBATUARA NË DETYRËN HYRJE Qëllimi i Detyrës 2 është për të përfunduar 'një studim të detajuar të ndotjes së tokës bujqësore në Kosovë'. Ky Raport Teknik përshkruan aktivitetet e kryera nga marsi 2013 deri në janar 2015 (dmth. nga fillimi i projektit), dhe sikur është paraqitur në Planin e rishikuar të Punës të Raportit Fillestar. Aktivitetet për detyrën 2 janë si më poshtë: rekrutimi i ekspertëve afatshkurtër ndërkombëtar për (Menaxhimin e Laboratorit), atyre rajonal për (Menaxhimin laboratorik dhe Vlerësimin e Rrezikut) dhe ekspertë afatshkurtër vendor për kryerjen e detyrës themelimi i Grupit Punues të Studimit (GSP) dhe Grupit të Punës Laboratorike (GPL) me takimet e rregullta (formale dhe joformale) për të zhvilluar metodologjitë për marrjen e mostrave të tokës rekrutimi dhe trajnimi i grupit të specializuar për marrjen e mostrave të tokës (GSMMT) për marrjen e mostrave të tokës bujqësore në 17 komuna; një vlerësim të metodologjisë së tanishme të marrjes së mostrave në nivel kombëtar; një rishikim i agjencive të përfshira për të dhënë një pasqyrë të qartë të roleve dhe përgjegjësive të tyre për menaxhimin e përmirësuar të mjedisit; blerja e pajisjeve të specializuara të mostrave të tokës (FPXFS) mbështetur nga trajnimi; identifikimi dhe kontraktimi laboratorëve të akredituara ISO/IEC nga vendet e BE; ndërtimi i kapaciteteve të laboratorëve kombëtare (IHMK dhe IKB) duke përfshirë ndihmën për ta që të akreditohen në të ardhmen nga ana e Drejtorisë së Akreditimit të Kosovës (DAK) raportimi i rezultateve të studimit dhe paraqitja e rekomandimeve për veprimet pasuese. Janë bërë krahasime të shumta dhe është referuar përdorim i metodologjive të ngjashme nga rajoni (kryesisht nga Maqedonia dhe Shqipëria), dhe gjithashtu nga shtetet anëtare të BE-së (Bullgaria, Franca, Gjermania, Italia, Holanda, Polonia, Sllovenia dhe Britania e Madhe), të cilat gjithashtu përfaqësojnë ekspertiza dhe përvoja të ndryshme të Ekipit ET. Si më poshtë është dhënë një përshkrimi i aktiviteteve kryesore të zbatuara të lidhura me kushtet e referimit: Përshkrimi i aktiviteteve Analiza e raporteve të tanishme që lidhen me mbrojtjen e mjedisit dhe ndotjen e tokës për të përgatitur një listë të ndotësve më të zakonshëm të tokës në Kosovë. Marrja e informatave për madhësinë e tokave bujqësore nëpër komuna dhe përcaktimi i shkallës së mostrës Përgatitja e metodologjisë së mostrave dhe përcaktim i vendeve të marrjes së mostrave për studimin e detajuar të ndotjes së tokës Mbledhja e koordinatave të lokacioneve të marrjes së mostrave dhe krijimit të hartës. Referencat specifike do të bëhen për 'pikat e nxehta' tashmë të njohura Punësimi dhe trajnimi i teknikëve të cilët do të mbledhin mostrat në terren Kontraktimi i laboratorëve që do të bëjnë testet e analizave Kontraktimi i laboratorëve të akredituar për të kryer analiza kimike të hollësishme të mostrave që konsiderohen të dyshimta gjatë testimit ekzaminues Mbikëqyrja dhe kontrolli i cilësisë sipas standardeve ISO dhe praktikat më të mira të BE-së, gjatë të gjitha fazave të përgatitjes dhe zbatimit të studimit Raportimi i rezultateve të hulumtimit dhe prezantimi i rekomandimeve për veprimet pasuese Niveli i arritjes E përfunduar E përfunduar E përfunduar E përfunduar E përfunduar E përfunduar E përfunduar E përfunduar Detyra 2 Raporti teknik Cilësia dhe pjelloria e tokës kanë qenë gjithmonë faktorë të rëndësishëm për fermerët dhe këtu ka dy aspekte kryesore (i) përmbajtjen ushqyese dhe kapacitetin e ujit për përcaktimin e produktivitetit, (ii) përqendrimi i 8

9 ndotësve që mund të kenë ndikime negative tek kulturat bujqësore dhe bagëtia. Tokat ndryshojnë në mënyrë të konsiderueshme në përbërjen e tyre në Kosovë. Kjo është e rëndësishme për shëndetin e njeriut, sepse materialet amë (materialet nga gërryerja e shkëmbinjve nga të cilët janë formuar tokat), topografia, klima, organizmat dhe koha do të çojë në toka me përbërje të ndryshme fizike dhe kimike. Përbërja unike e një toke do të ndikojë se sa ujë ajo mund të mbajë, organizmat e gjallë që ajo mbështet, cilat reaksione kimike ka mundësi të ndodhin dhe si absorbohen lëndët ushqyese. Të gjithë këta faktorë do të përcaktojnë se çfarë ndodh me ndotësit e dëmshëm potencial të tokës, se si ata munden të transportohen ose të transformohen dhe masën në të cilën ata mund të jenë bio të pranishëm që mund të jetë e dëmshme për shëndetin e njeriut. PH-ja (aciditeti) i tokës është i një rëndësie të veçantë, sepse ai kontrollon sjelljen e metaleve dhe shumë procese të tjera të tokës. Kationet e rënda metalike (atomet metalike të ngarkuara pozitivisht) janë më të lëvizshëm në tokat me aciditet. Kjo do të thotë se ndotësit e metaleve janë më të pranishëm për absorbim nga bimët, apo për të lëvizur në furnizimin me ujë. Duke e bërë tokën me më pak aciditet, duke shtuar gëlqere, është një mënyrë për të zvogëluar bio-praninë e metaleve dhe kjo është vetëm një nga masat që promovohen duke përdorur Praktikat e mira bujqësore' (PMB). Përveç kultivimit të tokave në bujqësi dhe pylltari, funksioneve të tyre të ndryshme mjedisore u janë dhënë jo vetëm vlerësime shkencore por edhe vlerësime sociale dhe politike. Në të vërtetë, shfrytëzimi i arsyeshëm dhe ruajtja e tokave, mbrojtja e cilësisë së tyre ose pasurimi i nevojshëm, si dhe mbajtja e funksionalitetit të shumëfishtë janë në mesin e kushteve kryesore për një zhvillim të qëndrueshëm. Këto koncepte janë promovuar me anë të dokumentit të Komisionit Evropian me titull 'Strategjia tematike mbi ruajtjen e tokave"(com (2006) / 231)" dhe është një temë e promovuar nga projekti SNTB në Kosovë. Kjo është një nga përgjegjësitë më të rëndësishme dhe më të zakonshme në bujqësi dhe në mbrojtjen e mjedisit, e cila kërkon vëmendje të veçantë dhe përpjekje kolektive dhe të harmonizuara nga ana e shtetit, pronarëve të tokave, shfrytëzuesve të tokave dhe nga shoqëria në përgjithësi. Megjithatë, mbrojtja e tokave nuk mund të kufizohet vetëm në parandalimin e pasojave të pafavorshme të përdorimit të tokës. Ajo duhet të përfshij edhe monitorimin, kontrollin dhe mbikëqyrjen (MKM) e të gjitha ndikimeve të tjera mjedisore që ndikojnë në tokë. Nga hulumtimet e mëparshme në lidhje me ndotjen e tokës në Kosovë ishte e arsyeshme të pritet që tokat janë të ndotura në pika dhe vende të caktuara. Për shkak të rëndësisë së tokës së pastër, të pa ndotur që ofron cilësi të lartë të ushqimit dhe ushqimit të kafshëve, mbrojtja e tokës bujqësore në këtë mënyrë ka një prioritet të lartë për interesin publik dhe për mediat. Brenda këtij konteksti, projekti i financuar nga BE-ja "Mbështetje e mëtejme për shfrytëzimin e tokës-eulup" ( ) "kreu një analize studiuese për vlerësimin e ndotjes së tokës bujqësore. Ky studim i përbërë nga një total prej mostrave të dheut të marra në një hapësirë 1km² në 30cm lartësi të tokës. 123 mostra nga gjithsejtë mostra janë dërguar për analiza kimike dhe 19 janë dërguar për analizën e parametrave organike dhe hidrokarbureve aromatike policiklike (PAH) në një laborator të akredituar. Rezultatet treguan se në vende të caktuara në lokacione specifike ka pasur u nivele të larta të ndotësve mbi vlerën maksimale të lejueshme (VML) kufirin e përcaktuar nga legjislacioni i Kosovës ( lista e mëparshme e Kosovës 1 ). Megjithatë, numri i kufizuar i mostrave të mbledhura nuk ka lejuar për një përgjithësim të saktë të dhënave për të gjitha zonat e mbuluara, duke dhënë kështu informata vetëm rreth pikave nga janë marrë mostrat. Megjithatë, rezultatet e këtij hulumtimi treguan se ndotja e tokës bujqësore duhet të studiohet më në detaje. Duhet kryer studime të mëtejshme mbi burimet e kësaj ndotjeje dhe të merren masat e nevojshme nga të gjitha palët e përfshira në mënyrë që të zbutet (si dhe të përmirësohet) situata aty ku është e nevojshme. Kjo qoj në projektin SNTB dhe ky Raport Teknik përshkruan aktivitetet e kryera nga marsi 2013 deri në janar Duhet të theksohet se ky raport nuk është një studim por një "raport mbi studimin '. Si rrjedhojë, ky ka karakter teknik, por janë bërë përpjekje për ta bërë këtë sa më tepër të jetë e mundur për "lexim të lehtë. 1 Shihni detyrën 1 (për të mbështetur MMMPH dhe MBPZHR në përditësimin e kornizës ligjore që mbulon ndotjen e tokës). për detaje të Listës së rishikuar të Kosovës. 9

10 3.2. MENAXHIMI I DETYRËS 2 Kjo detyrë u koordinua nga (i) grupi punues i studimit (GSP) i përbërë prej Ekipit të Projektit dhe stafit të deleguar nga MMPH (Z. Adem Tusha), MBPZHR (Z. Idriz Gashi), AUV (Z. Kujtim Uka), IHMK (zoti Shkumbin Shala) dhe OJQ Pepelnica (Z. Sasha Gvozdic), (ii) Grupi Punues i laboratorit (GPL) i përbërë prej Ekipit të Projektit dhe stafit të deleguar nga Universiteti Teknik bujqësor i Tiranës (Prof. Odeta Tota dhe prof. Dana Zamira), MMPH (Z. Adem Tusha), MBPZHR (Z. Idriz Gashi), AUV (Z. Kujtim Uka) dhe IHMK (zoti Shkumbin Shala) dhe IKB (Z. Badhi Begoli). Këto Grupet e punës do të raportojnë edhe në fund të projektit në mars Janë mbajtur disa seminare që nga fillimi i projektit në mars Përveç ndërtimit të vazhdueshëm të kapaciteteve në vendin e punës, çështjet e menaxhimit janë përqendruar mbi (i) trajnimin e Ekipit të specializuar të mbledhjes së mostrave të tokës (ESMMT) për metodologjitë e miratuara nga ISO / IEC për marrjen e mostrave, (ii) përgatitjen e IHMK si qendër për analizat e tokës duke përdorur pajisje FPXFS, (iii) koordinimin e marrjes së mostrave dhe analizën e mëtejme me IKB, Pejë (iv) diskutimin e rezultateve të studimit, (v) marrëveshjen për fushëveprimin e masave zbutëse dhe përmirësuese që duhet të zbatohen, (vi) të përcaktohen qartë rolet dhe përgjegjësitë e autoriteteve kompetente PLANET MJEDISORE DHE TË INVENTARIT Një inventar i plotë burimeve të ndotjes dhe të burimeve jo të ndotura janë të specifikuara në detyrën 3 (identifikimi e burimeve të ndotjes dhe propozimet për zbutjen e tyre). Përveç kësaj, informacioni i përgjithshëm mjedisor mund të merret nga raportet zyrtare (p.sh. Raporti për gjendjen mjedisore (GJM) nga AKMM). Andaj nuk ka nevojë për të përsëritur të dhënat këtu dhe vetëm pikat kryesore do të përmblidhen në këtë raport për vazhdimësi. Kosova po përballet me çështje serioze mjedisore. Ka iniciativa për përmirësimin e situatës por shqetësimet kryesore janë nga (i) ndotjet industriale dhe ndotjet e tokës, ajrit, ujit sipërfaqësor dhe nëntokësor, (ii) shkarkimi i ujërave të zeza të pa trajtuara dhe të kanalizimit në lumenj dhe përrenj. Ka edhe rreziqe nga shpërndarja përmes erës ose rrjedhjet nga mbeturinat e minierave. Burimet kryesore të ndotjes së tokës janë nga minierat e qymyrit (linjitit) dhe produktet e qymyrit si pluhuri dhe hiri. Mineralet metalike nga aktivitetet industriale, si dhe ndotja e tokave nga lumenjtë dhe sedimentet gjatë përmbytjeve vjetore janë burime të ndotjes që ndikojnë në tokën bujqësore. Gjatë epokës ish-jugosllavisë, zgjerimi i industrive të rënda në Kosovë ishte një nga përqendrimet kryesore për zhvillim ekonomik. Nuk ishte e zakonshme atëherë për të marrë parasysh aspektet mjedisore sepse ajo dukej e papajtueshme me përfitimin ekonomik. Minierat e metaleve ishin të koncentruara në krom, nikel, bakër, plumbit dhe zink. Gjatë dy dekadave të fundit aktiviteti ekonomik ka vazhduar me këto industri të nxjerrjes për prodhimin e lëndëve të para dhe produkteve gjysmë të gatshme (p.sh. plumbi, qymyri, zinku dhe disa tekstile). Sektori i energjisë është gjithashtu një burim i ndotjes në Kosovë, kryesisht duke ndikuar në ajër me CO2, SO2 dhe pluhurin dhe veçanërisht për zonat fqinje të Obiliqit, ku pjesa më e madhe e energjisë elektrike fitohet nga termocentralet e linjitit. Burime të tjera të energjisë përfshijnë sistemet e ngrohjes rajonale në katër qytete, si dhe përdorimi i qymyrit nga ekonomitë familjare dhe industria. Megjithatë, ndikimet mjedisore nga niveli aktual i aktivitetit bujqësor konsiderohen si të ulëta. Përdorimi i plehrave dhe mjeteve agrokimike janë të ulëta, andaj ka ndotje të kufizuar të tokës si dhe ujërave tokësor dhe nëntokësor. Niveli i mekanizimit është gjithashtu i ulët kështu që është e përhapur bujqësia në shkallë të vogël me makineri të lehtë dhe kryesisht duke përdorur punë fizike. Këto të gjitha kanë një ndikim të ulët mbi mjedisin. Bazuar në diskutimet e mësipërme, një rekomandim kyç nga detyra 3 është se mbrojtja e mjedisit dhe 10

11 bujqësisë mund të arrihet përmes fokusimit mbi legjislacionin (zbatimin e ligjeve që kanë një prioritet), përkrahjes institucionale (për MMPH, MBPZHR dhe AUV) dhe menaxhim (përmes masave zbutëse dhe krijimi i një sistemi të përhershëm dhe të qëndrueshëm të monitorimit të tokës). Rehabilitimet e zonave specifike të ndotura në terren nuk konsiderohen të jenë me kosto-efektive TOKA BUJQËSORE DHE SHKALLA E MOSTRË Zona gjeografike e mbuluar në Kosovë përfshin 17 komunat ku ndodhin shumica e aktiviteteve bujqësore. Këto janë treguar në hartë (pikat e kuqe) dhe tabela si më poshtë së bashku me sipërfaqen e përgjithshme të tokës nga e cila është marrë mostra. Komunat e Kosovës të përfshira në studimin e tokës Nr Municipality Arable Agricultural Land Forestry (private/state) Other forest land Undefined Unused Land which is using for pasture Total/ha Total/ha Total/ha Total/ha Total/ha Total/ha Total/ha 1 Drenas Ferizaj F.Kosovë Gjilanë Leposaviq Lipjan Malishevë Mitrovicë Novobërd Podujevë Prishtinë Prizeren Rahovec Shtime Suharekë Vushtrri Z. Potok Total Komunat e Kosovës të përfshira në studimin e tokës Polluted land Land Area for each Municipality Sipërfaqja e përgjithshme e 17 komunave të përzgjedhura për projektin SNTB është 4 101km². Të dhënat nga Agjencia Kadastrave e Kosovës tregojnë se zona e punueshme e tokës bujqësore dhe tokës së papunuar të kullosave përfshin rreth ha (prill 2013). Aktualisht, shumë komuna janë në proces të mbledhjes së të dhënave në lidhje me planifikimin hapësinor dhe informacione më të sakta do të jenë në dispozicion gjatë disa viteve të ardhshme. Për projektin e tanishëm SNTB, e gjithë mostra e marrë nga dheu dhe toka janë bërë sipas standardeve dhe normave ndërkombëtare, përveç nëse ajo nuk është zënë tashmë nga infrastruktura apo nuk është Brenda zonave të kufizuara për ndërtime në fshat apo qytet. Çdo komunë është shtrirë në një referencë të rrjetit 1km² duke përdorur harta të digjitalizuar. Rezultatet janë lokalizuar qartë duke përdorur pajisje GPS dhe të përcaktuara sikur janë paraqitur si më poshtë: 11

