3AnA EH 6A/\KAH. PEAOBEH EKOHOMCKH H31BEWTAJ..

Transcription

1 3AnA EH 6A/\KAH. PEAOBEH EKOHOMCKH H31BEWTAJ..

2 Во фокусот на РЕИ 11 за западниот Балкан Економиите на регионот на западниот Балкан растеа побрзо во 2016 година во споредба со 2015 година: зајакнувањето на растот во Србија и Албанија, како и постојаниот раст во Босна и Херцеговина, го надомести послабото ширење во Црна Гора и Република Македонија и малото забавување на растот во Косово. Побрзиот економски раст создаде повеќе работни места: сите земји во западниот Балкан, освен Црна Гора ја намалија невработеноста. Бројот на новите работните места во Србија во 2016 година порасна за 7,2 проценти. Надворешниот дефицит се намали во Србија благодарејќи на спроведените реформи поволни за приватниот сектор што го поттикнаа извозот. За разлика од тоа, надворешните дефицити се зголемија во Црна Гора и Албанија. Таму големите инфраструктурни проекти го поддржаа растот, меѓутоа соодветното проширување на увозот на капитални добра заедно со ниските цени на берзанските стоки доведоа до влошување на надворешната рамнотежа. Јавниот долг се стабилизираше во Србија и Албанија, земји кои и понатаму спроведуваат фискална консолидација. Во другите земји, придобивките од силните зголемувања на приходите во 2016 година беа делумно намалени поради дискреционите зголемувања на тековните трошења. Поконкретно, поголемите трошења ја загрозуваат фискалната состојба во некои земји, особено Црна Гора. Среднорочните економски изгледи на западниот Балкан се позитивни, но сепак се зависни од негативните надворешни и домашни (вклучувајќи ги и политичките)ризици. За одржување и поддршка на растот, потребна е постојана заложба за остварување на пониски фискални неурамнотежености, како и храбро спроведување на структурните реформи. ii

3 Западен Балкан Редовен економски извештај бр. 11 Побрз раст, повеќе работни места Пролет 2017 година iii

4 Признанија Со овој Редовен економски извештај (РЕИ) се опфатени економскиот развој, перспективите и економските политики во шест земји од Југоисточна Европа во западниот Балкан: Албанија, Босна и Херцеговина, Косово, Македонија, Црна Гора и Србија. РЕИ за западниот Балкан е наследник на РЕИ за југоисточна Европа (ЈИЕ). Овој извештај два пати годишно го подготвуваат економистите од Светска банка кои работат во земјите на западниот Балкан. Авторите се Екатерина Вострокнутова и Марко Хернандез, водачите на тимот, Агим Демукај, Дејвид Мајкл Голд, Сандра Хливњак, Џоана Јегер, Алена Кантарович, Едит Кикони, Сања Маџаревиќ Шујстер, Шон Лонтроп, Дарјан Милутиновиќ, Оласупо Олуси, Лазар Шестовиќ, Хилда Шијаку, Бојан Шимбов, Мишел Тејада и Џевдет Џегдаш Унал. Ен Грот помогна во однос на уредувањето, а Бади Вирзамо и Артем Колешников помогнаа во однос на дизајнирањето на овој извештај. Валентина Мартиновиќ, Нејме Котере, Пеги Јил, Самра Бајрамовиќ, Ивана Бојиќ, Енкелејда Карај, Хермина Вуковиќ Тасиќ, Јасминка Шопова, Боба Вукослајовиќ, Драгана Веразиќ и Мисмејк Галатис му помогнаа на тимот. Дистрибуцијата на извештајот и надворешните односи и односите со медиумите ги води тимот за надворешни комуникации во состав: Лундрим Алиу, Анита Божиновска, Пол А. Клер, Ана Ѓокутај, Јасмина Хаџиќ, Елена Карабан, Артем Колешников, Весна Костиќ, Џон Македон, Мирјана Поповиќ, и Сања Таниќ. Тимот им се заблагодарува на Елен Голдстин (директор за земјата, западен Балкан), Џон Панцер (директор на одделението за глобални пракси за макроекономија и фискално управување), Галина А. Винселет (раководител за пракси при одделението за глобални пракси за макроекономија и фискално управување) и на тимот за управување за западен Балкан за нивните насоки при изготвувањето на овој извештај. Тимот им се заблагодарува на централните банки и министерствата за финансии на земјите од западен Балкан за нивните коментари на претходните нацрти на овој извештај. Овој РЕИ за западен Балкан, како и претходните изданија на РЕИ може да се најдат на: iv

5 Стандардна забелешка Овој извештај е производ на вработените во Меѓународната банка за обнова и развој/ Светска банка. Наодите, толкувањата и заклучоците изразени во овој труд не секогаш ги отсликуваат гледиштата на извршните директори на Светска банка односно на владите кои ги претставуваат. Светска банка не гарантира за точноста на податоците презентирани во овој извештај. Границите, боите, назначувањата и другите информации прикажани на картите во овој труд не имплицираат заклучок во име на Светска банка во однос на правниот статус на било која територија или одобрување или прифаќање на тие граници. Изјава за авторските права Материјалот во оваа публикација е предмет на авторско право. Умножувањето или пренесувањето на делови или на целокупниот труд без одобрение може да претставува прекршување на закон. Меѓународната банка за обнова и развој / Светска банка го охрабрува ширењето на овој труд и вообичаено веднаш ќе даде дозвола за репродуцирање делови од овој труд. За дозвола за фотокопирање или препечатување на делови од овој извештај, ве молиме да испратите барање со целосни информации до Copyright Clearance Center, Inc., 222 Rosewood Drive, Danvers, MA 01923, USA, телефон , факс , Сите други барања за права и лиценци, вклучувајќи ги и субсидијарните права треба да се испратат до канцеларијата на издавачот, The World Bank, 1818 H Street NW, Washington, DC 20433, USA, факс , електронска пошта: pubrights@worldbank.org. v

6 Содржина 1. Преглед 1 2. Раст со различна динамика во земјите од западниот Балкан 4 3. Повеќе работни места и ниските цени придонесуваат за намалување на сиромаштијата 6 4. Реформите придонесоа за зголемување на извозот 8 5. Патеките на фискалните политики се разидуваат Подобриот квалитет на средствата помага да се придвижи растот на кредитирањето Одржувањето на реформскиот момент е неопходно Во фокусот: Фискалните правила во Западен Балкан 25 Белешки за земјите Албанија 33 Босна и Херцеговина 39 Косово 45 Македонија 50 Црна Гора 57 Србија 63 Список на слики Слика 2.1. Иако растот во регионот беше импресивен, сепак се забележуваат разлики помеѓу земјите 4 Слика 2.2. Придонесот на инвестициите кон растот е на умерено ниво во 2016 година 5 Слика 3.1. Зголемувањето на вработеноста е различно во различни земји 7 Слика 3.2. Невработеноста и понатаму е генерално висока 7 Слика 4.1: Додека Србија и Босна и Херцеговина ги намалија своите надворешни дефицити, неурамнотеженоста кај нивните соседи се прошири 8 Слика 4.2: главно како резултат на трговските дефицити 8 Слика 4.3: Додека СДИ малку се намалија од особено успешната 2015 година 9 Слика 4.4: приливите на СДИ опаднаа во Црна Гора, но останаа умерени во остатокот од регионот 9 Слика 5.1. Слика 5.2. Фискалниот дефицит на Црна Гора и понатаму е висок, додека пак постојаната консолидација доведе до намалување на фискалните дефицити во Албанија и Србија 10 Во најголем дел од земјите, зголемувањето на приходите и намалувањето на трошењата придонесоа за намалувањето на фискалните дефицити 10 vi

7 Слика 5.3. Недоволното остварување на капиталните буџети доведе до пониски расходи 12 Слика 5.4. но трошењето на плати во јавниот сектор и социјалните програми и понатаму е високо. 12 Слика 5.5. Односите помеѓу јавниот долг и БДП започнаа да се стабилизираат во Србија, Албанија и Босна и Херцеговина 14 Слика 5.6: а надворешниот ЈЈГ долг се намали во земји кои спроведуваат фискална консолидација 14 Слика 5.7. Србија забележува пониски распони од своите соседи со слични кредитни рејтинзи 15 Слика 6.1. Зголемената економска активност ја движи побарувачката на кредити од приватниот сектор 17 Слика 6.2. Нефункционалните кредити се намалуваат 18 Слика 6.3. Стапките на адекватност на капиталот се соодветни 18 Слика 7.1. Ребалансирањето кон надворешната побарувачка е особено евидентна во Србија и во другите економии со одредена производна база 23 Слика B7.2.1: Растот и заедничкиот напредок се поврзани со развојот на финансискиот сектор 22 Слика 8.1. Западен Балкан: Фискален биланс 25 Слика 8.2. Западен Балкан: Јавен и јавно гарантиран долг 25 Список на табели Табела 1.1. Позитивни изгледи за раст (Раст на реалниот БДП, проценти) 1 Табела 5.1. Кредитните рејтинзи на земјата се чувствителни на владината посветеност на прудентни фискални политики Error! Bookmark not defined. Табела 7.1. Позитивни изгледи за раст 19 Список на полиња Поле 5.1. Албанија: разрешување на непредвидените обврски во енергетскиот сектор 11 Поле 7.1. Агрокор во Западниот Балкан Error! Bookmark not defined. Поле 7.2. Финансискиот развој и долгорочниот раст во Западен Балкан 22 vii

8 viii

9 1. Преглед Силното закрепнување на остварените резултати во Србија и Албанија беа двигателот на ширењето на економијата на регионот западен Балкан во 2016 година. Економскиот раст во земјите на западниот Балкан (ЗБ6) 1 одразува две посебни мостри на раст. Од една страна, економиите на Србија и Албанија, кои сочинуваат над половината од БДП на регионот, забележаа стабилно забрзување бидејќи постојаните активности за фискална консолидација и структурни реформи, овозможија зголемување на потрошувачката и приватните инвестиции, додека пак бенигното надворешно опкружување помогна во зголемувањето на извозот. Од друга страна, растот забави во Косово, Македонија и Црна Гора бидејќи приватните инвестиции се намалија како резултат на политичката несигурност во Македонија, а во Црна Гора се прошири надворешнотрговската неурамнотеженост. Во меѓувреме, со релативно бавен напредок на структурните реформи, Босна и Херцеговина (БИХ), втората најголема економија во регионот, сигурно расте, со тоа што ниските цени на увозот го поддржуваат растот на потрошувачката. Поголемиот број на работни места и ниските цени придонесуваат за намалување на сиромаштијата, иако невработеноста е сѐ уште висока. Се проценува дека помеѓу 2013 и 2016 година, просечните стапки на сиромаштија за Албанија, Македонија, Црна Гора и Србија се намалија скоро 2 процентни поени. 2 На тој начин луѓе излегоа од сиромаштијата. Исто така се проценува дека во 2016 година сиромаштијата се намали во сите земји на ЗБ6 освен Босна и Херцеговина каде се смета дека сиромаштијата стагнира. Растот помогна за создавање на повеќе работни места и намалување на невработеноста во сите земји освен Црна Гора, каде невработеноста се влоши откога земјата воведе доживотни надоместоци за мајки, што ги поттикна жените да излезат од работа. Бројот на работни места во Албанија и Србија во 2016 година порасна за 8,5 проценти односно 7,2 проценти. Албанија работи во насока на намалување на неформалноста, а во Србија вработеноста се зголемува поради закрепнувањето на индустриското производство и добрата земјоделска сезона. Вработеноста порасна и во Косово. Малку помали зголемувања на вработеноста се забележани во Македонија и во Црна Гора. Табела 1.1. Позитивни изгледи за раст (Раст на реалниот БДП, проценти) e 2017 f 2018 f Албанија 2,6 3,2 3,5 3,5 Босна и Херцеговина 3,0 2,8 3,2 3,7 Косово 4,1 3,6 3,9 4,2 Република Македонија 3,8 2,4 2,8 3,3 Црна Гора 3,4 2,1 3,3 3,0 Србија 0,8 2,8 3,0 3,5 Западен Балкан 2,2 2,8 3,2 3,6 Извори: Податоци од народните банки и државните заводи за статистика, проценки и проекции на Светска банка. Во 2016 година, надворешните дефицити се намалија во земјите кои работат за извоз на индустриското производство и кои спроведуваат реформи поволни за водење бизнис. Србија има силен и широк раст на извозот, поттикнат од скорешниот прилив на странски директни инвестиции (СДИ) во индустриското производството. На сличен начин, Босна и Херцеговина и Македонија и понатаму придобиваат од ниските цени на нафтата и сѐ поголемата надворешна побарувачка, иако во Македонија, обемните содржина на увозот доведе до намалување на позитивните ефекти од зголемувањето на извозот. Овие земји имаа најниски надворешни дефицити во регионот во 2016 година помалку од 4 проценти од БДП. За разлика од тоа, зголемувањето на увозот поврза со инвестициите, заедно со слабите цени на берзанските стоките ги прошири надворешните дефицити во земјите на ЗБ6 кои извезуваат стоки. И покрај постепеното закрепнување на побарувачката на ЕУ за извоз од западниот Балкан, ниските цени на стоките ги намалија заработките од извозот во Албанија, Косово и Црна Гора, а за големите инфраструктурни инвестиции и понатаму е потребен голем 1 Албанија, Босна и Херцеговина, Косово, Македонија, Црна Гора и Србија. 2 Мерено во периодот од 2013 до 2016 година. Сиромаштијата се мери како процент од населението кое живее со помалку од 5 УСД на ден во 2005 според паритетот куповната моќ, што е стандардната регионална одредница.

10 увоз на капитални добра. Ова ги доведе дефицитите на тековните сметки над 12 проценти од БДП во овие три земји. Проширувањето на надворешниот дефицит на Црна Гора на скоро 20 проценти од БДП ја зголеми нејзината ранливост. Албанија и Србија ги зацврснаа своите фискални позиции така што го консолидираа трошењето и го подобрија управувањето на претпријатијата во државна сопственост, додека пак лабавите тековните трошења во Црна Гора, Косово и Македонија делумно го намалија неодамнешното зголемување на приходите. Во 2016 година фискалните дефицити се намалија во сите земји на западниот Балкан освен во Босна и Херцеговина, каде што е на ниско ниво. Сепак, начинот на кој фискалните дефицити се намалија е различен во различни земји, со тоа што некои земји се оддалечија од капитални трошења за подобрување на раст. Во Албанија и Србија, придобивките кај приходите и намалувањето на тековните трошења го поддржаа намалувањето на фискалниот дефицит. Приходите исто така се зголемија во Косово и Црна Гора, но неодамнешните измени на прописите доведоа до ненадејно зголемување на трошоците на нивните програми за ненаменски надоместоци. Освен тоа, буџетите за капитални инвестиции се недоволно остварени и уделот на тековните трошења се е зголемен. Приходите на Република Македонија се намалија како дел од БДП и севкупното ниво на трошење се намали бидејќи економијата почна да ги чувствува ефектите на сериозната политичка криза. Оттука, иако фискалните дефицити се намалија во 2016 година во Македонија (на 2,6 проценти) и Црна Гора (на 3,9 проценти) и останаа на ниско ниво во Косово (1,3 проценти), сепак составот на трошоците се придвижи во насока на помалку продуктивни и помалку оправдани области. Понатамошна фискална консолидација и структурни реформи се потребни за стабилизирање на динамиката на долгот во сите земји од западниот Балкан. Иако, во изминатиот период неколку земји успеаја да ги стабилизираат и дури и да ги намалат нивните должнички оптоварувања, трошењето на плати, пензии и социјални надоместоци и понатаму ги оптоваруваат буџетите во западниот Балкан. Особено, неодамнешните регулаторни промени во Црна Гора ги зголемија годишните трошења за таквите буџетски ставки, за 3,8 проценти од БДП. Во Косово, се проценува дека новата програма за надоместоци за ветерани ќе чини околу 0,7 проценти од БДП годишно. Во Република Македонија, пензиите, кои се зголемуваат во изминатите пет години, достигнаа 9 проценти од БДП во 2016 година. Преструктуирањето на јавните претпријатија е исто така од есенцијално значење за ограничување на фискалните обврски и подобрување на конкурентноста. Потребно е да се посвети повеќе внимание на создавањето на ефикасна и делотворна јавна администрација, зајакнувањето на управувањето и владеењето на правото и подобрувањето на квалитетот и еднаквоста на јавните услуги какви што се образованието и здравството. Иако регионалните изгледи за раст се позитивни, сепак регионот и понатаму е ранлив на ризици, а успехот зависи од тоа дали земјите можат да се урамнотежат во насока на поодржлив модел на раст. Регионалниот раст се предвидува да забрза од 2,8 проценти во 2016 година на 3,2 проценти во 2017 година, како што ќе закрепнува домашната побарувачка. Иако се очекува дека фискалното управување во Србија, Албанија и Босна и Херцеговина и понатаму ќе биде прудентно, сепак се предвидува дека фискалните политики на проширување во Косово, Република Македонија и Црна Гора ќе претставуваат двигател на зголемувањето на регионалниот дефицит. Надворешните дефицити исто така ќе растат во овие три земји, со што дополнително ќе се влошат надворешните ранливости во Црна Гора и Косово. Сѐ поголемата несигурност укажува на тоа дека надворешните ризици и понатаму ќе ги усложнуваат изгледите за раст. Дел од овие ризици се побрзата нормализација на монетарната политика на САД и раст на курсот на доларот доколку САД, поголемите политики на заштита, можното забавување на економиите на ЕУ и ранливоста на ценовната динамика на берзанските стоки. Во меѓувреме, политичките тензии, претстојните избори и отпорот поради личните интереси во неколку земји во западен Балкан би можеле да го забават напредокот на фискалната консолидација и структурните реформи, што пак би можело да ја подрие довербата на инвеститорите. 2

11 Продолжувањето на структурните реформи ѝ помогна на Србија да го зголеми извозот, особено кај индустриското производство. Одржливите реформи во Србија, како и во Албанија придонесоа за привлекување на приватни инвестиции и во Србија искористување на придобивките од закрепнувањето на извозната побарувачка. Јавниот долг се стабилизира во обете земји, за прв пат од глобалната финансиска криза, а со создавањето на работни места и широко зголемување на приходите на домаќинствата, растот на потрошувачката зависи сѐ помалку од јавните трансфери. Ребалансот на растот се одвива побавно во другите земји на западниот Балкан, што ја нагласува потребата за забрзување на чекорот на структурните реформи за промоција на приватни инвестиции и извоз. Со затегнувањето на условите за финансирање, овие земји се мачат да го изградат кредибилитетот на нивните јавни политики, што претставува проблем кој може да се види и преку намалувањето на изгледите на кредитот на земјата за Македонија и Црна Гора. Така, за овие земји, зголемените ризици ја нагласуваат итноста на структурните реформи за зајакнување на преминувањето од домашни кон надворешни извори на раст и поголемо потпирање на инвестициите. Доколку сакаме да го разбиеме циклусот на бавен раст и масивното иселување на младите, тогаш треба да се консолидираат придобивките на растот кој создава работни места. 3

12 Раст со различна динамика во земјите од западниот Балкан Економскиот раст во регионот на западниот Балкан забрза, со особено забрзување во Србија, кое го надоместува побавниот раст во Република Македонија и Црна Гора. 3 Посилниот раст на резултатите во Србија, најголемата економија во регионот на шесте земји (ЗБ6), која сочинува околу 41 проценти од БДП на ЗБ6, го даде главниот придонес кон растот на регионот (Слика2.1). По рецесијата во 2014 година и млакиот раст од 0,8 проценти во 2015 година, економијата на Србија нагло се зголеми за 2,8 проценти во 2016 година, што претставува највисок раст од 2008 година. Закрепнувањето исто така беше солидно и во Албанија, со тоа што растот се зголеми од 2,6 проценти во 2015 година на 3,2 проценти во 2016 година. Во другите земји на западниот Балкан, растот благо се намали во 2016 година на 3,6 проценти во Косово и 2,8 проценти во Босна и Херцеговина (БИХ). За разлика од тоа, политичката несигурност го нагло го сопре растот во Македонија, односно беше забележано опаѓање од 3,8 проценти во 2015 на 2,4 проценти. Во Црна Гора, растот исто така се намали, од 3,4 проценти на 2,1 процент, бидејќи урамнотежувањето на придобивките од туризмот не можеше да ги надомести стрмните падови во индустриското производството и рударството поради тоа што индустриите за алуминиум и боксит и понатаму се мачат. Слика 2.1. Иако растот во регионот беше импресивен, сепак се забележуваат разлики помеѓу земјите -1-2 Проценти e K O S A L B B I H S R B M K D MNE W B 6 E U 2 8 Извори: Податоци од народни банки и државни заводи за статистика; проценки на Светската банка за 2016 година. Робусната потрошувачка ги поткрепи позитивните резултати на растот во 2016 година (Слика 2.2). Потрошувачката на домаќинствата придоби од повисоката вработеност, пониските цени на стоките за широка потрошувачка и, во некои земји, олабавување на ограничувањата поврзани со платите односно вработувањето, произлезени од постојаната фискална консолидација. Ова особено се однесува на Србија, каде по три години на негативни односно занемарливи влијанија, придонесот на потрошувачката во растот на БДП во 2016 година беше 36 проценти. 3 Податоци од 2016 година и проценки на Светската банка. 4

13 Слика 2.2. Придонесот на инвестициите кон растот е на умерено ниво во 2016 година (Расчленување на растот на реалниот БДП, проценти) KOS ALB BIH SRB MNE MKD Consumption Потрошувачка Investment Инвестиции Net Нето exports извоз Real Раст GDP на реалниот growth (%) БДП (%) KOS ALB BIH SRB MKD MNE Потрошувачка Consumption Investment Инвестиции Net Нето exports извоз Real Раст на GDP реалниот growth БДП (%) (%) Извор: Податоци од народни банки и државни заводи за статистика; проценки на Светската банка за 2016 година. Инвестициите и понатаму го поддржуваат растот, освен во Македонија, меѓутоа нивниот придонес е умерен. Во Албанија, инвестициите беа примарен извор на растот во 2016 година, генериран главно од изградбата на транс јадранскиот нафтовод и хидроелектричната централа Девол. Во Црна Гора, инвестициите и понатаму играат силна улога, особено во енергетскиот сектор, без оглед на застоите при добивањето на градежни дозволи за автопатот Бар Бољаре. Во Косово, инвестицискиот раст се намали во однос на 2015 година, но сепак и понатаму е робустен како поради јавните и сѐ поголемите приватни инвестиции. Во Босна и Херцеговина, застоите во јавните инфраструктурни проекти го намалија степенот до кој инвестициите придонесуваат за растот. Во Србија, јавните и приватните инвестиции, вклучувајќи ги тука и странските директни инвестиции (СДИ) во индустриското производство и градежништвото, поддржаа робустен раст на севкупните инвестиции. Во Република Македонија, инвестициите се намалија, одземајќи од растот и покрај значителните јавни инвестиции во патишта, одразувајќи го ефектот на пролонгираната политичка криза. 4 Минималниот нето извоз го намалува регионалниот раст бидејќи влошените трговски дефицити во Црна Гора и Косово скоро целосно ги негираа позитивните резултати на извозот во Србија и Босна и Херцеговина. Нето извозот имаше негативен придонес на растот во 2016 година во сите земји на западниот Балкан освен Босна и Херцеговина и Србија. Во Србија, растечкиот извоз на производството повторно доведе до зголемување на растот. Во Албанија, Црна Гора и Косово, увозот на опрема и материјали за инфраструктурни работи ненадејно се зголемија, додека пак растот на извозот беше помал. 4 Во Република Македонија, предвремените парламентарни избори, првично закажани да се одржат во април 2016 година, а потоа во јуни, на крајот се одржаа во декември. По декемвриските избори имаше обид за формирање на коалициска влада, но до издавањето на овој извештај сѐ уште не е формирана коалиција. 5