12 . Shkalla e mostrës prej 1km² Pas vëzhgimit 'në terren' dhe vlerësimit 'në lokacione' gjatë procesit të planifikimit të projektit, si dhe me këshillën dhe konsultimin e Grupit Punues të studimit (GPS), ishte e vendosur që numri i saktë i mostrave të dheut që duhet mbledhur ishin diku gjithsejtë 2 804² në total (shih Shtojcën 1 për më shumë detaje) METODOLOGJIA E MBLEDHJES SË MOSTRËS, DIZAJNIMI DHE LOKACIONET E MBLEDHJES SË MOSTRËS Studimi është udhëhequr nga normat përkatëse të ISO / IEC, veçanërisht ISO 17025: Ajo ishte projektuar dhe zbatuar sipas praktikave shkencore ndërkombëtare që përfshinte identifikimin dhe ekzaminimin e pikave të burimit të ndotjes dhe ato të përgjithshme të burimeve të ndotjes në Kosovë me fokus të veçantë tek metalet e rënda të kadmiumit (Cd), kromit (Cr), nikelit (Ni), plumbit (Pb), zinkut (Zn) dhe arsenikut (As). Procedura e miratuar nga projekti përfshinte (i) marrjen e mostrave të tokës nga vende të veçanta, (ii) kryerjen e testeve të ekzaminimit duke përdorur pajisjen lëvizëse të spektroskopit fluoreshent (FPXFS) dhe gjithashtu pajisjet e testimit në terren dhe (iii) përzgjedhjen e mostrave për kryerjen e Analizave kimike shtesë të detajuara në kushtet e laboratorit të certifikuar dhe të akredituar në përputhje me ISO / IEC 17025: Për të përmbushur objektivin e projektit SNTB ishte e nevojshme të mblidhet mostra në të gjitha fushat bujqësore. U vendos pra që në fazën e 1 të merret një mostër në / km². Megjithatë, shkalla e mostrave u intensifikua përgjatë lumenjve dhe përreth zonave të rëndësishme të minierave. Në të njëjtën kohë, rrjeti u zgjerua në zonat pa këta faktorë të rëndësishëm të rrezikut. Faktorët kryesorë të marrë parasysh kanë qenë të dhënat ekzistuese për zonën, të tilla si gjeologjia, hidrologjia, lloji i tokës, topografia, kushtet klimatike, shfrytëzimi i tokës, historisë dhe burimet e mundshme të ndotjes (lloji, intensiteti). Metodologjia duhej të përmbushte tri kritere kryesore: të jetë objektiv, përfaqësues dhe i përsëritshëm (shih gjithashtu Shtojcën 2 për metodologjinë e mostrave të tokës). Sipërfaqja e përgjithshme e tokës së punueshme bujqësore dhe tokës së pashfrytëzuar të kullosave është rreth ha për 17 komuna. Projekti vendosi që kanë qenë mostra dheu që do të merreshin për të kryer analiza të ekzaminimit fillestar. Kjo do të thotë që çdo mostër përfaqëson një sipërfaqe prej rreth km². Megjithatë, u përdorën edhe kritere të tjera. Kjo përfshinte edhe "pika të nxehta" (nga AKMM, 2013) dhe hartën pedologjike të Kosovës ku intensiteti i marrjes së mostrave ishte llogaritur prapë. Kjo do të thotë se për ato komuna 'me pika të nxehta' ose në afërsi të 'pikave të nxehta' u zgjodh 1 mostër 2 ISO/IEC specifikon kërkesat e përgjithshme për kompetencat për të kryer teste apo kalibrime duke përfshirë edhe përzgjedhjen e mostrave. 12

13 / 0.5km² (50ha). Për ato komuna jashtë këtyre zonave është marrë 1 mostër / 1km² (100ha) (shih detyrën 3 për 'pikat e nxehta' dhe harta pedologjike e Kosovës). Në total janë marrë rreth mostra dheu në bazë të doracakut për procedurën e mostrave të tokës të përgatitur posaçërisht nga projekti (Aneksi 3). Këto mostra pastaj iu nënshtruan testit të ekzaminimit duke përdorur FPXFS. Intensiteti dhe niveli i ndotjes i gjetur, duke përfshirë disa materie kimike specifike të dheut (p.sh. mostrat e konsideruara si të 'dyshimta ) u janë nënshtruar më tej analizave të dy (2) laboratorëve të jashtëm të akredituar ISO nga shtetet anëtare të BE-së, Italisë dhe Sllovenisë PËRZGJEDHJA E PARTNERËVE BASHKËPUNUES DHE KONTRAKTORËVE Ky aktivitet ishte koordinuar nga grupi punues i zgjedhjes së mostrës (GPZM). Pikat kryesore përfshijnë: metodologjia e përzgjedhjes së mostrës u aprovua nga mbledhja e dytë KDP (ref: KDP(02) me datë 6 qershor2013); ESZM u krijua me stafin teknik nga IKHM të emëruar si udhëheqës të grupeve. Kjo u bë duke pasur 34 zgjedhës të mostrave me përgatitje të ndryshme prej studentëve të universitetit deri te fermerët. (shihni edhe aneksin 5 për më shumë detaje); Janë përgatitur materiale trajnimi për zgjedhjen e mostrave të tokës sipas metodologjisë së njohur ISO/IEC. Këto janë paraqitur në formë elektronike dhe janë të përfshira në Materialin trajnues për projektin SNTB; Para fillimit të veprimeve janë zbatuar programet teorike dhe praktike të trajnimit. Janë mbajtur dy (2) punëtori formale (secila njëditore) për zgjedhjen e mostrës dhe përgatitjen e mostrës sipas standardeve ISO/IEC. Gjatë operacioneve janë mbajtur edhe trajnime gjatë punës; Janë përgatitur harta të tokës për secilën komunë me koordinatat e pikave të mostrave të shënuara sipas praktikave ISO/IEC për identifikim të mëvonshëm duke përdorur teknologjinë GPS; Janë mbledhur diku rreth mostra të tokës nga 17 komuna, janë transportuar në IHMK, janë terur, tokëzuar dhe shoshitur sipas metodologjisë ISO/IEC; Analizat e tokës për parametrat kryesorë të ndotjes (siç janë dhënë në kushtet e referimit) janë plotësuar për të gjitha 17 komunat duke përdorur pajisje 3 të fundit FPXFS të blera nga projekti. Pajisjet dhe mjetet tjera (p.sh. GPS) janë vendosur në IHM Janë kryer analizat për parametrat e fertilitetit të tokës (sikur janë dhënë në KR) në IKB për të gjitha 17 komunat; ndotësit organik të tillë si bifenili i kloruar polifonik (PCB), hidrokarburet aromatike policiklike (PAH) dhe halogjenët absorbuese organike (AOX) u analizuan edhe në IKB (mbi 150 analiza). Për këtë qëllim, janë rekrutuar 2 ekspertë regjional të lartë afatshkurtër për laborator, posaçërisht për të siguruar mbështetje për tekniket e lartë të laboratorit të IKB; janë kontraktuar dy (2) laboratorë 4 të akredituar ISO nga vendet e BE-së për të analizuar mostrat e dyshimta të dheut, ushqimit, ushqimit të kafshëve të mbledhura nga secila komunë; ekipi i projektit ka ndihmuar IHMK dhe IKB në akreditimin e aktiviteteve të tyre ISO si pjesë e objektives kryesore të projektit të krijimit të sistemit të përhershëm për monitorim të ndotjes së tokës bujqësore ; janë përgatitur rreth 374 harta interaktive të tokës kliko dhe lexo të SIGJ me rreth koordinata të pikave të mostrave të shënuara për 17 komuna të cilat më vonë mund të identifikohen duke përdorur GPS dhe sipas praktikave ISO/IEC. Të dhënat e tokës janë lidhur për qasje të lehtë nga vendimmarrësit. Këto janë të siguruara në formë elektronike që mund të shqyrtohen nga palët e treta të interesuara. Të gjitha mostrat e dheut janë ruajtur në IHMK para fillimit analizave me FPXFS. Duke mbajtur mostra të tokës në objektet e veçanta të ruajtjes kjo lejon projektin për të kontrolluar dhe për të konfirmuar të dhënat analitike në çdo kohë në të ardhmen. Kjo në masë të madhe zgjeron fushëveprimin e projektit jo vetëm në 3 Spektroskopi lëvizës floureshent me rreze x (FPXFS) plus kompjuterët dhe softueri mbështetës 4 Kjo përfshin inspektoratin qendror Italian dhe laboratorët qendror Slloven të dy janë zyrtarisht laboratorë të akredituar sipas ISO/IEC nga vendet e BE-së sikur është e përshkruar në KR 13

14 aplikimin e 'praktikave më të mira', por edhe për të treguar gjithashtu se këto praktika janë zbatuar. Mostrat ende ruhen në IHMK dhe janë në dispozicion për analizë nga cilado palë e tretë e interesuar nëse kjo kërkohet METODOLOGJIA PËR EKZAMINIM Spektroskopi i lëvizshëm me rreze x fluoreshente (FPXFS) Ekzaminimi i mostrave të propozuara nga projekti ishte që të përdorët ose një spektroskop i palëvizshëm me rreze X fluoreshente ose me spektroskop ndërhyrës lëvizës (FPXFS), siç është dhënë në 'kualitetin e tokave ekzaminimi i tokave për elementet e zgjedhur duke përdorur rreze shpërndarëse x të spetrometrisë fluoreshente duke përdorur instrument që mbahet me dorë apo instrument lëvizës (ISO 13196: (E). Matjet në vend të tokave të ndotura potencialisht kanë përparësitë e dhënies së vlerësimit të shpejtë të koncentrimit të materieve kimike përkatëse dhe informata të dorës së parë për shpërndarjen e tyre hapësinore dhe shkalla e heterogjenisë në një pozitë të palëkundur. Skemat konvencionale për analiza zakonisht mund të ndahen në dy faza (i) të grumbullimit të mostrave në terren, dhe (ii) përgatitjen dhe analizën e këtyre mostrave në laborator, duke përdorur një shumëllojshmëri të metodave analitike. Përzgjedhja e metodës më të përshtatshme të përgatitjes dhe analizës së mostrës varet nga mjedisi i marrjes së mostrave, fushëveprimi i studimit dhe objektet që ke në dispozicion. Një procedurë e mirë-vendosur që aplikon metodat e ISO / IEC për analizën e tokave të ndotura është të mbledhë mostra të dheut të shtresës së lartë (p.sh. nga një nivel mm) duke përdorur një turjelë dore dhe pastaj duke e shoshitur atë (për të mbledhur <pjesë 2mm), dhe shndërruar në pluhur të hollë dhe pastaj duke përdorur një procedure të ekstraktimit me acid duke u pasuar nga plazma e çiftëzuar induktive spektrometria e rrezatimit atomik (PQI-SRRA) për substancat e zgjedhura 5. Megjithatë, duhet të theksohet se edhe pse vlerat e vlerësuara të përqendrimeve të ndotësve nga hetime të tilla mund të ndryshojnë pak për shkak të gabimeve të mostrave të lidhura me dizajnin e veçantë të marrjes së mostrave të përdorura në terren, koncepti i saktësisë dhe përpikërisë 6 duhet të mbetet konstante pa marrë parasysh se çfarë metode analitike është zgjedhur. Nuk ekziston gjë e tillë si "matje e ngushtë. Përdorimi i FPXFS do të thotë zbulimi dhe njohja e shpërndarjes sasisë së elementeve që mund të bëhen brenda çdo lloj mostre pa para-trajtim shkatërrues. Edhe pse nuk është aq e ndjeshme sa 'kimia e lagësht' teknikat e tilla si PQI-SRRA, ka disa avantazhe duke përfshirë koston, shpejtësinë, lehtësinë e përdorimit, dhe lëvizshmërinë (US EPA, 2007). Për më tepër, duke qenë i thjeshtë dhe relativisht i shpejtë për tu përdorur, kufizimet që lidhen me mjedise laboratorike të tilla si dështimi i pajisjeve, gabimi njerëzor apo efikasitetin e reagjentëve janë zvogëluar. Kjo spektroskopi me rreze X është një metodologji e provuar, e zbatueshme për analizat në vende të matjes dhe analizat ndërfutëse të elementeve të tilla si arseniku (Si), bariumi (Ba), kadmiumi (Cd), kromi (Cr), kobalti (Co), bakri (cu), plumbi (Pb), merkuri (Hg), nikeli (Ni), seleni (Se) dhe zinku (Zn), të cilat janë elementet kryesore të shqetësimit mjedisor. Në përgjithësi, elementet e numrit atomik 16 ose më të madh mund të zbulohen dhe të matet sasia e tyre duke përdorur FPXFS. Përveç kësaj, përdoruesit mund të krijojnë kalibrimet e tyre për ndonjë material (të lëngshëm, gaz, të ngurtë dhe pluhur) dhe ndjeshmëria e lartë e instrumentit lejon analizën e elementeve në një matrice të mostrës me përqendrime aq të ulëta si pjesë për milion (ppm). 5 Një substancë apo komponent (në kiminë klinike) është substancë ose përbërës kimik i cili ka rëndësi për procedurën analitike. 6 Në shkencë, inxhinieri, industri dhe statistika saktësia e një sistemi të matjes është shkalla e afërsisë së një sasie të zgjedhur me vlerën aktuale të asaj sasie. Saktësia e një sistemi të matjes, i quajtur gjithashtu riprodhueshmëri ose ripërsëritshmëria, është shkalla në të cilën matjet e përsëritura në kushte të pandryshuara tregojnë rezultate të njëjta. 14

15 FPXFS Modeli Innov-X FPXFS Modeli Bruker Pasi përdorimi i këtij FPXFS është i rëndësishëm për projektin dhe ajo gjithashtu do të formojnë bazën e sistemit të monitorimit të propozuar për MMPH-në të ardhmen, karakteristikat tjera në lidhur me pajisjet janë të dhëna si më poshtë: që nga marsi 2013 përdorimi i FPXFS si një metodë ISO/IEC e pranuar për analizat e tokës.(iso 13196, 01/03/2013); përdorimi i FPXFS është pranuar nga agjencia për mbrojtjen e mjedisit e SHB (EPA) dhe ekipi mjedisor i reagimit (EMR) kur përdorët me protokolle (metoda 6200); ai përdorët nga BRGM (Bureau de Recherches Géolgiques et Minièrs) Institut i njohur publik francez i përfshirë në shkencën gjeologjike dhe tani partner i binjakëzimit me MMPH; BRGM është gjithashtu kontribuues i rëndësishëm për Zyrën e rrjetit evropiane të tokave (ZRRET) i cili ndodhet në qendrën e bashkuar të hulumtimit të komisionit evropian andaj metodologjia tashmë është pranuar nga shumë shtete anëtare të BE; Avancimi në harduer, softuer dhe procedurat e trajtimit të mostrave ju kanë mundësuar këtyre agjencive (EPA dhe BRGM) për të zgjeruar përdorimin e teknologjive të rrezeve x dhe plotësojnë kërkesat e ashpra të kualitetit të dhënave. Ata gjithashtu kanë zhvilluar standard të shkruara për procedurat e operimit (PSO); një numër në rritje i agjencive në shtetet anëtare të BE-së e kanë përdorur me sukses këtë pajisje për të analizuar ndotjen e metaleve të rënda, duke ilustruar dobinë e shërbimeve të saj për vlerësimin e shpejtë të masës dhe shpërndarjen hapësinore të metaleve në tokë. Në të vërtetë, komuniteti mjedisor i BE-së e ka pranuar përdorimin e FPXFS si një qasje me kosto të qëndrueshme dhe si qasje efektive në aspektin e kohës për analizimin e një shumëllojshmërie të materialeve të rrezikshme. Kjo është për shkak se përdorimi i tij ofron shumë përparësi dhe pak mangësi në krahasim me programet konvencionale laboratorike që janë aplikuar historikisht për analizën e mostrave të mjedisit. FPXFS ofron avantazhe potenciale mbi teknika të tjera laboratorike. Duke ndërmarrë analiza të tokës së ndotur në vendin e ngjarjes, dhe në këtë mënyrë duke shmangur nevojën për largimin e mostrave, kjo metodë ka potencialin e vet duke i dhënë një vlerësim të shpejtë të përqendrimit të ndotësve dhe informacion të menjëhershëm për shpërndarjen e saj hapësinore dhe për shkallën e heterogjenitetit pa tronditur lokacionin. lehtësia e përgatitjes së mostrës, si dhe saktësia dhe përpikëria analitike janë në përputhje me standardet ISO / IEC dhe metodologjitë ndërkombëtare. Sasi të mëdha të të dhënave mund të merren në kohën e duhur dhe me kosto-efektive gjatë një vizite të vetme në zonën e synuar të marrjes së mostrave; përdorimi i FPXFS është duke u bërë gjithnjë e më i rëndësishëm në vlerësimet e tokës së ndotur. Performanca e tij për studime të tilla kohët e fundit është vlerësuar nga disa studime kërkimore, por pas largimit të dherave në një laborator në terren. Në mënyrë të veçantë, FPXFS është përdor për përcaktimin e menjëhershëm të burimit të ndotjes të kromit "pikat e nxehta" dhe shpërndarjen hapësinore të metaleve të tjera (Pb, Zn dhe Ni) në tokat e banuara. Metodologji gjithashtu është përdor për të siguruar të dhëna për aktivitetet përmirësuese në vende të ndotura me plumb dhe arsenik dhe përcaktimin e 15

16 plumbit në mostër të tokës dhe të pluhurit; kufijtë e zbulimit janë mjaft të lartë për të matur nivelet e larta të ndotjes me saktësi të lartë për disa metale për të cilat duam t i matim (p.sh. Pb, Zn, Cr dhe potencialisht Cu, Ni, Si, Ba) nën fushë të veçantë të studimit; përdorimi në vendin e ngjarjes i FPXFS maksimizon mbulimin e mostrës duke minimizuar kostot, duke u siguruar menaxherëve të fushave të dhëna reale në kohë që janë të nevojshme për të marrë vendimet kritike në terren për shkallën e ndotjes dhe për aktivitetet e largimit dhe masave përmirësuese. Për më tepër, aftësitë matëse të matjes në vendin e ngjarjes minimizojnë kohën e kaluar në mbledhjen dhe përgatitjen fizike të mostrave dhe eviton brengën e transportit dhe kujdesit ndaj mostrës; FPXFS siguron aftësi shtesë për analiza cilësore dhe sasiore të mostrave pa pasur nevojë për vendstandarde specifike të kalibrimit të vendit. Ky është një tipar shumë i dobishëm dhe mund të jetë i rëndësishëm për situatat e reagimit emergjent ku koha e reagimit është kritike dhe standardet e tilla nuk janë në dispozicion. Në pikëpamje të informacionit të mësipërm, projekti SNTB mori leje nga Komiteti Drejtues i Projektit (KDP) 7 të miratojë metodologjinë e propozuar për ekzaminimin e mostrave të tokës në Kosovë. Të gjitha mostrat e tokës janë analizuar duke përdorur FPXFS. Niveli i ndotjes për çdo parametër ka qenë bazë për përzgjedhjen e mostrave të dheut për kryerjen e analizave shtesë të detajuara kimike në kushte të laboratorëve të akredituar dhe certifikuar në përputhje me ISO / IEC dhe të gjitha studimet janë kryer sipas këtyre standardeve Metodologjia për ekzaminimin e parametrave të fertilitetit të tokës Përveç metaleve të rënda projekti ka përcaktuar gjithashtu edhe parametrat e fertilitetit të dhënë si më poshtë: Parametrat e përgjithshëm sikur përmbajtjet humusore psh. Karboni Total organik (TOC) dhe ph; Kemikatet inorganike si kripërat (fosfatet, nitratet, klori, sulfatet) psh. Përçueshmëria elektrike; Kemikatet organike si hidrokarburet e karburanteve, PAHs dhe AOXs. Një procedurë e provuar (që aplikon metodologjitë ISO/IEC) për analizat e parametrave të fertilitetit është që të mblidhen mostrat e shtresës së lartët ë tokës duke përdorur turjelën me dorë, sitën (< 2 mm), dhe pastaj përdorimi i procedurës analitike laboratorike. Bazuar në kapacitetet dhe përvojat e tyre ekzistuese projekti propozoj që të gjitha analizat të kryhen në IKB. Të gjitha mostrat e tokës ishin objekt i analizave laboratorike. Rezultatet ishin bazë për përzgjedhjen e mostrave të dheut për kryerjen e analizave kimike të detajuara shtesë në laboratorët e akredituara dhe certifikuara ISO të vendeve të BE Metodat analitike Metodat kryesore analitike të përdorura janë dhënë si më poshtë: 1. TOC- Dichromate Acid dhe llogaritja e C nga materja organike 2. ph -ph-meter (dhe: ujë proporcion 1:2.5) 3. Përçueshmëri elektrike (Matës i përçueshmërisë 1: N Metoda Kjedahl 5. P Fotometer spektrometer pas ekstraktimit me Al (proporcioni: 1:20 6. K AAS pas ekstraktimit me Al (proporcioni 1:20) 7. PAH (hidrokarburet policiklike aromatike) - GC/FID ose MS me Colum Rtx-5%, (metanol dhe dichloromethane) 8. AOX (Halopgjenet organike aborbuese): GC/FID ose MS 7 Metodologjia ishte përkufizuar në mbledhjen e dytë të KDP (ref: KDP(02) me datën 6 qershor 2013) dhe pas demonstrimit në IHMK për disa muaj, FPXFS u vërtetua plotësisht nga mbledhja e pestë e KDP (ref: KDP(05) e datës 20 qershor 2014). 16

17 Përparësitë dhe arsyetimi i metodologjive të propozuara janë si më poshtë: procedurat analitike në një mjedis të caktuar laboratorik me kushte standarde ofrojnë përparësi potenciale në krahasim me teknikat e matjes në terren/lëvizëse ku çdo ditë, nëse jo çdo orë ndryshimet mund të ndodhin; mostrat ishin përgatitur tashmë (të gjitha mostrat janë situr në < 2mm) dhe ruajtur në IHMK; saktësia dhe përpikëria analitike janë në pajtim me ISO/IEC dhe me metodologjitë ndërkombëtare; kufijtë e identifikimit janë mjaftë të lartë për të matur nivelet e ngritura të këtyre parametrave me një precizitet të lartë për të gjithë këta parametra ; përfshirja e IKB do jetë për intervenimet e ardhshme të ministrisë dhe përveç kësaj do jenë përfituese për vet institutin, posaçërisht për rritjen dhe përmirësimin e kapaciteteve të tyre. Në funksion të asaj si më sipër, projekti SNTB mori miratimin nga KDP të miratoj metodologjinë e propozuar për ekzaminimin e parametrave të fertilitetit të tokës të mostrave të dheut në IKB. Duhet gjithashtu të përsëritet se të gjitha analizat e kryera nga të dy IHMK dhe IKB-së janë kontrolluar rregullisht për saktësinë dhe përpikërinë me realizimin e analizave shtesë në laboratorët e akredituar dhe të certifikuar ISP/IEC të shteteve anëtare të BE-së MBLEDHJA DHE PËRGATITIJA E MOSTRËS Siç mund të shihet nga harta e mëposhtme, bazuar në parimet e përdorura për ekzaminim, pika të mostrës u përzgjodhën nga pikat specifike dhe koordinatat e matura. Pikat e përzgjedhjes së mostrës nga studimi it okës (shihni gjithashtu aneksin 4) 17

18 Ndonjëherë nuk ishte e mundur që të merren mostra të tokës nga vendndodhja e planifikuar, sepse, për shembull, mund të ishte në një rrugë, ose sipërfaqe të pyllëzuar, në mes të shkëmbinjve të mëdhenj, ndërtesa, fondacion ose shërbime për të varrosur, sipërfaqe ujore ose me vështirësi të qasjes. Në raste të tilla një plan emergjence është përgatitur paraprakisht. Veprimet e ndërmarra kanë qenë të ndryshme varësisht nga rrethanat. Përzgjedhësi i mostrës do të mund të lëvizte në një pikë të afërt ose ndjek rregullat e përcaktuara më parë për zgjedhjen e një vendi zëvendësues të afërt sipas kushteve si më poshtë: lehtësia e qasjes në mostrën e tokës; kushte të sigurta për marrjen e mostrës; toka duhet t i përket kategorisë së tokës së punueshme ose tokës së kullosave. Lokacioni alternativ i mostrës ishte sa më pranë të jetë e mundur ndaj origjinalit për të siguruar konsistencën maksimale të ekzaminimit hapësinor. Ishte në përgjegjësi të mbledhësit të mostrës për të gjetur vendin më të mirë të mundshëm alternativ të bazuar në trajnimin e ndjekur. Në të gjitha rastet kur një pikë e mostrës kishte për t'u zhvendosur, pika e re dhe arsyeja për zhvendosje është sqaruar qartë në raportin e mostrave, veçanërisht përshkrimet e reja të koordinatave (vlerat veriore dhe jugore). Në disa situata, vështirësitë e qasje në lokacion ishin të përkohshme. Në këto raste koha për marrjen e mostrave të dheut është shtyrë për shkak se prioritet ishte vendi dhe jo koha. Në çdo rast pozicioni i ri mostrave është dokumentuar me koordinon dhe kjo ishte pjesë e raportit të protokollit të detajuar për secilën pikë të zgjedhjes së mostrës (shih aneksin 2). Pas marrjes së mostrave, material i trashë organik (p.sh. mbetje të lashtave, rrënjët) janë hequr. Mostrat pastaj ishin vënë në qese plastike, të vulosura, të regjistruara me një numër unik identifikimi dhe pastaj janë transportuar në IHMK për tu ruajtur. Këtu mostrat janë tharë, situr dhe ndarë. Një pjesë e mostrës kishte për t'u analizuar me FPXFS. Një pjesë tjetër ruhej për analiza të mëvonshme kimike laboratorike. Një mostër ruhej edhe për arsyet e kontrollit të cilësisë nëse kjo do të ishte e nevojshme për projektin apo palët e treta në të ardhmen MENAXHIMI I KUALITETIT I tërë procesi është shqyrtuar thellësisht dhe me kujdes. Në veçanti, inspektimet janë bërë për të siguruar asnjë mostër të mos ndërrohet ose të përzihet gjatë përgatitjes së mostrës dhe se analizat kanë ndjekur procedurat e përkatëse. Përveç kësaj IHMK dhe IKB janë vizituar rregullisht dhe shumë analiza janë përsëritur duke përdorur mostrat origjinale dhe ato të ruajturat KALIBRIMI DHE VALIDIMI I TË DHËNAVE TË ANALIZUARA ME FPXFS Informata të përgjithshme Mostrat e përgatitura tokës u janë nënshtruar rrezeve X për 60 sekonda duke përdorur një sistem Bruker TRACER III-V + (FPXFS). Numërimet e para të dete korit janë përkthyer në masa sasiore të përafrimit me limitet e metaleve të rënda duke përdorur një lakore të kalibrimit me porosi të krijuar nga një seri e 50 mostrave LRM të analizuara nga jashtë nëpërmjet PQI-SRRA duke pasuar një tretje nitrike aqua-regia (3: 1, v / v, HCl te HNO3) në një bllok të ngrohjes prej grafiti. Kjo është kryer nga laboratori partner ISO / IEC i akredituar në Tuscia, Itali (shih aneksin 7 për të dhënat). Tretja Aqua-regia ka një normë gjetje e cila ndryshon 70-95% për metale të ndryshme të rënda në tokë për shkak të mbajtjes së secilit element në tretjen acidike rezistues ndaj aluminit-silikatit. Pavarësisht nga nënvlerësimet potenciale të elementit të përgjithshëm, tretje aqua regia siguron saktësinë e nevojshme për monitorimin mjedisor të metaleve të rënda në tokë. Përveç kësaj 10 mostra shtesë janë dërguar edhe në laboratorin e Tuscia për analizë ICP-AES por sidomos për vlefshmërinë e rezultateve. Lakoret lineare të kalibrimit për Hg, As dhe Pb janë treguar më poshtë së bashku me korrespondimet e tyre përkatëse dhe prerjet Y-. 18

19 ICP/AES Pb (mg/kg) ICP/AES As (mg/kg) ICP/AES Hg (mg/kg) Detyra 2: Studim i hollësishëm mbi ndotjen e tokës bujqësore në Kosovë Hg y = x R² = Hg Linear (Hg) Handheld XRF Hg (mg/kg) Arsenic Handheld XRF As (mg/kg) y = x R² = Arsenic Linear (Arsenic) Pb y = x R² = Pb Linear (Pb) Handheld XRF Pb (mg/kg) 19

20 Aneksi 9 paraqet disa nga grafikët kryesor që tregojnë marrëdhënien mes të dhënave të analizuara me FPXFS dhe ICP-AAS për qëllimet e kalibrimit dhe validimit. Për të testuar vlefshmërinë e kalibrimit dhe një vlerësim të gabimit, janë zgjedhur dy materiale referuese për hetim të mëtejshëm. Rreth 50 mostra individuale të tokës janë përgatitur nga vende të ndryshme që përfaqësojnë matricat e ndryshme të tokës dhe vlera të ndotjes së tokës. Për më tepër, riprodhimi i matjeve është i reflektuar në devijimin standard, në mes dhe brenda mostrave të dheut të njëjtit material referues. Kufizimi i përcaktimit të një metode (KPM), e llogaritur sipas Rousseau (2001), paraqet koncentrimin më të ulët të një elementi në një mostër specifike që në mënyrë të besueshme mund të përcaktoj sasinë nën një gamë të caktuar të kushteve analitike me një nivel besimi prej 95,4%. Ndërsa kjo nuk reflekton mbi saktësinë e një matje, megjithatë KPM ofron një vlerësim të pragut analitik për mostrat me përqëndrime të ngjashme të elementeve. Të dhënat nga projekti tregojnë se shumica nga lakoret kryesore të kalibrimit të elementeve të ndara në grafikët si më lartë kanë pjerrësi afër të qenit harmonike, y- prek afër zeros dhe pika e ngushtë e grumbulluar e të dhënave për vijën e kalibrimit. Këto vlera tregojnë një korrelacion shumë të qartë në mes të dhënave nga metodologjitë e FPXPFS dhe ICP-AAS. Andaj FPXFS është një metodë ekzaminimi që mund të përdoret me siguri me analiza konfirmuese duke përdorur teknika të tjera të tilla si flakë e spektrometrisë së absorbimit atomik (FLAA), furre grafit e spektrometrisë së absorbimit atomik (GFAA), plazme e çiftëzuar absorbuese spetrometria e rrezatimit atomik, (ICP-AES ), ose plazma e çiftëzuar induktive spketrometria masive, (ICP-MS) Pse nevojitet kalibrimi? Matrica kimike e tokave ndikon në rezultatet nga dallimet në përqendrimet e elementeve që ndërhyjnë. Këto efekte ndodhin ose si ndërhyrje spektrale (përputhjet e larta) ose si absorbim i rrezeve X dhe fenomene të përmirësimit. Të dy efektet janë të zakonshme në tokat e ndotura me metale të rënda. Si shembuj të fenomenit absorbues dhe përmirësuese; hekuri (Fe) ka tendencë për të absorbuar bakrin (Cu)me rrezet x, duke ulur intensitetin e Cu matur me detektor, ndërsa kromi (Cr) do të rritet në dëm të Fe sepse pragu i absorbimit të Cr është pak më e ulët në energji se pika më lartë fluoreshente e hekurit. Efektet mund të korrigjohen matematikisht përmes përdorimit të koeficienteve të parametrit bazë (PB). Efektet gjithashtu mund të kompensohen për përdorimin e standardeve të kalibrimit të vendeve specifike (SKVS) të cilat përmbajnë të gjitha elementet e pranishme në atë vend që mund të ndërhyjnë me njëri-tjetrin. Asnjë instrument nuk mundet të kompensojë plotësisht këtë interference. Është e rëndësishme për një operator të kuptoj këtë kufizim të FPXFS dhe të konsultohet me prodhuesit e saj për të vlerësuar opsionet për minimizimin e këtyre kufizimeve. Nëse SKVS janë përdorur për të kalibruar një FPXFS, mostrat e mbledhura duhet të jenë përfaqësues i vendit që studiohet. Përfaqësuesi i marrjes së mostrave të tokës siguron që një mostër ose grup i mostrave pasqyron me saktësi përqendrimet e ndotësve për të cilët jemi të shqetësuar në kohë dhe vend të caktuar. Rezultatet analitike të mostrave përfaqësuese reflektojnë ndryshimet në prezencën dhe shkallën e përqendrimit të ndotësve në atë vend. Variablat që ndikojnë në mostrën përfaqësuese përfshijnë ndryshimet në llojin e tokës, ndryshueshmërinë e përqendrimit të ndotësve, ndryshueshmërinë në përzgjedhjen dhe përgatitjen e mostrës dhe ndryshueshmërinë analitike të cilat duhet të minimizohen sa më shumë të jetë e mundur. Efektet fizike dhe kimike të tokës mund të korrigjohen duke përdorur SKVS të cilat janë analizuar me metodat e plazmës së çiftëzuar induktive (PQI) ose absorbimit atomik (AA). Megjithatë, një burim i madh i gabimit mund të paraqitet në qoftë se këto mostra nuk janë përfaqësuese të lokacionit ose nëse gabimi analitik është i madh. Një tjetër shqetësim është lloji i procedurës së tretjes i përdorur për të përgatitur mostra të tokës 20