14 3. Повеќе работни места и ниските цени придонесуваат за намалување на сиромаштијата Иако состојбата на пазарот на трудот сѐ уште претставува предизвик, растот донесе работни места во западниот Балкан. Растот на вработеноста забрза во најголем дел од земјите, што пак доведе до зголемување на стапката на раст на бројот на работните места во регионот на годишно ниво од 2 проценти во јуни 2015 година до 4,5 проценти во јуни 2016 година (Слика 3.1). Вработеноста најбрзо се зголеми во Србија со стапка од 7,2 проценти во 2016 година, што претставува зголемување на вработеноста од скоро 6 проценти во просек во западниот Балкан во текот на целата 2016 година. Албанија работи во насока на намалување на неформалноста, а Србија забележа закрепнување на индустриското производство и добра земјоделска сезона, што доведе до зголемување на неформалните работни места. Во Македонија и Црна Гора исто така беше забележан раст на бројот на работните места, но до многу помала мерка. Во Босна и Херцеговина, неодамнешните и тековните реформи на пазарот на трудот сѐ уште не се преточени во значително зголемување на вработеноста, која опадна за 2,6 проценти на годишно ниво, во јуни 2016 година. Намалувањето на невработеноста зависи од реформите кои секоја земја ги спроведува, како и активните политики на пазарот на трудот. Невработеноста се намали во скоро сите земји: Србија, Република Македонија, Босна и Херцеговина и Албанија ја намалија невработеноста за повеќе од 2 процентни поени. 5 Ова се случи и покрај проширувањето на учеството во работната сила во Србија и Албанија. Во Македонија, пониската невработеност беше потпомогната и од фискално поддржаните активни политики на пазарот на трудот, како и одредени зголемувања на вработувањата во приватниот сектор, особено во градежништвото. Косово исто така забележа значително создавање на нови работни места во 2016 година. 6 Црна Гора е единствената земја каде невработеноста се влоши, по воведувањето на доживотни надоместоци за мајки, жените беа мотивирани да излезат од работната сила. И покрај скорешните позитивни случувања во регионот, невработеноста и понатаму е висока. Во просек изнесува околу 20 проценти во 2016 година и се движи во интервалот од 13 проценти од работната сила во Србија до скоро 33 проценти во Косово. 7 Повеќе од 70 проценти од невработените се без работа веќе подолг временски период (Слика 3.2). Стапката на невработеност кај младите е околу двапати поголема отколку кај работоспособното население, што пак има импликации за генерирање на приходи во иднина. И покрај забрзувањето на растот и вработеноста, инфлацијата и понатаму беше на ниска односно негативна стварна придобивка за буџетите на домаќинствата. Ниските цени на увозот, особено за берзански стоки, ги ограничи ценовните притисоци, иако имаше одредени нагорни импулси при крајот на годината. И покрај зголемувањето на просечниот раст во регионот, инфлацијата во западниот Балкан се проценува дека е забавена од 0,6 проценти во 2015 година до 0,1 проценти во 2016 година. Во Албанија и Србија инфлацијата исто така е ниска односно нешто поголема од 1 процент. Во меѓувреме, дефлацијата опстојуваше во Босна и Херцеговина, Република Македонија и Црна Гора и покрај импресивниот раст на приватната потрошувачка, додека пак во Косово дури неодамна премина во позитива. Слабите односно 5 Врз основа на најновите достапни податоци за 2016 година на годишно ниво: декември за Србија и Албанија, септември за Република Македонија и Црна Гора и јуни за Босна и Херцеговина. 6 Кварталните податоци беа ставени на достап за прв пат во 2016 година. [Поради немањето на такви податоци за 2015 година не е можна директна споредба, но овие информации навистина укажуваат дека во 2016 година имало значително зголемување на вработеноста.] 7 За Косово се користи бројката за 2015 година. 6

15 Jun-08 Dec-08 Jun-09 Dec-09 Jun-10 Dec-10 Jun-11 Dec-11 Jun-12 Dec-12 Jun-13 Dec-13 Jun-14 Dec-14 Jun-15 Dec-15 Jun-16 опаѓачките меѓународни цени претставуваат придобивка за домаќинствата, особено сиромашните. Во Босна и Херцеговина, на пример, намалувањето на цените на мало овозможи мало зголемување на реалните приходи во ноември нето номиналната месечна плата се зголеми за 2,5 проценти во споредба со претходната година. Кон крајот на 2016 година, инфлацијата почна да се движи нагоре во неколку земји и, на пример, во Црна Гора достигна 0,5 проценти во последното тримесечје на 2016 година и на почетокот на 2017 година. Слика 3.1. Зголемувањето на вработеноста е различно во различни земји (индекс на вработеност, Q2 2008=100) ALB BIH MKD MNE SRB WB6 Извор: Податоци од народни банки и државни заводи за статистика; проценки на Светската банка за 2016 година. Слика 3.2. Невработеноста и понатаму е генерално висока (стапка на невработеност, проценти) Проценти 0 KOS BIH MKD MNE SRB ALB Стапка Unemployment на невработеност rate (2016) Unemployment Стапка на невработеност rate (2015) Долгорочна Long term unemployment невработеност (2015) Извор: Податоци од народни банки и државни заводи за статистика; проценки на Светската банка за 2016 година. Скорешното создавање на работни места, намалувањето на невработеноста и ниските цени придонесоа за намалување на сиромаштијата. Просечната стапка на сиромаштија за Албанија, Република Македонија, Црна Гора и Србија се проценува дека се намали за скоро 2 процентни поени помеѓу 2013 и 2016 година. 8 На тој начин луѓе се извлечени од сиромаштијата, измерена согласно одредницата за живеење со помалку од 5 УСД на ден во 2005 година според куповната моќ. Се проценува дека во 2016 година сиромаштијата беше ублажена во сите земји на западниот Балкан, освен Босна и Херцеговина каде се проценува дека сиромаштијата стагнираше. Доколку сакаме да ги одржиме подобрувањата на благосостојбата потребни се поголеми можности за вработување и повисок дел на приходите кој доаѓа од заработката од работа за граѓаните од земјите на западниот Балкан, што исто така важи и за другите земји со средни приходи. Сиромаштијата во регионот се очекува на продолжи да паѓа, иако со различна стапка во различни земји односно побавно во Босна и Херцеговина, Косово и Македонија. Колку брзо ќе се намалува сиромаштијата зависи од националните мостри на економски раст, подобрувањата на пазарот на трудот, како и од тоа колку луѓе се блиску до линијата на сиромаштија. Негативните ризици за растот, предизвиците поврзани со фискалната консолидација, високите стапки на невработеност и неактивност, како и изложеноста на природни несреќи и понатаму го зголемуваат степенот на ранливост. 8 Во регионалните просеци не се вклучени Косово и Босна и Херцеговина поради проблеми при пресметката на вкупните износи на благосостојбата според паритетот на куповната моќ. 7

16 4. Реформите придонесоа за зголемување на извозот Сѐ поголемите дефицити на тековната сметка (ДТС) ги изложуваат економиите на ЗБ6 на ризици (Слика 4.1 и 4.2). ДТС за регионот се зголеми од 6,2 проценти од БДП во 2015 година на проценети 6,6 проценти во 2016 година и проектирани 7 проценти во 2017 година. За Албанија, главните проблеми се поголем трговски дефицит и послаби дознаки од странство. Во Република Македонија, иако трговскиот дефицит се намали, намалувањето на приватните трансфери и значителниот репатријација на добивките доведоа до зголемување на ДТС. Пониските приливи на приходите,го објаснуваат сѐ поголемиот надворешен дефицит во Косово. Во Црна Гора, ненадејното зголемување на увозот поврзан со градежништвото беше многукратно поголемо од извозот, што доведе до трговски дефицит од 44,9 проценти од БДП и надворешен дефицит од 19,2 проценти. За разлика од тоа, силниот извоз на индустриски производи и подобрата рамнотежа на тргувањето со услуги во Србија и силниот извоз на услуги во Косово и Албанија придонесоа за надоместување на сѐ поголемиот регионален ДТС. Слика 4.1: Додека Србија и Босна и Херцеговина ги намалија своите надворешни дефицити, неурамнотеженоста кај нивните соседи се прошири (Биланс на тековната сметка, процент од БДП) ` Процент од БДП ALB BIH KOS MKD MNE SRB WB6 Извор: Податоци од народни банки и државни заводи за статистика; проценки на Светската банка за 2016 година. Слика 4.2: главно како резултат на трговските дефицити (Придонес за промените во дефицитот на тековната сметка, 2016 година, процент од БДП) 8 Процент од БДП MNE ALB KOS MKD BIH SRB Извоз Goods на exports стоки Увоз Goods на imports стоки Нето Net services извоз на exports услуги Дознаки Remittances од странство Други Others Промена Change in CA на Deficit дефицитот на ТС Извор: Податоци од народни банки и државни заводи за статистика; проценки на Светската банка за 2016 година. Забелешка: Категоријата други главно се однесува на репатријацијата на добивките. Растот на извозот и понатаму го намалуваше надворешниот биланс на Србија, но во Црна Гора и особено во Албанија, трговските дефицити се влошија. Во Албанија и Косово влошувањето беше резултат главно на берзанските стоки, со дополнително оптоварување од растот на увозот со зацврстувањето на домашната побарувачка и инвестициите. Во Црна Гора, извозот на индустриски производи и берзански стоки се намали, а стабилизирањето на бројот на туристите не беше во состојба целосно да го надомести ова намалување. Во Косово, дијаспората и понатаму го растоварува надворешниот биланс преку извозот на услуги, дознаки од странство и СДИ, но билансот на трговијата на стоки сепак го втурна надворешниот биланс во дефицит во 2016 година. Од друга страна, извозот на домашни индустриски производи и понатаму придобива од ниските цени на берзанските стоки и 8

17 Mar-13 Jun-13 Sep-13 Dec-13 Mar-14 Jun-14 Sep-14 Dec-14 Mar-15 Jun-15 Sep-15 Dec-15 Mar-16 Jun-16 Sep-16 подобро од очекуваниот раст во ЕУ. Србија исто така придобива и од реформите насочени кон приватниот сектор, кои се спроведуваат во изминатите години и кои поддржаа проширување на основата за раст во извозот на индустриските производи (во голема мера финансирано со СДИ), вклучувајќи ги тука и рационализацијата на градежните дозволи, подобрениот катастар, поедноставената даночна администрација и реформата на јавната администрација и претпријатијата во државна сопственост. Извозот на Босна и Херцеговина на стоки и услуги исто така придоби од сѐ поголемата надворешна побарувачка. Иако сѐ уште се вози на минатите реформи, во Македонија, високата увозна компонента го намали позитивниот ефект на сè поголемиот извоз на преработувачката индустрија, кој не можеше да ги надомести негативните ефекти на пролонгираната политичка несигурност. Иако регионалните СДИ малку се намалија во 2016 година од особено високото ниво во 2015 година, тие сѐ уште се главен извор на надворешно финансирање во регионот. Со просек од 3,7 проценти од БДП во 2016 година, СДИ се намалени од најголемата вредност од 4,2 проценти во 2015 година и се поблиску до нивниот севкупен резултат во минатото (Слика 4.3). Во Косово намалувањето беше резултат на заситувањето на побарувачката на дијаспората за директни инвестиции, главно во недвижности и зголемување на портфолиските инвестиции. Во Црна Гора, нето СДИ ненадејно се намалија од 17 проценти од БДП во 2015 година на 10 проценти во 2016 година, главно поради големите одливи на дивиденди од телекомуникациската индустрија. Сега тие финансираат само половина од обемниот и сѐ поголемиот ДТС. Нето СДИ и понатаму се повеќе од доволни да ги финансираат целосните надворешни дефицити на Република Македонија и Србија и 25 до 60 проценти во останатиот дел од регионот. Во Република Македонија, иако инвестициите во целина опаднаа во 2016 година, СДИ порасна и покрај тешката состојба, бидејќи се концентрирани во слободните економски зони и нивен главен двигател се текови кои не создаваат долгови (Слика 4.4). Намалувањето на портфолијата на инвестиции (Слика 4.3) претставува одраз, главно на преструктуирање и отплата во Србија и Албанија, што е дел од нивните стратегии за фискална консолидација. Слика 4.3: Додека СДИ малку се намалија од особено успешната 2015 година (Подвижен збир за четири квартали, милиони ЕУР) 5,000 4,000 3,000 2,000 1, ,000-2,000 Приливи FDI inflows на СДИ Приливи Portfolio на investment портфолија inflows на инвестиции Приливи Other investment на друг вид inflows на инвестиции Слика 4.4: приливите на СДИ опаднаа во Црна Гора, но останаа умерени во остатокот од регионот (Нето СДИ во однос на БДП, проценти) Извор: Податоци од народни банки и државни заводи за статистика; проценки на Светската банка за 2016 година MNE ALB SRB KOS MKD BIH WB6 Нето Net FDI СДИ to во GDP однос 2016 на (%) БДП 2016 година (%) Промена change на СДИ in во net однос FDI to на GDP БДП (pps) (пп) 9

18 MNE ALB SRB MKD KOS BIH WB6 5. Патеките на фискалните политики се разидуваат Повеќето земји во 2016 година ги намалија своите фискални дефицити, но овој заеднички тренд ги затскрива различните патеки на политиките. Просечниот фискален дефицит на регионот се намали од 3,5 проценти од БДП во 2015 година на 2 проценти во 2016 година. Дефицитот на Србија се намали од 3,7 проценти од БДП на 1,4 проценти, а во Албанија од 4,6 проценти на 2,2 проценти. Дефицитот исто така се намали и во Македонија, од 3,5 проценти од БДП на 2,6 проценти и во Косово на 1,3 проценти. Дефицитот остана на ниско ниво во Босна и Херцеговина, каде се проценува дека е помалку од 1 процент од БДП. Сепак, иако привремено се намали од 7,9 проценти од БДП на 3,9 проценти поради застои во изградбата на автопатот Бар Бољаре, дефицитот на Црна Гора сѐ уште ја загрозува среднорочната фискална одржливост. Слика 5.1. Фискалниот дефицит на Црна Гора и понатаму е висок, додека пак постојаната консолидација доведе до намалување на фискалните дефицити во Албанија и Србија (Фискални дефицити по земја, , проценти од БДП) Проценти од БДП e MNE MKD ALB SRB KOS BIH WB6 Слика 5.2. Во најголем дел од земјите, зголемувањето на приходите и намалувањето на трошењата придонесоа за намалувањето на фискалните дефицити (Придонес кон промената на фискалниот дефицит, 2016 година, проценти од БДП) Проценти од БДП Расходи Expenditure Приходи Revenue Промена Change in на fiscal фискалниот deficit дефицит Извори: Државни заводи за статистика, Министерства за финансии и проценки на Светската банка. Растот на приходите го поддржа фискалниот биланс во целиот регион. Просечниот однос помеѓу приходите и БДП за западниот Балкан се зголеми од 34,8 проценти од регионалниот БДП во 2015 година на 35,8 проценти во 2016 година, со најголеми зголемувања забележани во Црна Гора (3,5 процентни поени од БДП) и Србија (2 процентни поени), видете слика 5.2. Посредните даноци вродија со плод како што закрепнувањето на потрошувачката и зголемувањето на увозот ги зголемија приходите од данокот на додадената вредност (ДДВ). Реформите на акцизите исто така помогнаа поради тоа што се зголемија даноците на алкохолот, тутунот, горивото, зашеќерени пијалаци и електричната енергија бидејќи владите и понатаму ги приближуваа овие цени поблиску до стандардите на ЕУ. Црна Гора и Србија забележаа значителни еднократни зголемувања на неданочните приходи во 2016 година од лиценците за 4Г мрежи. Реформите на претпријатијата во државна сопственост (ПДС) доведоа до долгорочни фискални придобивки во Албанија и Србија (видете го поле 5.1 каде е даден примерот од Албанија). 9 9 Властите го забрзуваат процесот на преструктуирање на ПДС во Србија, преку зајакнување на регулаторната и институционалната рамка за ПДС и усвојување на нови аранжмани за следење и транспарентност, имено нов Закон за јавни претпријатија донесен во февруари 2016 година. Бидејќи ПДС се значителен извор на вработување во 10

19 Поле 5.1. Албанија: разрешување на непредвидените обврски во енергетскиот сектор Секторот за електрична енергија на Албанија веќе долго време претставува голем извор на фискални неурамнотежености. Бидејќи загубите во дистрибуцијата се високи, а тарифите за електрична енергија се пониски отколку трошоците за производство, националниот претпријатие за електрична енергија (KESh: Korporata Elektroenergjitike Shqiptare) постојано бара буџетска поддршка во вид на гаранции за увоз на електрична енергија и инјекции на ликвидност. До 2013 година, KESh имаше гарантирано пречекорување од 274 милиони УСД или околу 2,5 проценти од БДП.* Ниските стапки на наплата од домаќинствата, деловните потфати и јавните институции доведоа до зголемување на финансискиот притисок на претпријатието за дистрибуција во државна сопственост (OShEE: Operatori i Shpërndarjes së Energjisë Elektrike). Неговиот нефинансиран дефицит се зголеми на 550 милиони УСД во 2014 година. Големите финансиски неурамнотежености на енергетските ПДС претставуваат закана за фискалната стабилност на Албанија и апсорбираат сѐ поголем дел од нејзините ресурси. Од 2014 година, владата спроведува програма за (a) инвестирање во нови мали електрани, (б) намалување на загубите во дистрибуцијата, (в) зголемување на тарифите на ниво на трошоците за производство и (г) отворање на албанскиот пазар на електрична енергија за регионална конкуренција. Назначен е меѓусекторски тим за исклучување на незаконските приклучоци и зајакнато е извршувањето на кривични казни за кражба на електрична енергија. Во година владата исто така расчисти значителен износ од своите заостанати обврски кон енергетскиот сектор. Овие активности ја зголемија општата стапка на наплата од 78 проценти во 2013 година на 86 проценти во 2016 година и ги намалија загубите на OShEE во дистрибуцијата од 45 на 28 проценти по киловат/час. Наплатата на долгот од потрошувачката на електрична енергија исто така се зголеми за 10 проценти во текот на истиот период. Иако се потребни и дополнителни активности за да се намалат загубите во дистрибуцијата, Албанија сепак прави значајни чекори во вистинската насока. Властите ги надградија овие активности со тоа што донесоа План за финансиско закрепнување на енергетскиот сектор, нов закон за енергетскиот сектор, ги реформираа раководствата на KESh и OShEE и ги ревидираа секторските инвестициски приоритети. Новиот закон за енергетскиот сектор (април 2015 година) ги ограничи тарифите под нивото на трошоци за производство, на нисконапонските потрошувачи и го замени јавниот добавувач на големо со пазарен механизам за мали независни електрични централи и квалификувани потрошувачи, вклучувајќи и приватни концесии. Осум големи потрошувачи сега се овластени да купуваат електрична енергија на отворениот пазар и OShEE повеќе нема обврска да ги снабдува со субвенционирана електрична енергија. Улогата на KESh како јавен снабдувач на големо и снабдувач на последен избор, заврши во јули 2016 година и OShEE стана целосно одговорен за обезбедување на постојано и сигурно снабдување со електрична енергија на потрошувачите кои се квалификуваат за тарифите помали од трошоците за производство. Овие реформи постепено ја враќаат финансиската стабилност на енергетскиот сектор и ги намалуваат непредвидените обврски. Јавните гаранции се намалија под 0,5 проценти од БДП во 2014 година на нула во 2016 година. KESh спроведува значајна програма за преструктуирање со цел да се усогласи со третиот енергетски пакет на ЕУ. Пристапот до меѓународните финансиски институции му овозможи на KESh да ги замени скапите краткорочни комерцијални кредити со подолгорочни поповолни кредити.** Во јули 2016 година властите усвоија нов модел за регулирање на пазарот на електрична енергија, како и план за постепено намалување на ценовната регулација и овозможување на сите учесници на пазарот слободно да тргуваат со електрична енергија. Сепак, за завршување на оваа реформа и либерализација беа потребни 56 нови односно изменети акти кои ги опфаќаа практично сите сегменти на електроенергетскиот сектор, што многу бавно напредува. Важно е да се забрза воспоставувањето на организиран пазар и берза на електрична енергија, да се унапредат реформите за дерегулирање на цените и да се зајакне корпоративното управување во секторот. Србија, владата исто така оди во насока на ублажување на влијанијата на програмата на реформи врз социјалните аспекти и пазарот на трудот. 11

20 * Дополнителните непредвидени обврски кои произлегуваат од оспореното преземање на приватниот оператор беа проценети на 2-2,5 проценти од БДП. ** Каматната стапка на долгот на KESh се намали од 6,6 проценти во 2013 година на 3,9 проценти во 2016 година. Извор: Светска банка. Слика 5.3. Недоволното остварување на капиталните буџети доведе до пониски расходи (Придонес кон промената на јавните трошења, 2016, проценти од БДП) Слика 5.4. но трошењето на плати во јавниот сектор и социјалните програми и понатаму е високо. (Проценети јавни трошења, 2016, проценти од БДП) Придонес кон промената, во проценти од БДПP Маса Wage на bill плати Капитални Capital Expenditures расходи Social Социјални benefits надоместоци Total Промена expenditures во вкупните расходи BIH KOS SRB MKD MNE ALB WB6 Проценти од БДП 60 Извори: Државни заводи за статистика, Министерства за финансии и проценки на Светската банка Напорите за подобрување на наплатата на даноците исто така се унапредија. Во 2016 година Црна Гора собра околу 20 милиони ЕУР (0,5 проценти од БДП) во заостанати даночни обврски и донесе еднократна програма за преструктуирање со која им се овозможува на солидните компании да ги платата своите заостанати даночни обврзници без насобраната камата. Албанија спроведе повеќе даночни ревизии и наметна посериозни казни за неформалните фирми. И покрај подобрата мобилизација на приходите, сепак неефикасноста на наплатата на даноците и раширените даночни олеснувања и ослободувања за странци и понатаму претставуваат голем предизвик за јавните политики. Намалувањето на даночните олеснувања би довело до враќање на отстапените приходи во буџетите на најголемиот дел од земјите на западниот Балкан. Најголем дел од земјите го намалија растот на трошењето, но сепак кратењата на трошоците најчесто беа насочени кон капиталните инвестиции. Најголемите намалувања на трошењето беа забележани во Црна Гора (3,7 процентни поени од БДП), Албанија (2 процентни поени), Република Македонија (1,7 процентни поени) и Србија (0,3 процентни поени). Во Албанија, Република Македонија и Црна Гора недоволното остварување на капиталниот буџет доведе до консолидација, бидејќи творците на политиките ги одложија инфраструктурните и другите инвестиции (Слика 5.3). Во Црна Гора, иако одложените инфраструктурни планови привремено ги намалија капиталните трошоци за 3,7 проценти од БДП, со оглед на тоа дека земјата е посветена кон изведувањето на големи инфраструктурни проекти во транспортниот и енергетскиот сектор, нивното продолжување ќе доведе до проширување на фискалниот дефицит. Во Република Македонија, застоите во изведувањето на проектите поради пролонгираниот изборен циклус, ги намали капиталните трошења до најниско ниво од 2006 година. На сличен начин, во Косово, капиталниот буџет достигна само околу 87 проценти од планираното, што помогна во намалување на дефицитот. Два посебни трендови на тековните трошења се во основата на разликите помеѓу патеките на јавните политики. Албанија, Босна и Херцеговина и Србија ги рационализираат тековните трошења во 12 0 Маса Wage на billплати Социјални Social benefits надоместоци Капитални Capital Expenditures расходи Промени Total expenditures во вкупните расходи MNE BIH SRB MKD ALB KOS WB6