21 për analizën e referencës. Metoda konfirmuese duhet të plotësojnë objektivat e kualitetit të dhënave të projektit specifik OKDHPS. Metodologjia e projektit SNTB është në pajtim të plotë me këto procedura ISO / IEC përshkruara më lartë në mënyrë që të ketë kalibrim optimal dhe validim të dhënave. Metodat e përdorura për FPXFS për të prodhuar të dhëna të përqendrimit është siç përshkruhet më sipër. Kjo përfshin të pasurit e një grupi fizik të mostrave përfaqësues të tokës për 'të qëlluar' që gjithashtu kanë të dhëna konfirmuese 'të kimisë së lagësht' (ICP-AES ose të tjera) që mund të përdoren për të ndërtuar kalibrimin e zakonshëm. Duhet gjithashtu të theksohet se tretja e plotë është e preferuar në krahasim tretjen e pjesshme LABORATORET E AKREDITURA TË KONTRAKTUARA ISO/IEC Për të kryer analizat kimike të detajuara janë kontraktuar laboratori Tuscia, Itali dhe laboratori KOVA, Slloveni nga projekti SNTB. Menaxhimi i cilësisë i të dyja laboratorëve është në përputhje me ISO / IEC 17025: 2005 dhe i krahasueshëm me laboratorët tjerë modern. Këto laboratorë ofruan për të shqyrtuar të dhënat e analizuara, për të siguruar të dhënat për kalibrim dhe vlefshmërinë e FPXFS dhe për të analizuar të ashtuquajturat mostra 'të dyshimta'. Përqendrimet janë përcaktuar duke përdorur ICP-AES me një konfigurim ndihmës shqyrtues (Optima 8000DV, Perkin Elmer) të pajisur me një Scottebulizer. Për çdo element kimik matjet janë kryer në gjatësi vale me ndërhyrje më të ulët dhe sinjalin më të lartë analitik në shkallën e mjedisit. Saktësia e matjes është vlerësuar duke përdorur 'gjurmë të shkrifët metalike rërë 3 materiale standarde' (CRM034 Luka). Një mostër bosh është matur së bashku me çdo grup të mostrave. Për të siguruar cilësinë dhe riprodhueshmerine e rezultateve, të gjitha tokat ishin të ndarë në dy mostra (kopje) dhe të tretura. Çdo lexim i të kopjuarve është kryer në dy kopje. Kështu, rezultatet përfundimtare janë mesatare prej katër vlerave (2 të replikuara x 2 lexime). Përveç kësaj, për të përjashtuar ndërhyrjen është përdorur 'Metoda e shtimit' për të gjitha elementet. E rëndësishme është gjithashtu se rezultatet janë prezantuar në tokë të freskët dhe peshë të tharë. Të dy laboratorët bënë analiza të përsëritura ku ata mendonin të jetë e dobishme dhe e përshtatshme (përqendrime të larta). Rezultatet paraqiten në Shtojcat 7 dhe ANALIZAT E KONTROLLIT HDE VIZITAT NË TERREN Për të minimizuar gabimet në mbledhjen e mostrave dhe analiza, janë bërë kontrollet të cilat përbëjnë veprimet si në vijim: vizita në vendin e ngjarjes në vendin e marrjes së mostrës për të kontrolluar nëse ekzistojnë burime të dukshme të ndotjes, sikur për shembull afër ndonjë ndërtese industriale; përsëritja e marrjes së mostrës në vendin e ngjarjes saktësisht në të njëjtin vend aty ku është marrë mostra e parë (duke përdorur GPS); përsëritja e përgatitjes së mostrës; analiza e përsëritur e mostrave të ruajtura të cilat ruhen nga IHMK dhe IKB. Mostrat e tokës (mostrat e ruajtura dhe përsëritja e marrjes së mostrave) janë analizuar në mënyrë të pavarur nga Laboratori KOVA. Rezultatet janë dhënë në Shtojcën 8. Marrja e mostrave është kontrolluar përmes krahasimit të rezultateve nga mostrat e ruajtura dhe marrjen e mostrave të përsëritura nga i njëjti vend. Nëse mostrat janë nga i njëjti vend dhe asnjë gabim nuk ka ndodhur gjatë marrjes së mostrës apo përgatitjes së mostrës, rezultatet e analizës duhet të jenë të krahasueshme. Krahasimi i rezultateve nga laboratorët Tuscia dhe nga KOVA Sllovenia, me ato të mostrave të kontrollit të analizuara nga FPXFS në IHMK dhe IKB tregon konformitet të plotë. Ka edhe dallime të kufizuara në pothuajse të gjitha parametrat individuale. Për shkak se shumica e këtyre parametrave përputhen brenda kufijve të pranueshëm, mund të konstatohet se rezultatet e analizave janë të pranueshme. 21

22 3.13. SISTEMI I INFORMATAVE GJEOGRAFIKE (SIGJ) Ekspertët ishin të kontraktuar për të përgatitur rreth 374 harta SIGJ interaktive të tokës 'klikoni dhe lexoni' me mbi koordinatat të pikave të mostrave të shënuara për 17 komunat sipas praktikave të ISO / IEC. Të dhënat e tokës janë 'të lidhura' për qasje të lehtë nga ana e vendimmarrësve. Këto janë të dhëna në formë elektronike të cilat mund të shihen nga palët e treta të interesit. Hartat SIGJ lejojnë dokumentim dhe interpretim të besueshëm të rezultateve të ekzaminimit, si dhe të dhënave të pjellorisë dhe analizave kimike. Bazë për të gjitha krahasimet është Lista e rishikuar e Kosovës (shih gjithashtu detyrën 1 (për të mbështetur MMPH dhe MBPZHR në përditësimin e kornizës ligjore që mbulon ndotjen e tokës) dhe detyra 3 (identifikimi i burimeve të ndotjes dhe propozimi për masat e zbutjes) raportet teknike. Hartat tjera më të rëndësishme SIGJ të krijuara dhënë në pjesën 4 dhe të gjitha hartat janë dorëzuar në formë elektronike në nën Hartat e përgatitura nga Projekti SNTB. 22

23 4. REZULTATET E STUDIMIT TË NDOTJES SË TOKËS BUJQËSORE Rezultatet e studimit të tokës bujqësore mund të ndahen në katër faza, domethënë Faza 1: Rezultatet e ekzaminimit të analizave (FPXFS) për të gjitha metalet e rënda në mostrat e mbledhura të tokës (2804 mostra të tokës; Faza 2: Analizat kimike për parametrat e fertilitetit së tokës; Faza 3: rezultatet për analiza komplekse organike: Faza 4: rezultatet nga analizat kimike të kulturave të përzgjedhura dhe ushqimeve FAZA 1: ANALIZAT E EKZAMINIMIT TË MATURA ME FPXFS Analizat kuantitative Analizat sasiore të një elementi duke përdorur FPXFS janë të bazuar mbi intensitetin dhe numërimet për njësi kohe të rrezeve-x karakteristike e atij elementi të zbuluara nga instrumenti. Ky është një funksion i numrit të atomeve të pranishëm në element. Prandaj, FPXFS llogarit për shumën absolute të atomeve të pranishëm në një zonë të matjes (në mg / cm²) që është referuar edhe si "zona e dendësisë'. Sa më e trashë një mostër në një matricë homogjene aq më i madh numri i atomeve dhe rrjedhimisht shkalla e matjes karakteristike për një atom të caktuar më e madhe. Llogaritjet e peshës në përqindje (wt%, ppm) nga teknikat laboratorike sigurojnë një raport relativ të një elementi të dëshiruar si një funksion i peshës totale të mostrës së analizuar me metodën e cila nuk është e ndikuar nga trashësia e materialeve. Duke përdorur FPXFS një total prej mostrave të dheut iu nënshtruan analizave për një spektër të parametrave të zgjedhur (Al, Cr, Mn, Fr, Co, Ni, Cu, Zn, Hg, Si, Pb, Mo, Cd, SE, Sr). Rezultatet përfaqësojnë përqendrimet në pika të veçanta të marrjes së mostrave të shpërndara mbi një zonë të madhe Analizat e metaleve të rënda Rreth 374 harta me pika janë paraqitur në formë elektronike nën Hartat e përgatitura nga projekti SNTB dhe mund të kontrollohen duke përdorur aplikacione standarde kompjuterike. Disa kanë qenë të riprodhuara më poshtë vetëm sa për informacion. Rezultatet më të rëndësishme janë diskutuar më poshtë Kromi (Cr) Kromi (Cr) është zbuluar në shumë mostra të dheut të shpërndara mbi pothuajse të gjithë tokën bujqësore. Në më shumë se 98% të mostrave përqendrimi ishte nën pragun e standardit të ndotjes së tokës (SNT) të vlerave të listës së rishikuar të Kosovës. Megjithatë, në raste të caktuara janë gjetur nivele të larta dhe nga vizitat në terren, mund të supozohet se ndotja është me origjinë tokësore. Në disa vende ndikimet antropogjenë gjithashtu mund të pritet që të luajnë një rol nga aktivitetet minerare dhe përpunuese. Shqetësimi për këtë element është i lidhur me aktivitetin industrial / minerar i cili zhvillohet në disa zona. Është sugjeruar që të zbatohet një program monitorimi i mjedisit për të siguruar mbrojtje adekuate për popullatën lokale në zonat specifike. Siç mund të shihet nga harta e mëposhtme, çdo kërcënim i ndotjes është lokalizuar. Përveç kësaj, pasojat për bujqësinë dhe fermerët lokalë duhet të merren parasysh. Në këtë kontekst këshillohet që minierat e kromit në rajon duhet të përmbushin standardet mjedisore të BE për të parandaluar ndotjen shtesë. Për më tepër, hetimet shtesë të detajuara dhe gjithëpërfshirëse janë të nevojshme për karakteristikat kryesore të tokës të shoqëruara me nivele të larta të kromit për të lejuar për një vlerësim më të detajuar të rrezikut që mund të kenë këto nivele të larta.. Kjo do të përfshinte ph, materie organike dhe llojin e tokës. Duhet gjithashtu të theksohet se kur këto të dhëna janë shtuar në softuerin kompjuterik për njohuritë e analizës 8 së rrezikut boshllëqet që lidhen me normë dhe llojin e metodës së ingjestionit ishin gjithashtu supreme për ndikimin e këtij elementi në shëndetin publik në këto përqendrime. 8 Vlerësimi i ekspozimit të tokës ndaj ndotjes (CLEA) i përdorur nga projekti nën detyrën (vlerësimi i zinxhirit ushqimor) 23

24 Nikeli (Ni) Përqendrimet e Nikelit janë të ngjashme me ato të vëzhguara për krom, edhe pse sasia dhe përhapja e tij është më e vogël. Edhe në ato raste ku ka përqendrime të larta të izoluara mund të supozohet njëjtë sikur me krom se shkaku i ndotjes së nikelit është me origjinë tokësore dhe se ajo është rritur përmes aktiviteteve antropomorfe të minierave dhe të përpunimit të mineraleve. Korrelacioni në mes të përqendrimeve të kromit dhe nikelit është e lartë dhe përqendrimet e ngritura të kromit ishin të lidhura edhe me përqendrimet e larta të nikelit. Kjo çon në përfundimin se kromi dhe nikeli janë nga të njëjtat burime. Rekomandohet të ndiqet ky korrelacion me një hetim më të hollësishëm sepse raporti i kromit dhe nikelit në mostra mund të sigurojë informata të dobishme shtesë spektroskopike. Kadmiumi (Cd) Kadmiumi është një metal i rëndë me një rrezik të lartë për shëndetin e njeriut nëse gëlltitet nëpërmjet konsumit të lashtave. Për më tepër, kjo është një helm për shumë bimë. Përqendrimi i tij në mostrat e dheut nuk tregoi nivele të larta në krahasim pragun me vlerave SKT pragut të rishikuar "Listës së rishikuar të Kosovës. Ka disa nivele të rritura të përqendrimeve të Cd por ato janë të vogla dhe në vende të caktuara specifike. Burimet e gjetura të koncentrimeve të rritura të gjetura përreth disa komunave si Drenas, Mitrovicë, Vushtri dhe Lepasoviq mund të jenë të lidhura me aktivitetet e mëhershme industriale dhe gjithashtu edhe me përdorimin e shtuar të fertilizuesve dhe pesticideve, ujitjes, shkarkimeve atmosferike dhe ndotja nga mbeturinat. Nevojiten hetime më të hollësishme për të lokalizuar burimet e anomalive. Megjithatë, bazuar në rezultatet mund të thuhet se vlerat e pragut të SKT të listës së rishikuar të Kosovës nuk tejkalohen përveç në zona specifike lokale. Gjithashtu e rëndësishme për analizat e rrezikut është se bio prania e kadmiumit në të lashta është drejtpërsëdrejti i lidhur me ph-në e tokës. Aplikimi i praktikave të mira bujqësore të thjeshta (PMM) sikur psh. Shtimi i gëlqeres së tokës, mund të minimizoj marrjen e këtij elementi në indet e bimëve (shihni gjithashtu detyrat 1, 3 dhe 4 të Raporteve teknike për propozime të zbutjes dhe përmirësimit të gjendjes). Plumbi (Pb) Të dhënat tregojnë se koncentrimet e plumbit në tokë bujqësore janë më të përhapura në zonat rreth rajoneve industriale dhe të minierave të Mitrovicës, Lepasoviqit, Fushë-Kosovës dhe Vushtrisë. Prania e këtij elementi përcjell praninë e elementeve tjerë si Cd, Cr, Zn dhe Ni. Ka disa nivele të larta për mostra si nr: 1283, 1298, 1305, 1324, 1334, 1348, 1349, 1377 dhe 1390 të cilat janë sipër pragut të vlerave SNT të "Listës së rishikuar të Kosovës'. Megjithatë, kur këto vende ishin të vizituar përsëri gjatë vizitave në terren për të zbuluar nëse ka pasur arsye të veçanta për këto përqendrime, u konstatua se kushtet e mjedisit të tilla si afër rrugëve kryesore, pranë minierave dhe aktivitete të tjera industriale ishin burimet e mundshme. Më e rëndësishmja është se vizitat në terren tregun se zona nuk ka qenë në përdorim për qëllime bujqësore, por ishte e papunuar dhe në disa pika e ndërtuar për zonat urbane. Përveç këtyre mostrave të përmendura më lart, shumica (rreth 98%) tregojnë të gjitha nivelet e përqendrimit kanë qenë brenda vlerave të pragut të SNT të Listës së rishikuar të Kosovës'. Është theksuar gjithashtu se vendet si Britania e Madhe nuk e konsiderojnë përqendrimin e plumbit në toka bujqësore të jetë një faktor rreziku për shëndetin publik për shkak të bio pranisë së tij të ulët dhe bio zmadhimit të ulët në të lashta. Megjithatë, sugjerohet që përqendrimet e plumbit duhet të monitorohen në pika ku përqendrimi i tij është mbi vlerat e SNT për të parandaluar ndotjen e vazhdueshme dhe rrezikun nga thithja e pluhurit nga grupet e cenueshme si fëmijët dhe të punëtorët e fermave. 24

25 25

26 26

27 27

28 28

29 Arseniku (As) Në përgjithësi përqendrimet e arsenikut janë nën SNT nga lista e rishikuar e Kosovës. Kishte vetëm 6 mostra ku vlerat ishin të ngritura por tokat nuk ishin përdorur për qëllime bujqësore. Bakri (Cu), Seleni (Se), Merkuri (Hg), Zinku (Zn), stronciumi (St), Molibdeni (Mo), Mangani (Mn), Kobalti (Co) dhe Hekuri (Fe) Në shumicën e rasteve të rënda nivelet e përqendrimit të metaleve të bakrit, kobaltit, selenit, merkurit dhe zinkut nuk i tejkalojnë SNT të Listës së rishikuar të Kosovës'. Aty ku janë gjetur nivele të larta në disa mostra të dheut atëherë këto janë diskutuar si më poshtë. Përmbajtja e bakrit është e ulët për të gjitha mostrat. Është theksuar gjithashtu se njësitë industriale të përfshira në nxjerrjen e bakrit dhe prodhimit të mineraleve janë jashtë zonave të prodhimit bujqësor. Zinku është një metal i rëndë që është gjetur në disa miniera në Kosovë dhe nxirret në operacionet e minierave komerciale të tilla si Belo Brdo, Zhutë, Prilna, Crnac, Stantërg, Artanë, Hajvali, Kishnicë dhe Badovc. Në aspektin tokësor ai është me plumb dhe ata shpesh janë të gërmuara në miniera së bashku. Shumica e rezervave të zinkut janë gjetur në rajonin e Mitrovicës. Përmbajtja e zinkut është gjithashtu e ulët dhe shumica e përqendrimeve në mostra të tokës janë nën vlerat e pragut të SNT të listës së rishikuar të Kosovës. Vetëm 8 mostra kanë paksa nivele të ngritura. Sikur mund të shihet nga hartat më poshtë, koncentrimet e selenit, merkurit, stronciumit, molibdenit, manganit, kobaltit dhe hekurit nuk i tejkalojnë vlerat e SNT të Listës së rishikuar të Kosovës. Në krahasim me bakrin, merkurin dhe selenin koncentrimi i stronciumit në disa lokacione i tejkalon vlerat e SNT të listës së rishikuar të Kosovës. Ky element është gjetur kryesisht në Drenas dhe Fushë-Kosovë. Arsyeja është kryesisht për shkak të aktiviteteve të antropomorfe të tilla si djegia e qymyrgurit dhe naftës. Stronciumi gjithashtu ndodhet zakonisht në natyrë, duke formuar rreth 0.034% të gjithë gurit vullkanik në formën e mineralit të sulfat celestite (SrSO4) dhe karbonati i strontianitit (SrCO3). Për shumicën e njerëzve, thithja e stronciumit do të jetë mesatare dhe gëlltitje e saj në përgjithësi nuk njihet të jetë një rrezik serioz për shëndetin e njeriut. Megjithatë, kromati i stronciumit konsiderohet rrezik edhe në sasi të vogla. Sa i përket molibdenit, aluminit, manganit dhe hekurit, edhe pse ata nuk konsiderohen si metale të rënda, përqendrimet e afërta të tyre nuk janë të larta dhe nuk i tejkalojnë vlerat e SNT të listës së rishikuar të Kosovës. Detajet e burimeve gjeogjenike dhe rreziqet e tyre të mundshme të shëndetit publik janë dhënë në detyrën 3 të raportit teknik FAZA 2: ANALIZA A PARAMETRAVE TË FERTILITETIT TË TOKËS Parametrat e përgjithshëm të pjellorisë së tokës janë matur sipas KR. Kjo përfshinte ph, përçueshmërinë elektrike (PE), materiet organike, karbonit organik, kapacitetin e këmbimit të kationeve (KKK), fosfatit, azotit, dhe kaliumit. Këto karakteristika e fertilitetit gjithashtu ndikojnë drejtpërdrejti në bio praninë dhe bio-zmadhimin e disa ndotësve të caktuar në tokë dhe të japë informacion që mund të përdoret për vlerësimet e bazuara në rrezik të zinxhirit të ushqimit / ushqimit të kafshëve (shih gjithashtu detyrën 4, vlerësim i zinxhirit ushqimor). Përbërja është e lidhur me përbërësit e caktuar fizik të tokës si plasticiteti, përshkueshmëria, lehtësia e lëvrimit, pjelloria, kapaciteti i mbajtjes së ujit dhe produktivitetit të përgjithshëm të tokës. Për shembull, për qëllime të ujitjes, përbërje të shkrifët dhe prej deltine, janë klasifikuar si toka me kapacitetit të lartë të mbajtjes së lagështisë, ndërsa ato me përbërje të shkrifët me rërë dhe ato me rërë kanë kapacitet të ulët. 29