21 изминатите три години преку намалување на платите во јавниот сектор и пензиите и неефикасните социјални надоместоци и субвенции на претпријатија во државна сопственост. Од друга страна, ненаменските тековни трошења се зголемени во Црна Гора, Косово и Македонија. Во Црна Гора, новите прописи доведоа до зголемување на годишните трошења за социјални надоместоци, за околу 2 проценти од БДП, за плати за околу 1,4 проценти и за пензии за околу 0,4 проценти. Во Косово, се проценува дека новата програма за надоместоци за ветерани ќе ги зголеми трошоците за околу 0,7 проценти од БДП годишно. Во Република Македонија, пензиите се зголемуваат во изминатите пет години, достигнувајќи 30 проценти од севкупните трошоци на централната влада во Иако дефицитите се намалија во 2016 година, фискалната консолидација и понатаму е приоритет, со акцент на придвижувањето кон јавни трошења кои поттикнуваат раст. На ниво од 22,8 проценти од регионалниот БДП, трошоците за плати во јавниот сектор и социјални надоместоци и понатаму е обемен во западниот Балкан, што остава само мал простор за јавни инвестиции (Слика 5.4). Забрзувањето на растот ќе зависи од подобрената рамнотежа помеѓу капиталните и тековните трошења. Затегнување на контролите врз масата на плати и подобро насочување на социјалните надоместоци ќе ослободи ресурси за инвестирање во приоритетна инфраструктура, ќе ги прошири можностите на пазарот на трудот за целните групи, ќе изгради човечки капитал, ќе обезбеди квалитетни јавни услуги и ќе ги заштити сиромашните и ранливи домаќинства од влијанијата на фискалната консолидација. Побрзиот раст и помалите дефицити во Србија, Албанија и Босна и Херцеговина придонесоа за стабилизирање на јавниот и јавно гарантираниот (ЈЈГ) долг за прв пат по глобалната финансиска криза. Во овие три земји, ЈЈГ долг се намали за 0,4 1,9 процентни поени од БДП во 2016 година, прекинувајќи до трендот на раст кој започна во 2009 година (Слика 5.5). Растот и фискалната дисциплина им помагаат на Србија и Албанија да се справат со историски високите нивоа на долг. Надворешниот ЈЈГ долг исто така се намали во земјите кои направија напор да ги намалат плаќањата на долгот и да ја подобрат структурата за време на фискална консолидација (Слика 5.6). Севкупно, просечниот ЈЈГ долг во регионот се стабилизира на 54,6 проценти од БДП во 2016 година, што е двапати повеќе од нивото во 2008 година. 13

22 Слика 5.5. Односите помеѓу јавниот долг и БДП започнаа да се стабилизираат во Србија, Албанија и Босна и Херцеговина (Јавен и јавно гарантиран долг, проценти од БДП) Проценти од БДП MNE SRB ALB MKD BIH KOS WB6 Извори: Државни заводи за статистика, Министерства за финансии и проценки на Светската банка. Слика 5.6: а надворешниот ЈЈГ долг се намали во земји кои спроведуваат фискална консолидација (Проценти) MKD SRB KOS MNE ALB BIH WB6 Извор: Хавер. Надворешен External PPG debt ЈЈГ (percent долг (проценти of GDP) од БДП) Промена Change in total во вкупниот PPG external ЈЈГ debt надворешен (percent, rhs) долг (проценти, десно) Реакција на финансискиот пазар: кредитните изгледи на земјата се подобруваат во Србија и Албанија, а се влошуваат во Македонија и Црна Гора. Нестабилноста на финансискиот пазар претставува особена загриженост во овие земји бидејќи тие имаат пристап до меѓународните пазари на капитал и се предмет на редовни проценки на кредитниот рејтинг. 10 Одлуката на Црна Гора во 2016 година, да ги зголеми тековните трошења и да спроведе голема програма на јавни инвестиции и покрај значителното оптоварување на јавниот и надворешниот долг на земјата, ги поттикна Стандард и Пур да го намалат нивниот кредитен рејтинг од стабилен на негативен, во мај 2016 година. Повисоката цена на многу потребното финансирање ги влошуваат веќе високите ризици поврзани со необезбедената валутна изложеност и високиот процент на комерцијални кредити Црна Гора веќе троши 2,4 проценти од својот БДП на плаќање камати. 11 Иако историјата на кредибилни парични и макроекономски прудентни политики на Република Македонија ѝ овозможи на земјата да го сочува својот кредитен рејтинг, во февруари 2017 година агенцијата Фич забележа негативен рејтинг поради политичката несигурност. За разлика од тоа, кредитните рејтинзи се подобрија во Албанија и Србија, главно врз основа на успесите на фискалната консолидација. Кредитниот рејтинг на Стандард и Пур за Албанија се подобри од Б (негативен) во 2013 до Б+ (стабилен) во февруари 2017 година. Кредитниот рејтинг на Србија во 2016 година се зголеми, од страна на Муди, од Б1 на Ба3, со што се приближи до рејтинзите на другите агенции. Србија сега забележува многу помали распони во споредба со своите соседи со слични рејтинзи, што ги прави нејзините обврзници привлечни за инвеститорите (Слика 5.7). Во Босна и Херцеговина, кредитните рејтинзи на Муди и Стандард и Пур останаа непроменети во 2016 и почетокот на 2017 година, со стабилни изгледи. 10 Нема достапен кредитен рејтинг за Косово. 11 Црна Гора се потпира на надворешно задолжување од Кина за финансирање на својата обемна инфраструктурна програма. Иако ова придвижување во насока на надворешно финансирање ги намали просечните каматни стапки и го продолжи просечното доспевање, сѐ поголемиот удел на кредити деноминирани во УСД, во националните должнички профили во регионот доведе до влошување на ризиците поврзани со девизниот курс и рефинансирањето. 14

23 Слика 5.7. Србија забележува пониски распони од своите соседи со слични кредитни рејтинзи Големината на топката го претставува јавниот долг (% од БДП) Кредитен рејтинг на Стандард и Пур Извор: Кредитен рејтинг на Стандард и Пур, Блумберг, Министерства за финансии и проценки на Светската банка. Забелешка: Распоните на замената на деловните ризици не се достапни за Црна Гора и Македонија бидејќи нивните обврзници не се котираат редовно. За Црна Гора, распоните дадени тука ги прикажуваат приносите од пласманите во 2016 година. 15

24 6. Подобриот квалитет на средствата помага да се придвижи растот на кредитирањето Ниската или негативната инфлација резултираше со прилагодување на монетарната политика, стимулирајќи го растот на кредитирањето во Србија и во Албанија. Во Србија, инфлацијата од 1,2 проценти во 2016 година, постојано под целниот опсег и подобреното макроекономско опкружување ја предизвикаа централната банка да го намали својот целен опсег од 4 ± 1,5 на 3 ± 1,5 проценти. Инфлацијата беше под целната и во Албанија, но во 2016 година со целен опсег веќе од 3 ± 1 проценти, не се направија никакви промени бидејќи се очекуваше повисок раст и постепено зголемување на искористеноста на капацитетите. Централната банка на Република Македонија ги намали каматните стапки кон крајот на 2016 година и на почетокот на 2017 година на 3,25 проценти бидејќи во втората половина на годината се намалија притисоците врз курсот и врз депозитната база што се појавија во април и во мај 2016 година. Иако растот на кредитирањето во повеќето земји од ЗБ6 беше позитивен, во последните шест месеци растот беше умерен (Слика 6.1). Со повеќе од 10 проценти во 2016 година, растот на кредитирањето во Косово беше највисок во регионот како резултат на подобрените услови на пазарот и пониските каматни стапки кои и понатаму ја поддржуваа приватната побарувачка. Во Србија се подобри растот на кредитирањето во сите сегменти, исто така главно движена од повисоката побарувачка кај домаќинствата. Растот на кредитирањето на приватниот сектор беше силен во Албанија, имајќи го предвид отпишувањето нефункционалните кредити растот на новите кредити беше близу 3 проценти. Меѓутоа, во Македонија, иако кредитирањето на домаќинствата остана робусно, несигурната политичка клима ја намали побарувачката кај деловниот сектор така што во целина растот на кредитирањето значително се намали. Намалувањето на побарувачката од корпорациите беше одговорно и за забавувањето на растот на кредитирањето во Црна Гора на околу 1,3 проценти, додека во Босна и Херцеговина растот на кредитирањето од околу 2 проценти на крајот на годината го отслика олеснувањето на понудата на кредити во сегментот на мали и средни претпријатија (МСП) и на кредитирањето на потрошувачите Европска инвестициона банка. Анкета за кредитирањето на банките во ЦЕСЕЕ, Х2-2016, види на 16

25 Слика 6.1. Зголемената економска активност ја движи побарувачката на кредити од приватниот сектор (Кредитен раст, гзг, тригодишен подвижен просек, декември 2009 декември 2016, проценти) ALB - nominal ALB - real Dec-09 Jun-10 Dec-10 Jun-11 Dec-11 Jun-12 Dec-12 Jun-13 Dec-13 Jun-14 Dec-14 Jun-15 Dec-15 Jun-16 Dec BIH - nominal BIH - real Dec-09 Jun-10 Dec-10 Jun-11 Dec-11 Jun-12 Dec-12 Jun-13 Dec-13 Jun-14 Dec-14 Jun-15 Dec-15 Jun-16 Dec KOS - nominal KOS - real Dec-09 Jun-10 Dec-10 Jun-11 Dec-11 Jun-12 Dec-12 Jun-13 Dec-13 Jun-14 Dec-14 Jun-15 Dec-15 Jun-16 Dec MKD - nominal MKD - real Dec-09 Jun-10 Dec-10 Jun-11 Dec-11 Jun-12 Dec-12 Jun-13 Dec-13 Jun-14 Dec-14 Jun-15 Dec-15 Jun-16 Dec Извор: Хавер и националните централни банки. MNE - nominal MNE - real Dec-09 Jun-10 Dec-10 Jun-11 Dec-11 Jun-12 Dec-12 Jun-13 Dec-13 Jun-14 Dec-14 Jun-15 Dec-15 Jun-16 Dec SRB - nominal SRB - real Dec-09 Jun-10 Dec-10 Jun-11 Dec-11 Jun-12 Dec-12 Jun-13 Dec-13 Jun-14 Dec-14 Jun-15 Dec-15 Jun-16 Dec-16 Зголемувањето на кредитирањето во домашна валута помогна да се ограничат валутните ризици во портфолијата на приватниот сектор. Во Албанија, пониските каматни стапки и рационализираните стандарди за кредитирање во комерцијалните банки го стимулираа кредитирањето во домашна валута, кое до декември 2016 година порасна за над 7 проценти, од 4 проценти во 2015 година. Во Албанија и во Србија, кредитирањето во странска валута сочинува проценти од вкупното кредитирање што е ризично за незаштитените заемопримачи ако има движење на номиналниот курс. Постепеното подобрување на квалитетот на средствата помага да се движи растот на кредитирањето, но нивото на НФК и понатаму е високо. НФК ги оптоваруваат билансите на банките, ја подриваат добивката и го еродираат капиталот и со тоа им отежнуваат на банките да го поддржуваат растот на економијата со ставање на располагање на поголеми износи за кредитирање. Косово има најниско ниво на НФК во регионот. Високиот просек на НФК на ниво на регион од 11,5 проценти го подигаат Албанија (18,3 проценти) и Србија (17 проценти). Меѓутоа, неодамнешните реформи помагаат значително да се намали обемот на НФК. Тие опфаќаат одредби за отпишување на старите НФК во Македонија и во Албанија; Косово има нов систем за присилна наплата на хипотеките, ентитетот Република Српска во Босна и Херцеговина усвои нов закон за инсолвентност, а Црна Гора сега има закон за доброволно финансиско преструктуирање (Слика 6.2). 17

26 Слика 6.2. Нефункционалните кредити се намалуваат (НФК како процент од вкупните кредити) Слика 6.3. Стапките на адекватност на капиталот се соодветни (Проценти и проценти поени) Dec-15 Dec-16 Peak since 2008 Pre-crisis level (end 2007) ALB SRB BIH MNE MKD KOS Извор: Националните централни банки. Dec-14 Q3/Q Change since Dec 2014 (rhs) Average ( ) Стапка на адекватност на Промена, процентни капиталот поени SRB KOS MNE BIH MKD ALB Извор: Националните централни банки Генерално, банките во Западен Балкан се добро капитализирани и ликвидни. Неодамнешните пропаѓања на домашни банки ја обновија загриженоста за квалитетот на средствата и за здравјето на одредени банки, особено во Босна и Херцеговина и во Црна Гора. Раздолжувањето на странските банки ги зголеми домашните депозити и ги намали просечните односи на кредити и депозити. Депозитите се најголем извор на финансирање за банките и во 2016 година тие беа во опсег од 69,4 проценти од вкупните обврски (во Албанија) до скоро 86 проценти (во Косово). На крајот на 2016 година, просечниот однос на кредити и депозити беше 88,5 проценти што претставува намалувања од 119 проценти во 2008 година. Адекватноста на капиталот на системот постигна просечни 17,1 проценти во четвртиот квартал од 2016 година што се смета доволно за да се апсорбираат утврдените ризици (Слика 6.3). 18

27 7. Одржувањето на реформскиот момент е неопходно Краткорочните и среднорочните перспективи за растот на регионот се позитивни. Регионалната стапка на раст се проектира да биде во просек 3,4 проценти во периодот како резултат на зајакнувањето на инвестициите и сè поголемата важност на нето извозот, под водство на Србија, најголемата економија во регионот. Со забрзувањето на економската активност и со подобрувањето на исходите на пазарот на трудот, робусната потрошувачка и понатаму ќе биде главен двигател на растот. Инфлацијата во регионот се проектира постепено да расте како резултат на зголемувањето на домашната побарувачка, на зголемувањето на светските цени на стоките и на зголемувањето на инфлацијата на трговските партнери како резултат на зајакнувањето на нивната економска активност и на порастот на светските каматни стапки. Табела 7.1. Позитивни изгледи за раст f 2017 f 2018 f Реален раст на БДП (проценти) Албанија 2,6 3,2 3,5 3,5 Босна и Херцеговина 3,0 2,8 3,2 3,7 Косово 4,1 3,6 3,9 4,2 Македонија 3,8 2,4 2,8 3,3 Црна Гора 3,4 2,1 3,3 3,0 Србија 0,8 2,8 3,0 3,5 Западен Балкан 2,2 2,8 3,2 3,6 Извори: Податоци од централните банки и од националните заводи за статистика; Проценки и проекции на Светска банка. По значителната консолидација во последните три години, просечниот фискален дефицит во ЗБ6 се проектира да се зголеми од 2,2 проценти од БДП во 2016 на 2,7 проценти во 2017 година. Уште еднаш, овој просек отсликува два многу различни тренда: Србија, Албанија и Босна и Херцеговина се очекува да постигнат понатамошна фискална консолидација, додека останатите земји ќе доживеат зголемување на дефицитот. За 2017 година, Албанија, Босна и Херцеговина и Србија имаат буџетирано структурни реформи за справување со ригидноста на расходите, а Албанија и за ограничување на растот на долговите. Во Косово, со неодамнешната измена на фискалните правила ќе се овозможи дефицитот да ги надмине постојните 2 проценти од БДП за да се финансираат продуктивни инвестиции. Во Македонија, проектираниот буџетски дефицит за 2017 година укажува на скромно зголемување на дефицитот на 3,2 проценти од БДП со стабилни приходи и повисоки тековни расходи, особено за пензии. Во Црна Гора, буџетот за 2017 година содржи серија мерки за зголемување на јавните приходи и за намалување на расходите што е за поздравување. Меѓутоа, дури и ако се исклучи од анализата проектот за автопат помеѓу Бар и Бољаре, враќањето на јавните финансии на одржлива, среднорочна патека ќе бара дополнителни мерки за консолидација како ја приходите така и кај расходите. Се проектира дека до 2018 година ЈЈГ долгот ќе почне да опаѓа во сите земји на ЗБ6 освен во Црна Гора и во Косово. Брзо растечкиот долг на Црна Гора и се заканува на среднорочната фискална одржливост. Стабилизирањето на долгот на Црна Гора ќе биде предизвикувачко, но тоа ќе биде круцијално за обновување на довербата на инвеститорите и да се овозможи успешно сервисирање на тековните обврски на земјата што се проектира да постигнат просечни 16 проценти од БДП во периодот година. Иако долгот на Косово и се зголемува, сепак акумулираниот долг е мал и постои простор за зголемување на долгот за финансирање на продуктивни инвестиции. 19

28 Надворешните ризици и понатаму се малку негативни. Главните надворешни ризици се поврзани со структурно слабиот раст во ЕУ по несигурноста предизвикана од Брегзит. Постојано слабиот раст во ЕУ е сериозен ризик за целокупниот регион ЗБ6 имајќи ги предвид неговите големи реални и финансиски врски со ЕУ која е најголем трговски партнер за ЗБ6 и потекло на најголем дел од приливот на СДИ во регионот. Политичката несигурност и нестабилност се зголемуваа во некои земји на ЕУ и во некои трговски партнери како Турција и би можеле да влијаат врз регионот на Западниот Балкан преку трговските и инвестициските врски, иако би можеле да го стимулираат и туризмот. Сè поголемата општа несигурност е уште еден фактор што би можел да ги обесхрабри инвеститорите или да има влијание врз големите инвеститори што поддржуваат значителен удел од растот и вработувањето во регионот (видете Поле 7.1). Ако ризикот од повисокиот протекционизам се материјализира, тоа би можело да го ограничи ребалансирањето кон повеќе извозно ориентиран модел на раст што би подигнало бариера за приближувањето на приходите кон оние на ЕУ. На пример, во 2016 година, 75 проценти (0,6 процентни поени) од намалувањето на растот на трговијата во светот беа резултат на зголемената политичка несигурност. 13 Нормализацијата на динамиката на цените на берзанските стоки и на монетарните политики на САД исто така претставуваат ризик. Исто така, ако се зголеми вредноста на американскиот долар, тоа би создало ризик за сервисирањето на долгот, особено во Србија каде околу една третина од ЈЈГ долг е изразен во американски долари. И Црна Гора е подложна од ризикот на промената на курсот на американскиот долар. И домашните политички ризици ги намалуваат перспективите за раст на ЗБ6. Политичките тензии во повеќе земји веројатно ќе продолжат и на среден рок. Политичката несигурност што е резултат на тоа би можела да има макроекономски влијанија преку намалување на интересот на инвеститорите и зголемување на загриженоста за можните промени на политиките и за отпорот кон реформите поради лични интереси. Во Македонија, влијанијата на продолжената политичка криза и несигурноста поврзана со изборите веќе и се заканува на економијата. Перцепциите за политичката ранливост на Косово би можеле да резултираат со намалување на инвестициите. Во меѓувреме, во Србија неодамна се одржаа претседателски избори во април 2017 година, а Албанија има закажано парламентарни избори во јуни 2017 година. Ако политичката несигурност води кон одложување на структурните реформи или кон намалување на одржувањето на фискалната дисциплина, тоа би можело да ги намали перспективите за растот и да го компромитира квалитетот и трајноста на фискалните прилагодувања. За да се ублажат овие ризици, миксот на политиките ќе треба да им даде предност на внимателните краткорочни политики со понатамошна фискална консолидација, координирана монетарна политика во земјите што можат да ја реализираат и стратегија за градење на финансискиот сектор (види поле 7.2). Надворешната нерамнотежа се очекува малку да се влоши, изразувајќи ја ранливоста од шокови дури и ако СДИ и девизните резерви се доволно јаки за да помогнат да се обезбеди бафер од финансиската нестабилност. Во следните три години ДТС се очекува да се зголеми во сите земји од ЗБ6 освен во Србија. Ова влошување главно го движат повисоките надворешнотрговски дефицити: извозот ќе расте побавно од увозот како резултат на материјализирањето на планираните инвестициски проекти понатамошниот раст на потрошувачката. Се додека е висок надворешнотрговскиот дефицит, регионалните и светските изгледи ќе бидат важна детерминанта за способноста на ЗБ6 да ги издржи надворешните шокови. На краток рок, побавниот раст кај главните трговски партнери на регионот и намалената конкурентноста на курсот би можеле да бидат одлучувачки за извозните перспективи на ЗБ6. Исто така, побрзата 13 Врз основа на примерок од 18 земји низ повеќе од 30 години, види Constantinescu, C., A. Mattoo, M. Ruta (2017), Global Trade Watch. Trade Developments in 2016: Policy Uncertainty Weighs on World Trade. Washington, DC: World Bank. 20

29 нормализација на светските каматни стапки претставува ризик како за растот на БДП така и за надворешнотрговскиот сектор. Задржувањето на курсот на структурните реформи им помогна на некои економии да почнат да преминуваат кон извори на поодржлив раст по завршувањето на светската финансиска криза. Светската финансиска криза водеше кон ненадејно запирање на приливот на странски капитал на растечките пазари, меѓу нив и на оние во Западен Балкан. Со тоа се стави крај на еден период на бум на потрошувачката и од тоа предизвиканото намалување на оптимизмот го сопре растот. Пониската економска активност предизвика намалување на потрошувачката и на увозот, а инвестициите насекаде се намалуваа како резултат како на фискалните ограничувања така и на помалата доверба на инвеститорите. Кризата можеше да биде шанса за погодените економии да направат промена на изворите на растот од домашната побарувачка кон извозот, додека фискалните ограничувања значеа зголемената улога на приватниот сектор како извор на идниот раст. Меѓутоа, досега само Србија доживеа робустен раст на извозот по светската финансиска криза (Слика 7.1). Наспроти тоа, иако Црна Гора и Албанија имаа краткотрајни подобрувања на нето извозот, тоа беше резултат на падот на увозот кога колабираше домашната побарувачка. Една од причините за овие разлики лежи кај извозот на берзански стоки што беше погоден од долгиот период на ниски цени, намалувајќи го растот на извозот на Албанија, Црна Гора и Косово. Во меѓувреме производствените сектори во Србија, Босна и Херцеговина и во Македонија имаа корист од пониските цени на суровините. 21

30 Годишен придонес во процентни поени во растот по 1 зголемување на стандардната девијација на индексот на финансиски развој Поле 7.1. Финансискиот развој и долгорочниот раст во Западен Балкан Финансиските системи на Западен Балкан и понатаму се ранливи од финансиски шокови и не се доволно развиени да поддржат инклузивен раст. Повеќе од 20 години, со финансиите во Западен Балкан доминираа големите странски банки. Како резултат на тоа, брзото продлабочување на кредитирањето беше по цена на финансиски подеми и падови. Сепак, финансиското посредување во Западен Балкан е ниско во споредба со другите земји во ЦЕСЕЕ и стапката на кредитирањето на приватниот сектор во однос на БДП во просек е само 45 проценти. Од финансиската криза во 2008 година потенцијалот за раст на регионот е ограничен од несоодветноста на развојот и на стабилноста на финансискиот сектор кој се карактеризираше со високи трошоци на посредувањето и високи НФК. Следните предизвици се од сè поголемите ризици на домашните банки во некои земји, од слабиот небанкарски финансиски сектор и од обемот на кредитирањето во странска валута на незаштитени заемопримачи. Некои од надворешните фактори што влијаат врз финансиските системи во ЗБ6 се изгледите на светскиот пазар, ризиците и ограничувањата на надворешното позајмување, реформите на регулативата и на супервизијата во ЕУ и Слика B7.2.1: Растот и заедничкиот напредок се поврзани со развојот на финансискиот сектор Вкупен раст Најниски 40 Извори: База на податоци за светскиот финансиски развој, Global Findex, FinStats и Светски развојни показатели. Забелешка: Секоја колона претставува коефициент од биваријантна регресија со резидуал на светскиот раст и резидуалот на долните 40 по раст како зависни променливи. Резидуалот на растот се добива со регресирање на растот на приходите според основен сет од условни променливи. проблемите со капитализацијата на банките мајки. За да се поттикне растот и заедничкиот напредок финансиите мора да станат поурамнотежени и прават рамнотежа помеѓу финансиската инклузија и стабилноста. Погодувањето на вистинската рамнотежа на овие димензии на финансискиот развој (стабилност, ефикасност, инклузија и широка длабочина) е критично ако финансиите треба да поддржат инклузивен и одржлив раст. Изнаоѓањето на вистинската рамнотежа во финансискиот развој исто така вклучува и компромиси што често се превидуваат многу од нив на штета на креаторите на политиките. Тоа особено важи за стабилноста и инклузијата. Брзата експанзија во периодите на подем на кредитирањето на фирми и поединци со понизок бонитет може да донесе краткорочен раст што можеше да се види во земјите на ЗБ6 до кризата во 2008 година, а потоа настапија високите НФК но по цена на ризик од банкарска криза или поголема краткорочна ранливост. За Западен Балкан, финансискиот развој за поддршка на инклузивниот раст треба да поддржи развој на урамнотежен финансиски сектор со кој се опфатени различни длабочини (банкарски и небанкарски) и финансиска стабилност, ефикасност и инклузија. Имајќи ја предвид рамнотежата помеѓу кредитирањето на домаќинствата и финансиската стабилност и синергијата помеѓу поголемите заштеди на фирми и стабилноста, земјите на ЗБ6 чии финансиски сектори сега се помалку стабилни можат да сакаат да дадат му приоритет на намалувањето на бариерите за штедење на фирмите со истовремено тесно следење на растот на кредитирањето на домаќинствата. Подготвувањето на финансиска стратегија на многу земји низ светот успеа да им помогне да се справат со овие компромиси. Имајќи ги предвид јазовите и потенцијалните придобивки на разните димензии на финансискиот развој, Западен Балкан би можел да има најголема корист од фокусирање на ефикасноста и на диверзифицирани финансиски системи и на вклучувањето на поединците во заедничкиот просперитет, особено кај штедните инструменти. Истовремено, важно е и да се земат предвид потенцијалните компромиси кај ризиците за стабилноста. Извори: Светска Банка и Gould, David Michael, and Martin Melecky, Risks and Returns: Managing Financial Trade- Offs for Inclusive Growth in Europe and Central Asia. Washington, DC: World Bank.. 22

31 Слика 7.1. Ребалансирањето кон надворешната побарувачка е особено евидентна во Србија (Промени во односите кон БДП, , процентни поени од БДП) Потрошувачка Инвестиции Извоз Увоз Извор: Податоци од централните банки и од националните заводи за статистика; Проценки и проекции на Светска банка. Забрзувањето на структурните реформи и задржувањето на курсот е важно за одржувањето на растот во сите земји од Западен Балкан. Успехот на Србија и на Албанија во поттикнувањето на растот преку реформи поволни за приватниот сектор се потпира на нивната способност да го одржат моментот на реформите. Нивните политики ја олеснија економската експанзија и помагаат во пренасочувањето на растот кон поодржливи извори кое е во зародиш. Овие две земји го подобрија фискалниот менаџмент и деловното опкружување. Србија работи на намалувањето на нејзиното наследство на доминантна и неефикасна држава: Од 2014 година од своето портфолио исфрли над 300 комерцијални ПДС како една од мерките за ослободување средства за приватниот сектор и за намалување на загубите на државата и на индиректните фискални обврски. Србија се стреми да го олесни издавањето градежни дозволи, да го подобри катастарот, да ја поедностави даночната администрација и да ја реформира јавната администрација. Меѓу другите реформи, Албанија ги расчисти долговите на јавниот сектор во износ од 5 проценти од БДП од што имаа корист приватни фирми, ја подобри сигурноста на услугите за снабдување со електрична енергија и ги прилагоди деловните регулативи за да ја олесни трговијата преку границите и пристапот до кредитите (со намалување на товарот на НФК и подобрување на извршувањето на обезбедувањата на кредитите). Одржаните реформски напори им овозможија на фирмите да привлечат приватни инвестиции и да ги зграпчат придобивките од закрепнувањето на извозната побарувачка. Со напредокот што е во тек, важно е овие две земји да го одржат реформскиот момент за да го подобрат макроекономското управување, да ја подобрат ефикасноста на јавниот сектор и да го зајакнат управувањето и владеењето на правото. Сите тие се неопходни услови за динамичен приватен сектор. До неодамна Македонија уживаше во ефектите од претходните реформи што и помогнаа на нејзината економија да ги издржи ефектите на продолжената политичка криза. Но, неодамнешната 23

32 политичка криза ја покажа ранливоста на успехот, нагласувајќи ја важноста на задржувањето на реформскиот курс. Со растот на несигурноста во светската економија, со овие примери уште повеќе се нагласува важноста сите земји да ги забрзаат структурните реформи поволни за бизнисот за да постигнат повисока и поодржлива економска експанзија. За сите земји, нагласените ризици ја нагласуваат итноста на структурните реформи за да се зајакне преминот од домашни кон надворешни извори на растот, кој е во зародиш, што повеќе се потпираат на инвестициите. Ако сакаме да се прекине циклусот на ограничени реформи, бавен раст и масовно иселување на младите, треба да се консолидираат придобивките од растот што креира работни места. Одржувањето на вниманието на петте области на реформи останува особено итно: За да се овозможи побрз раст, отворање работни места и намалување на сиромаштијата да се намали демотивацијата и пречките за формално вработување. За да им се овозможи на фирмите да отвораат повеќе работни места и да се зголеми продуктивноста, да се подобри деловната клима и управувањето. Со намалување на влијанието на владата да се подобри еднаквоста, квалитетот и ефикасноста на јавните услуги и на системите за социјална заштита. Така што економиите повеќе ќе имаат корист од растот на извозот и од подлабоката интеграција во регионот и во светот. Да се осигури одржливо користење на енергијата и на природните ресурси. 24

33 8. Во фокусот: Фискалните правила во Западен Балкан Осигурувањето солидни фискални политики е приоритет за земјите во Западен Балкан. Во сите шест земји, светската финансиска криза од ги напрегна фискалните позиции преку значително еродирање на фискалните бафери, зголемување на јавниот долг и изложување на структурните слабости, особено непредвидените обврски што ги имаат генерирано државните претпријатија и други јавни субјекти. Од 2008 година, јавниот долг се зголемуваше во сите земји од ЗБ6 и сега е повеќе од двојно поголем во регионот во целина. Исто така, многу земји во регионот не можеа да ги повратат своите стапки на раст од пред кризата и трошењето спротивно на циклусот ги еродираше фискалните резерви, загрозувајќи ја одржливоста на долгот и макроекономската стабилност (Слики 8.1 и 8.2). Слика 8.1. Западен Балкан: Фискален биланс (Проценти од БДП) Слика 8.2. Западен Балкан: Јавен и јавно гарантиран долг ( Проценти од БДП ) Извор: Властите во земјите и проценки на Светска банка. Алатките на политиките со кои се промовира фискална одржливост, како што се фискалните правила предизвикаа внимание во земјите што имаат потреба од фискална консолидација. Основната цел на фискалните правила е да се зголеми кредибилитетот на фискалните политики како основа за економски раст. Добро дизајнираните и ефективно спроведуваните фискални правила можат да помогнат да се подобри предвидливоста на политиките, да се измазнат нестабилностите и да се управува согласно со циклусот. 14 Фискалните правила можат да ја измазнат дистрибуцијата на јавните расходи со тек на време и да овозможат непречено спроведување на повеќегодишни проекти и програми. Тие можат да обезбедат и поголема транспарентност, да ги направат фискалните политики поотпорни на барањата на јавните агенции и на интересните групи и да доведат до експлицитна посветеност на владата за постигнување на нејзините фискални цели. Фискалните правила можат особено да им помогнат на земјите од ЗБ6 кои како мали економии се ранливи од надворешни шокови бидејќи недоволната флексибилност на нивните режими на курсот бара нивните фискални политики да бидат кредибилни и одржливи. Сите земји од Западен Балкан освен Македонија имаат усвоено фискални правила. Најголем дел од овие правила се измени и дополнувања на законите за буџетите и со нив се воведуваат нумерички целни 14 Види [Kopits and Symansky (1998, 2001); IMF (2012); и Wyplosz (2005, 2012).] 25

34 вредности за да се осигури долгорочна фискална одржливост, дисциплина и транспарентност. Фискалните правила во Албанија, Босна и Херцеговина и во Косово се однесуваат само на буџетот, дефицитот и нивото на долг на централните власти, во Црна Гора и во Србија тие се однесуваат и на локалните власти. Заедничка карактеристика е дека фискалните правила се однесуваат само на јавниот долг, а не и на долговите или обврските што произлегуваат од јавни гаранции за компании или јавно приватни партнерства (ЈПП). Треба да се забележи дека иако Македонија нема донесено фискални правила, се признава дека земјата спроведува прудентни макроекономски политики и ја одржува фискалната дисциплина, а властите не чувствуваат потреба да усвојат нумерички фискални правила. Процесот на приближување кон Европската Унија (ЕУ) на земјите од ЗБ6 им даде дополнителен поттик подобро да управуваат со своите финансии. Прилагодувањето на мастришките критериуми, исто така познати како критериуми за приближување е предуслов за членство во ЕУ. Најголем дел од фискалните правила во земјите од Западен Балкан се усогласени со критериумите од Мастрихт со кои се пропишува годишен фискален дефицит не поголем од 3 проценти од БДП и јавен долг помал од 60 проценти. 15 Поради тоа, повеќето од земјите од ЗБ6 имаат донесено Закон за јавна внатрешна финансиска контрола за да се поддржи придржувањето до нивните фискални правила, а неколку имаат воспоставено и внатрешна ревизија и контролни функции за јавниот сектор. Исто така, тие постојано го подобруваат процесот на извршување на буџетот преку консолидирање на одделните јавни сметки во единствена трезорска сметка. Властите во регионот почнуваат и да ги усвојуваат ревизорските практики на Меѓународна организација на врховни ревизорски институции и Меѓународните стандарди за сметководство во јавниот сектор. Во оваа белешка се опишуваат фискалните правила што се применуваат во секоја од земјите од ЗБ6 и се резимираат релевантните лекции од меѓународното искуство. Аспирациите за влез во ЕУ помагаат да се придвижат реформите во регионот како што се фискалните правила. Сепак, како што ќе биде опишано подолу и покрај сличностите со критериумите на ЕУ, фискалните правила што се применуваат во земјите од Западен Балкан значително се разликуваат што може да влијае врз нивниот релативен успех. Искуства на земјите Албанија Од 1998 до 2012 година, Албанија применуваше едно фискално правило воспоставено со основниот закон за буџетот од 1998 година со кое се пропишува дека вкупниот долг не смее да надмине 60 проценти од БДП. Ова правило е ревидирано во јуни 2016 година и оттогаш се пропишува намалување на долгот секоја година сè додека не достигне ниво од 45 проценти од БДП. 16 Меѓутоа, со ревидираното правило не се определува рок или темпо за достигнување на целта од 45 проценти што може да ја ослаби неговата ефективност. Постои и заштитна клаузула со која се пропишува дека 0,7 проценти од вкупните буџетирани расходи да се распоредат во буџетска резерва која може да се користи за компензирање на грешки во прогнозирањето и непредвидени промени на макроекономските променливи како што се раст 15 Мастришките критериуми пропишуваат правила за инфлацијата, јавниот долг и за дефицитот, за стабилноста на курсот и за приближувањето на каматните стапки. Критериумите се дефинирани во членот 121 од Договорот за основање на Европската Заедница. 16 Во 2016 година, албанскиот јавен и јавно гарантиран долг беше 72,7 проценти од БДП или 67,8 проценти од БДП кога ќе се исклучи јавно гарантираниот долг. 26

35 и камати пониски од очекуваните и флуктуации на курсот. Со законот се воведува и златно правило на позајмувањето дека властите треба да позајмуваат само за инвестирање, а не за финансирање на тековните расходи и се пропишува дека приходите од приватизација ќе се користат за намалување на долгот или за финансирање капитални инвестиции. Како и другите земји од Западен Балкан, Албанија понекогаш имаше тешкотии во примената на нејзиното фискално правило. Некои од предизвиците се буџетирањето на повеќегодишните обврски, особено оние поврзани со ЈПП, преценувањето на приходите што води кон нереални планови за трошење што придонесуваат за создавање долгови од небуџетирани расходи и податоците за националните сметки што бараат значителна ревизија. 17,18 Во 2016 година, владата усвои нов основен закон за буџетот што ќе помогне да се подобри управувањето со јавните финансии за да се поддржи придржувањето до фискалното правило. Мерките опфаќаат извлекување на макроекономските претпоставки што се користат за буџетирање од Светските економски изгледи на ММФ, посебни одредби за изборните години и определување лимити и објавување на повеќегодишните обврски. За да се ублажат фискалните ризици што произлегуваат од ЈПП, основниот закон за буџетот го ограничува вкупниот износ на ЈПП, ги интегрира во буџетскиот процес и на Министерството за финансии му дава поголема улога во проценката и следењето на предлозите за ЈПП. Босна и Херцеговина БиХ не користи национални фискални правила за консолидираниот буџет на генералната влада туку има одделни правила за секој од двата уставни и правни ентитети. Во Република Српска (РС), фискалното правило донесено во 2012 година преку Законот за позајмување, долг и гаранции пропишува дека јавниот долг што ги опфаќа расходите на РС, на локалните власти и на вонбуџетските фондови за социјално осигурување не може да надмине 55 проценти од БДП. Со него исто така се пропишува дека вкупниот долг (јавен долг плус долговите на јавните претпријатија, на Инвестициската развојна банка и на другите установи од јавниот сектор) не може да надмине 60 проценти. Во Федерацијата Босна и Херцеговина (ФБиХ), Законот за буџет од 2013 година пропишува дека тековниот буџет мора да биде балансиран. Меѓутоа, ако постои дефицит во тековната буџетска година, владата мора да планира вишок за следните три години. По постојаните дефицити во периодот , во 2015 година БиХ имаше вишок од 0,7 проценти од БДП. Консолидираните фискали податоци за 2016 година сè уште не се достапни, но проценките укажуваат на дефицит од околу 0,6 проценти од БДП. Властите подготвуваат Стратегија за реформа на управувањето со јавните финансии со која ќе се зајакне планирањето, извршувањето и следењето на буџетот за подобро да се осигури фискална дисциплина и отчетност. Фискалниот совет е одговорен за координирање на фискалните политики и осигурување на макроекономска стабилност и фискална одржливост во БиХ. РС и ФБиХ сега се придржуваат до правилата за долот, но не постојат санкции или други последици ако тоа се промени. 17 Види IMF Albania, Fiscal transparency evaluation. pubs/ft/ scr/2016/cr1605.pdf; and [IMF (forthcoming) Public Investment Management Assessment (PIMA).] 18 Види World Bank Albania Public Finance Review /pdf/820130ESW0P1430C0disclosed pdf. 27

36 Косово Фискалните правила што ги воведе Косово во 2006 година повеќе пати се менувани. Првичното правило пропишуваше дека расходите можат реално да растат за 0,5 проценти годишно. Правилото беше изменето во 2007 година за да се применува само на повторливите расходи и целосно се напушти во 2009 година. Ново правило за задолжувањето е воведено во 2010 година со кое се ограничи јавниот и јавно гарантираниот долг на 40 проценти од БДП. 19 Со истиот закон се утврдуваат критериуми за квалификувањето на општините за да можат да се задолжуваат и само неколку се квалификуваат. Исто така, врз основа на уставните одредби, целокупното надворешно задолжување е предмет на ратификација со двотретинско мнозинство во парламентот што е многу ригиден услов. 20 Новото фискално правило е воведено во 2013 години и со него се ограничува вкупниот фискален дефицит на 2 проценти од БДП со клаузули за исклучок во случаи на рецесија и природни катастрофи. Меѓутоа, поради големите инвестициски потреби, нискиот акумулиран долг и можноста за задолжување под поволни услови, во 2015 година фискалното правило е изменето со додавање на продуктивните инвестиции во нивото на дефицит над 2 проценти што се финансира од развојни партнери, вклучувајќи ги и меѓународните финансиски институции, со него се намали и ограничувањето на долгот од 40 проценти од БДП на 30 проценти (оваа клаузула ќе престане да важи по 10 години). Од 2015 година, Косово се придржува на правилото за дефицитот, но поради честите промени во неодамнешното минато, тешко е да се предвиди одржливоста на постојните правила. Со друго фискално правило воведено во јануари 2017 година се утврдува плафон на расходите за надоместоци за ветераните на 0,7 проценти од БДП. 21 Со новото правило за платите што ќе стапи во сила во 2018 година, платите ќе се зголемуваат во зависност од номиналниот раст на БДП. 22 Црна Гора Со Законот за буџет и за фискална одговорност на Црна Гора од 2014 година се воведуваат повеќе фискални правила: 1. Готовинскиот дефицит на генералната влада треба да биде помал од 3 проценти од БДП. 2. Јавниот долг треба да биде помал од 60 проценти од БДП. 3. Расходите на централната влада треба да растат побавно од прогнозираната стапка на реалниот раст на БДП. 4. Дефицитите на локалните власти не треба да наминат 10 проценти од нивните проектирани приходи. 5. Државните гаранции не треба да надминат 15 проценти од БДП. 19 Закон за јавниот долг, Закон бр.03/l- 175, Закон за јавниот дол, дел два Задолжување на општините, Закон бр. 03/l- 175, Измени и дополнувања на Законот за воени ветерани, јануари 2017 година. Овие измени сè уште не се стапени во сила во времето на подготвување на овој извештај. 22 Измени и дополнувања на Законот за управување со јавните финансии и отчетност (ЗУЈФО),

37 Меѓутоа постојат повеќе исклучоци. На пример, ако капиталните проекти го подигнат јавниот долг над 60 проценти од БДП, владата мора да предложи стратегија за стабилизирање на долгот која треба да се исполни во рок од пет години. 23 Други исклучоци, како што нејасното ослободување е за вонредни настани и за можноста Министерството за финансии да ги одобри локалните инвестиции што го надминуваат лимитот за капитални расходи, исто така ја ограничуваат кредибилноста на фискалните правила на Црна Гора. Црна Гора има пропишано годишно фискално известување и следење. Министерството за финансии се очекува однапред да ја извести владата за сите отстапувања од фискалните правила и да предложи корективни мерки. Министерството мора да даде извештај за придржувањето до фискалните правила во рок од 90 дена од крајот на секоја фискална година. Државниот завод за ревизија независно го разгледува придржувањето со фискалните правила во нејзиниот годишен ревизорски извештај во рок од 6 месеци од крајот на фискалната година, но нема овластување да нареди придржување. Со Законот за буџетска и фискална одговорност се пропишуваат активности за корекција на непридржувањето. Владата има 60 дена да го намали дефицитот откако ќе се прекрши правилото. Исто така, ако јавниот долг достигне 60 проценти од БДП, владата мора да го ревидира буџетот за да го задржи долгот под плафонот. Ако се надмине плафонот од 60 проценти, владата мора да предложи петгодишен план за рехабилитација. Локалните власти што ги надминуваат своите плафони на дефицитите добиваат трансфер помал за износот за кој е надминат дозволениот дефицит. Условот за петгодишен план за рехабилитација е усвоен во декември 2016 година, но не се спроведени никакви други корективни активности. Србија Со изменување на системскиот Закон за буџетот, Србија во 2010 година воведе фискални правила. Со нив се утврдува дека дефицитот на генералната влада се определува со формула со која се пресметува плафон на дефицитот за секоја година врз основа на среднорочна до долгорочна цел за дефицитот од 1 процент од БДП. Оваа формула е дизајнирана да овозможи повисоки дефицити во годините кога економскиот раст е под долгорочниот потенцијал. Формулата е: D t = D t-1 A*(D t-1 D p) B * (G t G p) каде D t е плафонот на дефицитот во годината t; D t-1 е дефицитот во претходната година; A е коефициентот за прилагодување со кој се индицира темпото по кое тековниот дефицит се приближува на целниот дефицит (тековно е 0,3 пропишани со закон); D p е среднорочниот целен дефицит (1 процент од БДП); B е коефициент кој го претставува отстапувањето на дефицитот во годината t од целта поради разлика во растот на БДП во годината t од потенцијалната стапка на раст на БДП (0,4 проценти); G t е растот во годината t; а G p е потенцијалната среднорочна стапка на раст на БДП (4 проценти). Србија има усвоено повеќе други правила за задолжувањето и за дефицитот, како национални така и локални. Лимитот на долгот на генералната влада е поставен на 45 проценти од БДП, несметајќи ги сите нови можни долгови поврзани со процесот на реституција. Следното фискално правило да се замрзнат 23 Како резултат на проектот за изградба на автопат што е во тек, дефицитот на Црна Гора е 4 проценти од БДП, а нејзиниот вкупен ЈЈГ долг е 77,1 проценти од БДП. Без гарантираниот долг тој паѓа на 68 проценти. 29

38 платите и пензиите во номинални износи сè додека не падне нивниот удел во БДП под одредени прагови е повеќе пати ревидирано за да овозможи зголемување на платите во некои делови од јавниот сектор. Уште четири правила се воведени за локалните власти: (1) финансирање од дефицит може да се користи само за капитални расходи; (2) дефицитот не може да надмине 10 проценти од проектираните вкупни расходи; (3) долгот не може да надмине 50 проценти од расходите во претходната година и (4) проектираното сервисирање на долгот не може да надмине 15 проценти од приходите во претходната година. 24 Србија основа независен фискален совет за да го следи придржувањето до фискалното правило. Меѓутоа, советот нема никакво овластување да го казни непридржувањето. Исто така, корективните активности со ограничуваат само на барањето владата са усвои план за намалување на долгот ако јавниот долг го надмине прагот. Србија сè уште не се придржува на ниту едно од нејзините фискални правила за нејзината генерална влада. Најдобри меѓународни практики за фискалните правила Меѓународните искуства даваат повеќе вредни лекции за изработка на фискални правила што ќе успеат 25 : Да се усвои пристап со постепено зголемување со кој се признаваат политичката и институционалната реалност. Премногу амбициозните фискални правила веројатно целосно нема да се почитуваат во првиот цикличен пад. Помалку строг сет на функционални фискални правила поверојатно ќе издржи и ќе обезбеди основа за понатамошни реформи. Основни фискални правила за сеопфатна дефиниција на фискалните сметки. Владините агенции можат да се обидат да ги избегнат фискалните правила преку воспоставување алтернативни начини за трошење како што се вонбуџетските фондови или јавните гаранции. Поради тоа, фискалните правила треба експлицитно да ги опфатат сите владини операции и преземени обврски. Опфаќањето на сите обврски на генералната влада, вклучувајќи ги и оние генерирани од државните претпријатија, развојни банки и други парадржавни установи е основна компонента на ефективното фискално правило. Ограничениот буџетски опфат на фискалните правила е голем проблем во Западен Балкан. Точното и навремено известување за фискалните ризици и за непредвидените обврски ја подобрува транспарентноста, олеснува брзи корективни активности и ја осигурува точноста и споредливоста на податоците низ времето. Системите за фискално известување и следење во државите од Западен Балкан често се несоодветни. За целосно усогласување со мастришките критериуми на ЕУ, редовното фискално известување треба да содржи информации за фискалната успешност на генералната влада подготвени согласно Европскиот систем на сметки. Со тоа не само што ќе се забрза процесот на влез во ЕУ, туку и би помогнало да се намалат јазовите помеѓу првичните и ревидираните проценки на расходите и би се подобрило известувањето за непредвидените обврски. Да се воспостави кредибилна политичка посветеност. Фискалните правила поверојатно ќе се почитуваат ако се одобрени од извршната и од законодавната власт. Во Западен Балкан, 24 Во 2016 година, ЈЈГ долг беше 74,6 проценти од БДП или 68,3 проценти кога ќе се исклучи гарантираниот долг. 25 Врз основа на World Bank Knowledge Brief Fiscal Responsibility in Croatia: Lessons from the Past, Rules for the Future by Madzarevic-Sujster and Skrok, 2012, World Bank. 30