30 Sipas të dhënave të hulumtimit, tokat me përbërje të lartë të rërës dhe përmbajtje të ulët argjilore kanë potenciale të larta të kullimit të ndotësve. Prania e karbonit organik (TOC) rrit kapacitetin e këmbimit kimik të tokës e cila ruan ushqyesit të tretur nga bimët. Kjo është një tregues i përmbajtjes së substancave humusore. Këto substanca janë në gjendje të absorbojnë ndotësit. Një nivel i lartë do të thotë një kapacitet i lartë që të ndal ndotësit, për shembull metalet e rënda. Përbërja organike e tokës (POT) gjithashtu përmirëson vlerat e tokave për qëllime bujqësore. Ajo furnizon me ushqyes thelbësor dhe ndikon në kapacitetin e tokës për të mbajtur ujë dhe absorbuar katione. Ajo gjithashtu funksionon si një burim i ushqimit për mikrobet e tokës dhe në këtë mënyrë ndihmon në përmirësimin dhe kontrollin e aktiviteteve të tyre. Përçueshmëria jep një tregues për ndotjen nga kimikatet që shkrihen në ujë (kripëra). Aplikimi i përqendrimeve të larta të plehrave joorganike dhe të ujërave të zeza në mënyrë tipike rezulton me përçueshmëri të lartë. Efekti i ph-së në praninë e metaleve të rënda në bimë është raportuar nga shumë studiues dhe është pranuar që kur ph-ja zvogëlohet, rritet tretshmëria e formave kimike të metaleve në tretjet e tokës. Andaj ata bëhen më lehtë të pranishëm tek bimët (Gray et al, 1998;. Salam dhe Helmke, 1998; Oliver et al, 1998, Singh et al, 1995;, Evans et a l 1995; Filius et al, 1998.; Mann dhe Ritchie, 1995). Andaj PH-ja është e rëndësishme për të vlerësuar lëvizshmërinë e ndotësve të përgjithshëm dhe metaleve të rënda në veçanti. Në ndikimin e acideve zakonisht rritet lëvizshmëria e metaleve të rënda nga ph 6,5 dhe më poshtë. Shiu acidik shfaq vlera të ulëta të ph, si dhe uji rrjedhës nga zonat me linjit që përmban sasi më të mëdha të squfurit. Zakonisht vlerat më të larta të ph vërehen në ujërat e zeza komunale. Evans (1989) shpjegoi se ph ka një efekt të madh në dinamikën metalike sepse ajo kontrollon absorbimin dhe fundërrimin të cilat janë mekanizmat kryesore për mbajtjen e metaleve në tokë. Tretshmëria metalike në tretje varet nga produkti tretës i fazës së ngurtë (precipitatit) që përmban metalin. Rezultatet e këtyre parametrave të përgjithshëm të fertilitetit të tokës mund të referohet nën Hartat e përgatitura në formë elektronike nga Projekti SNTB FAZA 3: ANALIZA E PARAMETRAVE TË NDOTËSVE ORGANIK Rreth 150 mostra të tokës ishin hetuar për PAHs, PCB, AOXs, pesticidet DDE, DDT, DDD, Aldrln dhe Endrln. Këto parametra janë zgjedhur për shkak të përvojave të mëparshme me ndotësit nga aktivitetet e minierave, vendndodhja e stacioneve të karburantit dhe praktikat bujqësore. Përzgjedhja e mostrave që do të analizohen ishte e bazuar edhe mbi këto ndikime nga aktivitetet antropogjene. Në përgjithësi, fermerët janë të interesuar në sigurimin e kushteve optimale për rritjen normale të bimëve. Për fat të keq, bujqësia organike është ende në fazë shumë fillestare në Kosovë, andaj ata gjithashtu aplikojnë plehra dhe pesticide për të rritur fitimet e tyre. Gjatë aplikimit të plehrave ka edhe disa kimikateve inorganike (kripërat) që përmbajnë azot dhe fosfor. Këto kripëra janë diskutuar në pjesën e mëparshme, sepse ato konsiderohen si kimikate inorganike. Pesticidet shpesh përmbajnë klorin e lidhur organik. Këto lloj të pesticideve janë zbuluar kryesisht me parametrin kumulues AOX (kompozimet organike të halogjenëve absorbuese). Të dhënat e hulumtimit tregojnë se ndikimi kryesor negativ vjen nga PAHs të cilat janë nga djegia e kompozimeve organike. Ka disa mënyra të ndryshme që këto kompozime mund të depozitohen në profilin e tokës dhe vërshimet dhe përdorimi i mbeturinave si pleh konsiderohen më të rëndësishme. Analiza për këta ndotës organik është kryer duke përdorur teknika 9 laboratorike analitike ISO për parametrat e mëposhtëm: 9 Psh. EPA 8081, EPA 8272, EPA 3550, EPA 3620 and EPA

31 PAHs; Naphthalene; 2-Methylnaphtalene; 1-Methylnaphtalene, Acenaphthylene, Fluorine, Phenanthrene, Anthracene, Fluoranthene, Pyrene, Benzo (a) anthracene, Chrysene, Benzo (b) fluoranthene, Benzo (k) fluoranthene, Benzo (a) pyrene,indeno (123-cd) pyrene, Dibenzo (a,h) anthracene and Benzo (g,h,i) perylene; Chloro-organic Pesticides OClP: alfa-hch, gama-hch, beta-hch, delta-hch, Heptahlor, Aldrin, Heptahlorepoxide, Endosulfan I, Dieldrin, p.p-dde, Endrin, Endosulfan II, p.p-ddd, Endrin aldehid, Endosulfon sulfat, p.p-ddt and Metoxyhlor; Polychlorinated biphenyl (PCB): PCB 18, PCB 31, PCB 28, PCB 52, PCB 44, PCB 101, PCB 149, PCB 118, PCB 153, PCB 138, PCB 180 and PCB 194. Rezultatet tregojnë se nuk ka ndotje të tokës bujqësore me ndotës organik. PAH-u total (mg/kg) është kryesisht midis dhe (mg/kg) i cili është nën listën e Kosovës të mëparshme (nga 2009) për MAV që është 0.6 mg/kg). E njëjta tendencë është për PCB dhe pesticidet ku shumica e niveleve të përqendrimit janë 'nën nivelet e detektimit. Aty ku përqendrimet janë hetuar ishin shumë më poshtë se MAV të dhëna në "Listën e mëparshme të Kosovës'. Për PCB ky ishte deri në 0,002 mg / kg të tokës dhe për pesticide jo më shumë se 0.01 mg / kg të tokës. Të dhënat tregojnë se tokat e analizuara kanë një kapacitet të ulët të pengojnë praninë e ndotësve të tillë kështu që mund të thuhet se ndotësit organik në tokat e studiuara nuk janë një faktor rreziku për shëndetin publik FAZA 4: ANALIZAT E USHQIMIT TË ZGJEDHUR DHE KULTURAVE TË USHQIMIT TË KAFSHEVE Thithja e metaleve të rënda nga njerëzit përmes ushqimit është raportuar gjerësisht nga institucione dhe agjenci të ndryshme në të gjithë botën. Për shkak të natyrës së tyre jo humbëse dhe persistive metalet e rënda akumulohen në organet vitale të gjithë organizmave. Megjithatë, tek njerëzit ato mund të kenë efekte negative tek veshkat, eshtrat dhe tek mëlçia dhe ato janë të lidhura me çrregullime të shumta të rënda shëndetësore. Metalet e caktuara shfaqin shenja specifike të helmueshmërisë së tyre dhe Pb, Si, Hg, Zn, Cu dhe Al kanë qenë gjithnjë të lidhura me çrregullime gastrointestinale, diarre, stomatit dhe tumore. Natyra e këtyre efekteve mund të jetë toksike (akute, kronike ose nën-kronike), neurotoxic, kancerogjene, mutagjene ose teratogjenike (Bashkimi Evropian, 2002). Perimet, drithërat dhe frutat janë komponentet kryesore të dietës së njeriut dhe janë në të vërtetë burimet e ushqyesve kryesor, karbohidratet dhe proteinat gjithashtu si dhe vitaminat, mineralet, antioksidantët dhe metabolistët. Andaj, marrja e këtyre metaleve të rënda (ose në sipërfaqe apo në inde) është një shqetësim serioz për shëndetin publik. Prodhimet bujqësore kanë një shumëllojshmëri të kapaciteteve për largimin dhe akumulimin e metaleve të rënda, varësisht nga speciet bimore. Perimet, veçanërisht varietetet me gjethe grumbullojnë sasi të larta të metaleve të rënda. Rrënjët dhe gjethet e bimëve barishtore mbajnë përqendrime më të larta të metaleve të rënda se sa kërcelli dhe frutat. Ka studime të kufizuara mbi përmbajtjen e metaleve të rënda në faza të ndryshme të rritjes së perimeve dhe shumice prej tyre janë fokusuar mbi pjesët e ngrënshme të perimeve. Si pjesë e detyrës 4 (vlerësimit të zinxhirit ushqimor), metalet e rënda kryesore (Cd, Cu, Pb, Zn, Ni, Hg, Si, Cr) janë analizuar nga të lashtat e kultivuara nga fermerët privat në 17 komuna. Në shumicën e rasteve, të lashtat ishin nga e njëjta tokë sikur e studimit, por janë analizuar gjithashtu edhe produktet e tregut. Rezultatet u përdorën për të bërë një analizë të përgjithshme për rrezikun për shëndetin publik. Në përgjithësi nuk janë zbuluar ndotës dhe kur të dhënat janë përdorur për vlerësimet e rrezikut të shëndetit publik, nuk janë treguar rreziqe. Mbledhja e bimëve Mostrat e kulturave bujqësore janë mbledhur në të gjitha 17 komunat, bazuar mbi një plan paraprak të hartuar nga projekti. Janë mbledhur të gjitha perimet e mëdha dhe të gjitha drithërat e rritur ose për konsum familjar ose shitje. Një zonë prej 5x5m² u shënua në mënyrë të rastësishme dhe janë mbledhur pjesët 31

32 ngrënshme e kulturave të perimeve/ drithërave të testuar duke përdorur një mistri dore për të gërmuar tokën rreth bimës. Pastaj ato u nxorën jashtë duke u siguruar që asnjë pjesë e rrënjës të mos humbet. Mostrat e bimëve më pas janë ruajtur në qese të veçanta të plastikës dhe të etiketuar duke përdorur një kod unik të regjistrimit të datës, kohës, lokacionin, pamjen e tokës dhe kushtet e motit. Përgatitja dhe ruajtja Mostrat janë larë në ujë të freskët të rrjedhshëm për të eliminuar pluhurin, papastërtinë, parazitët e mundshme apo larvat / vezët e tyre dhe pastaj përsëri janë larë me ujë jo ët jonizuar. Mostrat janë prerë pastaj në copa, janë tharë vendosur në një furrë elektrike në 65 C për 72-96h në varësi të madhësisë së mostrës. Mostrat e thata janë homogjenizuar pastaj duke përdorur një mulli qeramike i përdorur për analizën e metaleve. Mostrat finale janë mbajtur në kontejnerë të etiketuar të poliprilenit në temperaturën e ambientit para analizës. Tretja dhe përcaktimi Një (1) gram i lëndës së thatë u peshua në një gotë 50ml, pasuar me shtimin e 10ml përzierje të acideve analitike të klasës HNO 3: HCIO 4 në raportin 5: 1. Tretja ishte në 190 o C për 1.5h. Pas ftohjes, tretja është shtuar deri në një vëllim përfundimtar (30ml) me ujë të distiluar në një balonë volumetrike. Përqendrimet e metalit (Pb, Cd, Ni, Co, Cr, Si) janë përcaktuar duke përdorur një model të VARIAN AA2407 i spektometrit të absorbimit atomik (SAA). Analiza e çdo mostre është kryer tre herë për të marrë rezultatet e përfaqësimit dhe të dhënat e raportuara në µg/g (në materie të tharë). Analiza e kontrollit të kualitetit Të zbrazëtat janë përdorur edhe për korrigjimin e gabimeve të përgjithshme dhe burimeve të tjera të gabimit. Përveç kalibrimit para përdorimit, janë kryer kontrolle të cilësisë në instrumentin duke kontrolluar absorbimin pas çdo dhjetë mostra. Saktësia dhe përpikëria e analizës u sigurua nëpërmjet analizave të përsëritura të mostrave kundrejt materialit standard të referimit (SRM 1570) për të gjitha metalet e rënda. Rezultatet u gjetën brenda ± 2% të vlerës së certifikuar. U morën masa të kontrollit të kualitetit për të vlerësuar ndotjet e mundshme dhe besueshmërinë e të dhënave. Koeficientet e variacionit të analizës së përsëritur ishin të vendosur për saktësi dhe variacionet më poshtë se 10% janë konsideruar të sakta. Rezultatet Të dhënat e paraqitura në detyrën 4 të raportit teknik (vlerësimi i zinxhirit ushqimor). Rezultatet tregojnë se për të gjitha mostrat e bimëve përqendrimi i metaleve të rënda është nën kufirin e zbulimit të Aparaturës (AAS dhe MP-AES 4200), (Pb: 0,05, Cd: 0,01, Cr: 0,05, Ni: 0,05 dhe Si <0,1 ppm ). Interesante është se përqendrimi i metaleve në perime, fruta dhe kulturat e tjera ndryshon shumë nga një kulturë në tjetrën, dhe ka pasur edhe variacion ndërmjet vendeve të ndryshme të marrjes së mostrave për të njëjtat lloje kulturash. Për më tepër, nivelet e të gjitha metaleve të studiuara ishin më të ulëta se ato të rekomanduara nga Organizata e Ushqimit dhe Bujqësisë (FAO) dhe kufijtë e përbashkëta të OBSH/BE-s μg/g Cr; 0.3 μg/g Fe; 0.1 μg/g Pb; 0.1 μg/g Cu; 0.1 μg/g Zn; 0.1 μg/g Ni; 0.02 μg/g Cd dhe 0.3 μg/g Mn. 32

33 5. MBËSHTETJA TEKNIKE PËR GRUPIN PUNUES TË STUDIMIT TË TOKËS (GPST) Një tjetër aktivitet i rëndësishëm për detyrën 2 ishte që të sigurojë mbështetje ligjore dhe teknike për Grupin punues të studimit të Tokave (GPST) përkatësisht zyrtarët e lartë nga MMPH dhe MBPZHR si dhe studentë nga Universiteti i Prishtinës, dhe AUV. Mbështetja nga projekti ka përfshirë ndërtimin e kapaciteteve përmes disa takimeve dhe seminareve si dhe kurse trajnimi joformale dhe formale të kryera gjatë fazës së zbatimit të projektit. Më të rëndësishmet janë paraqitur si më poshtë: Tema Kohëzgjatja Pjesëmarrësit e punëtorisë/kursit të trajnimit formale Metoda e trajnimit Punëtori ajnim në punë Detyra 2: Studimi i hollësishëm mbi ndotjen e tokës bujqësore Shqyrtimi i legjislacionit përkatës të BE dhe standardeve ISO/IEC me ligjin ekzistues të Kosovës Trajnimi i ESMM në mbledhjen, përgatitjen dhe ruajtjen e mostrës sipas ISO/IEC 10381:2220 Trajnimi i ESMM në mbledhjen dhe ruajtjen e mostrës së ushqimit dhe ushqimit të kafshëve sipas ISO 7002:1986 adhe 2859:1999 Trajnimi në ISO/IEC 17025:2005 dhe procedurat e akreditimit ISO Trajnimi në përgatitjen dhe paraqitjen e të dhënave Trajnimi në spektroskopinë XRF dhe ISO 13196:2013/E Trajnimi për teknikat e kalibrimit dhe validimit duke përdorur spektroskopinë ICP/AES dhe XRF Trajnimi për analizat e ndotësve organik dhe vlerësimi i rezultateve 1 Ditë 10 Ditë 1 Ditë MBPZHR+MMPH IHMK +IKB MBPZHR+MMPH IHMK +IKB STUDENTËT, OJQ MBPZHR+MMPH IHMK +IKB * IHMK+IKB 1 MBPZHR+MMPH Ditë IHMK +IKB * MBPZHR+MMPH IHMK 5 MBPZHR+MMPH Ditë IHMK 10 Ditë N.B. Trajnimi në punë nënkupton periudhën e kohës së zbatimit të projektit * = trajnimet e vazhdueshme nga ekspertët t projektit IKB 33