39 среднорочните економски и фискални насоки често немаат кредибилна политичка посветеност што придонесува да се олесни извршувањето на буџетите и на плафоните на трошења. Јасно да се дефинираат и да се изрекуваат казни за непридржување. Како ќе созреваат законите и рамките за фискална одговорност, политичкиот трошок за кршење на законот ќе се зголемува. Но, бидејќи овие закони често на почетокот се релативно слаби, потребни се строги мерки за спроведување. Иако во Западен Балкан најновите фискални правила се релативно јасни, широките исклучоци и слабото спроведување ја подриваат нивната ефективност. На пример, лабаво дефинираните одредби дозволуваат чести исклучоци. Исто така, три од петте земји што имаат правила Албанија, Црна Гора и Србија во моментов ги прекршуваат. Квалитетни и ажурни макроекономски и фискални податоци се потребни за да се осигури дека санкциите можат ефективно да се применуваат. Да се овозможи стабилизација спротивна на циклусот. Фискалните правила треба да имаат за целен биланс прилагоден на циклусот 26 или вграден механизам за прилагодување на цикличните промени на економските услови. 27 Правилата спротивни на циклусот овозможуваат автоматските и дискреционите стабилизатори 28 да функционираат кога економијата отстапува од наведената цел или тренд. Меѓутоа, таргетирањето на буџет прилагоден на циклусот е административно тешко и податочно интензивно. Балансирање на краткорочните и на долгорочните цели. Фискалното правило го игнорира влијанието на надворешните шокови може да ја потенцира насоченоста на фискалните политики согласно циклусот. Меѓутоа, правилото кое е насочено кон поддржување на стабилизација спротивна на циклусот може да не е усогласено со долгорочната одржливост на долгот. Добро дизајнираното фискално правило мора внимателно да направи рамнотежа помеѓу конкурентските приоритети. 29 Да се осигури дека фискалните правила ги отсликуваат целите на среднорочната фискална политика. Фискалните правила треба да бидат дизајнирани за да осигурат дека годишните буџети се усогласени со среднорочните фискални цели. Среднорочната перспектива може на креаторите на политиките да им даде доволно простор да одговорат на краткорочните шокови без закана за долгорочната фискална и одржливост на долгот. Во Западен Балкан, квалитетот на макроекономското прогнозирање и фискално планирање е ограничен и земјите би можеле да изградат свои системи за планирање и за извршување на буџетите дури и пред да ги усвојат или изменат фискалните правила. Многу од земјите дозволуваат законските предлози усвоени во текот на фискалната година да стапат во сила без претходно да бидат обезбедени средства врз основа на оценката на фискалното влијание. Отстапувањата од среднорочните буџетски планови се вообичаени како и акумулирањето непредвидени обврски и долгови. Да се воспостави специјален орган што ќе врши надзор врз придржувањето кон фискалните правила, буџетските планови и фискалните прогнози. Оваа агенција би требала да ги следи сите елементи на фискалната рамка, вклучувајќи ја и точноста на макрофискалните прогнози, квалитетот на среднорочниот буџетски план и дали исклучоците се соодветни во тековното 26 Буџетот прилагоден на циклусот ги следи промените на фискалните политики што не се поврзани со буџетското влијание врз деловниот циклус. Со структурниот биланс се контролираат еднократните фактори и недискреционите промени во буџетот. 27 [Mills and Quinet (2001)] тврдат дека правилото за трошењето е во основа блиско до целниот биланс усогласен со циклусот, но потранспарентен и без недостатоците од прилагодувањето на циклусот. 28 Автоматските стабилизатори се недискрециони буџетски компоненти кои се менуваат со деловниот циклус (на пример, приходи од прогресивно оданочување на приходите, трансфери за невработени и камати). 29 Сега, најпримарните ограничувања во западнобалканските фискални правила не се усогласени со целта за стабилизирање на односот на долгот и БДП на среден рок, особено во земјите со големи долгови. 31

40 макроекономско опкружување. Освен следењето на придржувањето кон фискалните правила, агенцијата треба да подготвува и препораки за фискално планирање, прогнозирање и оценка на влијанието, да обезбеди независни среднорочни макроекономски и фискални прогнози и да предлага реформи на фискалната рамка. Ниту една земја од Западен Балкан нема ефективен механизам за спроведување на фискалните правила. Само Србија има независен фискален совет со одредено ниво на овластувања, но поради законски ограничувања, тој не успеав да обезбеди придржување. Како заклучок, добро дизајнираните и соодветно спроведените фискални правила можат да им помогнат на земјите од Западен Балкан да ја осигурат фискалната солвентност и одржливоста на долгот. Потребата да се консолидираат јавните финансии во регионот го покренува прашањето дали воспоставените фискални правила можат да ја исполнат својата намена. Едно фискално правило е ефективно до нивото до кое помага да се ограничи преголемото трошење во добри времиња за да се искористи во тешки времиња. Меѓутоа, земјите од Западен Балкан сега секогаш ги почитуваат фискалните правила. Прашањето е зошто? Меѓународните докази укажуваат дека не е доволно само добро дизајнираното фискално правило; тоа треба да биде проследено со цврсти политики и солидни институции. За жал, во оценката колку фискалните правила ефективно ги исполнуваат своите цели и утврдувајќи ги факторите што влијаат врз ефективноста, литературата најмногу се фокусира на земјите од ЕУ така што за другите има многу малку информации. Светска банка е спремна да ги поддржи земјите од Западен Балкан во истражувањето како нивните фискални правила можат да ги постигнат посакуваните цели. 32

41 Албанија Економскиот раст зајакна и достигна 3,2 проценти во 2016 година и се проектира да достигне, во просек, 3,6 проценти во периодот година, што главно се должи на приватни инвестиции во големите енергетски проекти финансирани со СДИ, закрепнувањето на приватната потрошувачка, како и зголемување на извозот на услуги. Растот креираше работни места. Фискалната позиција и понатаму се подобрува, со повисока наплата на приходите и ограничување на трошоците. Продолжувањето на фискалната консолидација за да се намали долгот и непредвидените обврски, особено во енергетскиот и финансискиот сектор, подоброто управување со јавните инвестиции и судските реформи и понатаму се критични елементи за поттикнувањето на довербата и растот. Најнови економски случувања Економијата на Албанија се прошири за 3,2 проценти во 2016 година, со поддршка на робусната домашна побарувачка. Двата големи енергетски проекти, финансирани со странски приватен капитал, т.е. транс јадранскиот нафтовод и хидроелектричната централа Девол на југот, како и закрепнувањето на потрошувачката придонесоа за одржување на позитивниот импулс на растот. Приватната потрошувачка беше поддржана од подобрените резултати на пазарот на трудот, како и олеснувањето на условите за кредитирање. По намалувањето во текот на пет последователни тримесечја, јавната потрошувачка имаше мал позитивен придонес кон растот, што укажува на постепена фискална консолидација во текот на втората половина на годината. Иако, извозот на услугите се прошири за 25,4 проценти, сепак придонесот на трговијата со стоки беше негативен. Индустриското производство се зголеми, но севкупно, индустријата беше погодена од неповолните цени на берзанските стоки. Услугите претставуваат главен двигател на растот, по што следат трудово поинтензивните сектори за градежништво и земјоделство. Растот во 2016 година поттикна создавање на работни места. Во третото тримесечје вработеноста порасна за 5,8 проценти на годишно ниво, главно поради работните места во секторот услуги (7,4 проценти) и во градежништвото и производството (5,1 проценти). Учеството во работната сила беше повисоко отколку во истото тримесечје во 2015 година, откога претходното се зголеми за 0,4 процентни поени односно достигна 57,2 проценти. Невработеноста се намали на 15,2 проценти, но повеќе од половината од луѓето без работа, се невработени подолг временски период. Номиналните плати продолжуваат со намалувањето кое започна на крајот на 2013 година, но ова би требало да се надмине во 2017 година кога ќе се одмрзнат платите во јавниот сектор. 33

42 Прудентната фискална политика го поддржа стабилизирањето јаваниот долг. Фискалниот дефицит за 2016 година се проценува на 2,2 проценти од БДП, што е намалување од 4,6 проценти во 2015 година, како што е предвидено со напорите, на земјата, за фискална консолидација поддржани со фискалните правила. Централната влада забележа примарен буџетски суфицит од 0,2 проценти во 2016 година. Консолидацијата беше поддржана со подобрување како на наплатата на приходите така и со контролата на расходите. Приходите се зголемија за 0,4 процентни поени од БДП во 2016 година, на годишно ниво, благодарејќи на зголемувањата во скоро сите даночни категории. Јавните расходи (вклучувајќи ги тука и отплатите на заостанатите обврски) се намалија за значајни 2 процентни поени во 2016 година (на годишно ниво) поради понатамошното спроведување на напорите за консолидација. На ниво од 97,6 проценти од испланираното, капиталните расходи исто така беа недоволно остварени. Како резултат од фискалната консолидација, јавниот долг почна да се намалува во 2016 година, но и понатаму е на високо ниво од 72,7 проценти од БДП 30. Инфлацијата е под целното ниво, но почна да се зголемува. Просечната годишна инфлација се намали од 1,9 проценти во 2015 година до 1,3 проценти во 2016 година, што е под целта на Банката на Албанија од 3±1 процент. Сепак, со зголемувањето на цените на храната во јануари 2017 година, инфлацијата исто така почна да се зголемува. Инфлацијата сега се очекува постепено да се приближи до целниот интервал, како што економијата ќе продолжи да расте и како што искористеноста на производствените капацитети ќе закрепнува. Политиката на Банката на Албанија и понатаму е поволна. Референтната каматна стапка и понатаму е на најмалото ниво од 1,25 степени, што започна во април 2016 година поради тоа што ниските цени на берзанските стоки и негативниот јаз на остварувањата изврши надолен притисок на цените. Кон крајот на 2016 година, резултатите од мерките на монетарната политика се подобрија, бидејќи просечната каматна стапка за кредитите во домашната валута се намали на 7,5 проценти, 0,6 процентни поени под нивото во 2015 година. До крајот на годината, реалниот ефективен курс се зголеми за 4,1 проценти поради номиналното зголемување на албанскиот лек (за 0,4 проценти во однос на Еврото) и помалата инфлациска разлика во однос на трговските партнери. Иако кредитирањето на домаќинствата закрепнува, големиот број на нефункционални кредити и понатаму го попречуваат кредитирањето на корпорациите. Банкарскиот сектор е профитабилен и добро капитализиран, со однос на адекватност на капиталот од 15,6 проценти во четвртото тримесечје на 2016 година, што е многу над законски предвиденото минимално ниво од 12 проценти. Пониските каматни стапки и олеснетите стандарди на кредитирање го поттикнаа кредитирањето во домашната валута, кое се зголеми за 10,4 проценти во 2016 година, од 5 проценти во 2015 година. Меѓутоа, аверзијата на банките кон ризиците поради високиот однос на 30 Од 2005 година, долгот на генералната влада вклучува целосно документирани неплатени сметки кои ги должат локалните власти, од кои, најголем дел, се наследени по територијалната реформа во јуни 2015 година, од страна на новите општини. 34

43 нефункционални кредити (18,2 проценти од вкупниот број на кредити) и понатаму го потиснува растот на кредитите, особено за трговските друштва, каде кредитирањето се зголемило само за 2,6 проценти. За разрешувањето на нефункционалните кредити потребна е поголема примена на законите за стечај и за приватните извршители, како и други сродни мерки, вклучувајќи и отпишувања на стари кредити. Увозот поврзан со инвестициите, доведе до зголемување на дефицитот на тековната сметка (ДТС) од 10,8 проценти во 2015 година на 12,1 проценти во 2016 година. Ваквото зголемување се должи на зголемувањето на трговскиот дефицит на 18,2 проценти поради зголемувањето на увозот поврзан со инвестициите и забавувањето на извозот на берзански стоки. Меѓутоа, од третото тримесечје на 2016 година, има подобрување кое се должи на поволната туристичка сезона и зголемените дознаки од странство. ДТС се финансира 60 проценти од СДИ и 10 проценти од приливи на буџетска поддршка. На крајот на годината, девизните резерви на Албанија се проценети дека изнесуваат околу 2,9 милијарди ЕУР, доволно за покривање на околу 5,7 месеци увоз на стоки и услуги и 170 проценти од бруто краткорочниот надворешен долг. Во февруари, Стандард и Пур го потврдија рејтингот Б+ за Албанија за 2017 година. Рејтингот се засноваше на тековната фискална консолидација на земјата и позитивните економски изгледи. Изгледи и ризици Економските изгледи на Албанија се очекува да се подобрат на среден рок. Растот се проектира да биде 3,5 проценти во 2017 година и 2018 година, а потоа да се зголеми на 3,8 проценти во 2019 година. Приватните инвестиции во два големи енергетски проекти и понатаму ќе го поддржуваат растот, потпомогнати од страна на приватната потрошувачка со подобрувањето на пазарот на трудот, како и нето извозот поддржан од побарувачката од ЕУ. Градежништвото, услугите поврзани со туризмот, како и трговијата се очекува и понатаму да бидат двигател на растот. ДТС и понатаму ќе остане на високо ниво бидејќи увозот ќе продолжи да расте, следејќи го чекорот на инвестициите и главно ќе се финансира од СДИ. Понатамошното спроведување на фискалната консолидација и реформите, се очекува, до 2019 година, постепено да го намали фискалниот дефицит на 0,7 проценти од БДП. Како резултат на ова, односот помеѓу долгот и БДП се проектира да се намали под 60 проценти од БДП до 2021 година. Политичката несигурност, како резултат на изборите закажани за средината на 2017 година, би можела да влијае неповолно на чекорот на реформите и фискалната консолидација, што ќе ја ослаби фискалната позиција на Албанија и ќе ги зголеми премиите за ризик. Економските изгледи се исто така чувствителни на ризиците. Несигурните услови на глобалниот пазар, особено побавниот раст во Еврозоната, би можеле да го намалат извозот и приливите на СДИ, што потоа ќе се преточи во пониски даночни приходи, помали јавни инвестиции, а со тоа и побавен раст на резултатите. Побрзиот чекор на нормализирањето на глобалните каматни стапки исто така претставува ризик: Зајакнувањето на албанскиот лек би можело неповолно да влијае врз конкурентноста и да доведе до забавување на извозот. Доколку ова се случи, за искористување на 35

44 придобивките од растот ќе биде потребно економијата да се одржи на стабилно ниво и, истовремено, да се воспостават структурни реформи за подобрување на деловното опкружување, преку подобрување го управувањето со јавните инвестиции, разрешување на високото ниво на НФК и подобрување на вештините на работната сила. 36

45 Невработеноста се намали и вработеноста се зголеми, како што растот создавање работни места. Процент од работната сила, Финансирањето на тековната сметка се потпира на СДИ и буџетска поддршка од развојните партнери Во милијарди ЕУР Вработеност Невработеност Други инвестиции Странски директни инвестиции Тековна сметка Извор: ИНСТАТ, пресметки на Светска банка Зголемувањето на растот е поддржано од услугите и градежништвото. Придонес кон растот, процент, Извор: Банка на Албанија Постојаната наплата на приходите и контролата на расходите би требало постепено да го намалат фискалниот дефицит на среден рок. Процент од БДП Процент од БДП Земјоделство Рударство Трговија, автомеханика, транспорт Други услуги Нето даноци Производство Градежништво инвестиции Информации, комуникација БДП Фискален биланс Расходи, дс Приходи, дс Извор: ИНСТАТ, пресметки на Светска банка. Кредитниот раст почна да се зголемува, но високото ниво на НФК спречува побрз раст. Извор: МФ, пресметки на Светска банка Процент Процент Инфлација на ИЦМ, процент Инфлацијата на ИЦМ се зголемува како што закрепнува потрошувачката. Раст на приватни кредити Раст на депозити Нефункционални кредити Извор: Банка на Албанија, пресметки на Светска банка. Извор: МФ, ИНСТАТ, пресметки на Светска банка 37

46 АЛБАНИЈА e 2017ф 2018ф 2019ф Раст на реалниот БДП (проценти) 1,0 1,8 2,6 3,2 3,5 3,5 3,8 Состав (процентни поени) Потрошувачка 1,4 2,5-1,0 0,9 1,1 1,8 1,8 Инвестиции -0,6-1,2 2,8 2,8 2,5 2,0 1,5 Нето извоз -12,8 3,9-1,0 3,7 6,5 6,5 6,1 Извоз -7,2 0,9-0,1 1,6 3,2 3,1 3,3 Увоз (-) -5,6 3,0-0,9 2,1 3,3 3,4 2,8 Инфлација на цени на мало (проценти, просек за периодот) 1,9 1,6 1,9 1,3 1,5 2,9 3,0 Јавни приходи (процент од БДП) 24,0 26,3 26,3 26,7 27,7 27,5 27,5 Јавни расходи (процент од БДП) 29,2 32,3 30,9 28,9 28,8 28,5 28,2 Од кои: Маса на плати (процент од БДП) 5,2 5,1 5,1 4,5 4,6 4,6 4,4 Социјални надоместоци (процент од БДП) 9,5 9,9 9,8 10,1 10,1 10,0 10,0 Капитални расходи (процент од БДП) 4,8 4,3 4,4 3,9 4,5 4,4 4,4 Фискален биланс (процент од БДП) -5,2-6,0-4,6-2,2-1,1-1,0-0,7 Примарен фискален биланс (процент од БДП) -2,0-3,1-1,9 0,2 1,2 1,1 1,4 Јавен долг (процент од БДП) 66,7 68,0 69,6 67,8 64,7 64,0 63,5 Јавен и јавно гарантиран долг (процент од БДП) 70,4 72,1 73,7 72,7 69,9 67,0 63,5 Од кој: надворешен (процент од БДП) 26,9 29,6 34,2 33,8 34,8 34,2 34,7 Извоз на стоки (процент од БДП) 18,3 9,4 7,5 6,4 7,0 7,0 6,8 Увоз на стоки (процент од БДП) 34,9 29,9 29,9 28,5 30,0 29,1 27,7 Нето извоз на услуги (процент од БДП) -0,2 3,2 5,1 3,9 3,6 3,6 3,8 Трговски биланс (процент од БДП) -16,8-17,3-17,3-18,2-19,4-18,5-17,1 Приливи на дознаки од странство (процент од БДП) Салдо на тековната сметка (процент од БДП) Приливи од странски директни инвестиции (процент од БДП) 7,1 7,3 7,5 7,2 6,9 6,7 6,5-10,5-12,9-10,8-12,1-13,7-13,0-11,8 9,6 8,1 7,7 7,1 8,0 6,9 5,3 Надворешен долг (процент од БДП) 64,4 72,4 74,2 75,5 77,8 80,9 81,7 Реален раст на приватните кредити (процент, просек за периодот) Нефункционални кредити (процент од бруто кредитите, на крајот од периодот) Стапка на невработеност (процент, просек за периодот) Стапка на невработеност кај младите (процент, просек за периодот) Стапка на учество во работната сила (процент, просек за периодот) БДП по глава на жител, ПКМ (тековен меѓународен долар) Стапка на сиромаштија по 5УСД/ден, ПКМ (процент од населението) -1,4 2,0-0,8 0, ,1 22,4 18, ,1 18,0 17,3 15, ,7 35,6 32,3 28, ,5 53,7 55,7 57, ,2 46,7 46,2 45, Извор: Институциите на земјата, проценки и проекции на Светска банка. Забелешки: Податоците за пазарот на трудот и растот на кредитите за 2015 година ги покажуваат годишни подвижни просеци од почетокот на годината до денес. Нефункционалните кредити ги покажуваат реалните вредности од почетокот на годината до денес. Стапката на невработеност кај младите се однесува на лицата во работната сила на возраст од години 38

47 Босна и Херцеговина Економскиот раст во Босна и Херцеговина (БИХ), кој достигна проценето ниво од 2,8 проценти во 2016 година, се очекува да се задржи на околу 3 проценти на среден рок. Потрошувачката и понатаму е главниот двигател на растот, иако со само скромни подобрувања на пазарот на трудот, невработеноста и понатаму е висока. Раздолжувањето ја ограничува поддршката на економската активност од страна на финансискиот сектор. Реформите почнуваат да ги ослободуваат ригидностите во вработувањата во јавниот сектор, цените на лековите, пензиите и долгот. Како резултат од планираното зголемување на јавните инвестиции, фискалната состојба може да се влоши на среден рок освен ако не се спроведат структурни и фискални реформи за намалување на високата маса на плати во јавниот сектор и подобрување на наплатата за даноци. Најнови економски случувања Растот достигна проценето ниво од 2,8 проценти во 2016 година малку помалку од 3 проценти во 2015 година. Иако ова е во согласност со претходната проекција на ова издание, сепак е за 0,4 процентни поени пониско од официјалните проценки (Општа фискална рамка на БИХ). Потрошувачката и понатаму претставува главен двигател на растот, со придонес од 1,8 процентни поени, со поддршка од нето извозот (0,7 процентни поени) и инвестициите (0,3 процентни поени). На страната на производството, земјоделството и индустриското производство придонесоа околу 70 проценти кон растот на реалната додадена вредност во првите три тримесечја, а придонесот на индустријата е околу 40 проценти. Заедно, овие два сегменти го надоместуваат намалувањето во услугите (главно здравствени услуги и комуникации. Стапката на невработеност и понатаму е висока, со само мали подобрувања на пазарот на трудот. Невработеноста се намали од 27,7 проценти во 2015 година на 25,4 проценти во 2016 година, што го затскри намалувањето на вработеноста во апсолутни бројки, и покрај позитивниот економски раст. 31 Сепак, стапката на вработеност не беше погодена од ова и малку се зголеми и достигна ниво од 32,2 проценти во 2016 година, за сметка на намалувањето на работоспособното население. Индустрискиот сектор создаде нови вработувања, додека пак во земјоделството и кај услугите имаме осипување на вработеноста во апсолутни бројки. Вработеноста во јавниот сектор исто така се намали. Невработеноста кај младите (на возраст помеѓу 15 и 24 години) се намали во 2016 година, но и понатаму е на високо ниво од 54,3 проценти (52,0 проценти кај мажите и 58,9 проценти кај жените). 31 Според најновата анкета на работната сила (2016 година). 39

48 Дефлацијата на цените на мало малку ги зголеми реалните приходи. Индексот на цените на мало (ИЦМ) се намали за 0,2 проценти на годишно ниво во декември, што е 24- тиот последователен месец на намалување. Најголемиот двигател на намалувањето беа увезените стоки, што ги одразува ниските цени особено за храна (помали за 6 проценти на годишно ниво), облека и обувки (помали за 9,6 проценти) и амбулантски услуги (намалени за 4,6 процени). За разлика од тоа, цените значително се зголемија кај алкохолот и цигарите, по што следат образованието, домувањето и комуналните услуги. Со оглед на ограничениот раст на номиналните плати, помалите цени на мало овозможија мало зголемување на реалните приходи. Нето месечната плата во декември 2016 година изнесуваше, во просек 438 ЕУР, што претставува номинално зголемување за 1,3 проценти на годишно ниво. Во 2016 година, фискалниот биланс се очекува да забележи мал дефицит од околу 0,6 проценти од БДП, што претставува намалување од суфицитот од 0,7 проценти во 2015 година. Во 2016 година, бруто приходите од индиректните даноци се зголемија за 9,1 проценти на годишно ниво, во споредба со растот од 1,7 проценти за 2015 година. Со оглед на тоа дека се очекува односот помеѓу приходите и БДП да биде стабилен, закрепнувањето на капиталните трошења сега кога ги нема повеќе застоите во спроведувањето од 2015 година се проектирани да го придвижат фискалниот биланс во мал дефицит од 0,6 проценти од БДП. Јавно и јавно гарантираниот дол (ЈЈГ) во 2016 година се зголеми за 0,6 проценти од БДП и достигна 42,5 проценти од БДП (надворешниот ЈЈГ беше 29 проценти од БДП) и е составен главно од долг под поволни услови, кон меѓународни финансиски институции. Меѓутоа, буџетот за 2017 година на институциите во БИХ вклучува и зголемување од 31 проценти во однос на 2016 година, за отплата на странскиот долг. Финансирањето на институциите на БИХ се одржува на исто ниво како и во претходните четири години. Ризиците поврзани со квалитетот на банкарските средства и понатаму се голема пречка за здравиот раст на кредитите. Сѐ поголемите ризици поврзани со регулирањето и надзорот над домашните банки можат да ја загрозат фискалната и финансиската стабилност. Иако постепено се намалува, уделот на нефункционални кредити (НФК) во портфолијата на комерцијалните банки е и понатаму висок. На крајот на К година НФК достигнаа 12,1 проценти од вкупните кредити, што претставува намалување од 13,8 проценти на крајот на 2015 година. Високото ниво на НФК ги оптоваруваат билансите на состојба на банките, ги подрива профитите и капиталот, го ограничува новото кредитирање и, на тој начин ја намалува севкупната способност на банките да го поддржуваат растот. Централната банка на БИХ (ЦББХ) ја одржува монетарната стабилност преку валутен борд во рамките на кој конвертибилната марка на БИХ е фиксирана за еврото. Меѓународните резерви во 2016 година покриваа лагодни 6,5 месеци извоз. Со оглед на нејзината поврзаност со еврото, во 2016 конвертибилната марка забележи значително намалување во однос на доларот. Немаше значителни промени на дефицитот на тековната сметка. ДТС се проценува дека малку се намалил од 5,7 проценти во 2015 година на 5,5 проценти во 2016 година, 40

49 благодарение на трговијата со стоки. Во 2016 година, вредноста на извозот на стоки во евра е зголеми за 4,8 проценти на годишно ниво, што главно се должи на храната, дрвото, хемиските производи и механички апарати. Увозот се зголеми за 1,8 проценти. Суфицитот на услуги и дознаки од странство се проектирани да останат скоро непроменети. Проценетите нето приливи на СДИ се намалија од 1,5 проценти од БДП во 2015 година на 1,2 проценти во 2016 година, што предизвика значителна зависност од приливи кои генерираат долг. Ова ниво на СДИ е доволно за финансирање само на околу 25 проценти од ДТС и дава само мал придонес во однос на поддршката на можни поголеми позитивни прелевања во економскиот раст. Изгледи и ризици Поддржан главно од потрошувачката, економскиот раст се проектира да се зајакне до повеќе од 3 проценти на среден рок. Со спроведувањето на агендата на реформите во БИХ, се очекува да се забележи умерен раст на извозот, но сепак силната побарувачка за увоз укажува на тоа дека нето надворешната побарувачка и понатаму ќе претставува оптоварување на растот. Дознаките од странство најверојатно ќе останат стабилни и, заедно со напредокот на реформите, ќе го поткрепат постепеното зголемување на потрошувачката, што и понатаму ќе биде главен двигател на растот. Инвестициите во енергетиката, градежништвото и туризмот генерално го поддржуваат растот на инвестициите, како и создавањето на работни места во овие сектори. Како резултат на оваа динамика, растот на реалниот БДП е проектиран постепено да се зголемува од 2,8 проценти во 2016 година на 3,2 проценти во 2017 година односно 4 проценти во 2019 година. Постигнувањето на прудентна, ефикасна и делотворна фискална политика, заштитата на банкарскиот сектор и надминувањето на упорната невработеност и недоволна вработеност претставуваат централни елементи на агендата за реформи на БИХ. Иако дефицитите и понатаму се умерени, сепак даночното оптоварување е големо, а јавните трошења се неефикасни, што се гледа од лошо насочените надоместоци. Фискалната консолидација и обезбедувањето на делотворна заштита нема да бидат ефективни доколку не се надминат структурните ригидности во трошењата особено високата маса на плати во јавниот сектор. Сепак, поддршката од програмата во рамките на инструментот на ММФ за проширена финансиска поддршка, како и од другите партнери може да им помогнат на властите во БИХ да ја спроведат амбициозната агенда на реформи. Постојат значителни ризици, како домашни така и надворешни. Главниот домашен ризик е проблематичното политичко опкружување, што ги отежнува ефективните структурни реформи во области какви што се пензии, енергетскиот сектор и транспортот. Освен тоа што ја загрозува агендата на реформи, исто така ги зголемува и ризиците за економските изгледи на земјата. И покрај одредени застои, БИХ и Европската унија (ЕУ) го потпишаа протоколот за адаптација на договорот за стабилизација и асоцијација (ДСА). Во декември 2016 година, БИХ исто така доби и детален прашалник од Европската 41

50 комисија. Ова претставува значаен чекор бидејќи комисијата ќе ги оцени одговорите дадени од страна на БИХ и врз основа на тоа ќе му препорача на советот на ЕУ дали да ѝ додели кандидатски статус на БИХ. Од друга страна главниот надворешен ризик за БИХ и понатаму е бавниот раст во ЕУ и проблематичната политичка состојба во регионот. 42

51 Продолжи умерениот раст на БДП поддржан од услужниот сектор Придонес кон растот на БДП, , проценти Цените на мало се задржаа на исто ниво. Инфлација на цените на мало, процент на годишно ниво ЕУР Земјоделство инвестиции Услуги Индустрија Севкупен раст на БДП Севкупна инфлација на ИЦМ во БИХ, лс Промена на цената на суровата нафта од типот Брент, дс Инфлација на ИЦМ во транспортот во БИХ, лс Извор: Завод за статистика на БИХ, Светска банка. Наплатата на индиректните бруто приходи од индиректните даноци и понатаму е силна. Реален тримесечен подвижен просек, процент на годишно ниво Извор: Завод за статистика на БИХ, Светска банка. Зголемувањето на трошењата, особено капиталните трошења, се проектира да го придвижи фискалниот биланс во дефицит. Фискален биланс на генералната влада, процент од БДП Раст на вкупните индиректни приходи во цени од 2010 година Раст на нето индиректни приходи во цени од 2010 година Извор: Даночна управа на БИХ за индиректни даноци, Светска банка Дефицитот на трговијата со стоки и понатаму се намалува. Милијарди КМ, сума за 12м 3м. подвижен прос, % годишно ниво Проценти Извор: Фискалните власти, проценки на Светска банка Нефункционалните кредити во портфолијата на комерцијалните банки се и понатаму високи и раздолжувањето и понатаму е ризик. Трговски биланс, лс Извоз, рс Увоз, рс Адекватност на капитал, капитал од ниво 1 во однос на средствата пондерирани според ризик Извор: Завод за статистика на БИХ, Светска банка. Квалитет на средствата, НФК во однос на вкупни кредити Профитабилност, поврат на капитал Извор: Централна банка на БИХ, пресметки на Светска банка. 43

52 БОСНА И ХЕРЦЕГОВИНА e 2017ф 2018ф 2019ф Раст на реалниот БДП (проценти) 2,4 1,1 3,0 2,8 3,2 3,7 4,0 Состав (процентни поени) Потрошувачка - - 0,9 1,8 2,2 2,6 2,4 Инвестиции - - 0,4 0,3 1,2 1,7 1,8 Нето извоз - - 2,0 0,7-0,3-0,6-0,3 Извоз - - 1,0 1,4 0,9 1,0 1,2 Увоз (-) ,9 0,6 1,2 1,7 1,4 Инфлација на цени на мало (проценти, просек за периодот) -0,1-0,9-1,0-1,4-0,5 0,5 0,5 Јавни приходи (процент од БДП) 42,7 43,8 43,2 43,1 43,8 43,3 43,3 Јавни расходи (процент од БДП) 44,8 45,8 42,6 43,7 44,4 43,6 43,3 Од кои: Маса на плати (процент од БДП) 12,3 12,0 11,5 11,3 11,0 10,4 10,4 Социјални надоместоци (процент од БДП) 16,5 17,1 16,6 17,2 16,3 16,0 16,0 Капитални расходи (процент од БДП) 3,9 4,3 2,0 3,6 5,0 5,2 6,5 Фискален биланс (процент од БДП) -2,1-2,0 0,7-0,6-0,6-0,3 0,0 Примарен фискален биланс (процент од БДП) -1,4-1,2 1,6 0,5 0,5 0,9 1,3 Јавен долг (процент од БДП) 34,5 40,5 40,5 39,8 38,0 35,6 35,3 Јавен и јавно гарантиран долг (процент од БДП) 37,7 41,8 41,9 42,5 40,6 39,1 37,4 Од кој: надворешен (процент од БДП) 28,3 30,9 30,8 29,5 28,4 26,3 23,1 Извоз на стоки (процент од БДП) 24,0 24,2 24,4 24,6 24,6 24,4 24,2 Увоз на стоки (процент од БДП) 51,4 53,9 50,4 49,6 49,1 48,2 47,1 Нето извоз на услуги (процент од БДП) 7,0 7,0 7,3 7,7 7,7 7,7 7,7 Трговски биланс (процент од БДП) -20,4-22,7-18,7-17,4-16,7-16,1-15,2 Приливи на дознаки од странство (процент од БДП) Салдо на тековната сметка (процент од БДП) Приливи од странски директни инвестиции (процент од БДП) 8,1 8,5 8,3 8,2 8,0 7,8 7,5-5,7-7,5-5,7-5,5-5,8-6,2-6,3-1,4-2,6-1,5-1,2-1,2-1,2-1,1 Надворешен долг (процент од БДП) 73,8 76,9 76,6 76,2 74,3 72,1 70,0 Реален раст на приватните кредити (процент, просек за периодот) Нефункционални кредити (процент од бруто кредитите, на крајот од периодот) Стапка на невработеност (процент, просек за периодот) Стапка на невработеност кај младите (процент, просек за периодот) Стапка на учество во работната сила (процент, просек за периодот) БДП по глава на жител, ПКМ (тековен меѓународен долар) Стапка на сиромаштија по 5УСД/ден, ПКМ (процент од населението) Извор: Институциите на земјата, проценки и проекции на Светска банка. 2,4 1,8 2,5 2, ,1 14, ,5 27,5 27,7 25, ,8 62,9 62,3 54, ,6 43,7 44,1 43, Забелешки: Податоците за пазарот на трудот за 2015 година се прелиминарни. Податоците за растот на кредитите за 2015 година ги покажуваат годишни подвижни просеци од почетокот на годината до денес. Нефункционалните кредити ги покажуваат реалните вредности од почетокот на годината до денес. 44

53 Косово Потрошувачката и инвестициите го придвижија растот на ниво од проценти 3,6 проценти во 2016 година, и покрај намалувањето на нето извозот. Во 2017 година проектираниот раст е 3,9 проценти, што главно се должи на јавните инвестиции и потрошувачката. Фискалниот дефицит остана на ниско ниво од 1,3 проценти од БДП во 2016 година, со поддршка од силните приходи и недоволното остварување на капиталниот буџет и покрај притисоците од програмата за надоместоци за ветерани. Подобрувањата на квалитетот на банкарските средства и пониските каматни стапки придонесоа за зголемено кредитирање и стимулирање на домашната побарувачка. Дијаспората на Косово и понатаму го поддржува економскиот раст преку дознаки од странство, СДИ и извоз на услуги. Најнови економски случувања Економијата на Косово се проценува дека се зголеми на 3,6 проценти во 2016 година. Растот се должи на потрошувачката (кој придонесува 4,5 процентни поени) и закрепнувањето на домашната побарувачка што се должи на инвестициите (2,2 процентни поени). 32 Сепак, нето извозот одзема 3,1 процентни поени од растот подобрите резултати од извезените патнички услуги не можеа да ги надоместат резултатите од увозот, како што се зголеми домашната побарувачка за стоки за широка потрошувачка и инвестиции. Здравото проширување на активностите во трговијата, транспортот, финансиите и угостителството, придонесе услугите да станат главен двигател на растот, по што следат земјоделството и индустријата. Прелиминарните податоци за 2016 година покажуваат подобрувања на најголем дел на исходите поврзани со пазарот на трудот. Иако подобрувањата главно се должат на продолжениот економски раст, просечниот број на вработени и понатаму е помал од најголемата вредност во 2013 година 33. Фискалниот дефицит дополнително се намали во 2016 година, на 1,3 проценти од БДП, благодарение на посилните приходи и бавното остварување на капиталниот буџет. Активностите за подобра наплата, како и промените во јавните политики придонесоа за зголемување на приходите од даноците од 2,3 проценти од БДП. Зголемувањето на стапката на ДДВ на 18 проценти доволно ги зголеми приходите за да 32 Придонесот во растот по компоненти се базираат на најновите податоци за БДП објавени од страна на Статистичката агенција на Косово (САК) и е предмет на промени откога САК ќе ги инкорпорира податоците од ревидираните платежни биланси во статистичките податоци за националните сметки. На сличен начин, податоците за дефицитот на тековната сметка се предмет на промени исто така. 33 Кварталните податоци за вработување во Косово се објавени за прв пат во 2016 година и затоа не е возможно да се направат споредби со претходни години. Сепак, расположливите податоци укажуваат на тоа дека во 2016 година имало здраво зголемување на бројот на работните места. 45

54 лесно да можат да го надоместат влијанието од стапувањето во сила на Договорот за стабилизација и асоцијација (ДСА) со ЕУ, во април 2016 година, што доведе до намалување на приходите од царина во 2016 година за 0,3 проценти од БДП, како и на даночните олеснувања воведени за поттикнување на производството. На страната на расходите, зголемувањето, од 0,9 проценти од БДП, на социјалните трансфери беше надоместено со недоволното остварување на капиталниот буџет. Резултатот беше зголемување на севкупните трошења од 1,4 проценти од БДП. Еден од клучните елементи кои придонесоа за зголемување на трансферите беше зголемувањето на бројот на воените ветерани кои се квалификуваа за поддршка во 2016 година (што го доведе фискалното влијание на оваа шема до 0,9 проценти од БДП). За да се ублажи влијанието, беше изменет Законот за воени ветерани на крајот од 2016 година со цел да се постави плафон на годишното фискално влијание на шемата од 0,7 проценти од БДП, почнувајќи од фискалната година Законот за управувањето со јавните финансии и отчетност (ЗУЈФО) и неговите најнови измени го поставуваат основниот дефицит на ниво од 2 проценти од БДП и воведуваат инвестициска одредба со која се олабавува ова правило за дефицитот за продуктивни инвестиции финансирани од страна на развојните партнери. Исто така се намалува и плафонот на долгот од 40 на 30 проценти од БДП, за период од 10 години. Иако јавниот и јавно гарантираниот долг и понатаму е низок, сепак има нагорен тренд, односно се зголеми од 12,9 проценти од БДП во 2015 година на 14,6 проценти во 2016 година. Подобрувањата во квалитетот на средствата на банкарскиот сектор придонесоа за стимулирање на неопходно потребниот раст на кредитирање, како што инфлацијата се придвижи во позитива. Просечната инфлација за годината се зголеми на 0,3 проценти на годишно ниво, што се должи на зголемувањето на цените за гориво, прехранбени производи, тутун и алкохол, како и работи за домаќинството. Нефункционалните кредити (НФК) и понатаму се намалуваат од 6,2 проценти од вкупните кредити во јануари до само 4,9 проценти во декември, бидејќи сѐ подобрите резултати на трговските друштва овозможија отплаќање на НФК. Во меѓувреме, порасна и базата за кредитирање. Подобрените пазарни услови и пониските каматни стапки доведоа до раст на приватните кредити до ниво од 10,4 проценти. Дефицитот на тековната сметка (ДТС) се прошири од 10,4 проценти од БДП во 2015 година на 11,5 проценти во 2016 година. Влошувањето на надворешниот биланс се должи на зголемувањето на трговскиот дефицит за 3,2 проценти на годишно ниво, иако истиот е непроменет како дел од БДП. Како резултат на домашната побарувачка, увозот порасна за 6,7 проценти на годишно ниво. Од друга страна, извозот на стоките се намали аз 4,6 проценти на годишно ниво како резултат на пониските цени на основните метали. Фероникелот, главниот од овие метали кои се извезуваат, привремено запре со производство поради ниските цени. 34 Со измената се опфатени само воените ветерани, не се вклучуваат другите корисници поврзани со војна. Законот сѐ уште не е стапен на сила и е предмет на прегледување од страна на Уставниот суд. 46

55 Намалувањето на приливите од СДИ го оптовари билансот на финансиската сметка во 2016 година. Нето СДИ се намалија за 34,4 проценти на годишно ниво, на крајот на ноември бидејќи приливите на СДИ се намалија за 29,2 проценти (што најверојатно преставува сигнал на заситување на побарувачката на дијаспората за недвижности и услуги за финансиско посредување), а одливите на инвестицискиот капитал и уделите во фондовите се зголемија за 25,7 проценти. Недвижностите, закупите и деловните активности и понатаму привлекуваат најголем дел од СДИ во 2016 година. СДИ поврзани со скијачкиот центар Брезовица не се остварија во 2016 година, со што се намали проектираниот раст. Изгледи Економскиот раст во Косово се проектира да достигне 3,9 проценти во 2017 година, што се должи на инвестиции и потрошувачката. Инвестициите се очекува да бидат главен двигател на растот, а нивниот придонес да биде 2,7 процентни поени. Потрошувачката се очекува да придонесе со 2,3 процентни поени, главно како резултат н повисоките расположливи приходи. Меѓутоа, нето извозот се очекува да одземе околу 1,1 процентен поен од растот, поради брзиот раст на увозот како резултат на инвестициите и потрошувачката и слабиот извоз на стоки поради малата извозна основа. Растот на инвестициите ќе придонесе до мало проширување на дефицитот на тековната сметка во година. Неодамнешното потпишување на ДСА со ЕУ се очекува да делува како мотивација за зголемување на СДИ на среден рок. Неодамнешните измени на фискалните правила, каде се предвидува дека одредени видови на МФИ нема да се сметаат при пресметката на целниот дефицит, отворија простор за инвестиции во стратешките сектори и се очекува да придонесат за зголемување на јавните инвестиции. Сепак, позитивните економски изгледи на Косово се предмет на ризици. Главните негативни ризици се чувствителната политичка состојба на северот и тековното прашање за демаркација на границата со Црна Гора. Доколку овие ризици се засилат, би можеле да ја нарушат економската агенда на Косово. На позитивната страна, подобриот апсорпциски капацитет на проектите за јавни инвестиции би можел да доведе до малку повисок раст, особено во 2017 година, но понизок раст во 2018 година поради поголемата основа. Позитивните економски предвидувања зависат од зголемувањето на приливите на СДИ. За надминување на овие ризици, приоритетите на реформите треба да бидат придвижување на изворите на раст во насока на трговските сектори, зголемување на домашната продуктивност, ангажирање и вработување на младите, надминување на корупцијата, подобрување на одржливоста на животната средина и надминување на ограничувањата во енергетскиот сектор. 47

56 Потрошувачката и инвестициите беа двигател на растот и покрај негативниот придонес на нето извозот Придонес кон растот, проценти Услугите го дадоа главниот придонес во растот во 2016 година, по што следеа земјоделството и индустријата. Придонес кон растот, проценти Потрошувачка Раст Инвестиции инвестиции Извоз Извор: Статистичка агенција на Косово и Светска банка Увоз Дефицитот на генералната влада се намали во 2016 година, како што растот на приходите поради реформите беше поголем од трошењето Буџетски биланс, проценти од БДП Земјоделство Индустрија инвестиции Даноци минус субвенции Услуги инвестиции Раст на реалниот БДП Извор: Статистичка агенција на Косово и Светска банка. Иако се намалуваат, СДИ и понатаму се главен извор на финансирање на ДТС Проценти од БДП Извор: Министерство за финансии и Светска банка Подобрувањето на квалитетот на средствата на банкарскиот сектор, помеѓу другите фактори, Проценти Трговски дефицит ДТС инвестиции Извор: Централна банка и Светска банка. придонесе за стимулирање на кредитирањето. Проценти од БДП Нето СДИ Однос на адекватност на НФК, % од вкупни кредити капитал Раст на кредити % г. ниво Вкупно кредити Кредити на корпорации Кредити на домаќинства Извор: Централна банка и Светска банка. Извор: Централна банка 48

57 КОСОВО e 2017f 2018f 2019f Раст на реалниот БДП (проценти) 3,4 1,2 4,1 3,6 3,9 4,2 4,4 Состав (процентни поени) Потрошувачка 2,3 3,8 2,5 4,5 2,3 3,1 2,2 Инвестиции -0,1-1,4 2,9 2,2 2,7 2,2 2,0 Нето извоз 1,2-1,2-1,3-3,1-1,1-1,1 0,2 Извоз 0,4 2,9 0,5 0,9 0,6 1,0 1,7 Увоз (-) 0,8-4,1-1,8-4,0-1,7-2,1-1,5 Инфлација на цени на мало (проценти, просек за периодот) 1,8 0,4-0,5 0,3 0,6 1,0 1,7 Јавни приходи (процент од БДП) 25,2 24,4 25,4 26,9 27,2 27,7 28,3 Јавни расходи (процент од БДП) 28,1 27,0 27,3 28,2 29,7 30,6 31,2 Од кои: Маса на плати (процент од БДП) 7,8 8,7 9,0 9,1 9,2 9,3 9,3 Социјални надоместоци (процент од БДП) 4,2 6,1 6,9 7,3 7,2 7,0 7,0 Капитални расходи (процент од БДП) 10,0 7,4 7,0 7,4 8,6 9,4 10,0 Фискален биланс (процент од БДП) -2,9-2,6-1,9-1,3-2,6-2,9-2,9 Примарен фискален биланс (процент од БДП) -2,7-2,4-1,7-0,9-2,1-2,4-2,4 Јавен долг (процент од БДП) 8,9 10,4 12,7 14,3 17,2 19,6 21,3 Јавен и јавно гарантиран долг (процент од БДП) 8,9 10,6 12,9 14,6 17,6 20,2 22,0 Од кој: надворешен (процент од БДП) 6,1 5,8 6,2 6,2 7,5 8,8 9,2 Извоз на стоки (процент од БДП) 5,5 5,8 5,6 5,1 5,1 5,1 5,3 Увоз на стоки (процент од БДП) 42,9 42,8 42,1 43,4 44,0 43,3 44,2 Нето извоз на услуги (процент од БДП) 6,4 5,9 6,0 6,1 8,0 8,0 8,3 Трговски биланс (процент од БДП) -31,5-30,9-30,4-30,3-30,9-30,9-29,5 Приливи на дознаки од странство (процент од БДП) Салдо на тековната сметка (процент од БДП) Приливи од странски директни инвестиции (процент од БДП) 11,0 10,9 10,8 11,6 11,8 12,1 12,4-7,2-9,1-10,4-11,5-12,5-13,3-12,9 5,3 2,7 5,4 4,0 4,4 4,6 5,7 Надворешен долг (процент од БДП) 30,2 31,2 33,5 33,7 35,3 36,9 37,7 Реален раст на приватните кредити (процент, просек за периодот) Нефункционални кредити (процент од бруто кредитите, на крајот од периодот) Стапка на невработеност (процент, просек за периодот) Стапка на невработеност кај младите (процент, просек за периодот) Стапка на учество во работната сила (процент, просек за периодот) БДП по глава на жител, ПКМ (тековен меѓународен долар) Извор: Институциите на земјата, проценки и проекции на Светска банка. Забелешки: ноември.. 1,9 3,0 7,3 10,4 8,7 8,5 6,2 4,7 4,2 3,9 3,5 30,0 35,3 32, ,9 61,0 57, ,5 41,6 37, , , , , , , ,3 Растот на реалниот БДП и составот на растот се годишни проекции. Нефункционалните кредити ги покажуваат реалните вредности до 49

58 Македонија Во 2016 година економскиот раст забави на 2,4 проценти бидејќи политичката несигурност предизвика пад на приватните инвестиции. За периодот просечниот се проектира раст се проектира да биде 3,3 проценти под услов да заврши политичката несигурност и да се обнови довербата. Значителните фискални стимулации и намалената работна сила ја намалија невработеноста. Недоволното реализирање на капиталните расходи доведе до намалување на фискалниот дефицит во 2016 година иако тековните расходи и понатаму се зголемуваа. Јавниот и јавно гарантираниот долг достигна 48 проценти од БДП. Поттикнувањето на довербата и на растот ќе бара одлучна фискална консолидација и структурни реформи на деловното опкружување, на образованието и на управувањето со јавните инвестиции. Најнови економски случувања Политичката несигурност го зема данокот на растот во 2016 година, забавувајќи го од 3,8 проценти во 2015 на 2,4 проценти. Растот главно го движеше потрошувачката на домаќинствата која придонесе со 3 процентни поени (пп), поддржана од сè поголемата вработеност, плати, пензии и кредити за населението. Релативно непроменетата владина потрошувачка придонесе во растот со само 0,2 пп. Загриженоста околу политичката ситуација влијаеше врз инвестициите кои забележаа пад за 4,3 проценти од 2015 година и одземаа 1,4 пп од растот во 2016 година и покрај значителните инвестиции во патишта. Нето извозот додаде 0,7 пп на растот, поддржан од солидниот извоз на СДИ и од растот на информатичките и на транспортните услуги. Растот во 2016 главно беше движен од градежништвото, додека се намалија резултатите на преработувачката индустрија. Градежништвото порасна за 18,5 проценти на годишно ниво (гзг) и придонесе во растот со 2 пп, главно поддржано од трите јавно финансирани проекти за автопати. Но, индустриското производство се намали за 2,2 проценти, одземајќи 0,2 пп од растот бидејќи потрадиционалните домашни индустрии, кои сочинуваат повеќе од половината од индустриското производство, забележаа пад во споредба со 2005 година, особено рударството, прехранбената индустрија, текстилната индустрија, снабдувањето со електрична енергија и со гас и производството на основни метали и неметални минерални производи. И во 2016 година продолжи да опаѓа невработеноста како резултат на фискалните интервенции за отворање работни места и на намалувањето на учеството во работната сила. Во 2016 година невработеноста порасна за 2,1 проценти на годишно ниво со голем удел на нето отворените работни места поврзани со владините програми за стимулирање на вработувањето. Но, учеството во работната сила опадна од 57,2 проценти во 2015 година на 56,8 проценти во 2016 што е најниско ниво од 2012 година. Како резултат на тоа, просечната стапка на невработеност на крајот на 2016 година беше 50