34 6. DISKUTIMI I REZULTATEVE 6.1. ANALIZAT E NDOTJES SË TOKËS SË PUNËS Pikat kryesore janë si në vijim: 1. Analizat duke përdorur FPXFS është metoda e zgjedhur për zbulimin dhe matjen e shpërndarjes së elementeve dhe duhet të jetë pajisje e zgjedhur për monitorimin e ndotjes së tokës bujqësore në të ardhmen. Ajo mund të përdoret për pothuajse çdo lloj të mostrës pa hapa destruktiv para trajtimit. Për më tepër, edhe pse jo aq e ndjeshme sa teknikat e 'kimisë së lagësht' të tilla si ICP-AES, ajo ka disa përparësi duke përfshirë koston, shpejtësinë, lehtësinë e përdorimit dhe lëvizshmërinë. 2. Rezultatet e analizës së mostrës së tokës tregojnë se përqendrimet e metaleve të rënda (Zn, Cu, Cr, Ni, Cd, Pb, Hg, Zn, Cu, Si, dhe Ni) për 17 komunat janë brenda SNT të listës së rishikuar të Kosovës për shumicën dërrmuese të mostrave të dheut. Aty ku kishte nivele të larta (p.sh. të Cr, Ni, Pb dhe Cd), studimet në terren treguan se vendndodhja e mostrave të mbledhura ishin ose jo në një zonë bujqësore apo ajo përdoret për qëllime jo bujqësore dhe urbane 3. Megjithatë, ka pasur dallime hapësinore në përqendrimet e metaleve të rënda. Studime në terren kanë treguar se këto mund t ju atribuohen dallimeve të burimeve në pika dhe jo-pika. Këto dallime janë të lidhura me (i) nivelin e urbanizimit, (ii) aktivitetin industrial, (iii) përdorimin e inputeve bujqësore, (iv) hedhja e mbeturinave të ngurta komunale në tokë, (v) sezonale p.sh.ndikimi i sedimentimit nga përmbytjet e ujërave të zeza dhe kanalizimit në vende të veçanta gjatë dimrit dhe fillim të pranverës. 4. Në rastet e ndotjes së tokës nga metalet e rënda është e rëndësishme për të identifikuar bio-prania e tyre për të siguruar që toka është menaxhuar në mënyrë të tillë që të parandalojnë që format padisponueshme të bëhën të disponueshme. Mënyra më e zakonshme dhe më e thjeshtë për të identifikuar përbërjet e jonit në të cilat janë gjetur metalet e rënda në tokë është që të përdorin nxjerrjen vijuese në të cilin jonet e mbajtura lirshëm në tokë nxjerrën njëherë duke u pasuar nga ato lidhura më ngushtë. 5. Nuk ishte gjetur asnjë ndotje në ndonjë nga kulturat (perime, drithëra dhe fruta) e mostrave të marra nga 17 komunat as të metaleve të rënda (në veçanti Cr, Ni, Pb, Zn, dhe Si) as të ndotësve organik. Megjithatë rekomandohet që si pjesë e sistemit të menaxhimit të sigurisë së ushqimit (SMSU) që të gjitha ushqimet dhe ushqimet e kafshëve duhet të analizohen rregullisht dhe sistematikisht për të siguruar sigurinë publike dhe besimin në produktet bujqësore të prodhuara në Kosovë. 6. Fermerët dhe operatorët e biznesit të ushqimit Operatori (OBU) janë përgjegjës dhe të detyruar në bazë të ligjit për produktet bujqësore që ata shesin në treg dhe kjo ka nevojë të shpërndahet përmes fushatave të ndryshme të ndërgjegjësimit publik (shih edhe Raportin teknik detyra 4). Ata janë përgjegjës për monitorimin e tokës e tyre për parametrat e rëndësishme duke përfshirë ndotjen dhe fertilitetin. 7. Nuk kishte gjetje të ndotjes në ndonjë prej të lashtave (perime, drithëra dhe fruta) nga metalet e rënda (në veçanti Cr, Ni, Pb, Zn, dhe Si) e as nga ndotësit organik. Megjithatë rekomandohet që si pjesë e sistemit të menaxhimit të sigurisë së ushqimit (SMSU) të gjitha ushqimet dhe ushqimet e kafshëve duhet të analizohen në mënyrë sistematike për të garantuar sigurinë publike dhe besimin. Fermerët dhe operatoret e biznesit të ushqimit (FBO) janë përgjegjës dhe të detyruar për prodhimet që ata shesin në treg dhe kjo ka nevojë të përhapet përmes fushatave të ndryshme të ndërgjegjësimit publik (shih edhe detyra 4 e raportit teknik). 8. Analizat e parametrave të pjellorisë së tokës, veçanërisht vlerat e ph dhe të lëndës organike tregojnë vlerat normale të aciditetit të tokës (ph ) dhe një përmbajtje e lëndës organike që shkon nga e mesmja në të lartë. Vlerat e këtyre dy faktorëve janë konsideruar vendimtare, veçanërisht për lëvizshmëri të metaleve të rënda si faktor kryesor për analizën e rrezikut të zinxhirit ushqimor. 34

35 6.2. OPSIONET E MENAXHIMIT PËR NDOTJEN E TOKËS BUJQËSORE Pas diskutimit me grupet e ndryshme punues (GPS dhe GPL), mund të bëhen propozimet si në vijim: 9. Politikat dhe programet duhet të përshtaten në mënyrë që të merren parasysh kushtet lokale tokësore dhe praktikat bujqësore. Në këtë mënyrë mund të zhvillohen masat e duhura lokale për përmirësimin e marrjes së metaleve të rënda nga të lashtat për një grup të caktuar të kushteve. Këto masa duhet të monitorohen rregullisht për të marrë në konsideratë faktorë të tillë si akumulimin e metaleve të rënda në shtresën e punueshme gjatë kohës. 10. Për shkak se është zbuluar se ka ndotje të përhapura në toka bujqësore dhe nivele të ngritura, edhe kur ato janë gjetur kanë qenë të lokalizuara, atëherë nuk ka nevojë në këtë fazë të rekomandohen të aplikohen masa të rehabilitimit në shkallë të gjerë. Vendimi për (koston e lartë) të rehabilitimit të lokacionit varet nga përdorimi i tokës dhe kërkesës publike. Megjithatë, duhet të promovohen masa të thjeshta dhe me kosto-efektive të përmirësimit përmes 'praktikave të mira bujqësore' (PMB). Për shembull, për të parandaluar bio-prania e disa ndotësve të tilla si Cd mund të aplikohet gëlqerja për të rritur ph-në. 11. Deri më sot janë studiuar 17 komuna. Është rekomanduar për të vazhduar studimin e detajuar të tokës së mbetur bujqësore në 21 komunave tjera në Kosovë në mënyrë që të kemi një inventar të plotë të ndotjes së tokës. Kjo gjithashtu do të identifikojë burimet dhe rrugët e ndotjes dhe të përfshijë vlerësimin e rrezikut, si dhe masat lehtësuese dhe përmirësuese. 12. Bazuar në rezultatet e studimit mund të rekomandohen hapat si më poshtë për menaxhimin e qëndrueshëm dhe të shëndoshë mjedisor të tokës bujqësore në të ardhmen: për të përmirësuar menaxhimin e mbeturinave në tërë Kosovën, si dhe të fillojë ndërtimin e impianteve të trajtimit të ujërave të zeza për industrinë dhe familjet; për të kontrolluar dhe për të nxitur teknologjitë më të mira në dispozicion (TMD) për miniera dhe menaxhimin e ujërave të zeza, si dhe të kontrollimi i deponive për rrjedhje të mundshme; të kryejnë vëzhgime të tjera për të identifikuar dhe izoluar 'pikat e nxehta' dhe nëse është e nevojshme, të aplikojnë rehabilitime të përshtatshme duke përdorur TMD Si shënim final, këto rekomandime duhet të pasohen nga mbështetja për krijimin e një sistemi të përhershëm dhe të qëndrueshëm për monitorimin e tokës. Hollësitë janë dhënë në detyrat 3 dhe 4 raportet teknike. 35

36 ANEKSET Aneksi 1. Aneksi 2 Aneksi 3. Aneksi 4. Aneksi 5. Aneksi 6. Aneksi 7. Aneksi 8. Aneksi 9. Numri i mostrave të tokës të mbledhura dhe analizuara për secilën komunë Metodologjia e mbledhjes së mostrave për monitorimin e tokës bujqësore Manuali për procedurën e marrjes së mostrave Harta që pasqyron pikat e marrjes së mostrave Ekipi i specializuar i marrjes së mostrave (ESMM) Rezultatet e analizës së tokave nga universiteti Tuscia, Itali Rezultatet e analizës së tokës nga KOVA, Sllovenia Validimi i rezultateve Materiali referues i përdorur në raport 36

37 ANEKSI 1 NUMRI I MOSTRAVE TË TOKËS TË MBLEDHURA DHE ANALIZUARA NË SECILËN KOMUNË Nr. Komuna Mostra/ha B=Numri i përgjithshëm i mostrave për metale të rënda (dheu) Mostrat e analizuara për parametrat e fertilitetit (dheu) 1 Drenas Ferizaj F.Kosovë Gjilan Leposaviq Lipjan Malishevë Mitrovicë Novobërda Podujevë Prishtinë Prizren Rahovec Shtime Suharekë Vushtrri Zubin Potok Gjithsejtë

38 ANEKSI 2. METODOLOGJIA E MBLEDHJES SË MOSTRAVE PËR MONITORIMIN E TOKËS BUJQËSORE Hyrje Objektiva e përgjithshme e projektit është të mbështesë MMPH dhe MBPZHR në përmirësimin e sistemit të menaxhimit të tokës duke përfshirë ndihmën në krijimin e sistemit të përhershëm për monitorimin e ndotjes së tokës bujqësore. Qëllimi i këtij projekti është të mbështesë institucionet e qeveritare në kryerjen e studimit të ndotjes të tokës bujqësore dhe të mbështesë zbatimin e legjislacionit vendor në lidhje me mbrojtjen e tokës bujqësore dhe mjedisit. Arsyeja është se ndotësit në tokën bujqësore mund të merren nga prodhimet bujqësore dhe mund të hyjnë në zinxhirin ushqimor. Në kuadër të projektit SNTB, mostrat e dheut të tokave bujqësore janë studiuar për ndotësit që zakonisht priten të jenë në tokën bujqësore dhe ato që mund të jenë të pranishme për shkak të kushteve rajonale. Studimi do të udhëhiqet nga normat përkatëse të ISO, veçanërisht nga ISO dhe përbëhet nga ekzaminimi i identifikimeve dhe inventarizimi i burimeve të ndotjes në Kosovë, si pika burimeve si dhe ' jo pik, me një fokus të veçantë mbi metalet e rënda si kadmium, krom, nikel, plumb, zink dhe arsenik të rreth mostrave të dheut. Të gjitha këto mostra dheu do të jenë subjekt i testit të ekzaminimit duke përdorur testin XRF ose metodologji të mjeteve të testimit fushor. Intensiteti dhe niveli i ndotjes (mostrat e konsideruara si të 'dyshimta'), duke përfshirë edhe disa materie të veçanta kimike të tokës, do të jenë bazë për përzgjedhjen e mostrave të dheut për kryerjen e një analize të detajuar kimike nga një laborator i akredituar. Marrja e mostrës dhe ekzaminimi do të zbatohen nga personeli i ekipit të specializuar për marrjen e mostrave (ESMM). Marrja/nxjerrja e mostrave do të bazohet në udhëzuesin e marrjes së mostrave të tokës, Kosovë Marrja e mostrave të tokës Mbledhja e mostrës së tokës është bazuar në përshkrimin e udhëzuesit të mostrave të tokës, Kosovë Kjo është përgatitur në përputhje me kërkesat e standardit ISO : 2002, cilësia e mostrës së tokës Pjesa 1: Udhëzime mbi projektimin e programeve të marrjes së mostrave, ISO : 2002, cilësia e mostrës së tokës Pjesa 2: Udhëzime mbi teknikat e marrjes së mostrave dhe ISO : 2001, cilësia e mostrave të tokës Pjesa 3: Udhëzime mbi sigurinë. Për shkak se ky udhëzues ka aspektet teorike është e nevojshme për të demonstruar në praktikë me pjesëmarrje të anëtarëve të ekipit për marrjen e mostrave në një seminar trajnimi 3 ditor mbi marrjen e mostrave dhe përgatitjen e mostrës, i cili do të organizohet nga SNTB para fillimit të marrjes së mostrave. Bazuar në kriteret e përcaktuara në udhëzues për marrjen e mostrave të tokës si dhe bazuar në hartën paraprake të lokacioneve për tokë të mostrave, ekipi do të marr mostrat e tokës në pikat që janë planifikuar. Ka rreth mostra të tokës që do të merren në lokacionet brenda koordinatave të përcaktuara paraprakisht. Orari / Dinamika e marrjes së mostrave të tokës do të realizohet në bazë të një plani të përgatitur dhe miratuar nga Institucionet kontraktuese, si dhe planet javore dhe ditore. Një plan ditor për mbledhjen e mostrave me informata për secilën komunë, për anëtarët e ekipit, si dhe numri i mostrave së bashku me planin (hartat tematike) të përgatitura nga imazhet që do të shkarkohen nga Google Earth, do të përgatiten dhe të shpërndahen në ekip. Procedura për mbledhjen e mostrave do të jetë në përputhje / bashkëpunim me ekspertin e SIGJ në mënyrë që të krijojë një bazë të dhënash për të gjitha mostrat e tokës si dhe informacionin për to. Të dhënat e fituara nga protokollet e marrjes së mostrës janë përpunuar në Excel dhe nga të cilat do të përgatitet në një bazë e të dhënave. Kjo bazë e të dhënave përmban informacionet si më poshtë: numrin e mostrës, KI (kod identifikues), koordinatat e vendit ku do të merren mostrat, zona, lartësia mbidetare, metodat dhe pajisjet e përdorura për të marrë mostrat, si dhe informacione në lidhje me cilësitë e tokës dhe përdorimin e saj, informacion në lidhje me përdorimin e tokës. Sasia e mostrës tokës është jo më pak se 2 kg / mostër. Kjo është e paketuar në një qese polietileni ku identifikimi do të jetë me shkrim. Mostra do të përcillet me KI e cila duhet të përmbajë numrin e mostrës, KI, vendin dhe emrin e personit 38

39 që do të marrë mostrën. Mostrat janë transportuar më pas në laborator, janë identifikuar dhe verifikuar nëse përputhen të dhënat e etiketës me ato të protokollit, kontrollohet për ndonjë dëm në mostër dhe kontrollet e tjera të ngjashme. Plani i marrjes së mostrave Si objektiv i komponentit të ndotjes së tokës është që të kemi një pasqyrë të ndotjes së tokës në tokën bujqësore në Kosovë, është e nevojshme që të kemi mostra përfaqësuese që mbulojnë fusha të rëndësishme bujqësore. U vendos që një mostër/ 1km² (dmth. 1mostër / 100ha) duhet të merret nga 17 komunat e përzgjedhura. Në bazë të informatave të përgjithshme të marra nga AKMM (Raportet Mjedisore ), burimet kryesore të ndotjes së tokës janë nga minierat për qymyr (linjit) dhe mineraleve metalike minierave të përqendruara në krom, nikel, bakër, plumb, dhe zink, ujërat e ndotura (ujërat e zeza ) mbeturinat, përdorimi industrial i tokës dhe ndotja e tokave nga ujërat e lumenjve dhe sedimentet gjatë ngjarjeve vjetore të vërshimeve, që do thotë se një mostër statistikore do të mund të parandalohej. Në vend të kësaj, rrjeti mostrave u intensifikua (1 mostër / 0.5km2 (dmth. 1/50 ha) përgjatë lumenjve dhe rreth zonave të rëndësishme të minierave. Në të njëjtën kohë, rrjeti i mostrave ishte më i gjerë (1 mostër për 100 ha) në zonat pa këta faktorë të rëndësishëm të rrezikut. Shtrirja e studimit Shtrirja e hetimit rrjedh nga objektiva e projektit për hartimin dhe zbatimin e studimit të detajuar mbi ndotjen e tokës bujqësore në Kosovë. Ekzaminimi është menduar të jep një pasqyrë të parë të ndotjes së mundshme të tokës bujqësore për 17 komunat e përzgjedhura. Andaj, ekzaminimi këtu përfshin një zonë të gjerë të zonave të mundshme të ndotura. Megjithatë, ndotja e vogël e 'pikave të nxehta' zakonisht nuk do të 'kapet' në ekzaminim. Rezultatet e ndotjes së zonave të gjëra nga burime që vazhdimisht lëshojnë përqendrime relativisht të vogla të ndotësve që janë të shpërndarë gjerësisht gjatë një periudhe të gjatë, dhe në këtë mënyrë janë shtuar me kalimin e kohës. Këto janë zakonisht rezultat i një lirimi të koncentruar të ndotësve në një zonë të kufizuar për një periudhë të vogël të kohës. Zakonisht si burim i ndotjes së pikave të nxehta janë minierat e qymyrit (linjitit) dhe mineraleve metalike, shfrytëzimi industrial i tokës dhe ndotja e tokave nga ujërat e lumenjve dhe sedimentet gjatë ngjarjeve vjetore të vërshimeve apo rrjedhje nga instalimet fikse. Për shkak të numrit të dendur të mostrave, rezultatet e ekzaminimit japin rezultate të hollësishme mbi fusha specifike të zonave. Me fjalë të tjera: është i mundshëm përgjithësimi i rezultateve në mes të lokacioneve të mostrave dhe mund të nxirren konkluzionet për ndotjen e lokacioneve. Bazuar në parimin e ekzaminimit, pika e marrjes së mostrave janë zgjedhur me koordinata. Nëse një pikë e marrjes së mostrës nuk është e vendosur në tokën bujqësore por për shembull është në një rrugë, marrja e mostrave do të kryhet në ngastrën më të afërt të tokës bujqësore (në qendër). Pozicioni i ri i marrjes së mostrave do të dokumentohet me koordinata. Gjithashtu do të plotësohet një protokoll i detajuar i mostrave për çdo pikë të marrjes së mostrave (shih protokollin e marrjes së mostrave). Metodat e propozuara për ekzaminim Një test i ekzaminimit është propozuar të përdoret në vend të ngjarjes ose spektroskopia e ndërthurjes së rrezeve fluoreshente (FPXFS). Kjo metodë është e aplikueshme për në vendin e ngjarjes dhe analizës ndërthurëse të arsenikut (Si), bariumit (Ba), kadmiumit (Cd), kromit (Cr), kobaltit (Co), bakrit(cu), plumbit (Pb), merkurit (Hg), nikelit (Ni), selenit (se), zinkut (Zn), të cilat janë elementet kryesore të shqetësimit mjedisor. Në përgjithësi, elementet e numrave atomik 16 ose më të mëdhenj mund të zbulohen dhe të matet sasia nga FPXRF. Ndjeshmëria apo identifikimi i nivelit më të ulët varet nga disa faktorë, duke përfshirë analizën e interesit, llojin e detektorit të përdorur, lloji i burimit nxitës, fuqinë e burimit nxitës, numërimin sa herë përdoret për të rrezatuar mostrën, efektet e matricës fizike, efektet kimike të matricës dhe interferencat spektrale mes elementeve. Testet e ekzaminimit për përcaktimin e përqendrimeve kryesore në tokë janë kryer dhe do të realizohen duke përdorur FPXFS. Kjo metodë e ekzaminimit duhet të përdoret me analiza konfirmuese duke përdorur teknika të tjera (p.sh., spektroskopia e flakës së absorbimit atomik (SFAA) spektroskopia e absorbimit atomik të furrës grafit (AAFG), e spektroskopia e plazmës së çiftëzuar induktive të rrezatimit atomik (SPQIRRA) apo skektroskopia masive e plazmës së çiftëzuar induktive (SMPQI). Forca kryesore e metodës FPXFS është se kjo është një procedurë e shpejtë e ekzaminimit në terren. Kufijtë më të ulët të zbulimit janë zakonisht më lartë se niveli rregullues i karakteristikave të toksicitetit për shumicën e elementeve të analizuar të RCRA. Të gjitha mostrat e tokës janë subjekt i analizave XRF. Niveli i ndotjes së secilit parametër është i bazuar mbi përzgjedhjen e mostrave të dheut për kryerjen e analizave të hollësishme kimike në kushte laboratorike. Të gjitha studimet janë kryer sipas standardeve ISO. 39

40 Sipërfaqja dhe nën sipërfaqja (0-30 cm thellësi) të mostrave e tokës do të analizohen në terren ose në laborator duke përdorur një FPXFS të lidhur me një sistem GPS diferencial për përfshirjen në një bazë të dhënash SIGJ. Një ekspert i ekipit të projektit do të ndihmoj në punën në terren dhe përpunimin e të dhënave. Matjet e lëvizshme XRF do të ndjekin procedurat e Hürkamp et al., 2009, të përshkruara shkurtimisht këtu si mesatarja e pesë matjeve nominale (30s / matje) me procedurën e ri-kalibrimit, duke përfshirë një mostër bosh (mostër kuarci) dhe një test standard referues (NIST 2711) çdo 60 minuta. Marrja e mostrave do të kryhet në një rrjet të përcaktuar më parë përveç nëse janë identifikuar lexime jashtëzakonisht të larta ku në raste të tilla do të bëhet një zgjedhje më e detajuar e mostrave për të zbuluar shtrirjen hapësinore të ndotjes së pikës së nxehtë. Një pjesë e mostrës është përdorur për analizën e mëvonshme kimike të përmbajtjes së substancave humusore në tokë (TOC, kompozimet totale organike), përçueshmëri elektrike, ph, fosfati, nitrati, sulfati i klorit, materiet kimike organike të tilla si hidrokarburet e karburantit, hidrokarburet aromatike policiklike (PAH), halogjenët absorbuese organike (AOX). Këto analiza do të kryhen në kushte laboratorike. Një mostër do të ruhet për kontroll të cilësisë për të dhëna të mëvonshme. Analiza e hollësishme kimike e mostrave të dyshimta Mostrat e përzgjedhura tokës për një analizë të hollësishme do të bëhen nga një laborator i akredituar. Për analizimin e parametrave të caktuara, laboratori do të aplikojë metoda ISO / IEC. Siç është hënë në kushtet e referimit mostrat e përzgjedhura do të analizohen për parametrat e mëposhtëm inorganik dhe organik: përmbajtje të përgjithshme dhe të pranishme të metaleve të rënda dhe elementet potencialisht toksike, duke përfshirë por jo kufizuar në: Fe, UA, Si, B, Cd, Co, Cr, Cu, Hg, Mn, Mo, Ni, Pb, Se, Sr, Zn, herbicideve triazine dhe pesticideve organike të klorit. Përgatitja e mostrës Procedurat për përgatitjen e mostrës së tokës dhe analizave kimike është e bazuar në udhëzuesin për marrjen e mostrave të tokës, Kosova 2013, e cila përshkruan procedurat që do të përdoren për përgatitjen e tokës bazuar në kërkesat e standardeve ISO 11464: 2006, Kualiteti i para trajtimit të tokës të mostrave tokës për analizat kimike-fizike. Pas kontrollit të identifikimit dhe gjendjes së mostrës, mostrat janë pastruar nga mbeturinat si rrënjët, gurët apo çdo lloj tjetër të materialit të huaj, dhe pastaj janë tharë në temperaturë natyrale të dhomës. Ruajtja e mostrave të tokës do të bazohet në kërkesat e standardeve ISO : 2006, për mostra të thata, në një dhomë të veçantë e cila është e ndriçuar, ajrosur, një lagështi relative të ajrit në mes 40-50%, ndërsa temperatura e ajrit do të jetë midis o C. Menaxhimi i Cilësisë Rezultatet e fituara duhet të rishikohen. Në veçanti, kjo do të siguroj se nuk ka shkëmbim ose përzierje të mostrave gjatë përgatitjes së mostrës dhe se nuk janë bërë gabime gjatë vet analizës. Për të kontrolluar procesin e analizës dhe menaxhimin e cilësisë në laboratorin e kontraktorit, duhet të kryhen vizitat në terren në laborator nga ekspertë të projektit. Gjithashtu, analizat do të përsëriten duke përdorur mostra origjinale dhe mostra të ruajtura. Analizat e kontrollit Në përgjithësi, marrja e mostrave dhe analizimi ka një nivel të caktuar të gabimeve të mundshme. Për këtë arsye disa mostra të tokës që s'bien në sy do të përzgjidhen për analiza të kontrollit. Kjo analizë kontrolli përbëhet prej vizitave në vendin e ngjarjes në vednin e marrjes së mostrave për të kontrolluar nëse ekzistojnë burimet e dukshme të ndotjes (p.sh. objektit industrial), përsëritja e marrjes së mostrave në vend të ngjarjes saktësisht në të njëjtin vend (koordinatat) ku mostra e parë është marrë, duke përsëritur përgatitjen e mostrës, dhe analiza të përsëritura të mostrave të ruajtura nga laboratori. Këto mostra tokës janë analizuar nga një laborator tjetër i akredituar ISO / IEC që nuk lidhet me kontraktorin kryesor, i cili vetëm do të jetë i informuar se një analizë kontrolli është kryer në një tjetër laborator të akredituar. Sistemi informative gjeografik (SIGJ) Ekspertët e GIS do të analizojnë të gjitha të dhënat e fituara gjatë komponentit të ndotjes së tokës së SNTB në kontekst të saj gjeografik. Ky sistem do të lejojë dokumentim të besueshëm dhe interpretim të testeve të ekzaminimit si dhe të dhënat e analizës kimike. Baza për të gjitha krahasimet e të dhënave të analizave kimike të mostrave të tokës do të jetë "Lista e Kosovës'. Hartat janë të krijuara për qëllime të ndotjes së tokës, krahasim të parametrave, ndikimin e parametrave të përgjithshme në shpërndarje të ndotësve për çdo komunë. 40

41 Plani i mbledhjes së mostrës së tokës i pasuar me imazhe të google earth Data Viti Komuna: Ekipi I Ekipi II Ekipi III Ekipi IV Ekipi V Udhëheqës ekipi Udhëheqës ekipi Udhëheqës ekipi Udhëheqës ekipi Udhëheqës ekipi Teknik Teknik Teknik Teknik Teknik Numri i mostrave Numri i mostrave Numri i mostrave Numri i mostrave Numri i mostrave 41

42 Protokolli i mostrës Numri protokollit i mostrës Lokacioni Data e marrjes së mostrës Kodi identifikues (KI) i mostrës Vlera lindore Lartësia mbidetare e vlerës veriore (m): Nëse marrja e mostrës nuk është e mundshme në një vend specifik: Përmir Lokacioni: Vlera lindore Vlera veriore Arsyeja 1. Kushtet klimatike: thatë lagësht 2. Temperatura e ajrit 0 C 3. Lloji i tokës tokë e natyrshme e ekspozuar tokë e mbushur Tjera 4. Përdorimi it tokës Tokë e punueshme (shko në 5) Tokë me kullosa (shko në 6) pyll (shko në 6) 5. Menaxhimi i tokës Misër Rrush Grurë Kopsht Perime Kullosë Luledielli Tokë ugar Tjera 6. Lloji i mostrës : Mostër e përzier Mostër e vetme 7. Pajsije heqje Lopatë Turjelë 8. Thellësia e mostrës (cm) nën sipërfaqe të tokës 9. Ngjyra Pa ngjyrë Gri Vjollcë Gjelbër Kafe bardhë Zezë kaltër Verdhë Kuqe 10. Intensiteti i ngjyrës i i butë i mesëm i fortë 11. Aroma Silazh Mykur Tokësor Urinë Freskët Fekalje Sonstiger Neutral Aromatik Jauchig Fishy Ndotur Klor Vaj mineral Kimik/mjekësor Pikant Sulfid hidrogjen 12. Intensiteti i aromës I butë i mesëm i fortë 13. Kontejneri i mostrës: xham qelibar Numër 42

43 Xham i bardhë Numër 14. Shënime: Emri i mbledhësit të mostrës, Nënshkrimi 43

44 ANEKSI 3. MANUALI PËR PROCEDURËN E MARRJES SË MOSTRAVE 1. Hyrje Bujqësia në Kosovë është një nga sektorët kryesor të punësimit dhe zhvillimit ekonomik. Cilësia e tokës, veçanërisht fertiliteti i saj ka qenë gjithmonë një faktor i rëndësishëm për fermerët dhe ekspertët që kanë të bëjnë me tokën. Rritja e bimëve varet në mënyrë kritike nga ushqyesit që janë në tokë. Përveç ushqyesve toka mund të përmbaj materie kimike toksike, metale të rënda dhe materie organike dhe inorganike tjera të cilat janë të marra nga bimët dhe kafshët dhe kështu mund të hyjnë në zinxhirin ushqimor. Zonat bujqësore janë të ekspozuara ndaj ndikimeve të jashtme që grumbullojnë ngarkesa të mëdha ndotëse në fusha në baza vjetore. Për shembull, vërshimi sjell ndotës që shkrihen në ujë dhe sedimente me ndotës në fusha. Minierat e qymyrit dhe ato metalike ndotin tokën me ndotës organik dhe inorganik dhe veçanërisht me metale të rënda. Disa studime kanë treguar se ndotja e skajshme është e lidhur me metale të rënda në "pikat e nxehta" specifike. Prandaj, shfrytëzimi i arsyeshëm dhe ruajtja e tokave, mbrojtja e cilësisë së tyre ose pasurimi i nevojshëm, si dhe mbajtja e funksionalitetit të shumëfishtë janë në mesin e kushteve kryesore për zhvillimin e qëndrueshëm në Kosovë. Kjo është përgjegjësia më e rëndësishme e zakonshme e mbrojtjes bujqësore dhe mjedisore e cila kërkon vëmendje të veçantë dhe kolektive dhe përpjekje të harmonizuara në emër të shtetit, pronarëve të tokave, shfrytëzuesve të tokave dhe shoqërisë civile. Fokusi i projektit SNTB është të përgatis dhe zbatojë një studim të detajuar mbi gjendjen aktuale të ndotjes së tokës bujqësore në Kosovë dhe transmetimin / praninë e mundshme të metaleve të rënda në prodhimin bujqësor / blegtoral me origjinë nga zona. Me këtë informacion institucionet në fjalë do të jenë në gjendje të bëjnë hetime të mëtejshme dhe aprovojnë sipërfaqe për përdorimit të tokës me apo pa kufizim. Ndotjet mund të jenë mjaft të rënda për të tokat e punueshme dhe tokat e kullosave hiqen nga prodhimi i ushqimit. Procedura përfshin (i) marrjen e mostrave të tokave, (ii) kryerjen e testeve të ekzaminimit duke përdorur spektroskopinë e lëvizshme në vendin e ngjarjes me rreze-x fluoreshente (FPXFS) dhe (iii) zgjedhjen e mostrave për kryerjen e analizave kimike shtesë të detajuara në kushtet e laboratorit të akredituar dhe certifikuar në përputhje me ISO Përzgjedhja e lokacioneve të marrjes së mostrave Projekti ka përcaktuar se duhet të merren rreth mostra të tokes për të kryer analiza të ekzaminimit fillestar. Kjo do të thotë që çdo mostër përfaqëson një sipërfaqe prej rreth 0,7-1 km 2. Megjithatë, zonat e vërshimeve (tokat bujqësore që rregullisht përmbyten) duhet të merren parasysh gjithashtu. Figurat 1 dhe 2 tregojnë sheshet e rrjetit në të cilat do të merret mostra të cilat do të aplikohen në çdo komunë. Ky vend i saktë i marrjes së mostrave do të përcaktohet nga koordinatat Veri dhe lindje (WGS84 UTM), dhënë në figurën 3. Figura 1 44

45 Figura 2 Përzgjedhja e katrorëve të rrjetit të zgjedhjes së mostrave është i bazuar mbi hartat e datës Që nga ajo kohë, territori i Kosovës ka ndryshuar në shumë mënyra, me zgjerimin e qyteteve dhe fshatrave, si dhe shndërrimin e tokës bujqësore në të ndërtimit apo zonat industriale. Figura 3 Përcaktimi fillestar i katroreve të rrjetit të marrjes së mostrave që do të bëhet për çdo komunë do të bëhet pa të dhëna të detajuara - andaj ajo do të jetë arbitrare. Për këtë arsye nuk është e mundur të merret mostra në një vend të planifikuar për shkak të një sërë arsyesh (p.sh. prania e pemëve, shkëmbinj të mëdhenj, ndërtesa, themele apo shërbimet e varrezave, sipërfaqe të ujit, vështirësitë e qasjes). Në këto raste do të bëhet paraprakisht një plan emergjence për të trajtuar situata të tilla. Veprimet që duhet ë merren varen nga rrethanat. Për shkak të këtij fakti, marrësi i mostrës mund të injorojë pikën ose të ndjek rregullat e përcaktuara para për zgjedhjen e një vendi zëvendësues aty pranë i cili korrespondon me kushtet e mëposhtme: mundësimi i qasjes për marrjen e mostrës së tokës; kushte të sigurta për marrjen e mostrës; toka duhet t i përkas kategorisë së tokës së punueshme apo kullosave. Lokacioni alternativ për marrjen e mostrës duhet të jetë sa më pranë të jetë e mundur me vendin origjinal që të sigurohet qëndrueshmëria e mundshme maksimale hapësinore e ekzaminimit. Kjo varet nga marrësi i mostrës për të gjetur lokacionin më të mirë të mundshëm alternativ. Në të gjitha rastet kur një pikë e mostrave ka për tu zhvendosur, pika e re dhe arsyeja për zhvendosje duhet të tregohen qartë në raportin e mostrave, veçanërisht përshkrimi i koordinatave të reja (vlera të veriut dhe lindjes). Në disa raste, vështirësitë në qasje në lokacion mund të jenë të përkohshme. Në këtë rast koha për marrjen e mostrave të tokës duhet të shtyhet sepse prioritet është vendi dhe jo koha. 45

46 3. Pasqyra dhe harta e pikave të mbledhjes së mostrave Sipërfaqja e mostrave për 17 komuna është dhënë në hartën në aneksin Strategjia e marrjes së mostrave (informatat preliminare) Para se të hartohet ndonjë program për marrjen e mostrave është e rëndësishme që së pari të përcaktohen pasi ato janë faktorët kryesorë përcaktues. Përveç kësaj, është e nevojshme që të ketë disa informacionet paraprake si më poshtë: 4.1. Informatat paraprake të duhet të mblidhen a) Çfarë dimë tashmë? b) Çka mund të sigurohet lehtë? c) A ka burime historike (psh. Burimet e mëhershme të ndotjes) dhe kush duhet të kontaktohet? d) E drejta për të hyrë në tokën e synuar. A ka ndonjë problem ligjor? e) Çfarë lloj informatash duhet të mblidhen në vizitën e parë në vendin e ngjarjes? 4.2. Modelet e mostrave Shumica e përbërësve natyral të tokës dallojnë vazhdimisht në hapësirë dhe si rrjedhojë vlerat në vendet që janë afër së bashku janë më të ngjashme se sa ato më tej. Ato varen nga njëra tjetra në aspektin statistikor. Kjo përbërje, e njohur si varësia hapësinore është e mbuluar nga metodat e gjeo-statistike, që do të thotë se vlera e përbërjes së tokës në çdo vend është një funksion i pozicionit të saj. Modelet e mostrave janë të bazuara mbi vlerësimin e shpërndarjes së përbërësve të tokës (në shumicën e rasteve substancat kimike) në një zonë apo në një lloj të përbërjes së substancës. Për këtë qëllim, çdo mostër e vetme korrespondon me rrjetin e paracaktuar të mostrave. Nëse pozita e përcaktuar mostrës do të jetë jo adekuate, duhet të zgjidhet një vend alternativ adekuat me devijim të mundshëm minimal, megjithëse toka e punueshme apo kullota është e detyrueshme. Ky devijim duhet të lajmërohet në vendin e parashikuar të protokollit Pika e marrjes së mostrave Lokacionet e vendeve të marrjes së mostrave do të regjistrohen me një saktësi prej 10 m në fushë me anë të sistemit të pozicionimit global (GPS) që do të përdoren për vizita të kthimit në vendin e marrjes së mostrave. Lista e pikave të marrjes së mostrave përfshin informacionet si më poshtë: Numri i ID; Pozita e rrjetit; Koordinatat veri dhe lindje; Lokaliteti; Koordinatat e mostrave të marra Thellësia e mostrës Bazuar në objektivin e Projektit SNTB thellësia e mostrave korrespondon me horizont të zakonshëm redaktimi të 0-30 cm Sasia e mostrave Të paktën 2 kg e mostrës së tokës (duke përfshirë mostrën e referencës) duhet të merren për analiza kimike. Për mostrat me një fraksion të rëndësishëm> 2 mm kjo duhet të sitet jashtë në laborator e cila redukton sasinë për hetim. Në disa raste sugjerohet që të sitët mostra në vendin e ngjarjes dhe të vlerësohet masa e fraksionit të vrazhdë. Grupimet më të mëdha të tokës duhet të zvogëlohen përmes ekzaminimit Pajisjet dhe teknikat e marrjes së mostrave Përzgjedhja e pajisjeve të përshtatshme të marrjes së mostrave do të kryhet bazuar mbi ISO Përveç kësaj, zgjedhja e teknikës së mostrës varet nga saktësia e rezultateve të kërkuara, të cilat varen nga lloji i përqendrimit të komponentëve, procedurat e marrjes së mostrave dhe lloji i analizave. Pajisjet për marrjen e mostrave do të përzgjidhen me kujdes duke pasur parasysh materialet e ndryshme që mund të jenë të pranishme në terren dhe analizat që do të kryhen. Kujdes maksimal do ti kushtohet evitimit të ndotjes së kryqëzuar, humbjen e kompozimeve të paqëndrueshme, ndryshimin e përbërjes për shkak të ekspozimit të ajrit, si dhe ndryshime të tjera të cilat mund të ndodhin në mes marrjes së mostrave dhe testimin e mostrave. Secila teknikë e marrjes së mostrës së tokës zakonisht përbëhet prej dy hapave të ndarë: Marrja e qasjes në pikën e marrjes së mostrës (largimi i mbulesës ose dyllit, shpimi i vrimës për të arritur në thellësinë 46

47 e dëshiruar të mostrës); marrja e mostrës së tokës. Të dy hapat varen nga njëri tjetri dhe të dy duhet t i plotësojnë kërkesat e parimeve të marrjes së mostrave Lloji i mostrës Mostra e trazuar: mostra e marrë nga toka pa u përpjekur për të mbajtur strukturën e tokës. Kjo do të thotë se pjesëzat e tokës mblidhen të lira dhe mund të lëvizin në raport me njëra tjetrën. Merren pjesëzat e lira të tokës Pajisjet Këto përbëhen prej: Turjelë e tokës; Lopata ose mjete të ngjashme; shpatulla, lugë për transferimin e mostrës në enën e mostrës; kuti transportimi; kanistër uji pjesë rezervë; pajisjet duhet të pastrohen pas çdo marrje të mostrave për të ikur ndotjes së kryqëzuar në mostrat e ndryshme (p.sh. fshirja me peshqir një përdorimesh); të sigurohemi që duart të jenë të pastra para marrjes së mostrave; sita (2 mm); etiketat: data, ora, kodi ID, emir i ekipit të marrjes së mostrës Trajtimi i mostrave Mostrat e tokave dhe materialeve të ngjashme janë të rrezikuara të ndryshojnë në shkallë të ndryshme si pasojë e reagimeve fizike, kimike ose reaksioneve biologjike të cilat mund të zhvillohen në mes të kohës së marrjes së mostrave dhe analizave. Kjo është veçanërisht e vërtetë për tokat e ndotura me përbërësit e paqëndrueshëm. Për këtë arsye për mostrat për shembull me përqendrime të larta të hidrokarbureve të naftës dhe PAHs të cilat nuk i përkasin kompozimeve të paqëndrueshme, duhet kujdes shtesë kur trajtohet mostra; punë e pandërprerë gjatë mbushjes së enës së mostrës; përdorimi i kontejnerit 1000 ml të mostrës e bërë nga xhami i qelibartë; mbushja e kontejnerit deri në buzë; mbyll kapakun me shirit. 5. Procedurat e marrjes së mostrave të tokave (hapat) 1. Zgjidhni vendin. 2. Zgjidhni pikën qendrore. Personi përgjegjës për protokollin e mostrës fillon të mbushin formularin e protokollit: kodin e vendit 10 (psh. KO040 ), emrin e vendit, koordinatat GPS të pikës qendrore etj. (nëse është e mundshme përdorni shënues metalik për zhvendosje afatgjate të pikës qendrore). 3. Shënoni pikat për turjelë të dheut për përdorimin e lopatave ose mjeteve të ngjashme. 4. Pastrimi i sipërfaqes së tokës dhe shpimi i tokës deri në thellësinë e përcaktuar për të marrë mostrën (0-30 cm). 5. Mbani mend të futni në etiketë (fletë letër) me së paku: a. Kodin e vendit (psh. KO040 ); b. Emrin e vendit; c. Numrin e mostrës ( mostra 1, mostra 2,. ); d. Thellësia e mostrës. Etiketa vendoset brenda thesit plastik: nëse vendoset jashtë ajo mund të fshihet gjatë transportit apo ruajtjes 6. Përdorni së paku thesin e dytë plastik mbrojtës rreth thesit të parë. 7. Merrni fotografitë e vendit të tokës (duke përfshirë një shirit masë për të treguar thellësinë) dhe të rrethinës së vendit. Mos harroni të skiconi ngastrën duke përfshirë detaje të dukshme në terren (p.sh. ndotësit e mundshëm, distancën e rrugës, shtëpitë etj.). 10 Kodi i vendit është identifikues unik për gjithë projektin SNTB. Me këtë kod mostra e tokës do të identifikohet gjatë gjithë projektit. 47

48 6. Menaxhimi i mostrës në laborator (hapat e parë) 1. Përcaktoni peshën e lagësht të secilës mostër. 2. Leni të thahet mostra në temperaturën e ambientit SHMANGNI ndotjen nga ajri rrethues, pluhuri. 3. Sitni mostrën e tharë me sitë 2 mm. 4. Ruani dheun me fraksion të imët (< 2mm) në enë të errëta me shtypje gazi (për të shmangur ndotjen e prapme dhe fotolizën e ndotësve organik) në temperaturë dhome, mundësisht ftohtë. Shtoni etiketën e përshtatshme (kodin e vendit, numrin e mostrës, thellësinë e mostrës) BRENDA enës ruajtëse. Gjatë gjithë manipulimeve siguroni që mostra të mund të gjurmohet prapa me vendin. Përfshini: a. kodi i vendit (psh. KO040 sikur janë treguar në protokollin e marrjes së mostrave); b. numri i mostrës ; c. thellësia e mostrës. Shënim: etiketimi i drejtë i mostrës (treguesi i origjinës, thellësia, shih më sipër) është një nga masat më të rëndësishme të QA / QC. Mos harroni se etiketa mund të fshihet, zbehet, të hiqet etj. Çdo manipulim rrit rrezikun e humbjes së informacionit të nevojshëm për të ndjekur rezultatet analitike përsëri në vendin the thellësinë origjinale. 7. Udhëzimet e sigurisë Kjo pjesë nuk synon të adresojë rreziqet e përditshme që mund të lindin nga përdorimi i gjërave të tilla dhe instrumenteve të mprehta, pajisjet e gërmimit të tilla si piruni, as rreziqet e ngasjes deri në një vend të caktuar. Supozohet se rreziqet e tilla janë trajtuar në mënyrë të kënaqshme nga personeli që kryejnë hetimin dhe marrjen e mostrave. Në të gjitha aktivitetet e përditshme ka një element rreziku dhe ky rrezik rritet kur mjedisi është i panjohur. Edhe mostrat e një sipërfaqe bujqësore përfshin një rrezik në rritje për marrësin e mostrave, sepse natyra e tokës dhe rreziqet e mundshme nuk janë të njohura domosdoshmërisht për marrësin e mostrës. Kur ekzaminon një vend për ndotjen, rreziqet rriten, për shkak të pranisë së materieve kimike, kompozimeve dhe të faktorëve të cilët paraqesin rrezik për shëndetin e njeriut Rreziqet e përgjithshme Rreziqet në ferma mund të ekzistojnë në disa kategori. Shembujt janë nga makineria, kafshë, produkte kimike të depozituara, tanke nëntokësore të silazhit, hapësira magazinimi të llucës dhe magazinat e fermentimit Rreziqet që vinë nga materiet kimike Një gamë e gjerë e materieve kimike aplikohen në zonat bujqësore për arsye të ndryshme dhe metoda e aplikimit mund të ndryshojë në mënyrë të konsiderueshme. Materiet kimike të aplikuara përfshijnë: plehrat: amoniaku, gëlqerja, plehu i përzier, plehu mineral për shtimin e metaleve të rënda; pesticidet: insekticidet, herbicidet, fungicidet; ndotjet organike: një mori ndotësish, psh. dirty dozen (POP s). Varësisht nga aplikimi mund të rezultojë me akumulime/ përqendrime të mëdha. Shumica e rreziqeve vinë nga kemikatet organike Rreziqet si pasojë e shkaktarëve biologjik (bakteret, viruset) Ekziston rrezik nga infektime bakteriologjike dhe virusale nga ndonjë vend i marrjes së mostrës. Ato mund të jenë të lidhura me historinë dhe përdorimin e mëparshëm të atij vendi dhe rastet më të zakonshme janë: aplikimi në tokë i llumrave të ujërave të zeza dhe plehut të shpezëve mund të qoj në shtim të lartët ë baktereve; llumi i pa trajtuar mund të jetë kërcenim serioz për personelin; gjatë periudhës së aplikimit nuk duhet të hyhet në këtë fushë nëse paraqiten efektet e aerosolit; prania e fekaleve të kafshëve dhe glasat e shpezëve mund të paraqesin rrezik; rreziqet tjera të agjentëve infektues nga kafshët nëse janë groposur cofëtinat e kafshëve Rreziqet si rrjedhojë e topografisë Rreziqet si pasojë e karakteristikave fizike anë pjesë e jetës së përditshme normale. Megjithatë, për ekzaminuesit e terrenit dhe personelin e marrjes së mostrave trajtimi i një fushe të panjohur për ta, këto karakteristika të njëjta fizike mund të paraqesin rreziqe reale të papritura. Si në vijim po japim rreziqet më serioze si rrjedhojë e topografisë: gungat në tokë paraqesin rreziqe; 48

49 fushat të posa lëruara; vrimat e shkaktuara nga kafshët; shtesat e padukshme të tokës Rreziqet nga makineria Faktikisht çdo makineri mund të jetë e rrezikshme nëse nuk manovrohet me kujdes dhe duke marrë parasysh udhëzimet e prodhuesit dhe rregullat e sigurisë. Marrja e mostrës për projektin SNTB do të bëhet në shumicën e rasteve duke përdorur turjelat apo lopatat e dorës për gërmim deri në 300mm thellësi që i bëjnë këto lloj rreziqesh të parëndësishme Politikat e sigurisë Çdo organizatë e përfshirë në ekzaminimin fushor dhe në marrjen e mostrave duhet ë kenë politikat e sigurisë të cilat përcaktojnë kërkesat për punë të sigurte. Zbatimi i këtyre politikave duhet të jetë pjesë e kushteve të punësimit të gjithë personelit. Këto politika do të përfshijnë: Trajnimi i personelit; Përcaktimi i përgjegjësive; Ndalim i obligueshëm i pirjes së duhanit, ngrënies apo pirjes gjatë procedurës së marrjes së mostrës; Sigurimi i pajisjeve të ndihmës së parë; Mbajtje e saktë e të dhënave dhe raportim i incidenteve Siguria në tokën bujqësore Duhet të vishen çizme të sigurisë dhe me doreza dhe një uniformë të përshtatshme. Çdo organizatë e përfshirë në ekzaminimet në terren dhe në marrjen e mostrave duhet të sigurojë për çdo mostër: çizme të sigurisë; dorëza; uniforma apo rroba pune të përshtatshme; hyrja me kujdes në arat e porsalëruara me vegjetacion të lartë ku kafshët mund të jenë të pranishme; larja e duarve pas marrjes së mostrës (nëse është e nevojshme dezinfektoni). 49

50 ANEKSI 4. HARTA QË TREGON PASQYRËN E PIKAVE TË MARRJES SË MOSTRAVE 50

51 ANEKSI 5. EKIPI I SPECIALIZUAR PËR MBLEDHJEN E MOSTRAVE (ESMM) Nr: Komuna Gjithsejtë numri i mostrave të planifikuara Emri 1 Ferizaj 155 Të gjithë 2 Drenas Labinot Krasniqi Shpetim Krasniqi Shemsi Shala Veton Veselaj Pozita Msc (Fakulteti i kimisë) Msc (Fakulteti i bujqësisë) Msc (Fakulteti i bujqësisë) Diplomuar (Fakulteti teknik) F. Kosovë 76 Blerim Gruda Msc (Fakulteti i bujqësisë) Gjilan 114 Burim Ahmeti Msc (Fakulteti i bujqësisë) 4 Lipjan Podujevë Prishtinë Prizren Ardian Shala Bashkim Shala Blerim Krasniqi Driton Shala Erjon Kryziu Ibrahim Krasniqi Burim Gashi Ilir Hodolli Pajtim Hodolli Sali Gashi Alban Shala Ragip Shala Visar Veselaj Qendrim Veselaj Fatmir Salihu Valon Zymeri Valerin Tunaj Lush Tunaj Diplomuar (Fakulteti i gjeologjisë) Diplomuar (Fakulteti i bujqësisë) Msc (Fakulteti i biologjisë) Msc (Fakulteti i kimisë) Diplomuar (Fakulteti i kimisë) Diplomuar (Fakulteti juridik) Msc (Fakulteti i gjeografisë) Msc (Fakulteti i gjeografisë)) Msc (Fakulteti i gjeografisë)) Diplomuar (Fakulteti i bujqësisë) Msc (Fakulteti i kimisë) Diplomuar (Fakulteti teknik) Msc (Fakulteti i bujqesisë) Diplomuar (Fakulteti teknik) Msc (Fakulteti i kimise) Diplomuar ekonomik) Diplomuar ekonomik) (Fakulteti (Fakulteti Msc (Fakulteti i gjeografisë) Rahovec 164 Haxhi Zekaj Msc (Fakulteti i biologjisë) Shtime 53 Gazmend Bimbashi Rrezart Fandaj Msc (Fakulteti i gjeologjisë) Diplomuar (Fakulteti teknik) Udhëheqësit e grupeve Të gjithë udhëheqësit e grupeve Informata kontaktue se Shkumbin Shala Letafete Latifi Mentor Shala Ismet Kastrati Letafete Latifi Bardh Begolli Shkumbin Shala

52 9 Suharekë Vushtrri Shkelzim Ukaj Durim Ukaj Musli Kozhani Ali Hajrizi Mentor Hajrizi Mentor Veselaj Perparim Gruda Qendrim Sahiti Msc (Fakulteti i bujqësisë) Diplomuar (Fakulteti i bujqësisë)) Msc (Fakulteti i Biologjisë) Msc (Fakulteti i bujqësisë)) Msc (Fakulteti i bujqësisë) Msc (Fakulteti i kimisë) Msc (Fakultetit i bujqësisë) Diplomuar (Fakulteti teknik) Malishevë 158 Ekrem Dobra Msc (Fakulteti i kimisë) Novobërdë 51 Gentrit Bytyqi Msc (Fakulteti i bujqësisë) 12 Mitrovicë Zubin Patok Leposaviq 243 Istref Bytyqi Blerim Gruda Mentor Veselaj Haxhi Zeka Milan Savic Draco Kosanin Branko Kosanin Sasha Ivkovic Perparim Gashi Ferat Krasniqi Gjithsejtë Diplomuar (Fakulteti i bujqësisë) Msc (Fakulteti i bujqësisë) Msc (Fakulteti i kimisë) Msc (Fakulteti i biologjisë) Fermer(Shoqata e fermerëve) Fermer (Shoqata e fermerëve) Fermer (Shoqata e fermerëve) Fermer (Shoqata e fermerëve) SIGJ-Ekpert SIGJ-Ekpert Bardh Begolli Ismet Kastrati Mentor Shala Mentor Shala Sasha Gvozdic Sasha Gvozdic

53 ANEKSI 6. REZULTATE E ANALIZËS SË TOKËS NGA UNIVERSITETI TUSCIA, ITALI Këto rezultate janë analizuar duke përdorur ICP-AES dhe të zbatuara nga laboratorët e akredituar në ISO/IEC në Tuscia, Itali. Të dhënat janë shumë të mëdha që të përfshihen në këtë raport teknik dha janë në dispozicion në formë elektronike me kërkesë tek ZBE në Kosovë dhe MMPH. Vetëm faqja e parë është treguar këtu për referim. 53

54 ANEKSI 7. REZULTATET E ANALIZËS SË TOKËS NGA KOVA, SLLOVENI Këto rezultate janë analizuar duke përdorur ICP-AES dhe janë zbatuar nga laboratori i akredituar ISO/IEC në KPVA, Slloveni. Të dhënat janë shumë të mëdha që të përfshihen në këtë raport teknik dha janë në dispozicion në formë elektronike me kërkesë tek ZBE në Kosovë dhe MMPH. 54

55 55

56 56

57 57

58 58