59 23,7 проценти. И покрај владините стимулации особено за вработување на младите лица, главно во форма на ослободување од социјални придонеси, во оваа група невработеноста се зголеми од 47,4 проценти во 2015 на 48,3 проценти. Од сите возрасни групи, младите се единствената чие учество во работната сила опаѓа од 2012 година наваму. Долготрајната невработеност останува висока со 81 проценти од сите невработени. Во 2016 година се намали фискалниот дефицит главно поради недоволното извршување на капиталните расходи. Дефицитот се намали на 2,6 проценти од БДП што е значително помалку од 4 проценти објавени во вториот ребаланс на буџетот. Ова намалување главно е поврзано со ниското извршување на капиталните расходи во контекстот на продолжениот изборен циклус. Вкупните расходи беа 27,9 проценти од БДП, намалување од 1 пп од 2015 година, главно како резултат на пониската наплата на персоналниот данок од доход и придонесите поврзани со отворањето работни места ослободени од данок. Намалувањето на приходите беше повеќе од компензирано со намалување на расходите за 1,8 пп. Меѓутоа, промената на составот го прави буџетот помалку одржлив: значителното неизвршување на капиталните расходи сега се комбинира со тековните расходи што надминуваат 90 проценти од вкупните јавни расходи. Јавниот долг и понатаму се зголемуваше во 2016 година, движен од кредитите и гаранциите за претпријатијата во државна сопственост (ПДС). Во јули 2016 година, Македонија издаде Еврообврзница во износ од 450 милиони евра. Исто така, поради забрзаното темпо на изградбата на двата автопати се зголеми и гарантираниот долг. Јавниот и јавно гарантираниот долг во 2016 година достигна 47,7 проценти од БДП (од кои 8,7 пп беа гаранции за кредити), споредено со 46,4 проценти во 2015 година. По кусата нестабилност во вториот квартал на 2016 година, монетарната политика се нормализираше. Како реакција на големото повлекување на депозити и на кризата на девизниот пазар во второто тримесечје, централната банка ја зголеми каматната стапка од 3,25 на 4 проценти и дополнително интервенираше за стабилизирање на курсот. Бидејќи состојбата се нормализира во втората половина на 2016 година, Народната банка ја намали каматната стапка враќајќи ја на 3,25 проценти. Дефлацијата опстојуваше и во 2016 година со 0,2 проценти трета година по ред движена од цените на храната, нафтата и на комуналните услуги. Во меѓувреме, основната инфлација остана позитивна со 1,4 проценти движена од повисоките цени на опремата за домаќинство и мебелот, тутунот и на рекреацијата и културата. Иако во 2016 година продолжи растот на кредитирањето, тоа го маскираше значителното намалување на кредитирањето на компаниите како резултат на несигурната политичка клима. Вкупниот раст на кредитирањето во 2016 година беше силен со 6,5 проценти на годишно ниво, но растот на кредитирањето на компаниите се намали од 7,1 проценти во 2015 на 3,2 проценти. Банкарскиот сектор е профитабилен и добро капитализиран со стапка на адекватност на капиталот од 15,7 проценти во К3 2016, многу над регулативниот минимум од 8 проценти. Односот на кредити и депозити остана 51

60 88 проценти што укажува дека банките имаат значителен простор да го зголемат кредитирањето, особено на корпоративниот сектор откако ќе се разреши политичката несигурност. Во средината на 2016 година имаше забележителна статистичка промена на стапката на нефункционални кредити (НФК) која се намали од 10,6 проценти на крајот на 2015 година на 6,5 проценти на крајот на следната година бидејќи централната банка го смени прописот со кој се бара банките целосно да ги отпишат целосно обезбедените кредити по изминување на две години. Дефицитот на тековната сметка се зголеми во 2016 година, но и понатаму е поднослив со 3,1 проценти од БДП, наспроти 2,1 проценти во 2015 година. Солидното зголемување на извозот на стоки и услуги беше поддржано со проекти за СДИ, но тоа не беше доволно да го надомести значителното зголемување на капиталните одливи во форма на исплатени дивиденди и репатријација на добивката. Исто така, постојаното намалување на приватните трансфери предизвика да се зголеми ДТС. Сепак, ДТС беше повеќе од целосно финансиран од нето СДИ (главно концентрирани во автомобилската индустрија) кои во 2016 година достигнаа 3,6 проценти од БДП, значително повеќе од 2,2 проценти регистрирани во 2015 година. Од крајот на 2016 година девизните резерви и понатаму се солидни со 4,9 месечен извоз, поддржани со Еврообврзницата од 450 милиони евра што Македонија ја издаде во јули. Изгледи и ризици Растот се очекува да се забрза на 2,8 процени во 2017 и да продолжи да расте до 3,3 проценти во 2018 година. Проекциите за растот се под претпоставка политичката несигурност да се разреши во почетокот на 2017 година што би ја подобрило довербата како на потрошувачите така и на приватните инвеститори. Фискалниот дефицит се очекува да остане значителен со 3,2 проценти од БДП во 2017 година, а потоа постепено да се намалува до 2,3 проценти во Како резултат на тоа, јавниот и јавно гарантираниот долг се очекува да се зголеми на 55 проценти до 2019 година (од кои 13 пп се проектира да бидат гаранции). Во периодот се очекува ДТС во просек да биде 2,6 проценти, движен од потрошувачката и од инвестиционата побарувачка. За да се искористат придобивките од растот ќе треба да се направи премин од краткорочно фискално стимулирање кон забрзување на структурните реформи. Солидна, кредибилна програма за фискална консолидација ќе помогне да се стабилизира јавниот долг и повторно да се изградат фискалните заштитни механизми од шокови. Исто така, оценката на фискалните трошоци и на економските придобивки од неодамнешните политики и инвестициски предлози ќе и помогне на владата да направи приоритети и редослед на иницијативите за поефективно да го промовира растот, одржувајќи го долгот на подносливо ниво. Идниот раст ќе зависи од забрзувањето на структурните реформи за подобрување на деловното опкружување, за изградба на вештини на работната сила и за 52

61 подобрување на управувањето со јавните инвестиции. Главниот ризик за изгледите е дека продолжената политичка несигурност и понатаму ќе ја еродира довербата на потрошувачите и на приватните инвеститори и ќе ги одложи неопходните структурни реформи. Надворешните ризици поврзани со забавувањето во Еврозоната, главниот трговски и инвестициски партнер, исто така претставуваат значителен ризик за економијата. 53

62 Политичката нестабилност го зема данокот на растот кој во 2016 година беше главно движен од јавните работи. Невработеноста и понатаму опаѓаше бидејќи помалку лица влегуваа во работата сила, а со фискалните стимулации се отвораа работни места Раст на БДП по сектори, придонес кон растот во проценти Настани на пазарот на трудот Земјоделство Рударство, снаб. со струја и гас Градежништво Трг. на големо и на мало, транс. Реален раст на смест. БДП Извор: Државен завод за статистика Индустрија Други услуги Фискалниот дефицит се намали во 2016 година, главно поради неизвршувањето на капиталните расходи Стапка на невработеност Стапка на активност Стапка на вработеност Невработеност на младите Извор: Државен завод за статистика и проценки на Светска банка Јавниот долг и понатаму растеше во 2016 година, движен од кредитите и гаранциите на ПДС Проценти од БДП Проценти од БДП Проценти од БДП Буџетски биланси, десна страна Приходи, лева страна Нагорни ревизии на буџет. биланс Расходи, лева страна Извор: Министерство за финансии и проценки на Светска банка Продолжениот раст на кредитирањето го скри намалувањето на кредитите за компаниите предизвикано од политичката несигурност Централни власти Општини Извор: Податоци од Народната банка Фондови Гарантиран долг на ПДС ДТС се зголеми, но беше повеќе од целосно финансиран од приливот на СДИ Раст на кредитирањето и придонес вопроцентна промена на растот на кредитирањето годишно ниво Проценти од БДП Придонес на домаќинствата, лс Раст на кредитирањето, дс Придонес на кредитите за компаниите, лс Трговски дефицит Приватни трансфери Салдо на тековната сметка Извор: Народна банка и проценки на Светска банка 54 Извор: Народна банка и проценки на Светска банка

63 55

64 МАКЕДОНИЈА e 2017f 2018f 2019f Раст на реалниот БДП (проценти) 2,9 3,6 3,8 2,4 2,8 3,3 3,8 Состав (процентни поени) Потрошувачка 1,4 1,6 3,0 3,1 2,5 2,1 2,0 Инвестиции 0,1 3,8 0,0-1,4 0,0 0,7 1,1 Нето извоз 1,3-1,7 0,7 0,7 0,3 0,4 0,7 Извоз 2,6 8,2 2,4 5,9 4,3 4,0 3,9 Увоз (-) 1,3 9,9 1,7 5,2 4,0 3,6 3,2 Инфлација на цени на мало (проценти, просек за периодот) 2,8-0,3-0,3-0,2 0,6 1,4 1,8 Јавни приходи (процент од БДП) 30,2 29,8 31,0 30,0 30,3 30,3 30,3 Јавни расходи (процент од БДП) 34,2 34,0 34,4 32,6 33,5 33,0 32,6 Од кои: Маса на плати (процент од БДП) 7,2 7,0 7,0 6,9 6,9 6,8 6,8 Социјални надоместоци (процент од БДП) 14,8 14,9 14,8 14,8 14,8 14,8 14,8 Капитални расходи (процент од БДП) 4,4 4,3 4,2 3,0 4,1 4,2 4,3 Фискален биланс (процент од БДП) -3,9-4,2-3,5-2,6-3,2-2,7-2,3 Примарен фискален биланс (процент од БДП) -2,9-3,2-2,3-1,5-1,9-1,4-0,8 Јавен долг (процент од БДП) 34,2 38,2 38,0 39,0 41,0 42,1 44,0 Јавен и јавно гарантиран долг (процент од БДП) 40,5 45,9 46,5 47,7 50,6 52,3 55,8 Од кој: надворешен (процент од БДП) 25,5 31,9 31,3 33,8 34,7 35,9 37,2 Извоз на стоки (процент од БДП) 29,2 32,4 33,5 34,3 34,2 34,3 34,5 Увоз на стоки (процент од БДП) 52,0 54,1 53,6 53,1 54,5 54,6 54,5 Нето извоз на услуги (процент од БДП) 4,6 4,2 3,8 4,0 4,2 4,5 4,6 Трговски биланс (процент од БДП) -18,3-17,6-16,4-14,7-13,6-12,2-11,5 Приливи на дознаки од странство (процент од БДП) Салдо на тековната сметка (процент од БДП) Приливи од странски директни инвестиции (процент од БДП) 2,2 2,2 2,1 2,1 2,0 2,0 1,9-1,6-0,6-2,1-3,1-3,0-2,7-2,1 2,8 2,3 2,2 3,6 2,5 2,7 2,9 Надворешен долг (процент од БДП) 64,0 70,0 69,3 74,1 74,7 75,1 73,8 Реален раст на приватните кредити (процент, просек за периодот) Нефункционални кредити (процент од бруто кредитите, на крајот од периодот) Стапка на невработеност (процент, просек за периодот) Стапка на невработеност кај младите (процент, просек за периодот) Стапка на учество во работната сила (процент, просек за периодот) БДП по глава на жител, ПКМ (тековен меѓународен долар) Стапка на сиромаштија по 5УСД/ден, ПКМ (процент од населението) Извор: Институциите на земјата, проценки и проекции на Светска банка. 4,9 10,3 9,9 6,7 6,0 5,3 5,0 11,3 11,1 10,6 6,5 6,0 5,7 5,2 29,0 28,0 26,1 23,7 22,0 20,2 19,4 51,9 53,1 47,3 48,3 48,5 48,0 47,6 57,2 57,3 57,0 56,8 56,6 56,7 56, ,3 32,9 31,5 30,7 29,7 27,3 Забелешки: Податоците за дознаките од странство ги покажуваат само работничките дознаки од странство, а не сите приватни трансфери кои се значително поголеми. 56

65 Црна Гора Економскиот раст се забави од 3,4 проценти во 2015 година на 2,1 проценти во 2016 како резултат на одолжувањето на изградбата на автопатот Бар Бољаре (инвестиција со голема увозна компонента) и стагнирањето на туризмот. Невработеноста и понатаму е висока, нагласена со напливот на пријавувањето на жените за да добијат пристап до доживотните надоместоци за мајки што стапија во сила во јануари 2016 година. Јавните финансии привремено се подобрија во 2016 година како резултат на недоволното реализирање на капиталните расходи и покрај големите расходи за плати и за социјални трансфери што новата влада се обиде да ги заузди. Во отсуство на поамбициозна програма за фискална консолидација, јавниот и јавно гарантираниот долг до 2019 година би пораснал кон 86 проценти од БДП во време на историски високи потреби за рефинансирање на долгот. Најнови економски случувања Во 2016 година, реалниот БДП на Црна Гора порасна за проценети 2,1 проценти што е намалување од 3,4 проценти во 2015 година. Инвестициите главно движени од туризмот, енергетиката и изградбата на автопатот продолжија да го движат растот, придонесувајќи во повеќе од 4 процентни поени (пп) во растот во 2016 година. И потрошувачката на домаќинствата беше робусна, придонесувајќи со уште 2,2 пп, додека владината потрошувачка придонесе со уште 1,8 пп, движена од порастот на платите во јавниот сектор. Наспроти тоа, нето извозот одзема 6 пп од растот бидејќи напливот на увоз на опрема и материјали за автопатот и за проектот со ветерници го надмина постојано слабиот извоз на услуги. Индустриското производство во 2016 година се намали за 4,7 проценти на годишно ниво; растот во енергетскиот сектор не беше доволен да го покрие острото намалување во индустријата и рударството. Иако бројот на туристи се зголеми за околу 6 проценти, бројот на ноќевања порасна само за 1,8 проценти споредено со двоцифрениот раст во 2015 година. Пазарот на трудот се влоши во 2016 година и покрај растот на вработеноста движен од растот. Законот за социјална заштита и заштита на децата во 2015 година пропиша доживотен надоместок за мајките со три или повеќе деца што доведе до повлекување од вработување и од работната сила на околу Големите инфраструктурни проекти немаат видливо влијание врз вработеноста бидејќи тие во голем дел се потпираат на увезена работна сила. Како резултат на тоа, стапката на невработеност се зголеми и до септември 2016 година достигна 17,8 проценти, а вработеноста стагнираше со 44,7 проценти. И покрај големата програма за вработување наменета за младите, нивната стапка на невработеност и понатаму е висока со повеќе од 37 проценти, а 75 проценти од невработените се долготрајно невработени. Под водство на повисоките плати во јавниот сектор, во 2016 година реалните плати се зголемија за 3,4 проценти, доста над растот на продуктивноста што го зголеми единечниот трошок за трудот за над 7 проценти во 2016 година. 57

66 И покрај недоволното извршување на капиталните расходи поврзани со изградбата на автопатот Бар Бољаре, фискалните притисоци и понатаму се високи, иако генералниот дефицит на владата падна од 7,9 проценти од БДП во 2015 година на под 4 проценти. Во 2016 година приходите се зголемија за околу 12 проценти како резултат на подобрата наплата на ДДВ, на акцизите и на персоналниот данок од доход. Истовремено, расходите се намалија за 5 проценти бидејќи изградбата на автопатот беше запрена поради одложувањата во добивањето градежни дозволи. Меѓутоа, тековните расходи се зголемија за околу 8 проценти како резултат на порастот на платите во јавниот сектор, на социјалните надоместоци и на пензиите. За да се прилагоди на дефицитот на тековниот буџет од 1,1 проценти од БДП и признавајќи го дефицитот во реализирањето на капиталниот буџет, новата влада која стапи на должност во ноември направи надолна ревизија на буџетот за 2016 година. Понискиот дефицит доведе до побавен раст на директниот јавен долг, од 66,7 проценти од БДП во 2015 на 68 проценти. Дефлацијата опстојуваше во најголем дел од годината како резултат на ниските меѓународни цени на нафтата и на храната. Иако значително се зголеми приватната потрошувачка, просечната инфлација во 2016 година беше негативна со 0,2 проценти. Меѓутоа, во последното тримесечје од 2016 година цените пораснаа за 0,5 проценти, поттикнати од прелевањето од зголемувањето на меѓународните цени на нафтата. Кредитирањето до некаде закрепна и имаше помалку нефункционални кредити (НФК). Кредитите за домаќинствата значително пораснаа за скоро 11 проценти, имајќи го предвид ефектот на ниска основа, додека по најниското ниво во годината во септември, закрепна и кредитирањето на компаниите со раст од 1,9 проценти во декември. Депозитите останаа значителен извор во стратегиите за финансирање на банките, тие пораснаа за повеќе од 9 проценти. Односот на кредити и депозити сега се приближува на историски најниско ниво од 84 проценти. Во текот на годината НФК се намалија од 12,6 проценти на крајот на 2015 на 10,3 проценти во декември 2016 година, а компаниите за факторинг играа главна улога во расчистувањето на НФК иако и отпишувањето и преструктуирањето на долговите сè повеќе се користеа за расчистување на НФК. Предложените измени и дополнувања на Законот за доброволно преструктуирање уште повеќе би го интензивирале расчистувањето на НФК. По намалувањето на 13,3 проценти од БДП во 2015 година, дефицитот на тековната сметка (ДТС) повторно се прошири на 19,2 проценти. Приходите од туризам и од транспорт беа повисоки за 3,3 проценти на годишно ниво, но тоа сепак не беше доволно да се амортизира значителниот раст на увозот од близу 12 проценти на годишно ниво, главно на машини и опрема за изградба на автопатот и на ветерниците. Исплатите на дивиденди однапред уште повеќе го продлабочија ДТС. Трговскиот дефицит и понатаму се влошуваше завршувајќи со 45 проценти од БДП, што е зголемување споредено со 40,4 проценти во 2015 година. Додека грешките и недостатоците ги оставаат 6 проценти од БДП необјаснети, нето СДИ значително опаднаа во 2016 година. Откако достигнаа 17 проценти од БДП во 2015 година, нето СДИ паднаа во 2016 година на 10 проценти главно 58

67 како резултат на одливот на дивидендите од телеком. Во 2016 година, нето СДИ финансираа околу половината од ДТС. Изгледи и ризици Иако се позитивни, среднорочните економски изгледи на Црна Гора се соочуваат со значителни ризици. Економијата до 2019 година се очекува во просек да раст по 2,8 проценти годишно, но тековно растот се базира на неодржлив модел што се потпира на јавно финансирани инвестиции и потрошувачка дури иако се ослабува фискалната позиција. Надворешната нерамнотежа се очекува повторно да се продлабочи, влошувајќи ја веќе високата ранливост од надворешни шокови. Исто така, откако ќе забави поттикот на растот од јавните инвестиции, ќе забави и целокупниот раст, уште повеќе изложувајќи ги постојните ризици на Црна Гора. Иако неодамнешното зголемување на социјалните надоместоци ќе помогне на краток рок да се намали сиромаштијата, тоа ја зголемува и економската ранливост со тоа што луѓето што се одвоени од пазарот на трудот се поранливи од промените на политиките на социјалните надоместоци. Со прогнозираното зголемување на инфлацијата, имајќи ја предвид сè поголемата домашна побарувачка и ефектот на прелевање од меѓународните цени, веројатно ќе опаднат реално расположливите нето приходи. Фискалните дефицити и потребите за рефинансирање на среден рок се високи. Дефицитот за 2017 е буџетиран на 6,6 проценти од БДП и покрај мерките за консолидација што се веќе усвоени во износ од 3,2 проценти од БДП. Некои од овие мерки се зголемување на акцизите и намалување на ослободувањата од ДДВ, подобрување на наплатата на заостанатите даноци, намалување на износот на мајчинскиот надоместок за 25 проценти, намалување на платите на функционерите за 8 проценти, замрзнување на доплатокот за возраст до 2019 година и селективни намалувања на капиталните расходи. Иако неодамнешната програма за консолидација е чекор во вистинска насока, ќе бидат потребни дополнителни мерки за да се намали постојаното трошење и да се обезбедат повеќе приходи. Високиот фискален дефицит и сѐ поголемиот јавен долг значи дека патеката на јавните финансии не е одржлива. Ќе биде потребна поамбициозна фискална консолидација за да се отвори простор за соодветно сервисирање на потребите за рефинансирање за периодот година што изнесува повеќе од 16 проценти од БДП. Намалувањето на дефицитот нема да биде лесно, но е најитно имајќи ја предвид потребата да се убедат пазарите и да се овозможи успешно финансирање на постојните обврски имајќи го предвид кредитниот рејтинг Б+ со негативни изгледи. За да се тргне напред, од најголемо значење е забрзувањето на структурните реформи и одржувањето на јавните финансии на одржливо ниво, а Црна гора конкурентна. Новата коалициона влада под водство на Демократската партија на социјалистите, која има тесно мнозинство, усвои Програма за економски реформи за 59

68 година во која се планираат реформи во социјалните сектори, јавната администрација, управувањето со јавните финансии и инвестициската клима. 60

69 Мешана динамика на растот Податоци со висока зачестеност, тренд-циклус, индекс, 2011=100 Продлабочување на дефицитот на тековната сметка Милијарди УСД, Проценти од БДП Вкупна индустрија-тц Извор: Податоци од МОНСТАТ Забелешка: тц =тренд циклус Невработеноста е во пораст Трговија на мало-тц Туризам-тц Стоки, лс Услуги, лс Приходи, лс Тековни трансфери, лс Извор: ЦБЦГ и податоци од МОНСТАТ. Инфлационите предизвици оживеаја Адм. Податоци, во илјади, Во илјади , годишни стапки на раст ДТС, дс Вработеност, лева страна Невработеност, десна страна Извор: Податоци од МОНСТАТ Вработеност-тц, лева страна Неработеност-тц, десна страна Неодамна се намали фискалниот дефицит ИЦМ Извор: Податоци од МОНСТАТ ИПЦ Јавниот долг ќе расте на среден рок Проценти од БДП, Проценти од БДП, , милијарди евра Проценти од БДП, Вкупни приходи и дотации Готовински дефицит, дс Извор: МФ и податоци од МОНСТАТ Вкупни расходи и нето задолжување Надворешен јавен долг, лс Вкупен акумулиран дефицит, дс Јавен долг, дс Извор: МФ и податоци од МОНСТАТ Домашен јавен долг, лс 61

70 ЦРНА ГОРА e 2017f 2018f 2019f Раст на реалниот БДП (проценти) 3,5 1,8 3,4 2,1 3,3 3,0 2,0 Состав (процентни поени) Потрошувачка 1,6 2,6 2,2 4,0 1,8 2,0 2,9 Инвестиции 0,5 0,5 1,8 4,2 5,0 2,0 0,0 Нето извоз 1,5-1,2-0,6-6,1-3,5-0,9-0,9 Извоз -0,5-0,3 2,1 0,8 1,1 1,1 0,9 Увоз (-) 2,0-1,0-2,7-6,9-4,6-2,0-1,7 Инфлација на цени на мало (проценти, просек за периодот) 2,2-0,7 1,5-0,2 1,5 2,2 2,2 Јавни приходи (процент од БДП) 42,3 44,6 41,9 45,4 44,0 43,1 42,1 Јавни расходи (процент од БДП) 46,9 47,7 49,8 49,1 50,7 49,0 46,4 Од кои: Маса на плати (процент од БДП) 12,8 13,2 13,2 13,8 13,2 12,5 12,1 Социјални надоместоци (процент од БДП) 14,4 14,3 13,9 14,9 15,0 14,8 14,6 Капитални расходи (процент од БДП) 4,1 5,8 9,0 4,6 8,4 8,9 7,5 Фискален биланс (процент од БДП) -4,6-3,1-7,9-3,7-6,6-5,9-4,3 Примарен фискален биланс (процент од БДП) -2,4-0,9-5,6-1,4-4,0-3,5-1,7 Јавен долг (процент од БДП) 57,5 59,9 66,7 68,0 74,0 76,4 78,1 Јавен и јавно гарантиран долг (процент од БДП) 66,8 68,8 77,5 77,1 82,7 84,7 86,1 Од кој: надворешен (процент од БДП) 42,6 47,9 57,9 57,4 60,5 64,4 66,9 Извоз на стоки (процент од БДП) 11,8 10,3 9,0 9,2 9,0 8,9 8,7 Увоз на стоки (процент од БДП) 51,3 50,1 49,3 54,0 56,0 56,2 56,5 Нето извоз на услуги (процент од БДП) 19,4 20,0 21,8 21,0 20,7 20,8 21,1 Трговски биланс (процент од БДП) -20,1-19,8-18,6-23,9-26,3-26,6-26,7 Приливи на дознаки од странство (процент од БДП) 4,6 4,3 4,2 3,1 4,1 3,9 3,8 Салдо на тековната сметка (процент од БДП) -14,5-15,2-13,3-19,2-19,9-20,5-20,9 Приливи од странски директни инвестиции (процент од БДП) 9,6 10,2 17,1 10,0 10,2 9,8 9,8 Надворешен долг (процент од БДП) 153,6 159,3 160,8 161,1 160,0 159,5 156,5 Реален раст на приватните кредити (процент, просек за периодот) 3,1-1,9 0,8 1, Нефункционални кредити (процент од бруто кредитите, на крајот од периодот) 17,5 15,9 12,5 10, Стапка на невработеност (процент, просек за периодот) 19,5 18,0 17,6 17,8 17,5 17,2 16,9 Стапка на невработеност кај младите (процент, просек за периодот) 41,7 36,3 37,7 37, Стапка на учество во работната сила (процент, просек за периодот) 50,1 52,7 53,7 54, БДП по глава на жител, ПКМ (тековен меѓународен долар) Стапка на сиромаштија по 5УСД/ден, ПКМ (процент од населението) 19,7 13,2 13,2 12,8 11,5 11,1 10,1 Извор: Институциите на земјата, проценки и проекции на Светска банка. Забелешки: Податоците за пазарот на трудот и растот на кредитите за 2015 година ги покажуваат годишни подвижни просеци од почетокот на годината до денес. Нефункционалните кредити ги покажуваат реалните вредности од почетокот на годината до денес. 62

71 Србија Економскиот раст во 2016 година се проценува на 2,8 проценти што е највисок раст од 2008 година, постигнат и покрај постојаната фискална консолидација што резултираше со рекордно низок дефицит. Растот продолжи да го стимулира отворањето работни места и да ги подобрува изгледи на пазарот на трудот. Во 2016 година вработеноста беше за 5,8 проценти повисока отколку во Растот во 2017 година се очекува да се забрза до 3 проценти со стабилен придонес на потрошувачката и поддржан од растот на инвестициите и извозот. Одржувањето на растот ќе бара понатамошни напори за справување со структурните предизвици и особено за разрешување на фискалните и ризиците од непредвидените обврски од државните и комуналните компании. Најнови економски случувања Во 2016 година се проценува дека економијата на Србија се зголемила за 2,8 проценти, највисока стапка на раст од 2008 година. Растот имаше широка основа и во него придонесуваа сите компоненти на БДП. Силните инвестиции и нето извозот беа главни двигатели, помагајќи го закрепнувањето на потрошувачката по седумгодишно намалување и стагнација. Владината потрошувачка доживеа робусно зголемување од 2,3 проценти на годишно ниво и имаше делумна релаксација на политиката на плати во јавниот сектор и повисоки расходи за стоки у услуги. Приватната потрошувачка го следеше зголемувањето на кредитната активност со падот на каматните стапки и растот на платите во приватниот сектор, зголемувајќи се за 4,7 проценти на годишно ниво до ноември. На страната на производството, главниот двигател на растот беа услугите, значителна додадена вредност оствари и индустријата со 3,6 проценти и земјоделството со 8,3 проценти. Растот и понатаму го стимулираше отворањето работни места и ги подобри резултатите на пазарот на трудот. Подобрените економски резултати се отсликаа и на пазарот на трудот и стапката на вработеност конечно ја надмина онаа од пред меѓународната финансиска криза. Бројот на вработени во четвртото тримесечје на 2016 година (последен достапен податок од Анкетата на работната сила) беше за 5,8 проценти поголем отколку во истото тримесечје од 2015 година. Во истото тримесечје, невработеноста се намали на 13 проценти, што претставува најниско ниво од 2008 година. Во 2016 година, по постојаното намалување во текот на три последователни години, реалните плати се на обратен курс, зголемувајќи се за 2,6 проценти на годишно ниво. Меѓутоа, скоро третина од новите работни места беа во неформалниот сектор бидејќи добрата земјоделска година доведе до зголемување на неформалните работни места за 8,2 проценти. Се намали и невработеноста на младите, меѓутоа таа и понатаму останува висока со 31,2 проценти. Големото фискално прилагодување резултираше со рекордно низок фискален дефицит за 2016 година од 1,4 проценти од БДП. Солидното остварување на 63

72 приходите (зголемување за 8,7 проценти на годишно ниво) движени од поефикасната наплата на ДДВ и на акцизите, од контролата на расходите за плати во јавниот сектор и за пензии и од заштедите на субвенциите, значително го намалија дефицитот во 2016 година, на 1,4 проценти од БДП. Тоа е многу под 3,7 проценти забележани во 2015 година и дури и под дефицитот од 4 проценти од БДП што бил буџетиран. Имаше промена и кај примарниот дефицит од 0,5 проценти од БДП во 2015 година кон примарен суфицит од 1,8 проценти. Комбинацијата на подобро извршување на буџетот и на силен економски раст помогна да се намали јавниот долг како удел во БДП од 75,9 проценти во 2015 година на 74 проценти на крајот на 2016 година 35. Инфлацијата почна да се забрзува во почетокот на 2017 година. Иако монетарната политика беше олабавена во 2016 година, инфлацијата остана ниска, во просек 1,2 проценти, многу под целната на Народната банка на Србија (НБС) од 4±1,5 проценти. Ниската инфлација ги подобри и макроекономските основи што доведе до намалување на целниот опсег на НБС од 3±1,5 проценти. Во последното тримесечје од 2016 година инфлацијата нешто се зголеми на во просек 1,5 проценти на годишно ниво поради зголемување на цените на сите групи на производи во кошничката на ИЦМ. НБС ја зголеми масата на пари во оптек во текот на 2016 година. Во декември, М1 беше 20,5 проценти повисока отколку на крајот на 2015 година (во номинални рамки), а М3 се зголеми за 11,6 проценти на годишно ниво. Од јули наваму, референтната каматна стапка не се менуваше и изнесуваше 4 проценти. Меѓутоа, инфлацијата почна да се забрзува на почетокот на 2017 година и во февруари достигна 3,2 проценти на годишно ниво. До крајот на февруари, курсот во однос на еврото депрецираше за 0,4 проценти (споредено со крајот на 2016 година) и покрај повремените интервенции на НБС на девизниот пазар. Само во јануари и во февруари НБС продаде 330 милиони евра за да спречи позначителен пад на динарот. И подобрите резултати на банкарскиот сектор го поддржаа растот. Растот на кредитирањето, на властите и на приватниот сектор, од 6 проценти на крајот на 2016 година на годишно ниво беше движен повеќе од кредитирањето на домаќинството (зголемување за 10,5 проценти) и на властите (19 проценти, номинално). Банкарскиот сектор и понатаму е цврст и добро капитализиран, а НФК постепено се намалија на 17 проценти по рекордните 21,6 проценти на крајот на 2015 година. Имаше и консолидирање на банки кога Директна банка ги купила Финдоместик банка и АИК банка и изрази интерес да ја купи Алфа банка, третата најголема банка во Србија. Исто така, Бенк оф Чајна почна да работи во Србија. Надворешната позиција на Србија се подобри во 2016 година бидејќи дефицитот на тековната сметка (ДТС) се намали на 4 проценти од БДП, поддржан од подобрувањата во надворешнотрговскиот биланс. До декември 2016 година, ДТС се намали за 13,1 проценти споредено со претходната година (во евра), на 4 проценти од БДП. Падот на надворешнотрговскиот дефицит главно го движеше посилниот извоз, што 35 Јавен и јавно гарантиран долг вклучувајќи го и негарантираниот долг на локалните власти 64

73 се зголеми за 12,1 проценти, изразен во евра. Растот на извозот имаше широка основа, но хемиската, автомобилската, електронската и прехранбената индустрија имаа најголем придонес. Исто така, 70 проценти од зголемувањето беше резултат на порастот на извозот во ЕУ. Во истиот период, суфицитот во извозот на услуги порасна за 23,4 проценти. Овие подобрувања го ставија во сенка падот на нето трансферите за 5,6 проценти споредено со истиот период во 2015 година, предизвикан од падот на дознаките (тесна дефиниција) за 9,4 проценти. Бидејќи нето СДИ и понатаму останаа релативно стабилни споредени со претходната година, тие беа повеќе од доволни да го покријат ДТС. Меѓутоа, до крајот на 2016 година инвестициите се намалија за 31,7 проценти споредено со 2015 година, веројатно поради времето што требаше за да се формира влада и регионалната нестабилност 36. Изгледи и ризици Се проектира дека растот постепено ќе се зголемува од проценетите 2,8 проценти во 2016 година на 3,5 проценти до По намалувањето во 2013 и во 2014 година, приватните инвестиции го поддржуваа неодамнешниот раст како одговор на подобрувањата на инвестициската клима. На среден рок се проектира дека во растот ќе придонесуваат со 1,1 процентни поени. Со забрзувањето на активноста и на вработеноста, по 2017 година потрошувачката повторно се очекува да биде главен двигател на растот со просечен годишен придонес од 2,3 процентни поени. Постепеното намалување и стабилизирање на ДТС се очекува да продолжи и понатаму и на среден рок ќе се стабилизира на 3,9 проценти од БДП. Трговскиот дефицит кај стоките треба и понатаму да се подобрува, делумно како резултат на надворешните случувања (ниските цени на енергијата и закрепнувањето во ЕУ), а делумно како резултат на неодамнешните странски, суфицитот кај услугите би требало постепено да расте. Инфлацијата се очекува бавно да се зголемува паралелно со закрепнувањето на домашната побарувачка. Со зголемувањето на побарувачката, во 2017 година инфлацијата се очекува да биде во рамките на целниот опсег на НБС. Монетарната политика и натаму ќе се спроведува преку таргетирање на инфлацијата комбинирано со флексибилен курс. Секоја интервенција веројатно ќе биде концентрирана околу управувањето со зголемената нестабилност на валутата. Главните ризици се поврзани со политичките случувања, како внатрешни, така и надворешни. Во 2017 година, Србија мора да се справи со уште едни избори кои се очекува да го забават напредокот на структурните реформи, а може да ги зголемат и трошоците за одржување на статус квото. Постојат и ризици дека економските изгледи во 36 Исто така имаше и висок базен ефект од 2015 година. 65

74 Европа би можеле да се влошат откако ќе почне процесот на Брегзит и откако ќе завршат изборите низ ЕУ. 66

75 Сите компоненти на БДП придонесоа за растот Придонес во процентни поени што водеше кон подобрувања на пазарот на трудот Проценти Потрошувачка Инвестиции Нето извоз Реален раст на БДП Извор: Завод за статистика на Србија Имаше големо намалување на буџетскиот дефицит Проценти од БДП, 12 месечен кумулатив Стапка на вработеност Извор: Завод за статистика на Србија што помогна да се стабилизира јавниот долг. Во евра Стапка на невработеност Проценти од БДП Извор: Министерство за финансии. Инфлацијата порасна само во К4 Процентни поени Во милиони евра, лева страна Извор: Министерство за финансии. Како % од БДП, десна страна додека кредитирањето растеше низ целата година. Милиони евра Храна, вкл, алкохол Дом. вкл. комуналии Транспорт и врски Друго, вкл. облека Извор: Завод за статистика на Србија Здравство, образование, рекреација Приватни претпријатија Власти Домаќинства ПДС Извор: Народна банка на Србија 67

76 СРБИЈА e 2017f 2018f 2019f Раст на реалниот БДП (проценти) 2,6-1,8 0,8 2,8 3,0 3,5 3,5 Состав (процентни поени) Потрошувачка -0,6-1,1 0,1 1,0 1,5 2,2 2,6 Инвестиции -1,5-0,1 1,5 0,2 1,0 1,3 1,0 Нето извоз 4,8-0,6-0,8 1,5 0,5 0,1-0,1 Извоз 7,4 2,3 4,5 5,7 3,9 4,0 4,2 Увоз (-) -2,6 3,0 5,4 4,2 3,3 3,9 4,4 Инфлација на цени на мало (проценти, просек за периодот) 7,7 2,1 1,9 1,2 2,6 3,0 3,0 Јавни приходи (процент од БДП) 37,9 39,7 40,4 42,4 41,2 40,8 40,5 Јавни расходи (процент од БДП) 43,5 46,3 44,0 43,7 42,5 42,0 41,5 Од кои: Маса на плати (процент од БДП) 10,1 9,9 8,8 8,4 8,4 8,3 8,1 Социјални надоместоци (процент од БДП) 17,7 17,8 17,6 17,1 16,5 16,3 16,0 Капитални расходи (процент од БДП) 2,1 2,5 2,9 3,3 3,3 3,5 3,6 Фискален биланс (процент од БДП) -5,6-6,6-3,7-1,4-1,4-1,2-1,0 Примарен фискален биланс (процент од БДП) -3,2-3,7-0,5 1,8 1,7 1,8 1,8 Јавен долг (процент од БДП) 52,6 64,1 68,5 68,3 67,8 65,8 62,9 Јавен и јавно гарантиран долг (процент од БДП) 60,9 71,8 75,9 74,0 73,1 70,2 66,9 Од кој: надворешен (процент од БДП) 36,2 42,9 45,6 46,1 44,8 42,1 38,7 Извоз на стоки (процент од БДП) 30,7 31,9 33,9 37,3 38,2 39,0 41,0 Увоз на стоки (процент од БДП) 42,8 44,3 45,8 47,5 48,9 49,7 50,9 Нето извоз на услуги (процент од БДП) 0,9 1,4 2,2 2,6 3,1 3,1 3,5 Трговски биланс (процент од БДП) -11,2-10,9-9,8-7,6-7,6-7,5-6,3 Приливи на дознаки од странство (процент од БДП) Салдо на тековната сметка (процент од БДП) Приливи од странски директни инвестиции (процент од БДП) 6,3 5,6 6,2 5,5 5,9 5,8 5,6-6,1-6,0-4,7-4,0-3,9-3,9-3,9 3,8 3,7 5,4 5,5 4,7 4,4 4,4 Надворешен долг (процент од БДП) 74,8 77,1 78,7 77,4 73,9 70,9 68,2 Реален раст на приватните кредити (процент, просек за периодот) Нефункционални кредити (процент од бруто кредитите, на крајот од периодот) Стапка на невработеност (процент, просек за периодот) Стапка на невработеност кај младите (процент, просек за периодот) Стапка на учество во работната сила (процент, просек за периодот) БДП по глава на жител, ПКМ (тековен меѓународен долар) Стапка на сиромаштија по 5УСД/ден, ПКМ (процент од населението) Извор: Институциите на земјата, проценки и проекции на Светска банка. -1,9-2,3 3,7 3, ,4 21,5 21,6 17, ,1 19,2 17,7 15,3 15,0 14,8 13,5 49,4 47,6 43,2 37, ,1 52,7 53,7 54, Забелешки: За дознаките се користи потесна дефиниција. Надворешниот долг за 2016 година е проекција. 14,5 14,9 14,5 13,6 12,8 11,9 10,9

77 Клучни економски показтели e 2017f 2018f 2019f Раст на реалниот БДП (проценти) Албанија 1,0 1,8 2,6 3,2 3,5 3,5 3,8 Босна и Херцеговина 2,4 1,1 3,0 2,8 3,2 3,7 4,0 Косово 3,4 1,2 4,1 3,6 3,9 4,2 4,4 Македонија 2,9 3,6 3,8 2,4 2,8 3,3 3,8 Црна Гора 3,5 1,8 3,4 2,1 3,3 3,0 2,0 Србија 2,6-1,8 0,8 2,8 3,0 3,5 3,5 ЗБ6 2,5 0,3 2,2 2,8 3,2 3,5 3,7 Инфлација на цените на мало (процент, просек за периодот) Албанија 1,9 1,6 1,9 1,3 1,5 2,9 3,0 Босна и Херцеговина -0,1-0,9-1,0-1,4-0,5 0,5 0,5 Косово 1,8 0,4-0,5 0,3 0,7 1,2 1,7 Македонија 2,8-0,3-0,3-0,2 0,6 1,4 1,8 Црна Гора 2,2-0,7 1,5-0,2 1,5 2,2 2,2 Србија 7,7 2,1 1,9 1,2 2,6 3,0 3,0 ЗБ6 0,8 0,2 0,5 0,7 1,3 1,9 2,1 Јавни расходи (проценти од БДП) Албанија 29,2 32,3 30,9 28,9 28,8 28,5 28,2 Босна и Херцеговина 44,8 45,8 42,6 43,7 44,4 43,6 43,3 Косово 28,1 27,0 27,3 28,1 29,7 30,6 31,2 Македонија 34,2 34,0 34,5 32,5 33,5 33,0 32,6 Црна Гора 46,9 47,7 49,8 49,1 50,7 49,0 46,4 Србија 43,5 46,3 44,0 43,7 42,5 42,0 41,5 ЗБ6 37,8 38,9 38,2 37,7 38,3 37,8 37,2 Јавни приходи (процент од БДП) Албанија 24,0 26,3 26,3 26,7 27,7 27,5 27,5 Босна и Херцеговина 42,7 43,8 43,2 43,1 43,8 43,3 43,3 Косово 25,2 24,4 25,4 26,8 27,1 27,7 28,3 Македонија 30,2 29,8 30,9 29,8 30,3 30,3 30,3 Црна Гора 42,3 44,6 41,9 45,4 44,0 43,1 42,1 Србија 37,9 39,7 40,4 42,4 41,2 40,8 40,5 ЗБ6 33,7 34,8 34,7 35,7 35,7 35,4 35, e 2017f 2018f 2019f Фискален биланс (процент од БДП) Албанија -5,2-6,0-4,6-2,2-1,1-1,0-0,7 Босна и Херцеговина -2,1-2,0 0,7-0,6-0,6-0,3 0,0 Косово -2,9-2,6-1,9-1,3-2,6-2,9-2,9 2

78 Македонија -3,9-4,2-3,6-2,6-3,2-2,7-2,3 Црна Гора -4,6-3,1-7,9-3,7-6,6-5,9-4,3 Србија -5,6-6,6-3,7-1,4-1,4-1,2-1,0 ЗБ6-4,0-4,1-3,5-2,0-2,6-2,3-1,9 Јавен долг (процент од БДП) Албанија 66,7 68,0 69,6 67,8 64,7 64,0 60,5 Босна и Херцеговина 34,5 40,5 40,5 39,8 38,0 35,6 33,5 Косово 8,9 10,4 12,7 14,3 16,9 19,6 21,3 Македонија 34,2 38,1 38,1 38,5 39,1 39,8 38,7 Црна Гора 57,5 59,9 66,7 68,0 74,0 76,4 78,1 Србија 52,6 64,2 68,8 67,8 67,5 65,7 62,7 ЗБ6 42,4 46,8 49,4 49,4 50,0 50,2 49,1 Јавен и јавно гарантиран долг (процент од БДП) Албанија 70,4 72,1 73,7 72,7 69,9 67,0 63,5 Босна и Херцеговина 37,7 41,8 41,9 41,5 39,7 37,4 35,3 Косово 8,9 10,6 12,9 14,6 17,6 20,4 22,0 Македонија 40,5 45,9 46,7 47,7 49,9 51,7 53,6 Црна Гора 66,8 68,8 77,5 77,1 82,7 84,7 86,1 Србија 60,9 71,8 75,9 74,0 72,8 70,1 66,7 ЗБ6 47,5 51,8 54,8 54,6 55,4 55,2 54,5 Извоз на стоки (процент од БДП) Албанија 18,3 9,4 7,5 6,4 7,0 7,0 6,8 Босна и Херцеговина 24,0 24,2 24,4 24,6 24,6 24,4 24,2 Косово 5,5 5,8 5,6 5,1 5,1 5,1 5,3 Македонија 29,2 32,5 33,6 36,2 37,2 37,6 38,2 Црна Гора 11,8 10,3 9,0 9,2 9,0 8,9 8,7 Србија 30,7 31,9 33,9 37,3 38,2 39,0 41,0 ЗБ6 24,8 24,4 25,0 26,5 27,0 27,2 28, e 2017f 2018f 2019f Трговски биланс (процент од БДП) Албанија -16,8-17,3-17,3-18,2-19,4-18,5-17,1 Босна и Херцеговина -20,4-22,7-18,7-17,4-16,7-16,1-15,2 Косово -31,5-30,9-30,4-30,3-30,9-30,9-29,5 Македонија -18,3-17,3-16,4-15,7-19,0-18,8-18,1 Црна Гора -20,1-19,8-18,6-23,9-26,3-26,6-26,7 Србија -11,2-10,9-9,8-7,6-7,6-7,5-6,3 ЗБ6-16,5-16,7-15,4-14,5-15,3-15,0-14,0 Биланс на тековната сметка (процент од БДП) Албанија -10,5-12,9-10,8-12,1-13,7-13,0-11,8 3

79 Босна и Херцеговина -5,7-7,5-5,7-5,5-5,8-6,2-6,3 Косово -7,2-9,1-10,4-11,5-12,5-13,3-12,9 Македонија -1,6-0,6-2,0-3,1-3,0-2,7-2,1 Црна Гора -14,5-15,2-13,3-19,2-19,9-20,5-20,9 Србија -6,1-6,0-4,7-4,0-3,9-3,9-3,9 ЗБ6-6,6-7,2-6,3-6,6-7,0-7,0-6,8 Надворешен долг (процент од БДП) Албанија 64,4 72,4 74,2 75,5 77,8 80,9 81,7 Босна и Херцеговина 73,8 76,9 76,6 76,2 74,3 72,1 70,0 Косово 30,2 31,2 33,5 33,5 35,2 36,9 37,7 Македонија 64,0 70,3 69,9 74,1 74,7 75,1 73,8 Црна Гора 153,6 159,3 160,8 161,1 160,0 159,5 156,5 Србија 74,8 77,1 78,7 77,4 73,9 70,9 68,2 ЗБ6 76,8 81,2 82,3 83,0 82,7 82,6 81,3 Стапка на невработеност (просек во периодот, проценти) Албанија 17,1 18,0 17,3 15, Босна и Херцеговина 27,5 27,5 27,7 25, Косово 30,0 35,3 32, Македонија 29,0 28,0 26,1 23, Црна Гора 19,5 18,0 17,6 17,8 17,5 17,2 16,9 Србија 22,1 19,2 17,7 15,3 15,0 14,8 13,5 ЗБ6 24,2 24,3 23,2 19, Извор: Пресметки и проекции на Светска банка со користење на податоците од националните власти и светските економски изгледи (2016 година) 4

80 Извештајот е достапен на: