RADOVI SA XX SAVETOVANJA AGRONOMA, VETERINARA I TEHNOLOGA

Transcription

1 UDK/UDC 167.7:63 YU ISSN: RADOVI SA XX SAVETOVANJA AGRONOMA, VETERINARA I TEHNOLOGA Vol. 12. br. 3-4 Proceedings of XX th Conference of Agronomist, Veterinarians and Technologists Vol. 12. No. 3-4 Beograd 2006.

2 Redakcioni odbor/editorial board Milo{ Bugarin, dipl.in`. - predsednik, mr Nenad \uri}, Milan Veljovi}, Jovan [ukovi}, prof. dr Savo Vu~kovi}, prof. dr Milan Nedi}, prof. dr Jovanovi}, dr Mile Ivanovi}, prof. dr Mihailo Ostoji}, dr Nenad \or evi}, dr Ivan Pavlovi}, dr Vaso Komneni}, mr Radmila Beskorovajni, mr Gordan Zec, mr Radi{a Nikoli}, mr Borislav Radomir. Izdava~ki savet/publishing council Dr Vaso Komneni} predsednik, mr Nenad \uri}, prof. dr Gordana [urlan- Momirovi}, dr Zora Jeli~i}, dr Lazar Pankovi}, dr Milan Adamovi}, prof. dr Goran Grubi}, dr Mile Ivanovi}, dr Petar Stoji}, dr Tihomir Kasalica, mr Snje`ana Pupavac, mr Radmila Beskorovajni, mr Slavica ^oli}, Sne`ana Milosavljevi}, dipl.biolog. Glavni i odgovorni urednik/editor in chief Vaso Komneni} Urednici/Editors Zora Jeli~i} Mihailo Radivojevi} Slavica ^oli} Uredni{tvo i administracija/editorial board and administration Beograd, Padinska Skela Tel: 011/ , , Fax: pkbagroe@yahoo.com, pkbagroe@hotmail.com, pkbagroe@eunet.yu Priprema/Word processing: GRID Studio, Beograd [tampa/printed by: Grafiprof, Beograd Tira`/No. of copies: 200 Ovaj Zbornik Nau~nih radova XX Savetovanja agronoma, veterinara i tehnologa, {tampan je uz pomo} Ministarstva za nauku i za{titu `ivotne sredine Republike Srbije. This procededings of research papers of XX Conference agronomist, veterinarians and technologist, is published by Ministry of science and environmental protection.

3 Sadr`aj/Content Borislav Radomir, Petar Stoji}, Ljiljana Samolovac, Mihailo Radivojevi} REZULTATI PROIZVODNJE MLEKA U PKB KORPORACIJI U 2005 GODINI DAIRY PRODUCTION REZULTS IN PKB CORPORATION IN Goran Grubi}, Nenad \or evi}, Anica Milenkovi} POSTUPCI OCENE ISPUNJENOSTI JASALA U ISHRANI MUZNIH KRAVA FEED BUNK SCORING IN THE FEEDING OF DAIRY COWS Nenad \or evi}, Goran Grubi}, Milan Adamovi}, Bojan Stojanovi}, Miroslav Lalovi} PROMENE KVALITETA I KVANTITETA AZOTNIH MATERIJA U SILA@AMA KUKURUZA SA DODATKOM UREE I ORGANOZEOLITA QUALITY AND QUANTITY TRANSFORMATIONS OF NITROGEN SUBSTANCES IN MAIZE SILAGE WITH ADDED UREA AND ORGANOZEOLITE Horea [amanc, Ivan Vujanac, Velibor Stoji}, Ivan Ivanov, Milan Adamovi} PREVENIRANJE KISELIH INDIGESTIJA GOVEDA PREVENTION OF ACID INDIGESTIONS IN LACTATING COWS Slav~a Hristov, Renata Reli}, Branislav Stankovi}, Dejan Vukovi} UTICAJ POJEDINIH FAKTORA NA BROJ SOMATSKIH ]ELIJA U MLEKU KRAVA INFLUENCE OF SOME FACTORS ON SOMATIC CELL COUNTS IN COW MILK..47 Tihomir Petrujki}, Horea [amanc, Branko Petrujki}, Mladen Polovina, Ivan Jeremi}, Branislav Ivkovi} ISPITIVANJE DELOVANJA VITAMINA AD 3 E APLIKOVANIH PARENTERALNO U VISOKOM GRAVIDITETU NA REPRODUKCIONA SVOJSTVA MLE^NIH KRAVA INVESTIGATION OF THE EFFECT OF AD 3 E VITAMINS APPLIED PARENTERALY IN LATE PREGNANCY ON REPRODUCTIVE TRAITS OF DAIRY COWS Milan Isakovi}, Ljiljana Maksimovi}, Milanka Miladinovi}, Ljiljana Brkovi}, Slobodan Despotovi} RAZVOJ TEHNOLOGIJE PROIZVODNJE MINERALNOG PREMIKSA ZA STO^NU HRANU SA MIKROELEMENTIMA I MINERALNIM ADSORBENSOM NA BAZI KLINOPTILOLITA TECHNOLOGICAL DEVELOPMENT OF MINERAL PREMIX FOR ANIMAL FEED WITH MICROELEMENTS AND MINERAL ADSORBENTS ON THE BASIS OF CLYNOPTILOLITE Miroslav Lalovi}, Cvijan Meki}, Tatjana Pandurevi} FENOTIPSKA ISPOLJENOST I VARIJABILNOST REPRODUKTIVNIH OSOBINA KOD KRAVA SIVE ALPSKE RASE GOVEDA PHENOTYPIC DEMONSTRATE AND VARIABILITY REPRODUCTION CHARAC- TERISTICS OF GREY ALP COW RACE CATLLE

4 Zbornik nau~nih radova, Vol. 12 br. 3-4 (2006) Tihomir Kasalica, Milo{ Lazarevi}, Rajko Latinovi}, Milorad Basta PREGLED ISKUSTAVA I DOSTIGNU]A U PROIZVODNJI SVINJSKOG MESA PO TEHNOLO[KIM I DRUGIM RE[ENJIMA INDUSTRIJSKOG KONCEPTA FARME VIZELJ REVIEW OF EXPIRIENCES AND ACHIVEMENTS IN PIG MEET PRODUCTION ACORDING TO TECHNOLOGICAL AND OTHER SOLUTIONS IN VIZELJ FARM S INDUSTRIAL CONCEPT Ognjen Adamovi}, Dejan Milovanovi} REZULTATI PROCREDIT BANKE U KREDITIRANJU POLJOPRIVREDNIH PROIZ- VO\A^A U BEOGRADSKOM REGIONU PROCREDIT BANK LOANING RESULTS IN THE FIELD OF AGRICULTURE IN BELGRADE REGION Marija M. Nikoli}, Drago Cvijanovi}, Jonel Subi} RAZVOJ STO^ARSTVA KAO JEDAN OD OSLONACA RURALNOG RAZVOJA LIVESTOCK BREEDING DEVELOPMENT AS ONE OF SUPPORTS IN RURAL DE- VELOPMENT Drago Cvijanovi}, Branko Kati}, Predrag Vukovi} MOGU]NOSTI PROIZVODNJE MLEKA I MLE^NIH PROIZVODA U ZLATI- BORSKOM OKRUGU POSSIBILITIES OF MILK AND DAIRY PRODUCTION IN ZLATIBOR DISTRICT..115 Ivan Pavlovi}, Vojin Hudina, Zoran Kuli{i}, Vojin Iveti}, KOKCIDIOZA SVINJA U FARMSKOM UZGOJU COCCIDIOSIS OF SWINE AT FARM BREEDING CONDITION Nurgin Memi{i, Frida Bauman, Biserka Pavlov BELA METOHIJSKA PRAMENKA BARDOKA WHITE METOHIAN PRAMENKA BARDOKA SHEEP Nenad \or evi}, Zoran Popovi}, Savo Vu~kovi}, Goran Grubi}, Milo{ Beukovi} MOGU]NOSTI POVE]ANJA KVALITETA I KVANTITETA ZELENE HRANE ZA SRNE I JELENE U LOVI[TIMA POSSIBILITIES TO INCREASE QUALITY AND QUANTITY OF GREEN FODDER FOR ROE AND RED DEER IN HUNTING AREAS Nurgin Memi{i, Frida Bauman, Biserka Pavlov OCENA TELESNE KONDICIJE KOZA BODY CONDITION SCORING OF GOATS Ivan Pavlovi}, Sne`ana Ivanovi} PARAZITI U EPIDEMIOLO[KI ZNA^AJ PARASITES IN MEAT - EPIDEMIOLOGICAL IMPORTANCE

5 Zbornik nau~nih radova, Vol. 12 br. 3-4 (2006) 5-19 UDK: Stru~ni rad REZULTATI PROIZVODNJE MLEKA U PKB KORPORACIJI U GODINI B. Radomir, P. Stoji}, Lj. Samolovac, M. Radivojevi}* Izvod: U toku godine, prose~an broj krava bio je grla, {to je za 87 grla vi{e nego u godini, ili za 1,12 %. Ostvarena prose~na proizvodnja mleka sa 3,6 % mle~ne masti od kg, bila je ve}a od proizvodnje u godini za 354 kg ili za 5,14 %. Za godinu planirana je proizvodnja od kg mleka, tako da je plan prema{en za 3,46 %. Mo`e se konstatovati da su bolji rezultati ostvareni u zimskom periodu, kako u pogledu koli~ine proizvedenog mleka, tako i sa aspekta sadr`aja mle~ne masti, proteina i suve materije. Klju~ne re~i: krave, mleko, reprodukcija. Uvod PKB Korporacija je jedan od najzna~ajnijih nosilaca krupne industrijske sto~arske proizvodnje, naro~ito u domenu proizvodnje mleka. Integracija proizvodnje sa preradom i prometom finalnih proizvoda prisutna je u velikoj meri. Dominantna proizvodnja je mle~no govedarstvo. Prose~an broj goveda u godini iznosio je grla, a proizvedeno je kg mleka ili prose~no po kravi kg. Poslednjih godina porast obima proizvodnje mleka je evidentan i taj trend se o~ekuje i u predstoje}em periodu, uz dalju ekspanziju, intenziviranje i usavr{avanje proizvodnje mleka i sto~arske proizvodnje u celini. Osnovni zadatak u proizvodnji mleka je stvaranje neophodnih preduslova za ispoljavanje maksimalne produktivnosti `ivotinja i {to boljih rezultata u reprodukciji, uz o~uvanje zdravstvenog stanja u povoljnim fiziolo{kim okvirima. To podrazumeva kontinuran rad i unapre enje u domenu selekcije i odgajivanja, kao i ishrane goveda. Ako se govori o ishrani, svakako da centralno i najzna~ajnije mesto u ovoj temi predstavlja ishrana krava. U uslovima savremene i intenzivne proizvodnje mleka, krave su kategorija koja je svakako izlo`ena najve}im fiziolo{kim optere}enjima. Upravo zato poklanja se velika pa`nja utvr ivanju hemijskog sastava hraniva, pravilnom izboru hraniva i optimalnom odnosu istih u sastavu obroka, kako bi se zadovoljile kompleksne potrebe krava, shodno specifi~nostima njihovog statusa u toku pojedinih faza proizvodno-reproduktivnog ciklusa. * Mr Borislav Radomir, dr Petar Stoji}, mr Ljiljana Samolovac, PKB Korporacija, Padinska Skela- Beograd; Mihailo Radivojevi}, dipl.in`., Institut PKB Agroekonomik, Padinska Skela-Beograd. 5

6 Zbornik nau~nih radova, Vol. 12 br. 3-4 (2006) 5-19 PKB Korporacija raspola`e sa preko hektara zemlji{ta, na kome se proizvode `itarice, industrijsko i krmno bilje kao i povr}e. Plan setve i program ishrane stoke omogu}avaju da PKB Korporacija obezbe uje kabastu i koncentrovanu hranu na bazi sopstvene proizvodnje dok se na eksternom tr`i{tu nabavljaju samo manje koli~ine potrebne sto~ne hrane (makroelementi, mikroelementi, vitamini i drugi dodaci sto~noj hrani). Materijal i metod rada U radu su obra eni i analizirani podaci sto~arske proizvodnje i proizvodnje sto~ne hrane u godini. Glavna pa`nja usmerena je na proizvodnju mleka, kao najzna~ajniju delatnost sto~arske proizvodnje u PKB Korporaciji. Predmet analize bili su brojno stanje stoke, koli~ina i kvalitet mleka, proizvodnja sto~ne hrane, obim konzumiranja i iskori{}avanja hrane i hranljivih materija, kao i neki elementi iz domena reprodukcije. Prikupljeni podaci obra eni su primenom adekvatnih matemati~kih i statisti~kih metoda. Brojno stanje goveda Podaci o brojnom stanju goveda prikazani su u tabeli 1. Tab. 1. Prose~no brojno stanje goveda godine. Average number of cattles during the year Prose~an broj goveda u godini bio je grla, od ~ega je krava, grla teladi, junica i junadi u tovu. Gaje se crno-bela goveda u tipu Hol{tajna 6

7 Zbornik nau~nih radova, Vol. 12 br. 3-4 (2006) 5-19 i sa veoma visokim udelom gena ove rase. U pore enju sa godinom, godine prisutno je neznatno pove}anje broja grla, za 135 grla ili 0,65%, dok je broj krava pove}an za 87 grla ili 1,12% (2004. godine, u pore enju sa godinom broj krava je pove}an za 3,90%). Proizvodnja mleka i kvalitet mleka U toku godine na sedam farmi PKB Korporacije, proizvedeno je ukupno kg mleka sa 3,6 % mle~ne masti. Najmanju koli~inu mleka proizvela je farma sedam ( kg) a najve}u koli~inu farma jedan ( kg). Podaci o prose~noj proizvodnji mleka prikazani su u tabeli 2. Tab. 2. Dnevna koli~ina mleka sa 3,6% mle~ne masti po grlu, kg. Average daily gain of 3,6% fat corected milk per cow, kg. Prose~na proizvodnja mleka sa 3,6 % mle~ne masti iznosila je kg a kretala se u intervalu od kg na farmi pet, do kg na farmi 3. Na osnovu razlika od 672 kg mo`e se zaklju~iti da postoje mogu}nosti za dalje pove}anje proizvodnje mleka. U pore enju sa godinom proizvodnja mleka je pove}ana za 354 kg. U grafikonu na slici 1, prikazana je prose~na dnevna proizvodnja mleka sa 3,6 % mle~ne masti, po grlu. Na grafikonu se uo~ava da su visoke letnje temperature nepovoljno uticale na proizvodnju mleka. Tako e se mo`e primetiti da se jo{ lo{ija tedencija nastavlja i u periodu rane jeseni, kada je ambijentalna temperatura bila povoljnija. Osnovni problem u tom trenutku je bilo uvo enje kabaste hrane lo{ijeg kvaliteta u obrok. Na mnogim far- 7

8 Zbornik nau~nih radova, Vol. 12 br. 3-4 (2006) 5-19 Sl. 1. Prose~na dnevna proizvodnja mleka sa 3,6 % mle~ne masti, po grlu, kg. Average daily production of 3,6 % fat corected milk per cow, kg. mama tada su kori{}ene sila`e i sena`e sa malo suve materije i veoma kisele. Intervenisalo se ponovnim uvo enjem sme{e koncentrata sa 21 % proteina (umesto dotada{njih 18 %), kao i dodavanjem pufera u obroke (soda bikarbona) ali rezultati su bili skromni. Te{ko je o~ekivati da bilo kakva intervencija u koncentrovanom delu obroka mo`e da nadomesti nizak kvalitet kabaste sto~ne hrane. U tabeli 3. prikazan je prose~an hemijski sastav mleka na farmama i u celini, po mesecima i u celoj godini. Prose~an hemijski sastav mleka u godini ilustruju i grafikoni na slikama 2 i 3. Sl. 2. Prose~an sadr`aj mle~ne masti i proteina, %. Average butterfat and protein content in milk, %. 8

9 Zbornik nau~nih radova, Vol. 12 br. 3-4 (2006) 5-19 Tab. 3. Prose~an hemijski sastav mleka. Average chemical composition of milk. 9

10 Zbornik nau~nih radova, Vol. 12 br. 3-4 (2006) 5-19 Sl. 3. Prose~an sadr`aj suve materije bez masti, %. Average non-fat dry matter content in milk, %. Najve}i prose~an sadr`aj mle~ne masti bio je 3,66 % (farme 1, 3 i 4) a najni`i je bio 3,55 % (farme 2 i 6). Prose~an sadr`aj proteina dostigao je najve}u vrednost od 3,24 % (farma 3) odnosno najni`u od 3,17 % (farme 5 i 6). Najve}i prose~an sadr`aj suve materije bez masti bio je 8,53 % (farma 3), a najni`i je bio 8,42 % (farma 6). Ako se posmatraju sve farme zbirno, prose~an sadr`aj mle~ne masti bio je 3,62 %, proteina 3,19 % i suve materije bez masti 8,46 %. U grafikonima na slikama 4 i 5 prikazana je promena prose~nog sadr`aja mle~ne masti, proteina i suve materije bez masti za sve farme zbirno, u godini. Sl. 4. Prose~an sadr`aj mle~ne masti i proteina u PKB Korporaciji, po mesecima. Average butterfat and protein content in milk in PKB Corporation, monitoring per months Iz navedenih podataka jasno se uo~ava nepovoljan uticaj visokih letnjih temperatura ne samo na koli~inu mleka nego i na sadr`aj mle~ne masti, proteina i suve materije. 10

11 Zbornik nau~nih radova, Vol. 12 br. 3-4 (2006) 5-19 Sl. 5. Prose~an sadr`aj suve materije bez masti u PKB Korporaciji, po mesecima. Average milk non-fat dry matter content in milk in PKB Corporation, monitoring per months. Konzumiranje i iskori{}avanje hrane i hranljivih materija Prose~an dnevni utro{ak hrane po grlu je prikazan u tabeli 4, odakle se mo`e videti da se kretao u intervalu od 34,70 kg do 44,91 kg ili u proseku 40,63 kg ako se posmatraju podaci za sve farme zbirno. To zna~i da je prose~an obim konzumiranja hrane po kravi godi{nje, posmatrano na nivou PKB Korporacije, u celini iznosio kg kao {to je prikazano u tabeli 5. U toku godine krave su utro{ile ukupno kg suve materije ili prose~no dnevno 20,61 kg. Utro{ak neto energije laktacije po kravi na godi{njem nivou bio je MJ ili 134,19 MJ kao dnevni prosek. Prose~ni godi{nji utro{ak proteina bio je po grlu kg odnosno 2,92 kg dnevno. Utro{ak sirovih vlakana na godi{njem nivou bio je u proseku kg a na dnevnom nivou 4,29 kg. Sadr`aj ukupnih proteina u suvoj materiji obroka bio je 14,17 %, koncentracija obroka bila je 6,52 MJ po kilogramu suve materije. Sadr`aj sirove celuloze u suvoj materiji obroka bio je 20,83%, sadr`aj frakcije rastvorljive u kiselim deterd`entima bio je 27,92%, a sadr`aj vlakana rastvorljivih u neutralnim deterd`entima bio je 45,49%. Obrok je koncipiran u potpunosti na bazi dehidrirane i konzervisane kabaste hrane u toku cele godine. Dominantna komponenta obroka bila je kukuruzna sila`a sa u~e{}em od 34,24% u suvoj materiji. U~e{}e sena lucerke u suvoj materiji obroka bilo je 12,64%, a u~e{}e koncentrovanih hraniva 33,58%. Podaci o efikasnosti iskori{}avanja hrane i hranljivih materija prikazani su u tabeli 6. Po jednom kilogramu proizvedenog mleka sa 3,6 % mle~ne masti utro{eno je 2,048 kg hrane, od ~ega se na koncentrovana hraniva odnosi 392 grama. Tako e, u istoj relaciji utro{eno je 1,039 kg suve materije, 6,764 MJ neto energije laktacije, 147 grama ukupnih proteina i 216 grama sirovih vlakana. Od ukupnih zemlji{nih povr{ina preko 60 % je anga`ovano za proizvodnju sto~ne hrane. Ta~nije 0,65 hektara po kravi ili 1,53 krave po hektaru. U tabeli 7 je prikazana ostvarena setvena struktura u godini. 11

12 Zbornik nau~nih radova, Vol. 12 br. 3-4 (2006) 5-19 Tab. 4. Dnevni utro{ak hrane po grlu Daily feedstufs consumption per cow 12

13 Zbornik nau~nih radova, Vol. 12 br. 3-4 (2006) 5-19 Tab. 5. Izvori hranljivih materija i prose~an utro{ak po kravi godi{nje Nutrient matter sources and yearly average intake per cow 13

14 Zbornik nau~nih radova, Vol. 12 br. 3-4 (2006) 5-19 Tab. 6. Prose~no iskori{}avanje hrane i hranljivih materija Average utilization of feedstufs and nutrient matters Tab. 7. Setvena struktura u godini. Accomplished seeding structure in year Rezultati u reprodukciji goveda U sastavu PKB Korporacije, od godine posluje i Centar za reprodukciju i ET koji se bavi proizvodnjom semena visokokvalitetnih bikova hol{tajn frizijske rase. Roditeljski parovi budu}ih priplodnjaka se biraju po strogo utvr enim pravilima. Bikovski o~evi su vrhunski bikovi iz uvoza, a bikovske majke krave sa najboljom proizvodnjom, dobrom dugove~no{}u, zdravljem i konformacijom. 14

15 Zbornik nau~nih radova, Vol. 12 br. 3-4 (2006) 5-19 U toku godine u Centar za reprodukciju i ET uvedeno je 20 mladih bikova koji su uklju~eni u performans test, dok je izlu~eno 15 bikova i 2 priplodna juneta. Trenutno se u Centru nalazi 18 bikova i 23 priplodna juneta. Ostvarena proizvodnja semena iznosi doza (tabela 8). Posmatrano po mesecima, evidentna je razlika izme u letnjeg perioda, kada je proizvodnja znatno slabija u odnosu na ostatak godine sa ni`om spolja{njom temperaturom. Tab. 8. Proizvodnja semena bikova za V.O. u godini Production of sires semen for A.I. during the year Broj prodatih doza ne prati proizvodnju u adekvatnom obimu (tabela 9). Na farme PKB Korporacije plasirano je doza semena pozitivno testiranih bikova i semena bikova ~iji su testovi u toku. Eksterno je prodato doza semena pozitivno testiranih bikova. Tab. 9. Prodaja semena bikova za VO u 2005-oj godini Realization of sires semen for A.I. during the year Jedan od va`nih reproduktivnih pokazatelja uspe{nosti proizvodnje u stadu je indeks osemenjavanja, koji pokazuje koliko je prose~no potrebno izvr{iti osemenjavanja da bi 15

16 Zbornik nau~nih radova, Vol. 12 br. 3-4 (2006) 5-19 se uspe{no oplodila krava ili junica. Na farmama PKB Korporacije indeks osemenjavanja varira po mesecima (znatno je lo{iji u mesecima sa visokom spolja{nom temperaturom), po farmama (skop~an je sa celokupnim menad`mentom na farmi) i po bikovima (individualna karakteristika). U tabelama prikazane su vrednosti indeksa osemenjavanja i ukupnog broja osemenjenih i steonih krava i junica po farmama i mesecima, zbirno za doma}e i bikove iz uvoza. Tab. 10. Indeksi osemenjavanja za krave po farmama i mesecima za doma}e bikove Domestic sires indexes in artificial insemination of cows according to farms and months Tab. 11. Indeksi osemenjavanja za junice po farmama i mesecima za doma}e bikove Domestic sires indexes in artificial insemination of heifers according to farms and months 16

17 Zbornik nau~nih radova, Vol. 12 br. 3-4 (2006) 5-19 Tab. 12. Indeksi osemenjavanja za krave po farmama i mesecima za bikove iz uvoza Imoprted sires indexes in artificial insemination of cows according to farms and months Tab. 13. Indeksi osemenjavanja za junice po farmama i mesecima za bikove iz uvoza Imoprted sires indexes in artificial insemination of heifers according to farms and months Zaklju~ak Broj goveda je godine u izvesnoj meri pove}an u pore enju sa godinom. S obzirom na trenutno brojno stanje i aktuelnu strukturu stada mo`e se konstatovati da postoje mogu}nosti za dalje pove}anje broja grla. 17

18 Zbornik nau~nih radova, Vol. 12 br. 3-4 (2006) 5-19 Prose~na proizvodnja mleka sa 3,6 % mle~ne masti od kg, bila je ve}a od proizvodnje u godini za 354 kg ili za 5,14 %. Uzimaju}i u obzir sadr`aj suve materije i mle~ne masti, kvalitet mleka je bio bolji u letnjem periodu. Za ostvarenu proizvodnju (19,84 kg) krave su konzumirale 20,61 kg suve materije, 134,19 MJ neto energije laktacije, 2,92 kg ukupnih proteina (14,17 % SM) i 4,29 kg sirovih vlakana na dnevnom nivou. Literatura 1. PKB Korporacija, (2005): Izve{taj, Plansko analiti~ka slu`ba. 2. Radomir, B., Stojkovi}, M., Radivojevi}, M., Cvetkovi}, I. (2005): Rezultati govedarske proizvodnje u PKB Korporaciji u godini. Zbornik nau~nih radova, Institut PKB Agroekonomik, Beograd, 11,

19 Zbornik nau~nih radova, Vol. 12 br. 3-4 (2006) 5-19 UDC: Professional paper DAIRY PRODUCTION REZULTS IN PKB CORPORATION IN B. Radomir, P. Stoji}, Lj. Samolovac, M. Radivojevi}* Summary In 2005 the average number of dairy cows was 8.638, or 87 (3.90 %) more than in The average yield of milk with 3.6 % butterfat was kg, which was 354 kg or 5.14 % above the yield in Production plane for was kg and it was accomplished completely (3.46 % more than it was planed). Quality of milk, judged by dry matter and butterfat content was better during the winter period. Key words: cows, milk, reproduction. * Borislav Radomir M.Sc., Petar Stoji} Ph.D., Ljiljana Samolovac M.Sc., PKB Corporation, Padinska Skela-Belgrade; Mihailo Radivojevi}, B.Sc., Institute PKB Agroekonomic, Padinska Skela-Belgrade. 19

20

21 Zbornik nau~nih radova, Vol. 12 br. 3-4 (2006) UDK: Revijalni rad POSTUPCI OCENE ISPUNJENOSTI JASALA U ISHRANI MUZNIH KRAVA G. Grubi}, N. \or evi}, A. Milenkovi}* Izvod: Nedovoljno ili preterano davanje hrane u ishrani muznih krava su ozbiljne gre{ke. Ozbiljniji od ova dva problema je nedostatak hrane u jaslama. Svako ograni~avanje konzumiranja hrane smanjuje proizvodnju mleka. Da bi bilo mogu}e da se kontinuirano i relativno precizno prati konzumiranje hrane potrebno je da se uvede odgovaraju}i sistem ocene ispunjenosti jasala hranom. U slobodnom sistemu dr`anja treba proveravati kompletnu povr{inu jasala koje su dostupne kravama, dok se kod vezanog sistema pa`nja poklanja prostoru ispred svake krave. Pravo vreme za ocenu ispunjenosti jasala je u toku poslednjeg sata pred hranjenje, bez obzira na to koliko puta se krave hrane u toku dana. Postoji nekoliko sistema ocene ispunjenosti jasala i oni su prikazani u ovom radu. Iako se radi o relativno novoj metodi, prvi rezultati govore da ocena ispunjenosti jasala mo`e da pomogne odgajiva~ima da na vreme zapaze postoje}e probleme vezane za hraniva i re`im ishrane. Klju~ne re~i: ishrana krava, jasle, konzumiranje hrane, ocena. Ocena ispunjenosti jasala Svakodnevna kontrola jasala je veoma va`na. Jedno od re{enja koje proizvo a~i mogu da koriste je sistem Feed Bunk Scoring ili ocena ispunjenosti jasala (Behling, 2002). Primenjuje se brzo i jednostavno, a pru`a korisna saznanja o raznim pitanjima. Za kratko vreme ovaj metod obezbe uje uvid u stanje na farmi, od {tale do {tale. Problemi se otkrivaju na vreme, a tada najbolje mogu da se re{e. U ovom sistemu posmatra se i ocenjuje hrana koju krave ne pojedu u toku dana, odnosno ona koju ostave u jaslama. Taj ostatak mo`e da bude znak kvaliteta i kvantiteta obroka, zdravstvenog stanja `ivotinja, uslova proizvodnje i mnogih drugih pokazatelja. Postupak ocenjivanja sa Penn State University Prema Heinrichs-u (1999 i 2004), ocene se odnose na ostatak hrane u jaslama, odnosno ono {to nije pojedeno izme u dva hranjenja. Analizira se koli~ina i kvalitet onoga {to ostane. Ocenjivanje se vr{i u toku poslednjeg sata pred naredno hranjenje. U sistemu slo- * Dr Goran Grubi}, redovni profesor, dr Nenad \or evi}, docent, Anica Milenkovi}, dipl.ing., Poljoprivredni fakultet, Zemun-Beograd. 21

22 Zbornik nau~nih radova, Vol. 12 br. 3-4 (2006) bodnog dr`anja, proveravaju se sva mesta gde je hrana ponu ena. Kod vezanog dr`anja, proverava se hrana ispred svake krave, ali i ona koja je rasuta okolo. Ocenjivanje mo`e biti dvojako, donosi se prose~na ocena za grupu krava u kojoj je proizvodnja ujedna~ena ili se sprovodi individualno ocenjivanje. Prilikom ocenjivanja se ne koristi nikakva aparatura, {to je prednost ovog postupka. Ocenjivanje mo`e da obavlja samo obu~eno lice. Za ocenjivanje se koristi skala koja sadr`i 6 ocena, od 0 do 5. Ocene se daju prema koli~ini hrane na enoj u jaslama u poslednjem satu pred naredno hranjenje. Ostatak se izra`ava u procentima, u odnosu na ukupnu koli~inu hrane u obroku. Skala sa ocenama Ocena 0 nema ostatka, sva hrana je pojedena Ocena 1 ostalo je malo razbacane hrane, ostatak je manji od 5% obroka Ocene 0 i 1 ukazuju na nedovoljno davanje hrane. Obrok mora da se pove}a, dok se ne dostigne optimum. Nije dobro da krave pojedu ba{ svu hranu koja je izneta pred njih. One imaju sposobnost da izaberu delove obroka koji im najvi{e odgovaraju, a to su najsvarljiviji i najhranjiviji sastojci. Istovremeno odbacuju ono {to je te`e svarljivo i slabijeg kvaliteta. Ako imaju dovoljno hrane, najlo{iji deo obroka ne}e biti pojeden. Ako i njega pojedu, zna~i da im ponu ena koli~ina nije dovoljna i da je treba pove}ati, dok se ne dostigne ocena 2. Ocena 2 ostao je tanak sloj hrane, ostatak je 5-10% obroka Ovo je optimalna ocena. Ako u jaslama ostane ovoliko hrane, zna~i da je program ishrane zadovoljavaju}i. U ovom slu~aju, krave nisu prinu ene da pojedu najlo{iji deo obroka koji mo`e samo negativno da uti~e na produktivnost. Ocena 3 ostatak je 25% obroka (dubina manja od 7,5 cm) Ova ocena ukazuje na preobilnu ishranu, ali i na druge mogu}e probleme. Ostatke hrane treba analizirati, da bi se utvrdio njihov kvalitet. Ako je sve u redu u pogledu sastava, obrok treba redukovati, dok se ne dostigne ocena 2. Ocena 4 ostalo je vi{e od 50% obroka (dubina ve}a od 7,5 cm) Ocena 5 hrana je netaknuta Ocene 4 i 5 su odraz ozbiljnih problema. Oni mogu biti vezani za kvalitet hraniva, zdravlje `ivotinja, prirodne faktore (na prvom mestu temperaturu i vla`nost vazduha). Potrebno je odmah reagovati, da bi se {to pre otkrili i otklonili uzroci poreme}aja. Prvi korak je laboratorijska analiza hrane. Lo{ kvalitet uvek prouzrokuje smanjeno konzumiranje, a mogu se javiti i druge posledice. Ali, problemi ne moraju biti vezani isklju~ivo za hranu. Zato treba da se razmotre svi ~inioci. 22

23 Zbornik nau~nih radova, Vol. 12 br. 3-4 (2006) Sl. 1. Primeri ocena ispunjenosti jasala postupkom sa Penn State, (Originalne fotografije Anica Milenkovi}) Examples of feed bunk scoring acording to Penn State procceduress, (Original photographies by Anica Milenkovi}) 23

24 Zbornik nau~nih radova, Vol. 12 br. 3-4 (2006) Postupak sa University of Wisconsin Ovo je drugi sistem, koji je u osnovi sil~an prethodnom (Hoffman, 2003). Parametri za ocenu ispunjenosti jasala prikazani su u tabeli 1. Tab. 1. Skala sa ocenama prema postupku University of Wisconsin Score scale according to University of Wisconsin procedure Postupak sa South Dakota State University Na South Dakota State University (Pritchard, 1998) razvijen je specifi~ni sistem ocene sa 4 poena (tabela 2). Obezbe uju}i detaljan opis hrane koja je zaostala u jaslama ovaj sistem smanjuje varijabilnost izme u obroka. Podaci se prikupljaju tokom 4 dana, da bi se stekla prava slika o svakoj promeni u obroku. Pored toga, kori{}enjem ovih podataka mogu}e je da se kasnije izra~una konverzija hrane, varijabilnost po sezonama, tro{kovi ishrane i mnoge druge kalkulacije. Tab. 2. South Dakota State University sistem ocene sa 4 poena South Dakota State University 4-Point Feed bunk Scoring System 24

25 Zbornik nau~nih radova, Vol. 12 br. 3-4 (2006) Na~ini merenja ostatka hrane u jaslama Merenje ukupne koli~ine ostatka u {tali. Ovim merenjem se mogu dobiti precizni podaci, po{to je masa obroka po {tali poznata. Me utim, to iziskuje dosta vremana i truda pa se retko izvodi. Merenje mase ostatka ispred odre enog broja grla. Merenje se mo`e izvoditi i nad odre enim brojem uzoraka u {tali, koji bi kasnije slu`ili za dono{enje prose~ne ocene. Merenje visine sloja ostatka. Lenjirom se meri visina sloja hrane neposredno posle hranjenja (100%) i visinu pred naredno hranjenje (x%). Potom se izra~unava procentualni odnos ove dve veli~ine. Ovo se radi brzo i lako, ali su rezultati manje precizni. Miksprikolica ne mo`e potpuno ravnomerno da istovari hranu u jasle, pa je potrebno meriti na nekoliko mesta da bi se dobio podatak o prose~noj visini, kada su jasle pune. Merenja ostatka treba da budu jo{ detaljnija, jer je visina ostatka dosta varijabilna unutar jedne {tale. Razlikuje se od krave do krave, jer ne jedu sve jednako. Merenjem na vi{e mesta dobija se realna prose~na ocena. Ispitivanjem hrane koju krave ne pojedu do slede}eg hranjenja, dolazi se do podataka o tome {ta su unele u organizam. Pra}enjem konzumiranja hrane i faktora koji su za to vezani, svakako se uti~e na proizvodni rezultat. Kod primene metode, pa`nju treba obratiti na slede}e: Vizuelna procena. Ovde je klju~na sposobnost ispitiva~a, da proceni o kojoj koli~ini hrane je re~. Ako je ispitiva~ stalno u kontaktu sa hranom, vremenom mo`e da stekne potrebnu ve{tinu. Po{to se radi o subjektivnoj proceni, mogu}a su odstupanja od stvarnog stanja. Bitno je da ta odstupanja budu {to manja. Tek kada se stavi pod kontrolu sve {to ih uzrokuje, mo}i }e da se govori o uticaju sprovo enja ove metode na proizvodne rezultate. Program ishrane. Sve {to je vezano za ishranu, treba da bude osmi{ljeno detaljno i precizno. Mora ta~no da se zna koja koli~ina hrane se daje `ivotinjama i u kom sastavu. Ako se obrok menja nasumi~no, ispitiva~u }e biti te{ko da zna koliko hrane }e biti u jaslama neposredno po{to se obrok podeli. Tako ne}e mo}i sa sigurno{}u da tvrdi ni koliki je ostatak. Podaci koji se dobiju ne}e biti ta~ni i stvara}e zabunu. Jasno je da se ispravan zaklju~ak ne mo`e doneti na osnovu pogre{nih podataka. Ocena ispunjenosti jasala mo`e da se primenjuje jedino kada je program ishrane pa`ljivo osmi{ljen i kada se dosledno sprovodi. U protivnom, primena ove metode nema svrhu. Zaklju~ak Ocena ispunjenosti jasala je prakti~an metod koji omogu}uje uvid u to koliko je konzumiranje hrane na farmi. Prikazana su tri sistema, koji su me usobno sli~ni, i koji mogu da se vrlo lako primene na na{im farmama. Koji god da se sistem primeni, trebalo bi voditi ra~una o tome da dnevno ostane oko 5% nepojedene hrane, a uz veliku pa`nju to mo`e da se svede i na 3%. Ocenjivanjem ispunjenosti jasala se obezbe uje da krave pojedu onu koli~inu hrane koja je predvi ena. Svako ve}e odstupanje od optimalne ocene (koja ozna~ava optimalno konzumiranje) brzo se registruje, {to daje signal odgajiva~u da reaguje i ispravi eventualne gre{ke, odnosno razloge zbog kojih konzumiranje nije na `eljenom nivou. 25

26 Zbornik nau~nih radova, Vol. 12 br. 3-4 (2006) Literatura 1. Behling, A. (2002): Score your feed bunk. p.12 In Hay and Forage Grower. 2. Heinrichs, A.J. (1999): Feed bunk scoring for high producing cows. Hoard s Dairyman. 144, Heinrichs, J. (2004): Feed Bunk Scoring for Dairy Cows. Penn State 2004, Dairy Cattle Nutrition Workshop Pritchard, R.H. (1998): Bunk management - observations from research. Plains Nutr. Council Spring Conf. Texas A&M Res. and Ext. Publ. AREC 98-24, Hoffman, P.C. (2003): Quality control systems in dairy replacement heifer nutrition. 26

27 Zbornik nau~nih radova, Vol. 12 br. 3-4 (2006) UDC: Review paper FEED BUNK SCORING IN THE FEEDING OF DAIRY COWS G. Grubi}, N. \or evi}, A. Milenkovi} * Summary Insufficient or excessive feeding is serious error in the feeding of dairy cows. The more serious problem is when there is not enough feed in the bunk. Every limitation in daily intake of feeds leads to decreased milk production. In order have continual and fairly accurate observation of the feed intake it is necessary to introduce an appropriate scoring system of the feed bunk contents. In the free stall production system it is needed to observe the whole bunk surface, while in tie stalls only the space in front of cows is monitored. The right moment to score the bunk is one hour before feeding, regardless of the number of feeding. There are several bunk scoring systems and they are explained in this paper. Although it is relatively new method, the first obtained results demonstrate that feed bunk scoring can help farmers to timely observe the problems connected with feeds and feeding regime. Key words: cow feeding, bunk, feed intake, scoring. * Goran Grubi} Prof.Ph.D., Nenad \or evi}, Ph.D., Anica Milenkovi}, B.Sc., Faculty of Agriculture, Zemun - Belgrade. 27

28

29 Zbornik nau~nih radova, Vol. 12 br. 3-4 (2006) UDK: Originalni nau~ni rad PROMENE KVALITETA I KVANTITETA AZOTNIH MATERIJA U SILA@AMA KUKURUZA SA DODATKOM UREE I ORGANOZEOLITA N. \or evi}, G. Grubi}, M. Adamovi}, B. Stojanovi}, M. Lalovi}* Izvod: U eksperimentu je ispitivan uticaj dodavanja uree i organozeolita na hemijski sastav i kvalitet sila`a spremljenih od cele biljke kukuruza. Ogled je postavljen kao dvofaktorijalni, gde je prvi faktor (A) bio koli~ina dodate uree (a 1 =0; a 2 =5; a 3 =10 g/kg zelene mase), a drugi faktor (B) koli~ina dodatog organozeolita (b 1 =0; b 2 =2 g/kg zelene mase). Dodatak uree uticao je zna~ajno na pove}anja koli~ine ukupnog, amonija~nog i rastvorljivog azota i smanjenje koli~ine proteinskog azota. Upotrebom organozeolita smanjena je produkcija amonijaka i rastvorljivost azotnih materija. Pod uticajem uree i organozeolita do{lo je do zna~ajnog variranja apsolutnih vrednosti za mle~nu, sir}etnu i buternu kiselinu. Nasuprot tome, njihov relativni odnos se nije bitnije menjao, pa su sve sila`e ocenjene I klasom po Flieg-u. Klju~ne re~i: kukuruz, sila`a, urea, organozeolit. Uvod Visoka cena proteinskih hraniva znatno uti~e na ekonomi~nost sto~arstva. Zahvaljuju}i bogatoj i raznovrsnoj mikroflori koja `ivi u buragu pre`ivara znatno je bolje iskori{}avanje grubih kabastih hraniva, ali je veoma zna~ajna i mogu}nost da se u ushrani pre`ivara mogu dosta efikasno koristiti materije koje nisu proteinskog porekla, a sadr`e u sebi azot. Takve materije se pod uticajem bakterija u buragu razla`u do amonijaka, a zatim uz prisustvo dovoljnih koli~ina skroba i {e}era kao izvora energije pretvaraju u visoko vredne proteine. Organizam pre`ivara kasnije razla`e i bakterije, a njihove proteine koristi za svoje potrebe. Ovakva mogu}nost je zna~ajna pre svega zbog niske cene neproteinskih izvora azota u odnosu na proteinska hraniva biljnog, a naro~ito `ivotinjskog porekla (\or evi} i [esti}, 1994). * Dr Nenad \or evi}, docent, dr Goran Grubi}, redovni profesor, Bojan Stojanovi}, dipl.in`., Poljoprivredni fakultet, Zemun-Beograd; dr Milan Adamovi}, nau~ni savetnik, Institut za tehnologiju nuklearnih i drugih mineralnih sirovina, Beograd; mr Miroslav Lalovi}, vi{i asistent, Poljoprivredni fakultet, Isto~no Sarajevo. Ovaj rad je finansiran sredstvima Ministarstva nauke i za{tite `ivotne sredine za projekat tehnolo{kog razvoja br. 6807B. 29

30 Zbornik nau~nih radova, Vol. 12 br. 3-4 (2006) Neproteinski oblici azota mogu da podmire oko tre}inu ukupnih potreba organizma pre`ivara za proteinima, uz prisustvo dovoljnih koli~ina energetskih materija. Ukoliko se prekora~i ova vrednost, ili se u obroku ne obezbedi dovoljno energetskih supstanci, zbog vi{ka amonijaka i ureje u krvi dolazi do trovanja organizma i niza problema, a u krajnjem slu~aju i smrti (Grubi} i sar., 1996). Kao neproteinski izvor azota, najve}i zna~aj za praksu ima urea CO(NH 2 ) 2, koja u proseku sadr`i % azota, a 1 kg uree teoretski zamenjuje oko 2,8 kg proteina. Urea se koristi kao dodatak koncentratnom delu obroka ili pri siliranju cele biljke kukuruza, vla`nog zrna i klipa kukuruza (Dini} i \or evi}, 2005). Poslednjih godina kod nas se ispituje efikasnost dodataka, na bazi zeolita, hrani za `ivotinje, pre svega u cilju smanjenja kontaminiranosti mikotoksinima (Toma{evi}- ^anovi} i sar., 2001). Zbog velike adsorpcione mo}i, zeoliti mogu da se koriste i za vezivanje amonijaka u objektima sa intenzivnom proizvodnjom (tovili{ta za svinje, pa ~ak i pastrmski ribnjaci). U praksi se koriste sve ~e{}e kao dodaci pri spremanju potpunih sme{a za doma}e `ivotinje, u cilju spre~avanja mikotoksikoza. U vi{e doma}ih eksperimenata dokazan je povoljan uticaj zeolita na kvalitet sila`e, time {to isti vezuju deo vlage i favorizuju aktivnost bakterija mle~nokiselog vrenja (Adamovi} i sar., 2001; Koljaji} i sar., 2002, 2003; Grubi} i sar., 2003; \or evi} i sar., 2003-a,b, 2004-a,b). Cilj ovog rada bio je da se utvrdi uticaj dodavanja uree i organozeolita na produkciju isparljivih masnih kiselina i ph sila`e, koli~inu amonija~nog azota i sirovih proteina u sila`ama cele biljke kukuruza. Materijal i metode rada U eksperimentu je ispitivan uticaj dodavanja uree i organozeolita na hemijski sastav i kvalitet sila`a spremljenih od cele biljke kukuruza. Ogled je postavljen kao dvofaktorijalni, gde je prvi faktor (A) bio koli~ina dodate uree (a 1 =0; a 2 =5 g/kg zelene mase; a 3 =10 g/kg zelene mase), a drugi faktor (B) koli~ina dodatog organozeolita (b 1 =0; b 2 =2 g/kg zelene mase). Za spremanje sila`e kori{}en je doma}i hibrid kukuruza ZP-677 u fazi vo{tane zrelosti zrna, sa oko 350 g/kg suve materije. Usitnjena zelena masa je silirana u eksperimentalnim sudovima 60 dm 3, pri ~emu je postignut stepen sabijenosti od 550 g/dm 3. Organozeolit je proizveden na bazi prirodnog zeolita modifikovanog dugolan~anim kvaternarnim aminom u Institutu za tehnologiju nuklearnih i drugih mineralnih sirovina iz Beograda. Kori{}ena urea proizvedena je u azotari Pan~evo i sadr`ala je 46% azota. Nakon 56 dana po obavljenom siliranju eksperimentalni sudovi su otvoreni i uzeti su reprezentativni uzorci za hemijsku analizu. Parametri hemijskog sastava i kvaliteta sila`a (AOAC, 1984) su odre eni u Laboratoriji za ishranu doma}ih `ivotinja na Poljoprivrednom fakutetu u Zemunu. Kvalitet sila`a je ocenjen prema Zelteru. Statisti~ka obrada podataka obavljena je prema Snedecor-u i Cochran-u (1982). 30

31 Zbornik nau~nih radova, Vol. 12 br. 3-4 (2006) Rezultati i diskusija Koli~ina suve materije je signifikantno varirala u ispitivanim sila`ama pod uticajem kori{}enih dodataka (tabela 1). Dodavanje uree je doprinelo pove}anju koli~ine sirovih proteina, {to je bilo rezultat unetog azota, koji se prema Kjeldahl-ovoj metodi detektuje na isti na~in bez obzira na poreklo (AOAC, 1984). Tab. 1. Hemijski sastav sila`a, g/kg SM Chemical composition of silages, g/kg DM Sila`e sa dodatkom organozeolita su sadr`ale zna~ajno vi{e sirovih proteina u odnosu na tretmane bez ovog aditiva. To se obja{njava manjim gubicima u formi isparljivog amonijaka u toku su{enja uzoraka, usled njegovog adsorbovanja na organozeolit. Variranje sadr`aja masti se obja{njava ekstrakcijom dela mle~ne kiseline (kao neisparljive) dietil-etrom, (Barnett, 1954). Nije utvr ena zna~ajnost u pogledu promenljivosti koli~ine sirove celuloze, mada se mo`e uo~iti trend njenog smanjenja pri uklju~ivanju uree u sila`e. Rezultati nekih ranijih ogleda govore o uticaju amonijaka, direktno apliciranog (u svojstvu konzervansa), na razgradnju lignoceluloznog kompleksa (\or evi} i Dini}, 2003), {to se mo`da ispoljilo u maloj meri i u ovom ogledu. Koli~ina BEM-a je bila zna~ajno manja u tretmanima sa najve}om koli~inom sirovih proteina, {to je svakako posledica relativne promene sadr`aja pojedinih sastojaka. Osim toga, smanjena koli~ina BEM mo`e se objasniti njegovim intenzivnim tro{enjem za produkciju mle~ne kiseline. Tretmani sa dodatkom organozeolita su imali najve}u koli~inu pepela, {to je posledica pove}anog sadr`aja minerala u ovom dodatku. Ukupna koli~ina amonija~nog azota u sila`ama je bila dvojakog porekla: iz degradiranih proteina siliranog materijala, ali i iz hidrolizovane uree CO(NH 2 ) 2 + H 2 O = CO 2 + 2(NH 3 )). Upravo iz tog razloga najve}e koli~ine amonijaka su detektovane u sila`ama kojima je dodavana urea (tabela 2). Me utim, pri kori{}enju organozeolita, poznatog i po 31

32 Zbornik nau~nih radova, Vol. 12 br. 3-4 (2006) adsorpciji gasova u tovili{tima i ribnjacima, do{lo je do signifikantnog smanjenja koli~ine amonijaka. Sli~an trend je ispoljen i za rastvorljivi azot, ~ija je koli~ina rasla pri uklju~ivanju uree, i smanjivala se pri kori{}enju organozeolita. Nasuprot tome, koli~ina pravih proteina se smanjivala pri dodavanju uree, a pove}avala pri kori{}enju organozeolita. Oba parametra su varirala pod direktnim uticajem koli~ine slobodnog, odnosno vezanog amonijaka poreklom iz dodate uree. Tab. 2. Azotne materije u sila`ama (g/kg N) Nitrogen substances in silages (g/kg N) Vrednosti ph su zna~ajno porasle u tretmanima sa kori{}enom ureom, {to je i o~ekivano s obzirom na njene bazne osobine (tabela 3). Bez obzira na to, u svim sila`ama ph vrednost je bila u optimalnom intervalu, 3,8-4,2. Signifikantno najve}a koli~ina mle~ne kiseline utvr ena je u sila`ama sa 10 g/kg uree. U ranijim eksperimentima je utvr eno da pove}ane koli~ine azotnih materija u siliranom materijalu povoljno deluju na aktivnost bakterija mle~ne kiseline (Koljaji} i sar., 1992; 1998), {to mo`e biti jedno od obja{njenja za ovakav trend. Eksperimentalno je dokazano (Simkins et al., 1965), da dodaci sila`i baznog karaktera vezuju deo nastalih organskih kiselina i time podsti~u fermentaciju i tro{enje preostalih koli~ina {e}era, {to smanjuje opasnost od naknadne fermentacije. Ova mogu}nost je bitna za sila`e cele biljke kukuruza, koje su upravo zbog rezidua {e}era jako podlo`ne sekundarnoj fermentaciji. Maksimalna koli~ina slobodne i ukupne sir}etne kiseline je ustanovljena u sila`ama sa najve}om koli~inom uree. Koli~ina buterne kiseline bila je minimalana, ispod 1%, i nije uticala na kvalitet sila`a. Za ocenu kvaliteta sila`a kori{}ena je Flieg-ova metoda, koja se bazira na poentiranju relativnog odnosa mle~ne, sir}etne i buterne kiseline. Interesantno je da su se sila`e me usobno zna~ajno razlikovale u apsolutnim vrednostima za koli~ine navedenih kiselina, dok u relativnom pogledu nije bilo velikih variranja. Samim tim, sve sila`e su svrstane u I klasu kvaliteta (tabela 4). 32

33 Zbornik nau~nih radova, Vol. 12 br. 3-4 (2006) Tab. 3. Biohemijske promene u sila`ama, g/kg SM Biochemical changes in silages, g/kg DM Tab. 4. Relativni odnos kiselina i kvalitet sila`a po Flieg-u Relative ratio of acids and silage quality by Flieg scoring system Zaklju~ak Dodatak uree doveo je do zna~ajnog pove}anja ukupne koli~ine sirovih proteina, ali i amonija~nog i rastvorljivog azota. Nasuprot tome, organozeolit je adsorbovao deo oslobo enog amonijaka te su sila`e sa ovim dodatkom sadr`ale vi{e sirovih proteina i proteinskog azota. Pod uticajem navedenih dodataka zna~ajno su varirale apsolutne vrednosti za mle~nu, sir}etnu i buternu kiselinu, dok u relativnom pogledu razlike izme u njih su bile minimalne. 33

34 Zbornik nau~nih radova, Vol. 12 br. 3-4 (2006) Postignuti rezultati pokazuju da se pri kori{}enju pove}ane koli~ine uree (10 g/kg silirane mase) u odnosu na preporu~enu (5 g/kg silirane mase) ne pogor{ava kvalitet sila`a, a da se istovremeno pove}ava koli~ina sirovih proteina za 100%. Kori{}enje organozeolita u ovakvim slu~ajevima povoljno deluje na kvalitet sila`a i status azotnih materija. Zahvalnost Ovaj rad je finansiran sredstvima Ministarstva nauke i za{tite `ivotne sredine za projekat tehnolo{kog razvoja br. 6807B. Zahvaljujemo se kolegama iz Instituta za tehnologiju nuklearnih i drugih mineralnih sirovina (Fran{e D Epere 86, Beograd), koji su obezbedili potrebne dodatke za siliranje kukuruza. Literatura 1. Adamovi}, M., Ne{i}, S., Stoi}evi}, Lj., Toma{evi}-^anovi}, M. (2001): Uticaj organski modifikovanog mineralnog adsorbenta mikotoksina Minazel Plus na kvalitet sila`e biljke kukuruza. Arhiv za poljoprivredne nauke, 62, 220, AOAC (1984): Official methods of analysis. 14th ed. Association of Official Analytical Chemists, Washington, DC. 3. Barnett, A.J.G. (1954): Silage fermentation. Butter worths publications ltd. 88 Kingsway, London, Dini}, B., \or evi}, N. (2005): Pripremanje i kori{}enje sila`e. Institut za istra`ivanja u poljopivredi-srbija. Vizartis, Beograd. 5. \or evi}, N., [esti}, S. (1994): Uticaj dodataka na iskori{}avanje energije iz sila`e. Savetovanje mladih istra`iva~a Srbije (SMIS 94): Proizvodnja hrane i energija, , Poljoprivredni fakultet u Zemunu. Zbornik savetovanja, \or evi}, N., Dini}, B. (2003): Siliranje leguminoza-monografija. Institut za istra`ivanja u poljoprivredi Srbija. Vizartis-Beograd. 7. \or evi}, N., Grubi}, G., Adamovi}, M., Koljaji}, V. (2003-a): Intensity of biochemical changes in lucerne silages with addition of zeolite and formic acid. 11 th International symposium Forage conservation. 9th-11th September 2003, Nitra, Slovak Republic, \or evi}, N., Adamovi}, M., Grubi}, G., Koljaji}, V., Bo~arov-Stan~i}, A. (2003-b): The influence of Min-A-Zel Plus on biochemical, microbiological and mycotoxicological parameters of lucerne silages. Journal of Agricultural Sciences, 48, 2, \or evi}, N., Adamovi}, M., Grubi}, G., Bo~arov-Stan~i}, A. (2004-a): Uticaj organozeolita i uree na hemijski sastav i kvalitet sila`e cele biljke kukuruza. Biotehnologija u sto~arstvu, 20, 5-6,

35 Zbornik nau~nih radova, Vol. 12 br. 3-4 (2006) \or evi}, N., Grubi}, G., Adamovi}, M., Koljaji}, V. (2004-b): The influence of min-a-zel plus and maize meal addition on quality of lucerne silage. Journal of Agricultural sciences, 49, 2, Grubi}, G., \or evi}, N., Pavli~evi}, A., Koljaji}, V. (1996): Faktori koji uti~u na razgradivost proteina i ugljenih hidrata u buragu i stepen prometa energije. II simpozijum:,,ishrana, reprodukcija i za{tita zdravlja goveda, Svilajnac, 1-5. oktobar Zbornik plenarnih referata i kratkih sadr`aja radova, Grubi}, G., \or evi}, N., Adamovi}, M., Koljaji}, V. (2003): The influence of zeolite addition on lucerne silage quality. Symposium of Livestock Production with International Participation. Ohrid, Macedonia. Book of Apstracts, Koljaji}, V., Korugi}, M., Kolarski, D., Kasalica, T., Jovanovi}, R., Savi}, S., Pupavac, V., \or evi}, N. (1992): Effects of ensilage of alfalfa with highly moist maize grain. Journal of scientific agricultural research, 53, , Koljaji}, V., \or evi}, N., Grubi}, G. (1998): Effects of inoculants on ensiling of maize plant and alfalfa at different rations. Review of Research Work at the Faculty of Agriculture, 43, 2, Koljaji}, V., \or evi}, N., Grubi}, G., Adamovi}, M. (2002): Kvalitet sila`a sirovih repinih rezanaca sa dodatkom zeolita. Mlekarstvo, 11, Koljaji}, V., \or evi}, N., Grubi}, G., Adamovi}, M. (2003): The influence of zeolite on the quality of fresh beet pulp silage. J. of Agric. Sciences, 48, 1, Simkins, K.L., Baumgardt, B.R., Niedermeier, R.P. (1965): Feeding value of calcium carbonate-treated corn silage for dairy cows. J. of Dairy Science, 48, 10, Snedecor, G.W., Cochran, W.G. (1982): Statistical methods. Iowa State University Press. 19. Toma{evi}-^anovi}, M., Dakovi}, A., Vuki}evi}, O., Adamovi}, M., Bo~arov- Stan~i}, N., Rottinghaus, G. (2001): Povr{inski modifikovan Klinoptilolit novi efikasni adsorbent mikotoksina. XV savetovanje agronoma, veterinara i tehnologa. INI PKB Agroekonomik. Beograd. Zbornik nau~nih radova, 7, 1,

36 Zbornik nau~nih radova, Vol. 12 br. 3-4 (2006) UDC: Original scientific paper QUALITY AND QUANTITY TRANSFORMATIONS OF NITROGEN SUBSTANCES IN MAIZE SILAGE WITH ADDED UREA AND ORGANOZEOLITE N. \or evi}, G. Grubi}, M. Adamovi}, B. Stojanovi}, M. Lalovi}* Summary In this experiment the influence of urea and organozeolite addition on quality and quantity of nitrogen fractions, chemical composition and quality of maize plant silages was investigated. The experiment was organized as a two factorial, where first factor (A) was addition of urea (a 1 =0; a 2 =5 g/kg; a 3 =10 g/kg green mass) and second factor (B) was addition of organozeolite (b 1 =0; b 2 =2 g/kg green mass). Results of chemical analyses showed that with the addition of urea there was a significant increase in the amount of crude, ammonia and soluble nitrogen, and decrease in the amount of true protein nitrogen. Under the influence of urea and organozeolite there were significant variations in absolute values for lactic, acetic and butyric acid. At the same time the relative ratio of organic acids was similar, and therefore all silages were ranked as I quality class according to Flieg scoring system. Key words: maize silage, urea, organozeolite. * Nenad \or evi}, Ph.D., Goran Grubi}, Prof. Ph.D., Bojan Stojanovi}, B.Sc., Faculty of Agriculture, Zemun-Belgrade; Milan Adamovi}, Ph.D., ITNMS, Belgrade; Miroslav Lalovi}, M.Sc. Faculty of Agriculture, Eastern Sarajevo. This paper financed by Ministry of Science and Environmental Protection, according to technologic developement project, No. 6807B. 36

37 Zbornik nau~nih radova, Vol. 12 br. 3-4 (2006) UDK: Pregledni rad PREVENIRANJE KISELIH INDIGESTIJA GOVEDA H. [amanc, I. Vujanac, V. Stoji}, I. Ivanov, M. Adamovi}* Izvod: U radu se razmatraju novija saznanja o uzrocima nastanka i posledicama do kojih dolazi usled kiselih indigestija goveda, u prvom redu kod visokoproizvodnih krava u prva dva do tri meseca posle teljenja. Skrenuta je pa`nja da su posledice kiselih indigestija vi{estruke, a jedna od njih je i asepti~ni pododermatitis koji nanosi zna~ajne ekonomske {tete u govedarskoj proizvodnji. Ukazano je da se ovaj problem mo`e re{avati kori{}enjem mineralnih sme{a sa pufernim dejstvom, na bazi bentonita, zeolita, magnezijum oksida i natrijum bikarbonata. Uklju~ivanje ove mineralne sme{e u koncentrat (u koli~ini od 1%) pored preveniranja acidoze buraga zna~ajno je doprinelo smanjenju u~estalosti asepti~nog pododermatitisa kao i pove}anju koli~ine mleka i sadr`aja masti u mleku. Klju~ne re~i: goveda, krave, kisele indigestije, pododermatitis. Uvod U poslednje dve decenije sve je vi{e publikacija u kojima se razmatraju mnogobrojni mehanizmi odgovorni za nastajanje kisele indigestije kod krava i junadi u tovu. Kisela indigestija predstavlja poreme}aj varenja hrane koga u osnovi karakteri{e prekomerno nakupljanje mle~ne kiseline u sadr`aju buraga kao posledica ishrane velikim koli~inama lako svarljivih ugljenih hidrata, odnosno kada u suvoj materiji obroka nema dovoljno sirovih vlakana. U sadr`aju buraga progresivno se pove}ava broj bakterija koje proizvode mle~nu kiselinu, a opada zastupljenost vrsta koje za svoje metaboli~ke potrebe koriste ovu kiselinu. Kvantitativne i kvalitativne promene u sastavu bakterijske flore su posledica naglih promena u hemijskom sastavu i elektrohemijskoj reakciji sadr`aja buraga. Streptococcus bovis proizvodi mle~nu kiselinu u procesu razlaganja ugljenih hidrata i vrlo brzo postaje dominantna vrsta mikroorganizama u sadr`aju buraga. Kako proces napreduje dalje, drasti~no se smanjuje zastupljenost Megasphera elsdenii i Selenomonas ruminantium, kao i drugih vrsta bakterija, koje za svoje metaboli~ke potrebe koriste * Dr Horea [amanc, red.prof., Ivan Vujanac, asis.prip., dr Velibor Stoji}, red.prof., dr Ivan Ivanov, red.prof., Fakultet veterinarske medicine, Beograd; Dr Milan Adamovi}, nau~.sav., Institut za tehnologiju nuklearnih i drugih mineralnih sirovina, Beograd. Istra`ivanja su realizovana u okviru projekta Razvoj i primena novih proizvoda na bazi modifikovanih i oplemenjenih minerala u proizvodnji hrane koji sufinansira Ministarstvo za nauku i za{titu `ivotne sredine Srbije. 37

38 Zbornik nau~nih radova, Vol. 12 br. 3-4 (2006) mle~nu kiselinu. Pri daljem smanjenju elektrohemijske reakcije usporava se razmno`avanje Streptococcus-a bovis, ali zato laktobacili nastavljaju da proizvode mle~nu kiselinu i doprinose daljem pove}anju koncentracije mle~ne kiseline u sadr`aju buraga. Na ovaj na~in se zaokru`uje jedan niz lan~anih reakcija koje se aktiviraju zbog uno{enja hrane sa ve}im koli~inama lako svarljivih ugljenih hidrata (Aldrich et al.,1993; Kung and Hession, 1995; Russell and Hino, 1985). Poreme}aji u procesima razlaganja hrane u pred`elucima i nastala acidoza prouzrokuju mnogobrojne patolo{ke procese, uklju~uju}i i morfolo{ke promene sluzoko`e buraga. Prvo se smanjuje motori~ka aktivnost pred`eludaca i usporava se pasa`a sadr`aja. Zatim nastaju ruminitis i parakeratoza. Kao posledica toga zna~ajno se smanjuje resorptivna povr{ina sluzoko`e buraga i stepen resorpcije proizvoda razlaganja hrane. Njihov smanjen priliv mo`e da naru{i metaboli~ku ravnote`u, pre svega stabilnost energetskog metabolizma (Nocek, 1997; Dirksen G., 1989). Imaju}i pri tome u vidu da je kod krava sa kiselom indigestijom smanjen apetit, onda je sasvim razumljivo {to je krajnji rezultat ovih poreme}aja smanjena proizvodnja mleka. U toku razvoja kisele indigestije pove}ava se i osmotski pritisak sadr`aja buraga, {to u prvom redu dovodi do smanjenja koli~ine ekstracelularne te~nosti, odnosno nastaje hipertoni~na dehidracija. U vezi sa ovim poreme}ajima, pove}ava se gustina krvi, smanjuje se njena zapremina u sistemskoj cirkulaciji i usporava se protok u perifernim krvnim sudovima. Acidoza buraga i laminitis se pojavljuju zajedno, odnosno laminitis je jedna od mogu}ih komplikacija kisele indigestije junadi u tovu i krava u laktaciji (Nocek, 1996; 1997). Histamin i endotoksini koji se stvaraju u toku acidoti~nog stanja ili bakteriolize i raspadanja }elijskih membrana su vazoaktivne supstance. Njihov uticaj se pre svega ispoljava na vaskularnom sistemu korijuma papaka prouzrokuju}i ozbiljne mikrocirkulacione poreme}aje koje prati ishemija, hipoksija i transudacija. Odre enu, ali manje zna~ajnu ulogu u etiologiji pododermatitisa imaju bolesti prouzrokovane `ivim agensima, kao na primer endometritis, mastitis, zaostajanje posteljice i oboljenja pra}ena prisustvom endotoksina u sistemskoj cirkulaciji. Razvoju laminitisa mogu da doprinose i mehani~ki uticaji (kretanje po tvrdom terenu, pove}ano optere}enje jedne noge zbog preno{enja optere}enja na zdravu nogu, neadekvatno obrezivanje papaka, lo{i higijenski uslovi i drugo). U ovu grupu etiolo{kih ~inilaca, svakako, spada i kratko i nekomforno le`i{te, {to je ~est slu~aj na govedarskim farmama. Treba imati u vidu i to da se u velikim aglomeracijama goveda sve vi{e otkrivaju `ivotinje sa spasti~nom parezom zadnjih nogu. Zbog karakteristi~nog stubastog stava zadnjih nogu i neravnomernog optere}anja tabanskog dela papaka, pododermatitis je mogu}a komplikacija ove recesivno nasledne anomalije zadnjih nogu goveda. Etiologija i patogeneza kisele indigestije Kisela indigestija je poreme}aj zdravlja koji se naj~e{}e pojavljuje u intenzivnom uzgoju visokomle~nih krava kao posledica ishrane neprilago enim koli~inama lako svarljivih ugljenih hidrata. Nastala acidoza sadr`aja buraga je u pozitivnoj korelaciji sa koli~inom unetih ugljenih hidrata hranom. Ukoliko ve}e koli~ine lako svarljivih ugljenih hidrata `ivotinje treba da unose hranom kroz du`i vremenski period, kao {to je slu~aj u 38

39 Zbornik nau~nih radova, Vol. 12 br. 3-4 (2006) ranoj fazi laktacije, onda mogu da nastanu zna~ajne promene u zdravstvenom stanju, reprodukciji i proizvodnji mleka. U takvim slu~ajevima se radi o kiselim indigestijama subakutnog ili hroni~nog toka. Kisela indigestija akutnog toka nastaje kada `ivotinje za kratko vreme pojedu velike koli~ine lako svarljivih ugljenih hidrata ili je vremenski raspon izme u dva obroka suvi{e {irok. Dodatno tome pogoduje ako mikroflora buraga nije dovoljno pripremljena i unapred prilago ena na takav obrok i re`im ishrane. Zbog toga amiloliti~ke bakterije mogu da potiskuju druge vrste bakterija i veoma brzo razla`u lako svarljive ugljene hidrate uz stvaranje zna~ajnih koli~ina mle~ne kiseline. Prisustvo velikih koli~ina mle~ne kiseline za kratko vreme obara elektrohemijsku reakciju sadr`aja buraga do 5,5, pa i manje od toga (slika1). Sl. 1. Patogeneza acidoze buraga Ruminal patogenic acidosis Streptococcus bovis, kao glavni proizvo a~ mle~ne kiseline, najintenzivnije se razmno`ava pri elektrohemijskoj reakciji sadr`aja od 5,1 do 5,3. Nasuprot njemu, Megasphera elsdenii, kao korisnik mle~ne kiseline, veoma te{ko opstaje ve} pri padu ph sredine od 6,0 na 5,5. Zbog toga se u sadr`aju veoma brzo pove}ava koncentracija mle~ne kiseline, jer u su{tini, poreme}ena je ravnote`a izme u procesa stvaranja i kori{}enja mle~ne kiseline od strane najva`nijih vrsta bakterija (Nocek, 1997). Ovi podaci upu}uju na zaklju~ak da planskoj ishrani krava na po~etku laktacije treba da prethodi prelazni period prilago avanja organa za varenje, posebno pred`eludaca, na ishranu velikim koli~inama koncentrovane hrane. U prilog tome govori i ~injenica da pri nastajanju acidoze buraga koliko god da je va`no nekontrolisano stvaranje velike koli~ine mle~ne kiseline, toliko isto je zna~ajno i njeno kori{}enje od strane nekih vrsta bakterija. Zbog toga neki istra`iva~i konstatuju da u etiologiji acidoze buraga podjednak zna~aj imaju i Streptococcus bovis i Megasphera elsdenii (Russell, 1986). Kao {to je poz- 39

40 Zbornik nau~nih radova, Vol. 12 br. 3-4 (2006) nato Megasphera elsdenii ne mo`e da razla`e skrob, dok Streptococcus bovis raspola`e enzimima kojima razla`e skrob do maltoze. Oba ova mikroorganizma mogu dalje da razla`u maltozu, s tim {to Streptococcus bovis proizvodi mle~nu kiselinu dok Megasphera elsdenii je koristi za svoje metaboli~ke potrebe. Stepen efikasnosti kori{}enja maltoze od strane dve vrste mikroorganizama zavisi od elektrohemijske reakcije sadr`aja buraga (Robinson et al., 1986; Russell and Hino, 1985). Ukoliko je ph ni`i daleko su povoljniji uslovi za razlaganje maltoze pod uticajem Streptococcus a bovis. Po{to se tom prilikom osloba aju velike koli~ine mle~ne kiseline ph sadr`aja buraga postaje jo{ kiseliji i sa tim u vezi populacija ove vrste bakterija se sve vi{e broj~ano pove}ava. Na drugoj strani, naglo se smanjuje prisustvo bakterija koje mogu da koriste mle~nu kiselinu, pogotovo Megasphera elsdenii koja treba da je najaktivnija u tom periodu. To prakti~no zna~i da u optimalnim uslovima varenja, bakterije mogu za svoje potrebe da koriste mle~nu kiselinu, a pri tome samo male koli~ine da ostanu, resorbuju se i uklju~uju u druge metaboli~ke tokove. U takvim uslovima elektrohemijska reakcija sadr`aja buraga i krvi se bitno ne menja u odnosu na fiziolo{ke vrednosti. Kada se poremete procesi varenja i stvaraju se velike koli~ine mle~ne kiseline, ph sadr`aja opada ispod 5,5 smanjuje se motori~ka aktivnost i usporava pasa`a sadr`aja iz buraga, pa se zato smanjuje resorpcija hranljivih materija i sve vi{e pove}ava opasnost od op{te acidoze. Klju~ni regulatorni ~inilac za o~uvanje acido bazne ravnote`e buraga je svakako bikarbonatni pufer. Me utim, u uslovima acidoze buraga, smanjuje se lu~enje pljuva~ke i zbog toga mnogo manje koli~ine bikarbonata dospevaju u sadr`aj buraga. Efikasnost prispele, ali mnogo manje koli~ine bikarbonata, je skoro bez zna~aja zbog nastale atonije pred`eludaca i nedovoljnog me{anja sadr`aja u buragu. Zbog atonije se smanuje stepen resorpcije nastalih kiselina i potpuno minimizira uloga bikarbonatnog pufera. Preveniranje kisele indigestije Kao {to je ve} re~eno obroci krava u prvoj fazi laktacije sadr`e zna~ajno ve}e koli~ine lako svarljivih ugljenih hidrata. Zbog toga u toku dana nastaju velike promene u elektrohemijskoj reakciji sadr`aja buraga. Najni`e vrednosti ph se uo~avaju u toku no}i i u ranim jutarnjim ~asovima (dnevna kolebanja ili oscilacije elektrohemijske reakcije sadr`aja buraga). U takvim slu~ajevima `ivotinje ne uzimaju dovoljno hrane u jutarnjem obroku i naj~e{}e velike koli~ine ostaju u jaslama sve do davanja narednog obroka. Problem odr`avanja optimalnog nivoa kiselosti te~nog sadr`aja buraga posebno je izra`en kod visokomle~nih krava u prvoj fazi laktacije, kada moraju da konzumiraju velike koli~ine hrane. Odstupanje ph vrednosti sadr`aja buraga od fiziolo{kih vrednosti (6,2-6,8) ima za posledicu nepovoljan uticaj na razvoj mikroflore buraga, a time i procese varenja hrane, {to se negativno odra`ava na proizvodnju i sadr`aj masti u mleku. Uzroci acidoze buraga naj~e{}e su konzumiranje suvi{e vla`nih i kiselih hraniva, nedovoljno vlakana u obroku, ve}a koli~ina sitno mlevenih ugljeno-hidratnih hraniva i manji broj hranjenja, odnosno suvi{e dug raspon izme u dva obroka. U ovakvim slu~ajevima se sve vi{e smanjuje lu~enje pljuva~ke, koja je ina~e prirodni regulator elektrohemijske reakcije sadr`aja buraga. Ovi problemi su posebno izra`eni u letnjim mesecima, u vezanom sistemu dr`anja, kada se zbog visoke spoljne temperature naglo smanjuje 40

41 Zbornik nau~nih radova, Vol. 12 br. 3-4 (2006) koli~ina konzumirane hrane. Pod ovakvim uslovima hrana je podlo`na kvarenju, sila`a refermenti{e, stvaraju se plesni koji proizvode mikotoksine, {to ceo problem ~ini ve}im i te`im za re{avanje. Za odr`avanje ph buraga i stvaranje uslova za optimalan razvoj i funkciju mikroflore koriste se puferi koji imaju sposobnost neutralizacije pove}ane kiselosti sadr`aja buraga. To su naj~e{}e preparati na bazi prirodnih mineralnih sirovina kao {to su bentonit, zeolit, magnezijum oksid i natrijum bikarbonat i njima sli~ni materijali. Dodaju se u krmne sme{e u koli~ini od 1-2 posto (Adamovi} i sar, 2003, 2005; Eng, 2002, Galindo et al., 1984; 1990; Garcia Lopez et al., 1988, 1992; Nikkhah et al., 2000, 2001; Sanders et al.,1996). Pored toga {to ovi materijali doprinose regulisanju kiselosti sadr`aja buraga, ispoljavaju i druge korisne efekte. Magnezijum oksid doprinosi boljoj resorpciji sir}etne kiseline. Bentonit i zeolit vezuju mikotoksine, vi{ak amonijaka, toksi~ne metale, radionuklide, suvi{nu vodu i drugo. Bentonit, pored navedenog, bubri i na taj na~in usporava prolazak hrane kroz digestivni trakt, {to doprinosi njenom boljem varenju i iskori{}avanju (Adamovi} i sar., 2003; Toma{evi} i sar., 2000, 2003). U jednom od najnovijih istra`ivanja (Vujanac i sar., 2005) u cilju preveniranja acidoze buraga kori{}ena je mineralna sme{a sa pufernim dejstvom, na bazi prirodnih mineralnih sirovina (bentonit i zeolit), magnezijum oksida i natrijum bikarbonata, (komercijalni naziv Mix PLUS) proizvedena u Institutu za tehnologiju nuklearnih i drugih mineralnih sirovina u Beogradu. Ova mineralna sme{a bila je uklju~ena (1%) u potpunu krmnu sme{u ogledne grupe krava (18% ukupnih proteina). Ogled je izveden na dve grupe (kontrolna i ogledna) po 120 krava hol{tajn rase na gazdinstvu Padinska Skela, PKB Korporacija. Tokom prvih 100 dana laktacije, krave su hranjene senom lucerke, sila`om biljke kukuzruza, sirovim pivskim tropom, ekstruduranim zrnom soje i potpunom krmnom sme{om. Dodatak ove mineralne sme{e imao je pozitivan uticaj na koli~inu namu`enog i na mast korigovanog mleka (4%), {to je posledica ve}eg sadr`aja masti u mleku ogledne grupe krava (tabela 1). Tab. 1. Koli~ina i sastav mleka Milk quantities and composition 41

42 Zbornik nau~nih radova, Vol. 12 br. 3-4 (2006) Sli~ne rezultate, pri kori{}enju iste mineralne sme{e, u ishrani krava u ranoj laktaciji utvrdili su i Adamovi} i sar. (2003). Kori{}enje mineralne sme{e Mix PLUS imalo je povoljan uticaj na ph sadr`aja buraga (tabela 2). Vrednost ph buraga je kod krava ogledne grupe bila stabilna i pribli`no ista pre i posle uzimanja obroka. Osim toga, kod ove grupe krava bile su veoma male individualne razlike {to nije bio slu~aj kod krava kontrolne grupe, kod kojih je ph sadr`aja buraga bio skoro na donjoj fiziolo{koj granici. Tab. 2. Elektrohemijska reakcija (ph) sadr`aja buraga krava pre i posle hranjenja Cows intraruminal electrochemical reaction (ph) before and after the feeding U pomenutom istra`ivanju (tabela 3), u ogledne grupe krava u prvih 100 dana laktacije ustanovljen je manji broj slu~ajeva asepti~nog pododermatitisa, odnosno akutne hromosti krava u pore enju sa kontrolnom grupom, {to potvr uje postojanje uzro~no posledi~ne veze izme u acidoze buraga i asepti~nog pododermatitisa. Tab. 3. U~estalost pojave pododermatitisa kod krava Frequention of cows dermatitis Zaklju~ak Kisele indigestije su veoma zna~ajan zdravstveni problem krava u intenzivnom uzgoju, pogotovu u ranoj fazi laktacije kada se u ishrani koriste visoko-energetska koncentrovana hraniva. Kori{}enjem mineralne sme{e na bazi bentonita, zeolita, magnezijum 42

43 Zbornik nau~nih radova, Vol. 12 br. 3-4 (2006) oksida i natrijum bikarbonata (Mix Plus), stabilizuje se i odr`ava ph sadr`aja buraga u fiziolo{kim granicama (6,79-6,92) i spre~ava nastajanje acidoze buraga. Dodavanje ove mineralne sme{e u koncentrat (u koli~ini od 1%), pored preveniranja acidoze buraga zna~ajno je doprinelo smanjenju u~estalosti asepti~nog pododermatitisa, kao i pove}anju koli~ine mleka i sadr`aja masti u mleku. Literatura 1. Adamovi}, M., Toma{evi}-^anovi}, M., Dakovi}, A., Lemi}, J., Grubi}, G., Adamovi}, O., Stojanovi}, B., Radivojevi}, M. (2003): Uticaj mineralnih materija sa pufernim dejstvom na proizvodnju i sastav mleka. X Simp. Tehnologija hrane za `ivotinje, (sa me. u~e{}em), V.Banja, Adamovi}, M, Lemi}, J, Toma{evi}- ^anovi}, M., Jovi~in, M., Kova~evi}, M. (2004): Uticaj pufera na produkciju i sastav mleka i metaboli~ki profil krava. Biotehnologija u sto~arstvu, 5-6, Adamovi}, M., [amanc, H., Stoji}, V., Vujanac, I., Grubi}, G., Stojanovi}, B., Lemi}, J. (2005): Uticaj mineralnih materija regulatora elektrohemijske regulacije na funkciju pred`eludaca i proizvodne rezultate visokomle~nih krava. 4. Simpozijum ishrana, reprodukcija i za{tita zdravlja goveda. Referat po pozivu. Zbornik radova, Aldrich, J.M., Muller, L.D., Varga, G.A., Griel, L.C. (1993): Nonstructural carbohydrate and protein effects on rumen fermentation, nutrient flow and performance of dairy cows, J.Dairy Sci., 76, Dirksen, G. (1989): Rumen function and disorders related to production disease, Page 350 in Proc. VII Int. Conf. Dis. Farm Anim. Cornell Univ., Ithaca. 6. Eng, K.S., Bechtel, R.R., Hutcheson, D. (2002): Ading a potasium clinoptilolote zeolite to feedlot rations to reduce manure nitrogen losses and its impact on rumen ph, E-coli and performance. Pres. Eng. Inc. San Antonio Texas, Galindo, J., Elias, A., Cardero, J. (1984): The addition of zeolite to silage diets. I. The effects of zeolite on the rumen cellulosis fed silage. Cuban. J. Agric. Sci., 16, Galindo, J., Elias, A., Michelena, B.J., Morffi, N. (1990): The addition of zeolite to silage on various physiological groups of ruminal bacteria of cows consuming silage under controlled graizing conditions Cuban. J. Agric. Sci., 24, Garcia Lopez, R., Elias, A., Perezdelapaz, J., Gonzales, G. (1988): The utilization of zeolite by dairy cows. I. The effects of milk composition Cuban. J. Agric. Sci., 22, Garcia Lopez, R., Elias, A., Menchaca, M.A. (1992): The utilization of zeolite by dairy cows. II. Effect on milk composition. Cuban. J. Agric. Sci., 26, Kung, L. and Hession, A.O. (1995): Preventing in vitro lactate accumulation in rumenal fermentations by inoculation of Megasphera elsdenii, J. Anim. Sci., 73, Nikkhah, A., Goodarzi, R., Mraie Ashtiani (2000): The use of Zeolite in the ration of lactating Holstein dairy cow and its effect on milk yield and compositon. Iranian journal of agicultural sciences, 31. Teheran. 13. Nikkhah, A., Safamehr, R., Moradi, M. (2001): Effect of natural clinoptilolite-rich tuf and sodium bicarbonate on milkyield, milk composition and blood profile in Holstein cows. Vol Elsevier edition. 13th International Zeolite Conference, zeolites and mesoporus materials at the dawn of 21st century Montpellier, France. 43

44 Zbornik nau~nih radova, Vol. 12 br. 3-4 (2006) Nocek, E.J. (1996): Hoof care for dairy cattle, 2nd ed., W.D. Hoard, Sons Company. 15. Nocek, E.J. (1997): Bovine acidosis: Implications of Laminitis, J. Dairy Sci., 80, Robinson, J.A., Smolenski, W.J., Greening, R.C., Ogilvie, M.L., Bell, R.L., Barsuhn, K., Peters, J.P. (1992): Prevention of acute acidosis and enhancement of feed intake in the bovine by Megasphera elsdenii 407A, J.Anim.Sci., 70, Russell, J.B. (1986): Ecology of rumen microorganisms: energy use. Page 74 in Aspects of digestive Physiology and Ruminantes, Proc. 30 Int. Congr., Cornell Univ. Press, Ithaca. 18. Russell, J.B. and T. Hino (1985): Regulation of lactate production in Streptococcus bovis: a spiraling effects that contributes to rumen acidosis, J.Dairy Sci., 68, Sanders, K.J., Richardsom, C.R., Holthaus, D.L. (1996): Effect of different zeolite material on in vitro digestibility ammonia release and ph. J. Anim. Sci. 74, Toma{evi}-^anovi}, M., Dumi}, M., Vuki}evi}, O., Dakovi}, A., Milo{evi}, S., Avakumovi}, \., Raji}, I. (2000): Organski modifikovani klinoptilolitsko hejlanditski tuf, organomineralni adsorbent mikotoksina postupak za proizvodnju i primenu, Patent P-838/ Toma{evi}-^anovi}, M., Dakovi}, A., Matija{evi}, S., Radosavljevi}-Mihajlovi}, A., Adamovi}, M., Stoj{i}, D. (2003): Minazel Plus efikasni adsorbent mikotoksina, Zbornik nau~nih radova Instituta PKB Agroekonomik, Beograd, 9, 1, Vicini, J.L., Cohick, W.S., Clarrk, J.H:, Mc Cutcheon, S.N., Bauman, D.E. (1988): Effects of feed intake and sodium bicarbonate on milk production and concentracions of hormones and metabolites in plasma of cows. J. Dairy Sci., 71, 1232, Vujanac, I., Adamovi}, M., [amanc, H., Petrujki}, B., Dimitrijevi}, B. (2005): Preveniranje kiselih indigestija goveda primenom mineralnih materija regulatora elektrohemijske reakcije sadr`aja buraga. Simp. 7th Clinica Veterinaria, Ohrid,

45 Zbornik nau~nih radova, Vol. 12 br. 3-4 (2006) UDC: Review paper PREVENTION OF ACID INDIGESTIONS IN LACTATING COWS H. [amanc, I. Vujanac, V. Stoji}, I. Ivanov, M. Adamovi}* Summary In this paper we presented recent results about initiation and consequences of acid indigestion, especially in high yielding lactating cows in first two to three months after calving. It is pointed to the consequences of acid indigestions, and one of them is aseptic sub dermatitis which cause serious economic loses in cattle production. In this paper, it is presented that this problem could be resolved using mineral mixtures with buffering activity, prepared on bentonite, zeolite, magnesium oxide and sodium bicarbonate basis. Supplementation of this mineral mixture, in amount of 1%, beside prevention of rumen acidosis, significantly reduced frequency of aseptic sub dermatitis incidence, and increased milk production and milk fat content. Key words: cattle, cows, acid indigestion, sub dermatitis. * Horea [amanc, Ph.D., Ivan Vujanac, Dvm, Velibor Stoji}, Ph.D., Ivan Ivanov, Ph.D., Faculty of Veterinary Medicine, Belgrade; Milan Adamovi}, Ph.D., ITNMS, Belgrade. Researchemants were relised thorough project Development and aplication of new products based on modificated and improved minerals in food production partly financed by Ministry of Science and Environmental Protection of Serbia. 45

46

47 Zbornik nau~nih radova, Vol. 12 br. 3-4 (2006) UDK: 619:614.9 Pregledni rad UTICAJ POJEDINIH FAKTORA NA BROJ SOMATSKIH ]ELIJA U MLEKU KRAVA S. Hristov, R. Reli}, B. Stankovi}, D.Vukovi}* Izvod: U ovom preglednom radu razmatrani su, na osnovu literaturnih podataka, efekti pojedinih faktora na broj somatskih }elija (BS]). Razli~ita istra`ivanja u proteklih 30 godina odnose se na promenu BS] u mleku i mogu}nost njihovog kori{}enja za pra}enje kvaliteta mleka. Poznato je da je infekcija mle~ne `lezde glavni faktor koji uti~e na BS], i to na nivou ~etvrti, vimena krave i zbirnog mleka. Ve}ina ispitivanja ukazuje da krave sa BS] ispod }elija/ml verovatno nisu inficirane glavnim uzro~nicima mastitisa, za razliku od krava ~iji je BS] ili ve}i. Drugi faktori, kao {to je broj, faza laktacije i sezona, imaju manji uticaj. Stres razli~itog tipa mo`e pogor{ati BS] ve} inficirane ~etvrti, ali malo je podataka da bilo koji faktor koji ne predstavlja normalne dnevne varijacije ima zna~ajan uticaj na BS] u odsustvu intramamarne infekcije. Efikasan program kontrole mastitisa smanjuje mogu}nost preno{enja infekcije s krave na kravu, smanjuje uticaj stresora na kravu, papile i sisni kanal i podsti~e maksimalnu proizvodnju mleka. Klju~ne re~i: broj somatskih }elija, infekcija mle~ne `lezde, paritet i stadijum laktacije, stres, sezona, sredinski mastitis. Uvod Broj somatskih }elija (BS]) prihva}en je kao internacionalni standard za utvr ivanje kvaliteta mleka, kako u razvijenim tako i u zemljama u razvoju. U razvijenim zemljama BS] u mleku utvr uje se na farmama krava svakog meseca, dok se u zemljama u razvoju ovaj parametar sve vi{e primenjuje. Zahvaljuju}i brojnim istra`ivanjima sprovedenim {irom sveta, naj~e{}e na velikom broju uzoraka, danas su na raspolaganju detaljni podaci o najzna~ajnijim faktorima koji uti~u na BS] u mleku (Hristov, 2002a; Schukken et al., 2003). Smatra se da pore enja podataka o BS] sa rezultatima bakteriolo{kih ispitivanja uzoraka mleka mogu pru`ati realisti~nu sliku o faktorima koji ispoljavaju najizra`eniji uticaj na BS] u mleku (Hristov, 2000a; Hristov, 2000b; Hristov i sar., 2002). * Dr Slav~a Hristov, redovni profesor, mr Renata Reli}, asistent pripravnik, mr Branislav Stankovi}, Poljoprivredni fakultet, Zemun-Beograd; Dejan Vukovi}, vet.spec., PKB Korporacija, Padinska Skela- Beograd. Rad je finansiran sredstvima projekta BTN

48 Zbornik nau~nih radova, Vol. 12 br. 3-4 (2006) Ova pore enja mogu doprineti re{avanju nekih nedoumica oko uo~enih promena BS] u stadu krava. Nekoliko detaljnih preglednih radova i eksperimentalnih izu~avanja poslednjih 30 godina razmatraju razli~ite aspekte utvr ivanja BS] u mleku krava, variranja istih u odnosu na razli~ite faktore, kao i mogu}nost primene ovog parametra u proceni kvaliteta sve`eg mleka (Bodoh et al., 1976; Brolund, 1985; Dohoo and Meek, 1982; Eberhart et al., 1979, 1982; Harmon, 1994; Miller and Paape, 1985; Raubertas and Shook, 1982; Reneau, 1985, 1986; Reneau and Packard, 1991; Schultz, 1977; Sheldrake et al., 1983; Peeler et al., 2001; Pillai et al., 2001; Hristov, 2002a; Hristov, 2002b; Hristov i sar., 2002; Reneau et al., 2002; Ruegg and Rheineman, 2002). Somatske }elije u mleku su primarno leukociti, koji uglavnom uklju~uju makrofage, limfocite i neutrofile. Izu~avanja usmerena na identifikaciju vrste }elija u mleku pokazala su da se epitelne }elije i }elije koje proizvode mleko retko nalaze u sekretu vimena, kao i druge vrste }elija koje se nalaze u lumenu laktifernih kanala kod zasu{ene mle~ne `lezde. Sve ove vrste }elija iznose 0 do 7% od ukupne }elijske populacije u mleku (Lee et al., 1980). Treba imati u vidu da pove}anje BS] u mleku na kraju laktacije ne nastaje zbog otpadanja epitelnih }elija. U toku inflamacije kod mastitisa najve}i deo pove}anja BS] odnosi se na invaziju neutrofila u mle~nu `lezdu i mleku u cilju suprotstavljanja infekciji (Harmon, 1994; Harmon and Heald, 1979, 1982; Miller and Paape, 1985; Kelly et al., 2000). Uticaj infekcije mle~ne `lezde na BS] Najzna~ajniji faktor koji uti~e na BS] u mleku je infekcija mle~ne `lezde (Dohoo and Meek, 1982; Djabri et al., 2002, Hristov, 2002a). Ovo se odnosi na BS] u mleku pojedinih ~etvrti vimena krave, u mleku vimena krave u celini i u mleku zbirnog uzorka stada. Izu~avanja Eberhart et al. (1982), pokazala su da BS] u zbirnom uzorku mleka varira u zna~ajnoj meri u zavisnosti od zastupljenosti infekcija izazvanih najzna~ajnijim patogenim mikroorganizmima u stadu, {to se manifestuje i u vidu razli~itog smanjenja proizvodnje mleka. Analiza literaturnih podataka ukazuje da je zastupljenost infekcije primarni faktor koji odre uje BS] u zbirnom uzorku mleka stada krava (Hristov, 2002a; Schukken et al., 2003). BS] u mleku ~etvrti i vimena neinficiranih krava u prvoj laktaciji uglavnom se kre}e ispod , ali mo`e iznositi i ispod u 1 ml. Eberhart et al. (1979), procenjuju da 50% neinficiranih krava ima BS] ispod , a ~ak 80% ispod u 1 ml mleka. Skora{nja izu~avanja kod 44 neinficiranih krava, od prve do tre}e laktacije, pokazala su da geometrijska sredina BS] iznosi u 1 ml mleka (Laevens et al., 1997). Pove}anje BS] iznad nivoa od u 1 ml mleka uglavnom se smatra abnormalnim i ukazuje na inflamaciju vimena. Danas su mnoga visokoproduktivna stada krava u razvijenim zemljama sa zbirnim BS] ispod , pa ~ak i ispod u 1 ml mleka. Patogeni mikroorganizmi koji inficiraju mle~nu `lezdu mogu se podeliti u dve grupe, i to na glavne i sporedne ili minorne. Glavni patogeni, koji uzrokuju najizra`enije pove}anje BS], su Staphylococcus aureus, Streptococcus agalactiae, koliformni i druge Streptococcus spp. Detaljni podaci o mastitisu izavanom Staphylococcus aureusom mogu se na}i u radu autora Hristova i sar. (1998), mastitisu izavanom Streptococcus 48

49 Zbornik nau~nih radova, Vol. 12 br. 3-4 (2006) agalactiae u radu Hristova i sar. (1997), koliformnom mastitisu u radu Hristova (1996) i mikoplazmatskom mastitisu u radu Hristova i sar. (2000). Minorni patogeni (Corynebacterium bovis i koagulaza-negativne stafilokoke) obi~no izazivaju dvostruko do trostruko pove}anje BS] u odnosu na neinficirane ~etvrti (Harmon and Langlois, 1986). Najzna~ajniji aspekti subklini~kih mastitisa opisani su u radovima Hristova i R. Reli} (2003a, 2003b), a program spre~avanja pojave i suzbijanja mastitisa krava u radu Hristova i sar. (2000). Izu~avanja su dalje pokazala da kori{}enje samo BS] radi razvrstavanja ~etvrti na inficirane i neinficirane mo`e, do izvesnog stepena, doprineti pogre{nom zaklju~ku, zbog pojave la`no pozitivnih-odnosno la`no negativnih rezultata (Dohoo and Meek, 1982; Reneau, 1985, 1986; Schepers et al., 1997). Ove gre{ke u zaklju~ivanju mogu delom biti posledica normalnog variranja BS] za vreme samog toka infekcije u mle~noj `lezdi. Povremene promene BS] posle eksperimentalnih ubrizgavanja razli~itih patogenih mikroorganizama u mamarnu `lezdu su sugerisale da nastaju veoma izra`ene promene u ovom parametru u ranom stadijumu infekcije (na primer, za vreme akutne faze), uz dostizanje najve}eg nivoa unutar nekoliko ~asova ili dana, u zavisnosti od vrste ubrizganog uzro~nika. Posle uni{tavanja uzro~ne bakterije od strane neutrofila mo`e uslediti umereno smanjenje BS]. Intenzitet smanjenja BS] mo`e zna~ajno varirati i zavisiti od posledica infekcije, odnosno virulencije uzro~nika i odbrambenih sposobnosti krave. Na osnovu navedenih ispitivanja o~igledno je da BS] u mleku inficiranih ~etvrti nije stati~an pokazatelj, odnosno ispoljava tendenciju stalnog fluktuiranja. U hroni~nim infekcijama BS] i broj bakterija imaju tendenciju fluktuiranja nani`e i navi{e u funkciji vremena u zavisnosti od brojnih faktora (Newbould, 1974; Sears et al., 1990). Tako e je poznato da BS] varira i u mleku neinficiranih ~etvrti, ali se uvek kre}e ispod u 1 ml. Najzna~ajniji aspekti utvr ivanja BS] u mleku detaljno su opisani u radu Hristova. (2002a), a ukupnog broja mikroorganizama u sve`em mleku krava u radu Hristova (2002b). Intenzitet promena BS] prema najzna~ajnijim patogenim mikroorganizmima varira od krave do krave. Zbog toga nije mogu}e diferencirati vrste ovih uzro~nika samo na osnovu ovog pokazatelja (Dohoo and Meek, 1982). Schultz (1977) je ustanovio da posle eliminacije patogenih mikroorganizama iz mle~ne `lezde mogu pro}i dani, nedelje ili ~ak i du`i periodi vremena da bi se smanjio BS]. Sasvim je razumljivo da }e BS] u zbirnom uzorku mleka jedne krave ili zbirnom uzorku mleka stada u celini imati uzro~ne veze sa brojem inficiranih ~etvrti i koli~inom proizvedenog mleka u tim ~etvrtima. Me utim, ako su sve ~etvrti jedne krave neinficirane mo`e se generalno o~ekivati BS] ispod u 1 ml njenog zbirnog uzorka mleka. U DHI programu uveden je skalarni sistem BS] (Raubertas and Shook, 1982), koji razvrstava BS] zbirnog mleka u 10 kategorija, ozna~ene brojevima od 0 do 9. Ovaj sistem ima prednosti nad BS] u zbirnom mleku stada, budu}i da promene BS] kod malog broja krava ne dovode do upadljive promene prose~nog rezultata BS] stada. Pri tuma~enju rezultata BS] uvek je potrebno imati u vidu da se po 50% od ukupnog broja krava nalazi ispod i iznad prose~nog rezultata stada. Oba indikatora, BS] u zbirnom uzorku i skalarni sistem BS] u stadu pokazuju stanje zdravlja vimena u stadu i trebalo bi da se primenjuju za pra}enje njegovog trenda i upozoravanja muza~a na nastale probleme. Potrebno je imati u vidu da je u istra`ivanjima ustanovljeno da tretman mle~ne 49

50 Zbornik nau~nih radova, Vol. 12 br. 3-4 (2006) `lezde tokom laktacije ne pru`a zadovoljavaju}e rezultate, ako se bazira samo na individualnom BS] (Timms and Schultz, 1984). Uticaj starosti krava i stadijuma laktacije na BS] Uobi~ajeno zapa`anje na farmama je da se BS] pove}ava sa starenjem krava i odmicanjem stadijuma laktacije. Me utim, istra`ivanja Eberhart et al. (1979), pokazala su da kada se krave izdvoje u grupe prema statusu infekcije postaje o~igledno da egzistiraju male promene BS] kod neinficiranih krava, kako u odnosu na starost, tako i u odnosu na stadijum laktacije. Sheldrake et al. (1983) potvrdili su nalaz da u mleku neinficiranih ~etvrti nastaju male promene BS] sa pove}anjem broja laktacija ili sa odmicanjem stadijuma laktacije. Naime, pregled podataka u ovom istra`ivanju u vezi stadijuma laktacije pokazuje da se BS] u mleku kod neinficiranih krava pove}ava sa (35. dana postpartum) na (285 dana). Me utim, kod inficiranih ~etvrti sa S. aureus ustanovljeno je pove}anje sa na u toku identi~nog perioda. Kod svih ~etvrti, bez obzira na status infekcije utvr uje se pove}anje BS] neposredno posle partusa, s tim da se kod ~etvrti bez infekcije ili sa infekcijama izazvanih minornim patogenim mikroorganizmima, BS] naglo smanjuje do 35 dana postpartum. Dalje, izu~avanja Laevens et al. (1997) pokazala su da paritet i stadijum laktacije kod bakteriolo{ki negativnih, odnosno neinficiranih vimena krava, ne uti~u zna~ajno na BS]. BS] kod neinficiranih vimena krava trebalo bi da iznosi manje od do 5 dana postpartum (Reneau, 1986). Bodoh et al. (1976), su ustanovili pove}anje BS] na kraju laktacije samo kada je dnevna proizvodnja mleka smanjena na ispod 4 kg, me utim, status infekcije vimena krava u ovom istra`ivanju nije determinisan. Uskra}ivanje hrane i vode rezultira u dramati~nom smanjenju proizvodnje mleka i proporcionalnom pove}anju BS] u njemu (Martin, 1973; Reneau, 1986). Ovi rezultati se tuma~e dilucionim fenomenom. Sugeri{e se da umereni rast BS] kod neinficiranih ~etvrti na kraju laktacije nastaje tako e kao posledica smanjenja razre enja. Zbog svega toga se zaklju~uje da su osnovni uticaji pariteta i stadijuma laktacije na BS] u vezi sa statusom intramamarne infekcije (Hristov, 2002a; Schukken et al., 2003). Uticaj stresa na BS] Razli~ite vrste stresa upletene su u izazivanju pove}anja BS] (Dohoo and Meek, 1982). Me utim, poku{aji eksperimentalnog izazivanja promena BS] kod neinficiranih krava putem ubrizgavanja ACTH ili kortikosteroida, ili podvrgavanja `ivotinja u komorama kontrolisanom stresu, ostali su bez ili sa umerenim ispoljavanjem uticaja na BS] u mleku (Paape et al., 1973; Paape et al., 1973; Wegner et al., 1976). Izu~avanja sprovedena na Floridi pokazala su statisti~ki zna~ajno pove}anje BS] u mleku krava kod toplotnog stresa. Me utim, srednje vrednosti BS] kod krava (neinficirane i inficirane sa Staphylococcus spp.), kako podvrgnutih toplotnom stresu, tako i dr`anih u termoregulisanoj sredini, iznosile su i (Elvinger et al., 1991). Zaklju~uje se da se deo ove razlike u BS] odnosi na smanjenje proizvodnje mleka usled toplotnog stresa. 50

51 Zbornik nau~nih radova, Vol. 12 br. 3-4 (2006) Naime, smatra se da je uobi~ajeno smanjenje proizvodnje mleka kod krava pri delovanju toplotnog stresa u iznosu 10 do 20% (Shearer and Beede, 1990). Mada akcidentalna promena elektri~nog napona mo`e dovesti do promena u pona{anju krava, ne postoje podaci o njegovom direktnom uticaju na BS] u zdravom vimenu (Lefcourt, 1991). Prema izve{tajima, estrus ne ispoljava signifikantan uticaj na BS] (Guidry et al., 1975). U su{tini, smatra se da stresori razli~ite vrste mogu dalje pospe{iti inflamaciju kod inficiranih vimena krava, dok kod neinficiranih ispoljavaju mali uticaj na BS] (Coulon et al., 1998). Treba imati u vidu da }e se saznanja u ovoj oblasti i dalje produbljivati, jer literaturni podaci ukazuju da se ovo pitanje razmatra ve} godinama od strane mnogih istra`iva~a (Schukken et al., 2003). Uticaj sezone na BS] Rutinske analize na pojedinim farmama ili u pojedinim regionima ukazuju da je BS] u mleku kod krava generalno najmanji u toku zime, a najve}i u toku leta (Dohoo and Meek, 1982; Wells and Ott, 1998). Ove analize se sla`u sa utvr enim pove}anjem pojave klini~kog mastitisa kod krava u toku letnjih meseaci (Paape et al., 1973; Smith et al., 1985). Smith et al. (1985) utvrdili su naju~estaliju stopu infekcije patogenim mikroorganizmima iz sredine u toku leta, kao i ~injenicu da se ova stopa podudara sa utvr ivanjem najve}eg broja koliformnih mikroorganizama u prostirci. Ovi istra`iva~i sugeri{u da se mo`e pove}ati osetljivost vimena prema infekciji pri stresu usled visoke temperature i vla`nosti, s tim da treba imati u vidu ~injenicu da ovi faktori mogu dovesti i do izlaganja krava pove}anom broju patogenih mikroorganizama. Drugi podaci tako e podupiru povezanost stope klini~kog mastitisa sa brojem bakterija u prostirci (Hogan et al., 1989). Ovi nalazi podupiru koncept da temperaturni stres per se nije uzrok pove}anja BS], ve} ukazuju da pove}anje BS] nastaje kao posledica ve}eg izlaganja vrha sisa patogenim mikroorganizmima, {to rezultira kako u pojavi ve}eg broja novih infekcija tako i klini~kih slu~ajeva mastitisa tokom letnjih meseci. Uticaj drugih faktora na BS] Ustanovljene su normalne diurnalne varijacije BS] u uzorcima mleka koji su uzeti u razli~itom vremenu tokom mu`e i izme u mu`a (Dohoo and Meek, 1982; White and Rattray, 1965). Generalno, BS] je najve}i na kraju mu`e, a najmanji neposredno pred mu`u. Pove}anje BS] mo`e perzistirati do 4 ~asa posle mu`e, a potom se postepeno smanjivati. Ove razlike u ve}em i manjem BS] na kraju prema samom po~etku mu`e mogu varirati 4 do 70 puta u pojedinim ~etvrtima (White and Rattray, 1965). Uzorke mleka na po~etku mu`e, zatim zbirne uzorke mleka krave ili zbirne uzorke mleka stada krava trebalo bi rutinski koristiti za dobijanje relevantnih podataka o BS], jer postoji visoka korelacija (r = 0,86) izme u BS] u tim izvorima uzoraka. Iako je Brolund (1985) utvrdio postojanje rasne razlike u BS] kod istog statusa infekcije, ovaj autor je tako e ustanovio da su razlike u BS] izme u krava verovatno od ve}eg zna~aja. Ni jedan od ovih faktora nije pribli`an uticaju koji ispoljava bakteriolo{ki status mle~ne `lezde na BS]. 51

52 Zbornik nau~nih radova, Vol. 12 br. 3-4 (2006) BS] kod sredinskog mastitisa Bez sumnje, utvr ivanje BS] svakog meseca mo`e biti korisno sredstvo u pra}enju zdravlja vimena krava u stadu. Vi{ekratno utvr ivanje BS] kod pojedinih krava ili stada u celini je najkorisnije, dok pojedina~na ispitivanja BS] mogu biti relativno nepouzdana, zbog razloga koji su razmatrani u radu Reneau (1986). Trebalo bi naglasiti da je sagledavanje podataka o BS] naro~ito od zna~aja za stada koja su ve} imala infekcije izazvane kontagioznim patogenim mikroorganizmima. Budu}i da infekcije izazvane ovim uzro~nicima imaju tendenciju dugog trajanja, nove infekcije u stadu mogu dovesti do daljeg pove}anja ra{irenosti infekcije i odraziti se pove}anjem BS] u zbirnom uzorku mleka ili na skali koja kategori{e BS] u stadu. U stadima, u kojima se sprovode odgovaraju}i programi kontrole protiv kontagioznih patogenih mikroorganizama, mogu se javiti problemi usled pojave klini~kih mastitisa, koji izazivaju patogeni mikroorganizmi iz `ivotne sredine, no i pored toga prose~an BS] mo`e se odr`avati na nivou ispod (Hoblet et al., 1991). U tim slu~ajevima mo`e se desiti da se dugoro~ni status zdravlja vimena jasno ne odslikava u mese~nom BS] u zbirnom uzorku mleka stada. Najzna~ajniji aspekti etilogije, patogeneze, klini~ke slike, terapije i preventive koliformnog mastitisa kod krava detaljno su opisani u preglednom radu Hristova (1996). Intramamarne infekcije patogenim mikroorganizmima iz `ivotne sredine imaju tendenciju kra}eg trajanja od onih koje uzrokuju kontagiozni patogeni mikroorganizmi, budu}i da 60 do 70% sredinskih mastitisa (mastitisa izazvanih patogenim mikroorganizmima iz `ivotne sredine, uglavnom koliformi) mo`e trajati kra}e od 30 dana (Hogan and Smith, 1987). Vremenski period pove}anja BS] u mleku kod obolelih krava od sredinskog mastitisa mo`e zbog toga biti kra}i u odnosu na kontagiozni mastitis, i to u iznosu podudarnom prethodnom navodu. Pored toga, ra{irenost infekcija, koje izazivaju sredinski patogeni mikroorganizmi, u bilo kom momentu, tako e ima tendenciju da bude manja (manje od 10% ~etvrti u stadu). Zbog toga, stada u kojima je dominantan sredinski mastitis imaju manji BS] u zbirnom uzorku mleka od u 1 ml (pojedina stada mogu imati i ispod ), budu}i da relativno mali broj infekcija vimena krava u stadu, koje izazivaju patogeni mikroorganizmi iz sredine, u bilo kom momentu posmatranja ne ispoljava znatan uticaj na BS] u stadu. Izuzeci od toga su mogu}i u toku perioda godine kada dolazi do izbijanja klini~kih pojava, odnosno kada se naglo pove}a broj klini~kih slu~ajeva mastitisa u stadu u odnosu na uobi~ajeni. Treba imati u vidu da na pojedinim farmama sredinski mastitis mo`e imati zna~ajan finansijski uticaj na proizvodnju mleka, ako se u~estalo ispoljava u klini~kom obliku u toku godine (Hoblet et al., 1991). Zaklju~ak Na osnovu iznetih podataka iz literature i iskustva autora o uticaju pojedinih faktora na broj somatskih }elija u mleku krava mo`e se zaklju~iti da: Prisustvo intramamarnih infekcija u stadu, odnosno inflamacija u mle~noj `lezdi krava, predstavlja najzna~ajniji faktor koji dovodi do promena BS] u mleku. Malo je verovatno da na BS] direktan i izra`en uticaj mogu imati faktori koji svojim delovanjem ne o{te}uju mle~nu `lezdu, budu}i da zna~ajno pove}anje BS] u 52

53 Zbornik nau~nih radova, Vol. 12 br. 3-4 (2006) mleku nastaje kao posledica migracije leukocita u mle~nu `lezdu radi suprotstavljanja infekciji, Razli~iti stresori mogu pove}ati BS] u ve} inficiranim ~etvrtima vimena krava. Postoji mali broj podataka koji ukazuju da bilo koji drugi faktor, razli~it od faktora koji dovode do normalnih diurnalnih varijacija BS], ima zna~ajan uticaj na BS] u odsustvu intramamarne infekcije. Literatura 1. Bodoh, G.W., Battista, W.J., Schultze, L.H., Johnston, R.P. (1976): Variation in somatic cell counts in dairy herd improvement milk samples. J. Dairy Sci., 59, Brolund, L. (1985): Individual cow somatic cell counting: Diagnostic significance and applicability. Kieler Milchwirtschaftliche Forschungsberichte, 37, Coulon, J.B., Pradel, P., Cochard, T., Poutrel, B. (1998): Effect of extreme walking conditions for Dairy cows on milk yield, chemical composition, and somatic cell count. J. Dairy Sci., 81, Djabri, B., Bareille, N., Beaudeau, F., Seegers, H. (2002): Quarter milk somatic cell count in infected dairy cows: a meta-analysis, Vet. Res., 33, Dohoo, I.R. and Meek, A.H. (1982): Somatic cell counts in bovine milk. Can. Vet. J., 23, Eberhart, R.J., Gilmore, H.C., Hutchinson, L.J., Spencer, S.B. (1979): Somatic cell counts in DHI samples. Proc. Ann. Mtg. Natl. Mastitis Counc., Eberhart, R.J., Hutchinson, L.J., Spencer, S.B. (1982): Relationships of bulk tank somatic cell counts to prevalence of intramammary infection and to indices of herd production. J. Food Protect., 45, Elvinger, F., Hansen, P.J., Natzke, R.P. (1991): Modulation of function of bovine polymorphonuclear leukocytes and lymphocytes by high temperature in vitro and in vivo. Am. J. Vet. Res., 52, Guidry, A.J., Paape, M.J., Pearson, R.E. (1975): Effects of estrus and exogenous estrogen on circulating neutrophils and milk somatic cell concentrations, neutrophil phagocytosis and occurrence of clinical mastitis in cows. Am. J. Vet. Res., 36, Harmon, R.J. (1994): Physiology of mastitis and factors affecting somatic cell counts. J. Dairy Sci., 77, Harmon, R.J. and Heald, C.W. (1979): Neutrophil migration in the udder during mastitis. Proc. Ann. Mtg. Natl. Mastitis Counc., Harmon, R.J. and Heald, C.W. (1982): Migration of polymorphonuclear leukocyctes into the bovine mammary gland during experimentally induced Staphylococcus aureus mastitis. Am. J. Vet. Res, 43, Harmon, R.J. and Langlois, B.E. (1986): Prevalence of minor pathogens and associated somatic cell counts. Proc. Ann. Mtg. Natl. Mastitis Counc., Hoblet, K.H., Schnitkey, G.D., Arbaugh, D., Hogan, J.S., Smith, K.L. (1991): Economics of clinical mastitis. Proc. Ann. Mtg. Natl. Mastitis Counc.,

54 Zbornik nau~nih radova, Vol. 12 br. 3-4 (2006) Hoblet, K.H., Schnitkey, G.D., Arbaugh, D., Hogan, J.S., Smith, K.L., Schoenberger, P.S., Todhunter, D.A., Hueston, W.D., Pritchard, D.E., Bowman, G.L., Heider, L.E., Brockett, B.L., Conrad, H.R. (1991): Costs associated with selected practices and with episodes of clinical mastitis in nine herds with low somatic cell counts. J. Am. Vet. Med. Assoc., 199, Hogan, J.S. and K.L. Smith. (1987): A practical look at environmental mastitis. Compendium on Continuing Education for the Practicing Veterinarian., 9, 10, F Hogan, J.S., Smith, K.L., Hoblet, K.H., Todhunter, D.A., Schoenberger, P.S., Hueston, W.D., Pritchard, D.E., Bowman, G.L., Heider, L.E., Brockett, B.L., Conrad, H.R. (1989): Bacterial counts in bedding materials used in nine commercial dairies. J. Dairy Sci., 72, Hristov, S. (1996): Koliformni mastitis krava. Vet. glasnik, 50, 5-6, Hristov, S. (2002a): Najzna~ajniji aspekti utvr ivanja broja somatskih }elija u mleku krava. Zbornik radova jugoslovenskog mlekarskog simpozijuma Savremeni trendovi u mlekarstvu, Vrnja~ka Banja, Hristov, S. (2002b): Najzna~ajniji aspekti utvr ivanja ukupnog broja mikroorganizama u sve`em mleku krava. Mlekarstvo, Hristov, S., Lazarevi}, N., Radovanovi}, M., Jo`ef, I. (1998): Stafilokokni mastitis krava. Zbornik nau~nih radova XII Savetovanja agronoma, veterinara i tehnologa, Aran elovac, 4, 1, Hristov, S., Lazarevi}, N., Radovanovi}, M., Pavlovi}, M. (1997): Streptokokni mastitis krava. Zbornik nau~nih radova XI Savetovanja agronoma i tehnologa sa me unarodnim u~e{}em, Aran elovac, 3, 1, Hristov, S., Pavlovi}, M., Pavlovi}, G. (2000):Mikoplazmatski mastitis u krava. Zbornik nau~nih radova XIV Savetovanja agronoma, veterinara i tehnologa, Aran elovac, 6, 1, Hristov, S., Reli}, R. (2003a): U~estalost pojave i ekonomski zna~aj subklini~kih oblika mastitisa, Mlekarstvo, 22, Hristov, S., Reli}, R. (2003b): Subklini~ki mastitis i program preventive u intenzivnim uslovima gajenja krava. Mlekarstvo, 23, Hristov, S., Stankovi}, B., Reli}, R. (2002): Broj somatskih }elija i mikroorganizama u mleku krava. Biotehnologija u sto~arstvu, 18, 5-6, Hristov, S., Todorovi}, M., Ne{i}, K. (2000): Najzna~ajniji aspekti programa spre~avanja pojave i suzbijanja mastitisa krava. Arh. Poljopr. nauke, 61, 1-2, 135, Kelly, A.L., Tiernan, D., O Sullivan, C., Joyce, P. (2000): Correlation between bovine milk somatic cell count and polymorphonuclear leukocyte level for samples of bulk milk and milk from individual cows. J. Dairy Sci., 83, Laevens, H., Deluyker, H., Schukken, Y.H, de Meulemeester, L., Vandermeersch, R., de Muelenaere, E., de Kruif, A. (1997): Influence of parity and stage of lactation on somatic cell count in bacteriologically negative dairy cows. J. Dairy Sci., 80, Lee, C.S., Wooding, F.B.P., Kemp. P. (1980): Identification properties, and differential counts of cell populations using electron microscopy of dry cows secretions, colostrum and milk from normal cows. J. Dairy Res., 47,

55 Zbornik nau~nih radova, Vol. 12 br. 3-4 (2006) Lefcourt, A.M., ed. (1991): Effects of electrical voltage/current on farm animals: How to detect and remedy Problems. U. S. Dept. Agric., Agriculture Handbook, 696, Martin, J.M. (1973): Milk yield interrelationships with somatic cells and chemical constituents over lactation and during restricted water consumption. M.S. Thesis, North Carolina State Univ., Raleigh. 33. Miller, R.H. and Paape, M.J. (1985): Relationship between milk somatic cell count and milk yield. Proc. Ann. Mtg. Natl. Mastitis Counc., National Mastitis Council. (1987) Current Concepts of Bovine Mastitis, 3 rd ed., Madison, WI. 35. Newbould, F.H.S. (1974): Microbial diseases of the mammary gland. Page 269 In: Lactation. Vol. II. Ed. B.L. Larson and V.R. Smith. Academic Press. New York. 36. Paape, M.J., Kral, A.J., Desjardins, C., Schultze, W.D., Miller, R.H. (1973): Failure of either corticosteroids or ACTH to increase the leukocyte concentration in milk. Am. J. Vet. Res., 34, Paape, M.J., Schultze, W.D., Miller, R.H., Smith, J.W (1973): Thermal stress and circulating erythrocytes, leukocytes, and milk somatic cells. J. Dairy Sci., 56, Peeler, E.J., Green, M.J., Fitzpatrick, J.L., Green, L.E. (2001): The association between individual quarter, cow and bulk milk somatic cell counts, Ph.D. thesis, University of Bristol, Bristol, UK. 39. Pillai S.R., Kunze, E., Sordillo, L.M., Jayarao, B.M. (2001): Application of differential inflammatory cell count as a tool to monitor udder health, J. Dairy Sci., 84, Raubertas, R.F. and G.E. Shook (1982): Relationship between lactation measures of somatic cell concentration and milk yield. J. Dairy Sci. 65, Reneau, J.K. (1985): Using DHI somatic cell counts. Proc. Ann. Mtg. Natl. Mastitis Counc., Reneau, J.K. (1986): Effective use of Dairy Herd Improvement somatic cell counts in mastitis control. J. Dairy Sci., 69, Reneau, J.K. and V.S. Packard (1991): Monitoring mastitis, milk quality and economic losses in dairy fields. Dairy Food Environ. Sanitation, 11, Reneau, J.K., Schukken, Y.H., Wilson, D.J., Barkema, H.W. (2002): Somatic cell counts: measures of farm management and milk quality, Proc. National Mastitis Council, Regional Meeting, Syracuse, New York, Ruegg, P.L., Rheineman, D. (2002): Milk quality and mastitis tests, Bovine Practitioner, 36, Schepers, A.J., Lam, T.J., Schukken, Y.H., Wilmink, J.B., Hanekamp W.J. (1997): Estimation of variance components for somatic cell counts to determine thresholds for uninfected quarters, J. Dairy Sci., 80, Schukken, H.Y., Wilson, J.D., Welcome, F., Garrison-Tikofsky, L., Gonzalez, N R. (2003): Monitoring udder health and milk quality using somatic cell counts. Vet. Res. 34, Schultz, L.H. (1977): Somatic cells in milk - Physiological aspects and relationship to amount and composition of milk. J. Food Protect., 40,

56 Zbornik nau~nih radova, Vol. 12 br. 3-4 (2006) Sears, P.M., Smith, B.S., English, P.B., Herer, P.S., Gonzalez., R.N. (1990): Shedding pattern of Staphylococcus aureus from bovine intramammary infections. J. Dairy Sci., 73, Shearer, J.K. and D.K. Beede. (1990): Effects of high environmental temperature on production, reproduction, and health of dairy cattle. Agri-Pract., 11, 5, Sheldrake, R.F., Hoare, R.J.T., McGregor, G.D. (1983): Lactation stage, parity, and infection affecting somatic cells, electrical conductivity, and serum albumin in milk. J. Dairy Sci., 66, Smith, K.L., Todhunter, D.A., Schoenberger, P.S. (1985): Environmental mastitis cause, prevalence, prevention. J. Dairy Sci., 68, Timms, L.L. and L.H. Schultz (1984): Mastitis therapy for cows with elevated somatic cell counts or clinical mastitis. J. Dairy Sci., 67, Wegner, T.N., Schuh, J.D., Nelson, F.E., Stott, G.H. (1976): Effect of stress on blood leucocyte and milk somatic cell counts in dairy cows. J. Dairy Sci., 59, Wells, S.J. and S.L. Ott (1998): What is the current milk quality in the US? Proc. Ann. Mtg. Natl. Mastitis Counc., White, F. and E.A.S. Rattray (1965): Diurnal variation in the cell content of cow s milk. J. Comp. Pathol., 75,

57 Zbornik nau~nih radova, Vol. 12 br. 3-4 (2006) UDC: 619:614.9 Review paper INFLUENCE OF SOME FACTORS ON SOMATIC CELL COUNTS IN COW MILK S. Hristov, R. Reli}, B. Stankovi}, D. Vukovi}* Summary In the review paper the effect of some factors on somatic cell counts (SCC) on the base of literature data are discussed. Several studies over the past 30 years have addressed issues surrounding SCC, their variation, and the potential use of SCC for monitoring milk quality. Clearly the major factor affecting SCC is a mammary gland infection and this holds true at the quarter, cow, or bulk tank level. Most studies suggest that cows with SCC less than 200,000 cells/ml are not likely to be infected with major mastitis pathogens, while cows with SCC of 300,000 or greater are very likely to be infected. Other factors such as lactation number, stage of lactation, and season of the year have only minor influences by comparison. Stresses of various types may aggravate the SCC level in a quarter which is already infected, but there is little evidence that any factor other than normal diurnal variation has a major influence on SCC in the absence of intramammary infection. An effective mastitis control program minimizes the opportunity to transmit infections from cow to cow, reduces stress upon the cow, teat and teat canal, and encourages maximal milk production. Key words: somatic cell count, intramammary infection, parity and stage of lactation, stress, season, environmental mastitis. * Slav~a Hristov, Prof. Ph.D., Renata Reli}, M.Sc., Branislav Stankovi}, M.Sc, Faculty of Agriculture, Zemun-Belgrade; Dejan Vukovi}, Dvm. spec., PKB Corporation, Padinska Skela-Belgrade. The paper financed by project BTN recorces. 57

58

59 Zbornik nau~nih radova, Vol. 12 br. 3-4 (2006) UDK: Originalni nau~ni rad ISPITIVANJE DELOVANJA VITAMINA AD 3 E APLIKOVANIH PARENTERALNO U VISOKOM GRAVIDITETU NA REPRODUKCIONA SVOJSTVA MLE^NIH KRAVA T. Petrujki}, H. [amanc, B. Petrujki}, M. Polovina, I. Jeremi}, B. Ivkovi}* Izvod: Dobro je poznato da na zdravlje i reproduktivnu sposobnost krava uti~u unutra{nji i spolja{nji faktori. Najzna~ajniji unutra{nji faktori su nasledni faktori i neuroendokrini sistem, a najzna~ajnijim spolja{njim faktorima smatraju se ishrana, efekat klime, uslovi dr`anja, menad`menta, zoohigijene i organizacija reprodukcije `ivotinja. Slede}i reproduktivni poreme}aji na farmi, koji su povezani sa deficitarnom ishranom dijagnostifikovani su svakodnevnim klini~kim pregledima: abortusi, anestrusi, endometritisi i patolo{ki puerperijum. Neadekvatna ishrana tako e se mo`e manifestovati kroz smanjenje fertiliteta i to pre pojave evidentih klini~kih simptoma. Podaci pokazuju da se pod izvesnim uslovima reproduktivne performanse mogu pobolj{ati dodavanjem hranivima β-karotina ili parenteralnom aplikacijom, dok dodavanje u ishrani i/ili parenteralno vitamina A i E smanjuje incidencu reproduktivnih poreme}aja, prevenira retenciju sekundina i pobolj{ava fertilitet krava. Vrhunac laktacije (pik) je naro~ito kriti~an period za mle~ne krave po{to se preklapa sa graviditetom i pove}anim potrebama u vitaminima i mineralima. Vitamini su naro~ito zna~ajni kao regulatori katabolizma u telu. Za reprodukciju najzna~ajniji su vitamin A i β-karotin, koji igraju specifi~nu ulogu u o~uvanju strukture mikrosomalne membrane gove eg `utog tela, dok se u citosolu vezuju za lipoproteine plazme. Svi vitamini, zajedno sa mineralima, zna~ajni su zbog svojih uloga u metabolizmu }elije. Cilj rada je bio da se ispita da li parenteralna aplikacije AD 3 E vitamina mo`e prevenirati njihov deficit u hrani i kako ova aplikacija uti~e na prevenciju reproduktivnih poreme}aja. Klju~ne re~i: vitamini, β-karotin, reproduktivni poreme}aji, endometritis. * Prof.dr Tihomir A. Petrujki}, redovni profesor, prof.dr Horea [amanc, redovni profesor, Branko T. Petrujki}, dvm, magistrant, Fakultet veterinarske medicine, Beograd; mr Mladen Polovina, vet.spec., Ivan Jeremi}, dvm, Branislav Ivkovi}, dvm, PKB Korporacija, Padinska Skela-Beograd. 59

60 Zbornik nau~nih radova, Vol. 12 br. 3-4 (2006) Uvod U savremenom govedarstvu primenjuju se dva osnovna na~ina uzgoja: ekstenzivni i intenzivni. Intezivan na~in proizvodnje ima prednost u tome, {to se ishrana mo`e kontrolisati, tako da je obrok izbalansiran. Me utim, mana ovog na~ina proizvodnje je u tome, {to su `ivotinje vezane, slabo se kre}u i koli~ina mikro i makroelemenata, provitamina i vitamina koje `ivotinje konzumiraju je smanjena. Ovo se naro~ito de{ava zimi, kada se zbog pove}ane eksploatacije `ivotinje brzo iscrpljuju. U radovima mnogih autora je utvr ena visoka korelacija izme u proizvodnje mleka, oplodne sposobnosti krava i vitalnosti novoro enih jedinki. Visoka proizvodnja mleka skoro redovno dovodi do smanjenog procenta oplodnje, pove}anog procenta abortusa i ra anja nedovoljno vitalne teladi. Na farmama mle~nih krava od reproduktivnih poreme}aja naj~e{}a su pova anja, anestrije, endometritisi i patolo{ki puerperijum, koji mogu dovesti do privremenog ili trajnog steriliteta kod odre enog broja krava. Iz literature je poznato da na reproduktivnu sposobnost krava uti~u endogeni i egzogeni faktori. Od endogenih faktora najva`niji su naslednost i neuroendokrini sistem, a od egzogenih faktora ishrana, klimatski uticaji, uslovi dr`anja i nege, zatim zoohigijenski uslovi, organizacija reprodukcije, selekcija i razni oblici steriliteta infektivne i neinfektivne prirode. Od egzogenih faktora na reproduktivnu sposobnost najve}i uticaj ima pravilna ishrana krava. Ukoliko je deficitarna, ona prouzrukuje reproduktivne poreme}aje u vi{e od 60% slu~ajeva. Vrhunac laktacije je posebno kriti~an period kod mle~nih krava, jer se on poklapa sa ponovnim graviditetom i poja~anom potrebom za vitaminima i mineralima. U literaturi se navodi da β-karotin dodat u hrani ili dat injekciono, pove}ava reproduktivnu efikasnost, dok vitamini A i E dodati u hranu smanjuju reproduktivne poreme}aje i nastajanje zaostajanja posteljice (Retentio secundinarum). Vitamini su naro~ito zna~ajni kao regulaciono kataliti~ke materije u organizmu. Poseban zna~aj u reprodukciji imaju vitamin A i β-karotin, zbog svoje specifi~ne uloge u gra i mikrosomalne membrane `utog tela gove~eta (uloga u ~uvanju membrane), a i zbog povezanosti sa lipoproteinima plazme citosola. Pojedini vitaminski odnosno mineralni dodaci hrani mogu imati i posebne uloge u funkciji reproduktivnih tkiva. Potrebe reproduktivnih tkiva za vitaminima ili mineralima, mogu se promeniti pri promenjenim fiziolo{kim stanjima za vreme graviditeta. Tako, potrebe za vitaminima tokom graviditeta zavise od tromese~ja koje je u toku. Deficit vitamina i minerala zna~ajno uti~e na reprodukciju junica prvotelkinja, jer one u odnosu na vi{etelkinje imaju pove}ane potrebe za vitaminima i mineralima, {to je vezano za njihov rast i dalji razvoj. Dok nisu postojali drugi na~ini, uno{enje vitamina i minerala je bilo mogu}e samo iz alimentarnih izvora. Me utim, danas se, vitamini proizvode ve{ta~kim putem u svim ve}im farmaceutskim ku}ama, i to u obliku uljanih, vodenih rastvora i pra{kastih materijala, a aplikuju se uglavnom i.m, s.c, p.o. 60

61 Zbornik nau~nih radova, Vol. 12 br. 3-4 (2006) Kod krava uneti β-karotin i vitamin A mogu da se apsorbuju i deponuju u jetri i masnom tkivu. Bilans i koli~inu vitamina je klini~ki mogu}e pratiti preko njihove koncentracije u krvnoj plazmi. Dopunsko uno{enje vitamina i minerala nije skupo i ne iziskuje ve}a materijalna sredstva. Nema izve{taja o toksi~nosti vitamina i minerala kada se daju u preporu~enim dozama. Uno{enje vitamina i minerala, naro~ito vitamina A, korisno je i opravdano za krave u stresnim stanjima, kakvim se uslovno mo`e nazvati visoki graviditet, ali je tako e va`no i za `ivotinje u svim periodima eksploatacije i laktaciji. Imaju}i u vidu gore navedene ~injenice, u okviru ovog rada postavljen je zadatak da se ispita uticaj parenteralnog aplikovanja vitamina AD 3 E na reprodukcione parametre kod krava u visokom graviditetu, po{to je empirijski utvr eno da ishrana `ivotinja na farmama PKB Korporacije, koja je ~esto deficitarna u mineralima i vitaminima, mo`e biti uzrok poba~aja ili, ako se graviditet izvede do kraja, smanjene mase ploda, ~e{}e pojave zaostajanja posteljice ili mastitisa. Razlozi deficita vitamina su na~in pripreme hrane, uticaj godi{njih doba, tehnologija pripreme i higijenska ispravnost hrane, kao i sam na~in hranjenja. Nedostaci minerala i vitamina u ishrani ~esto produ`avaju puerperalni period posle telenja, pove}avaju servis period i indeks osemenjavanja kasnije, u narednim osemenjavanjima. Cilj i zadaci istra`ivanja Osnovni cilj ovog rada je da se ispitaju reproduktivna svojstva mle~nih krava posle davanja padaju}ih doza preparata AD 3 E u 8. i 9. mesecu graviditeta kod krava i junica. U okviru zadatog cilja, pristupili smo re{avanju slede}ih zadataka: 1. Odre ivanju telesne mase novoro ene teladi na poro aju kod krava i junica; 2. Odre ivanju u~estalosti pojave zadr`ane posteljice kod krava i junica; 3. Odre ivanju pojave mastitisa u prvih 100 dana laktacije kod krava i junica; 4. Odre ivanju du`ine servis perioda kod krava i junica; 5. Odre ivanju indeksa osemenjavanja kod krava i junica; Materijal i metod rada Eksperimentalne `ivotinje Eksperimentalni deo rada izveden je na 28 krava i 28 junica Hol{tajn frizijske rase uzgajanih na farmi Mladost, Jabu~ki Rit. Tokom sedmog meseca graviditeta, sve eksperimentalne `ivotinje su podeljene u dve grupe: kontrolnu i oglednu. U kontrolnoj grupi je bilo 14 krava (grupa K) i 14 junica (grupa J), koje su hranjene na isti na~in i istim obrokom kao i ogledne `ivotinje, u istom vremenskom periodu. U oglednu grupu krava (KO) odabrano je 14 krava, a u oglednu grupu junica (JO) 14 junica, metodom slu~ajnog izbora. 61

62 Zbornik nau~nih radova, Vol. 12 br. 3-4 (2006) Oglednim `ivotinjama aplikovani su slede}i preparati: - 40 ml AD 3 E, intramuskularno, na kraju 7-og meseca steonosti, - 30 ml AD 3 E, intramuskularno, krajem 8-og meseca graviditeta, - 20 ml AD 3 E, intramuskularno, krajem 9-og meseca graviditeta. Eksperimentalne `ivotinje su hranjene po preskripciji koja se primenjuje za sve krave i junice u visokom graviditetu na farmi Mladost Jabu~ki Rit. Krave su dr`ane u vezanom sistemu i u 8-om i u 9-om mesecu steonosti sve do poro aja. Odre ivanje koncentracije ß-karotina, vitamina A, kalcijuma i fosfora u krvnoj plazmi Koncentracije vitamina A i ß-karotina odre ivane su postupkom ekstrakcije, a zatim spektrofotometrijski, dok je koncentracija kalcijuma odre ivana primenom kolorimetrijske a koncentracija fosfora primenom UV metode. Dijagnostikovanje mastitisa Uzorci mleka svih eksperimentalnih `ivotinja ispitani su Schalmovim testom (CMT). Mleko pozitivno na Schalmov test je ispitano mikrobiolo{ki. Vime krava je o~i{}eno gazom natopljenom u dezinfekcioni rastvor a prva tri mlaza mleka su odba~ena, jer je sisni kanal obi~no jako zaga en bakterijama. Nakon toga mleko je uzorkovano u sterilne epruvete, i ~uvano u fri`ideru (na +4 C) do laboratorije. Mikrobiolo{ko ispitivanje mleka vr{eno je zasejavanjem na hranljivim podlogama u cilju identifikacije Streptococcusa agalactiae i koagulaza pozitivnih Staphylococcae. Rezultati istra`ivanja Koncentracija vitamina A Koncentracija vitamina A odre ena je u krvnoj plazmi krava i junica. Rezultati ispitivanja su prikazani tabelarno. Koncentracija vitamina A u krvnoj plazmi krava Koncentracija vitamina A u krvnoj plazmi kontrolne i ogledne grupe krava neposredno pre aplikovanja rastvora kao i 2. dana postpartalno prikazana je u tabeli 1. Tab. 1. Koncentracija vitamina A u krvnoj plazmi (μmol/l) krava razli~itih oglednih grupa Concentration of vitamin A in cows blood plasma (μmol/l) in different trial groups 62

63 Zbornik nau~nih radova, Vol. 12 br. 3-4 (2006) Koncentracija vitamina A u krvnoj plazmi junica Koncentracija vitamina A u krvnoj plazmi kontrolne i ogledne grupe junica neposredno pre aplikovanja rastvora kao i drugog dana postpartalno prikazana je u tabeli 2. Tab. 2. Koncentracija vitamina A u krvnoj plazmi ( μmol/l) junica razli~itih oglednih grupa Concentration of vitamin A in heifers blood plasma (μmol/l) in different trial groups Statisti~ka zna~ajnost razlike u koncentraciji vitamina A izme u krava i junica Statisti~ka zna~ajnost razlike u koncentraciji vitamina A u krvnoj plazmi krava i junica data je u tabeli 3. Tab. 3. Statisti~ka zna~ajnost razlike izme u koncentracije vitamina A u krvnoj plazmi krava i junica Statistical significance of difference between cows and heifers blood plasma concentration of vitamin A. 63

64 Zbornik nau~nih radova, Vol. 12 br. 3-4 (2006) U osmom mesecu steonosti koncentracija vitamina A u krvnoj plazmi ogledne grupe krava je bila statisti~ki zna~ajno ve}a u odnosu na koncentraciju vitamina A odre enu kod ogledne (p<0,05) i kontrolne grupe (p<0,001) junica. Neposredno pre tre}e aplikacije AD 3 E-S, u devetom mesecu, koncentracija vitamina A u krvnoj plazmi krava kontrolne i ogledne grupe nije se zna~ajno razlikovala u odnosu na koncentraciju kod kontrolne i ogledne grupe junica. Dva dana nakon teljenja koncentracija vitamina A u krvnoj plazmi kontrolne grupe krava bila je zna~ajno manja u odnosu na koncentraciju kod ogledne grupe junica (p<0,01). Koncentracija kalcijuma Koncentracija kalcijuma u krvnoj plazmi krava Koncentracija kalcijuma u krvnoj plazmi kontrolne i ogledne grupe krava neposredno pre aplikovanja rastvora kao i 2. dana postpartalno prikazana je u tabeli 4. Tab. 4. Koncentracija kalcijuma u krvnoj plazmi (mmol/l) krava Calcium concentration (mmol/l) in cows blood plasma Koncentracija kalcijuma u krvnoj plazmi junica Koncentracija kalcijuma u krvnoj plazmi kontrolne i ogledne grupe junica neposredno pre aplikovanja rastvora kao i drugog dana postpartalno prikazana je u tabeli 5. Tab. 5. Koncentracija kalcijuma u krvnoj plazmi (mmol/l) junica Calcium concentration (mmol/l) in heifers blood plasma 64

65 Zbornik nau~nih radova, Vol. 12 br. 3-4 (2006) Koncentracija fosfora Koncentracija fosfora u krvnoj plazmi krava Koncentracija fosfora u krvnoj plazmi kontrolne i ogledne grupe krava neposredno pre aplikovanja rastvora kao i 2. dana postpartalno prikazana je u tabeli 6. Tab. 6. Koncentracija fosfora u krvnoj plazmi (mmol/l) krava razli~itih oglednih grupa Phosphorus concentration (mmol/l) in cows blood plasma of different trial groups Koncentracija fosfora u krvnoj plazmi junica Koncentracija fosfora u krvnoj plazmi kontrolne i ogledne grupe junica neposredno pre aplikovanja rastvora kao i drugog dana postpartalno prikazana je u tabeli 7. Tab. 7. Koncentracija fosfora u krvnoj plazmi (mmol/l) junica razli~itih oglednih grupa Phosphorus concentration (mmol/l) in heifers blood plasma of different trial groups Neposredno pre prve aplikacije AD 3 E-S, u sedmom mesecu steonosti, koncentracija fosfora u krvnoj plazmi krava kontrolne grupe je bila statisti~ki zna~ajno manja u odnosu na koncentraciju kalcijuma kod kontrolne (p<0,05) i ogledne grupe junica (p<0,001), 65

66 Zbornik nau~nih radova, Vol. 12 br. 3-4 (2006) dok je koncentracija fosfora kod ogledne grupe krava bila statisti~ki zna~ajno manja, samo u odnosu na oglednu grupu junica (p<0,05). U osmom i devetom mesecu steonosti kao i drugi dan postpartalno nisu utvr ene statisti~ki zna~ajne razlike pore enjem koncentracije kalcijuma u krvnoj plazmi krava i junica. Telesna masa novoro enog teleta Telesna masa novoro ene teladi krava i junica oglednih i kontrolnih grupa prikazana je u tabeli 8. Tab. 8. Telesna masa novoro enih teladi (kg) krava i junica oglednih i kontrolnih grupa Cows and heifers calves body weight (kg) at birth in experimental and controle groups Telesna masa novoro enih teladi krava iz kontrolne grupe bila je 35,1±3,1 kg. Telesna masa novoro enih teladi krava iz ogledne grupe bila je statisti~ki zna~ajno ve}a u odnosu na telad kontrolne grupe (p<0,01) i iznosila je 38,3±1,4 kg. Telesna masa novoro enih teladi junica iz kontrolne grupe bila je 35,2±4,2 kg, a ogledne grupe 37,7±2,4 kg. Nije bilo statisti~ki zna~ajne razlike u telesnoj masi novoro enih teladi ogledne i kontrolne grupe junica. Pojava mastitisa U~estalost pojave mastitisa (%) prikazana je u tabeli 9. Tab. 9. Pojava mastitisa (%) kod krava i junica razli~itih oglednih grupa Cows and heifers mastitis frequency (%) in different trial groups 66

67 Zbornik nau~nih radova, Vol. 12 br. 3-4 (2006) Kod kontrolne grupe krava mastitis nije zabele`en ni kod jedne krave, dok se kod ogledne grupe mastitis pojavio kod 4 krave. Tako e, kod ogledne grupe junica mastitis nije zabele`en, dok je kod kontrolne grupe zabele`en kod tri prvotelkinje. Upotrebom t testa, na bazi proporcije izme u vrednosti uzoraka izra`enih u procentima, utvr eno je da je kod ogledne grupe krava u~estalost mastitisa bila statisti~ki zna~ajno manja (p<0,001) u odnosu na kontrolnu grupu krava. Tako e je utvr eno da je i kod junica ogledne grupe u~estalost mastitisa bila statisti~ki zna~ajno manja (p<0,001). Reproduktivna svojstva krava i junica U okviru reproduktivnih svojstava krava i junica ispitivani su trajanje servis perioda, indeks osemenjavanja i zaostajanja posteljice. Trajanje servis perioda Trajanje servis perioda prikazano je u tabeli 10. Tab. 10. Du`ina servis perioda (dani) kod krava i junica razli~itih oglednih grupa Cows and heifers service period duration (days) in different trial groups Servis period je kod kontrolne grupe krava trajao 168,42±38,61 dan, dok je kod ogledne grupe bio kra}i, ali ne zna~ajno i trajao je 151,09±33,61 dan. Servis period je kod ogledne grupe junica trajao 138,27±27,36 dan, odnosno bio je statisti~ki zna~ajno kra}i (p<0,01) u odnosu na du`inu trajanja servis perioda kod kontrolne grupe junica (153,33±27,66 dan). Indeks osemenjavanja Kod oglednih i kontrolnih grupa krava i junica odre en je i indeks osemenjavanja. On je kod kontrolne grupe krava iznosio prose~no 2,4, a kod ogledne 2,2. Kod junica kontrolne i ogledne grupe prose~an indeks osemenjavanja bio je izjedna~en i iznosio je 1,8. Pojava zaostajanja posteljice Pojava zaostajanja posteljice kod oteljenih krava i junica iz kontrolnih i oglednih grupa prikazana je u tabeli 11. Zaostajanje posteljice javilo se nakon teljenja kod sedam krava iz kontrolne a jedne krave iz ogledne grupe. Ova pojava zabele`ena je kod {est junica iz kontrolne grupe i samo jedne junice iz ogledne grupe. Upotrebom t testa, na bazi proporcije izme u vred- 67

68 Zbornik nau~nih radova, Vol. 12 br. 3-4 (2006) Tab. 11. Pojava zaostajanja posteljice (%) kod krava i junica razli~itih oglednih grupa Freguency of cows and heifers placenta retention in different trial groups nosti uzoraka izra`enih u procentima, utvr eno je da se kod ogledne grupe krava zaostajanje posteljice javlja u statisti~ki zna~ajno manjem stepenu (p<0,05) u odnosu na kontrolnu grupu krava. Tako e je utvr eno da se i kod junica ogledne grupe zaostajanje posteljice javlja u statisti~ki zna~ajno ni`em stepenu (p<0,05). Zaklju~ak Na osnovu rezultata dobijenih u radu mogu se izvesti slede}i zaklju~ci: 1. Telesna masa novoro enih teladi krava kojima je u sedmom, osmom i devetom mesecu graviditeta parenteralno aplikovan preparat vitamina A, D 3 i E je zna~ajno ve}a nego telesna masa teladi krava kontrolne grupe. Nije bilo statisti~ki zna~ajne razlike u telesnoj masi teladi kod prvotelkinja ogledne i kontrolne grupe. 2. Kod prvotelkinja i krava sa ve}im brojem teljenja ogledne grupe, zaostajanje posteljice je ustanovljeno u zna~ajno manjem broju nego kod `ivotinja kontrolne grupe. 3. Davanje padaju}ih doza vitamina A, D 3, i E kravama i junicama u visokom graviditetu dovodi do zna~ajnog smanjenja broja klini~kih mastitisa u prvih 100 dana laktacije. 4. Du`ina servis perioda krava ogledne i kontrolne grupe je pribli`no ista. Jedino je kod prvotelkinja ogledne grupe ustanovljen zna~ajno kra}i servis period u pore enju sa du`inom servis perioda kod prvotelkinja kontrolne grupe. Indeks osemenjavanja kod svih oglednih i kontrolnih grupa krava je skoro izjedna~en. 5. Vi{ekratno davanje preparata vitamina A, D 3 i E kravama i junicama u sedmom, osmom i devetom mesecu graviditeta u zna~ajnoj meri spre~ava zaostajanje posteljice i pove}ava stepen odbrambenih sposobnosti organizma, {to se ogleda u spre~avanju nastajanja mastitisa u ranoj fazi laktacije. Dobijeni rezultati ukazuju na povoljan efekat vi{ekratnog parenteralnog davanja padaju}ih doza vitamina i daju mogu}nost da se ovaj postupak uvede u svakodnevnu praksu, pogotovo u velikim aglomeracijama goveda. 68

69 Zbornik nau~nih radova, Vol. 12 br. 3-4 (2006) Literatura 1. Animal Nutrition News (1998): β-carotene in Ruminant Nutrition. NN, Bearden, H.J. and Fuquay, J.W. (1992): Environmental management. In: Bearden, H. J. and Fuquay, J.W. (eds) Applied Animal Reproduction, 3 rd edn. Prentice Hall International, London, Butler, W.R. (2000): Nutritional interaction with reproductive performance in dairy cattle, Animal Reproduction Sciences, 60, Church, D,C. (editior) (1993): The ruminant animal: Digestive physiology and nutrition, Waleland press. 5. D Emden, M.C. and Wark, J.D. (1989): Vitamin D-enhanced thyrotrophin release from rat pituitary cells: effects of Ca 2+, dihydropyridines and ionomycin. Journal of Endocrinology, 121, 3, Devlin, T.M. (1992): Textbook of biochemistry with clinical correlations. 3 rd ed. John Wiley & sons. New York. 7. Donna, M.; Phillips, A., Heersche, G.J. (1997): Role of Nutrition on Reproductive Performance. University of Kentucky Cooperative Extension Service. 8. Friesecke, H. (1978): Beta Carotin und die Fruchtbarkeit des rindes. Hoffman-La Roche AG, Grenzach Wyhlen. 9. Hamingway, R.G. (2003): The influences of dietary intakes and supplementation with selenium and vitamin E on reproduction diseases and reproductive efficiency in cattle and sheep, Vet. Res. Commun, 27, Jorritsma, R. (2003): Negative energy balance in dairy cows as related to fertility, Thessis, Utrecht. 11. Jovanovi}, D., Duji}, D., Glamo~i}, D. (2001): Ishrana doma}ih `ivotinja. Drugo izdanje. Stilos izdava{tvo, Novi Sad. 12. National Research Council (2000): Nutrient Requirements of Beef Cattle. Seventh Revised Edition. National Academy Press. Washington. D.C. 69

70 Zbornik nau~nih radova, Vol. 12 br. 3-4 (2006) UDC: Original scientific paper INVESTIGATION OF THE EFFECT OF AD 3 E VITAMINS APPLIED PARENTERALY IN LATE PREGNANCY ON REPRODUCTIVE TRAITS OF DAIRY COWS T. Petrujki}, H. [amanc, B. Petrujki}, M. Polovina, I. Jeremi}, B. Ivkovi}* Summary It is generally known that health and reproductive ability of cows is influenced by both internal and external factors. The most significant internal factors are hereditary factors and the neuroendocrine system, while such significant external factors are nutrition, the effect of climate, housing and management conditions, conditions of zoohygiene, organization of reproduction, but primarily nutrition. Following reproductive disorders, all linked to deficient nutrition, are diagnosed on a daily basis on dairy farms: abortions, lack of estrus, endometritis, and pathological puerperium. Inadequate nutrition can also be manifested as reduced fertility, before the onset of other evident clinical symptoms appears. Data indicates that under certain conditions reproductive performance could be improved by supplementing diets with beta carotene or injections therefore, while supplementing nutrition with vitamins A and E decreased reproductive disorders, prevented retained placenta (RP), and improved cow fertility. Peak of lactation is an especially critical period for dairy cows since it coincides with a new pregnancy and higher vitamin and mineral requirements. Vitamins are especially significant as regulators of catalysis in the body. In relation to reproduction, the most significant are vitamin A and β-carotene, which play a specific role in the structure of the microsomal membrane in the bovine corpus luteum by guarding this membrane, while in the cytosol they are linked to plasma lipoproteins. All vitamins (in conjunction with minerals) are significant, due to their role in cell metabolism. This investigation was undertaken to determine the extent to which parenteral administration of AD 3 E vitamins could prevent their deficiency in diets, and how, in cases when administered, they prevented reproductive disorders. Key words: vitamins, β-carotene, reproductive disorders, endometritis. * Tihomir A. Petrujki}, Prof. Ph.D., Horea [amanc, Prof. Ph.D., Branko T. Petrujki}, Dvm, Faculty of Veterinary Medicine, Belgrade; Mladen Polovina, M.Sc., Ivan Jeremi}, Dvm, Branislav Ivkovi}, Dvm, PKB Corporation, Padinska Skela-Belgrade. 70

71 Zbornik nau~nih radova, Vol. 12 br. 3-4 (2006) UDK: /.086 Stru~ni rad RAZVOJ TEHNOLOGIJE PROIZVODNJE MINERALNOG PREMIKSA ZA STO^NU HRANU SA MIKROELEMENTIMA I MINERALNIM ADSORBENSOM NA BAZI KLINOPTILOLITA M. Isakovi}, Lj. Maksimovi}, M. Miladinovi}, Lj. Brkovi}, S. Despotovi}* Izvod: U radu su prezentirani rezultati istra`ivanja sa ciljem osvajanja proizvodnje mineralnog premiksa u kome su zastupljeni svi mineralni sastojci od zna~aja za pravilnu ishranu doma}ih `ivotinja i koji slu`i kao dodatak sto~noj hrani. Klju~ne re~i: mineralni premiks, zeolit, helatni kompleks, mikroelementi, makroelementi, sto~na hrana. Uvod Mineralni premiksi predstavljaju vi{e komponentne sisteme, u kojima su zastupljeni svi mineralni sastojci od zna~aja za pravilnu ishranu doma}ih `ivotinja a slu`e kao dodatak pri proizvodnji potpunih krmnih sme{a. Osvojeni proizvod, odnosno mineralni premiks, sadr`i mikroelemente u helatnoj formi. Ovaj oblik u odnosu na mineralne soli ispoljava prednost jer se u organima za varenje zadr`ava u rastvorljivom obliku, dok mineralne soli prelaze u nerastvorne oblike. Ovo je potvr eno i eksperimentalnim putem. U ovom premiksu nalazi se i adsorbent zeolit (mineral klinoptilolit), koji adsorbuje mikotoksine u sto~noj hrani, a koji izazivaju poreme}aj u digestivnom traktu `ivotinja. Prema svojim fizi~ko-mehani~kim svojstvima proizvod je pogodan za dodavanje pri proizvodnji potpunih krmnih sme{a, a sadr`aj {tetnih elemenata (Cd, Pb, As, Hg) u premiksu je u granicama propisanih vrednosti, tj. nije {tetan po zdravlje stoke kada ga koristi u svojoj ishrani. Materijal i metod rada Kao sirovine za dobijanje helatnog premiksa i koncentrata sa sadr`ajem mikroelemenata, kori{}eni su sulfati i to: mangan sulfat monohidrat, cink sulfat monohidrat, bakar sulfat pentahidrat, kobalt sulfat heptahidrat, natrijum selenat a kao helator tetranatrijumova so etilendiamintetrasir}etne kiseline. Gvo` e i jod nisu dodavani u obliku soli jer su se u koncentratu nalazili u dovoljnim koli~inama, a poticali su iz drugih sirovina. * Mr Milan Isakovi}, Vi{a tehnolo{ka {kola, [abac; Ljiljana Maksimovi}, dipl. ing, mr Milanka Miladinovi}, Ljiljana Brkovi}, dipl. ing, dr Slobodan Despotovi}, Zorka Centar za istra`ivanja d.o.o, [abac. 71

72 Zbornik nau~nih radova, Vol. 12 br. 3-4 (2006) Pored koncentrata, u sastav premiksa su u{li: zeolitni materijal (poreklom iz Zlatokopa, Vranjski basen), dikalcijum fosfat i sto~na kreda (proizvo a~ Zorka Mineralna ubriva a.d. [abac) i sto~na so (PIK 7 juli a.d. Debrc kod [apca). Pravljena su dva premiksa: jedan za krma~e (KK) a drugi za krave muzare (KG). I premiksi i koncentrati za ove dve vrste `ivotinja su veoma razli~iti po sastavu (Slu`beni list br. 20, god). Postupak dobijanja oba premiksa se sastojao iz dve faze. U prvoj fazi se vr{ilo helatiziranje mikroelemenata iz odgovaraju}ih sirovina (sulfata) sa helatorom uz komponovanje koncentrata (KK i KG) dodatkom natrijum selenata (Se se ne helatizira jer se u soli nalazi u anjonskom obliku), a nakon toga se u drugoj fazi pristupilo formulaciji oba premiksa sa ostalim sirovinama (zeolitom, dikalcijum fosfatom, sto~nom soli i sto~nom kredom). Rezultati istra`ivanja i diskusija U toku rada detaljno su analizirane sve sirovine za oba koncentrata i oba premiksa, prema zahtevima na sadr`aj makroelemenata i sadr`aj mikroelemenata. Njihovi sadr`aji su dati u tabelama 1 i 2. Tab. 1. Sadr`aj elemenata u premiksu za krma~e (KK) Concentration of elements in premix for sows (KK) Pod pretpostavkom da se u gotovoj krmnoj sme{i sadr`aj premiksa kre}e od 5-8%, to ovako dobijeni premiksi zadovoljavaju Pravilnikom propisane standarde. Razlike u analizama premiksa za krave i krma~e su evidentne, posebno kod sadr`aja cinka koga treba znatno manje kod krava muzara, a tako e i kod kobalta koji nije propisan za krma~e. 72

73 Zbornik nau~nih radova, Vol. 12 br. 3-4 (2006) Tab.2. Sadr`aj elemenata u premiksu za krave muzare (KG) Concentration of elements in premix for dairy cows (KG) Zaklju~ak U laboratorijskim uslovima a potom i u poluindustrijskim, osvojena je proizvodnja dva mineralna premiksa za sto~nu hranu: premiks KK za krma~e i premiks KG za krave muzare. Oba premiksa, pored koncentrata sa helatiziranim mikroelementima, sadr`e i zeolit, dikalcijum fosfat, sto~nu so i sto~nu kredu, kao nosioce makroelemenata (P, Ca i Na). Sprovedena istra`ivanja su omogu}ila da se defini{e potrebna oprema za proizvodnju premiksa, uradi tehnolo{ka {ema procesa i izra~unaju normativi za proizvodnju gotovog proizvoda premiksa. Literatura 1. Eri}-Antoni}, S., Isakovi}, M., Glinti}, M., Petrovi}-Filipovi}, L., Mirkovi}-Parnjpe Lj. (1999): Postupak dobijanja modifikovanog adsorbensa na bazi gline i njegova primena u poljoprivredi. XXXI Oktobarsko savetovanje, Bor, abstrakt Mueller, J. (1985): Aplication of non metalic sorbens in agriculture. Svetski kongres o nemetalnim sirovinama, Zbornik radova, Beograd, Salati}, S. (1985): Accompishments in dressing of industrial minerals in Yugoslavia. Svetski kongres o nemetalnim sirovinama, Zbornik radova, Beograd,

74 Zbornik nau~nih radova, Vol. 12 br. 3-4 (2006) UDC: /.086 Professional paper TECHNOLOGICAL DEVELOPMENT OF MINERAL PREMIX FOR ANIMAL FEED WITH MICROELEMENTS AND MINERAL ADSORBENTS ON THE BASIS OF CLYNOPTILOLITE M. Isakovi}, Lj. Maksimovi}, M. Miladinovi}, Lj. Brkovi}, S. Despotovi}* Summary This paper presents the results of the investigations with a view of obtaining mineral premixes, which contain necessary mineral ingredients needed for regfular feed of domestic animals, serving as feed additives. Key words: premix of minerals, zeolite, complex of helats, microelements, macroelements, feedstufs. * Milan Isakovi}, M.Sc, Advanced Technological School, Sabac; Ljiljana Maksimovi}, B.Sc, Milanka Miladinovi}, M.Sc, Ljiljana Brkovi}, B.Sc, Slobodan Despotovi}, Ph.D Zorka Research Center d.o.o, Sabac. 74

75 Zbornik nau~nih radova, Vol. 12 br. 3-4 (2006) UDK: 636.2: Originalni nau~ni rad FENOTIPSKA ISPOLJENOST I VARIJABILNOST REPRODUKTIVNIH OSOBINA KOD KRAVA SIVE ALPSKE RASE GOVEDA M. Lalovi}, C. Meki}, T. Pandurevi}* Izvod: U radu je ispitivana fenotipska ispoljenost i varijabilnost uzrasta krava sive alpske rase goveda pri prvoj oplodnji i prvom teljenju, du`ina trajanja graviditeta i masa teladi pri ro enju, kao i me uzavisnost ovih osobina. Ustanovljeno je da je uzrast krava pri prvoj oplodnji iznosio prosje~no 639,29 dana, a pri prvom teljenju 921,29 dana. Du`ina trajanja steonosti je bila u prosjeku 285,40 dana sa varijacionim koeficijentom od 0,31%. Prosje~na porodna masa teladi je iznosila 32,97 kg sa varijacijama od kg. Me uzavisnost izme u uzrasta pri prvom pripustu, tjelesne mase pri ro enju, dana steonosti, pokazuje da je tendencija promjene tjelesne mase teladi u zavisnosti od uzrasta pri prvom pripustu statisti~ki vrlo visoko zna~ajna (P<0,01), a da su dani bremenitosti nezavisni od uzrasta pri prvom pripustu i prvom telenju (P>0,05), {to je statisti~ki nezna~ajno. Klju~ne rije~i: goveda, siva alpska rasa, uzrast, oplodnja, steonost. Uvod Plodnost doma}ih `ivotinja je u prvom redu veoma va`na biolo{ka osobina koja obezbje uje produ`enje vrste, ali tako e ima veliki ekonomski zna~aj, i njoj se u savremenoj sto~arskoj proizvodnji posve}uje zna~ajna pa`nja. Pojedine reproduktivne osobine goveda imaju svoje specifi~nosti i zavise od niza faktora, u prvom redu genetskih, a tako e i od niza paragenetskih faktora. Od reproduktivnih osobina krava, va`no je ustanoviti optimalnu dob kod prve oplodnje i prvog teljenja, du`inu trajanja garviditeta, servis period i porodne te`ine, a tako e i kakav uticaj na njih imaju genetski, a kakvu paragenetski faktori (^obi} T., Antov G., 1993; Rako A., 1947, 1955; [upe D., 1965; ^opi}-kova~i} Lj., 1957; Lazarevi} R. i sar., 1971, 1990). Cilj ovog rada je bio da se ispita fenotipska ispoljenost i varijabilnost reproduktivnih osobina kod krava sive alpske rase goveda na farmi PD Gacko. * Mr Miroslav Lalovi}, vi{i asistent, Tatjana Pandurevi}, dipl.ing., asistent, Poljoprivredni fakultet, Isto~no Sarajevo; dr Cvijan Meki}, redovni profesor, Poljoprivredni fakultet, Zemun Beograd. 75

76 Zbornik nau~nih radova, Vol. 12 br. 3-4 (2006) Materijal i metod rada Fenotipska ispoljenost i varijabilnost najva`nijih reproduktivnih pokazatelja sive alpske rase goveda ispitivana je na uzorku od 123 krave, na farmi Planinskog Dobra Gacko. Na farmi se primjenjuje vezani sistem gajenja goveda u dva reda, duga le`i{ta, klasi~ni vezovi sa visokim jaslama. Ugra ene su automatske pojilice za vodu. Mu`a je ma{inska sa pokretnim agregatima. Uticaj ishrane je bio ujedna~en tokom ispitivanog perioda, s tim da je posebno tretiran zimski, a posebno ljetni period ishrane, zbog karaktera samog obroka. U istra`ivanjima su pra}eni uzrast krava pri prvoj oplodnji i prvom teljenju, du`ina graviditeta, kao i masa teladi pri ro enju. Tako e je ura ena regresiona analiza me usobnih uticaja. Izra~unati su parametri deskriptivne statistike: - aritmeti~ka sredina (x _ ); standardna gre{ka aritmeti~ke sredine (Sx _ ); standardna devijacija (SD); koeficijent varijacije (CV%); interval varijacije (min-max). Rezultati rada i diskusija Fenotipska ispoljenost i varijabilnost reproduktivnih osobina Plodnost doma}ih `ivotinja je veoma va`na osobina i njoj se posve}uje zna~ajna pa`nja i nastoji da se raznim zootehni~kim zahvatima pove}a. Krajnji cilj svake zootehni~ke akcije po Stan~i}u (1994), Krajinovi} i sar. (2000), je razmno`avanje `ivotinja, odnosno dobijanje potomstva. Zbog toga, plodnost i sposobnost redovnog rasplo avanja, odnosno reprodukcija su vrlo zna~ajne osobine doma}ih `ivotinja, jer je jedino, zahvaljuju}i njima, mogu}e odr`avanje postoje}ih vrsta, rasa i sojeva, kao i stvaranje novih i pove}anje njihovog broja. Uzrast krava pri prvoj oplodnji i prvom teljenju Uzrast krava pri prvoj oplodnji u prvom redu zavisi od njihove rasne sposobnosti, odnosno od ranostasnosti, {to zna~i da su za ovu osobinu vrlo zna~ajne genetske predispozicije, ali da je tako e, ova osobina i pod uticajem spolja{njih (paragenetskih) faktora, prvenstveno ishrane, nege, dr`anja. Zato je vrlo va`no da se oba ova faktora (genetski i paragenetski) usklade, kako bi se mogla objektivno sagledati realna genetska vrijednost ispitivanih grla. Iz tabele 1 se vidi da je prosje~na dob pri prvoj oplodnji junica iznosila 639,29 dana odnosno 21,30 meseci. Prosje~na dob od 21,30 meseci pri prvoj oplodnji ne{to je ve}a od optimalne ali, po- {to se radi o sivoj alpskoj rasi goveda koja se ubraja u srednje ranostasne rase, ova ostvarena dob se mo`e smatrati kao zadovoljavaju}a za uzgojne prilike u kojima je ispitivanje obavljeno. 76

77 Zbornik nau~nih radova, Vol. 12 br. 3-4 (2006) Tab. 1. Prosje~na dob i varijabilnost krava pri prvoj oplodnji i prvom telenju Average age and cows variability in time of first conception and first calving Prema nalazima Mi{ona (1946) i Engelera (1947), a koje navodi Filjak (1957), junice sme e alpske rase u Maksimiru pripu{taju se rano sa 22,24 mjeseca starosti, dok se u zapadnim zemljama junice pripu{taju mnogo kasnije, tj., sme e {vajcarske junice se prvi put pripu{taju u dobi od 28,5 mjeseci. Isti autor, tako e navodi i slede}e vrijednosti dobi pri prvom pripustu: Prema podacima Tirolergrauviehzuchtverband-a (n=831), a koji se odnose na 1953., 1954., godinu, sive tirolske junice pripu{taju se u Tirolu prvi put sa prosje~no 28,20 meseci starosti (846 dana). Iz Tirola je 1953.godine za FPD Gvozno nabavljeno 27 junica koje su prosje~no prvi put pripu{tene sa 26,10 meseca (783 dana), a njihove k}eri (n=22) na Gvoznu sa 25,73 mjeseca (772 dana), odnosno sa 80,90% od prosje~ne tjelesne te`ine njihovih majki (^opi}-kova~i} Lj., 1957). Uzrast krava pri prvom teljenju iznosi prosje~no 921,29 dana, odnosno 30,71 mesec, sa varijacijama od 720 do 1062 dana odnosno od 24 do 35,4 meseci, {to je u direktnoj korelaciji sa du`inom trajanja graviditeta. Du`ina steonosti Du`ina trajanja steonosti, zajedno sa du`inom trajanja servis perioda, ~ini kao celina interval izme u dva teljenja koji predstavlja jedan od najva`nijih faktora plodnosti. Jedan od va`nih faktora od koga zavisi du`ina trajanja graviditeta je i rasna pripadnost. Tako su mnoga ispitivanja pokazala da ranostasne, plemenite rase goveda imaju kra}i period graviditeta od kasnostasnih. Ustanovljeno je tako e da je kod planinskih rasa goveda steonost ne{to du`a od nizijskih rasa (Miti} i sar., 1987). Rezultati na{ih ispitivanja du`ine i varijabilnosti graviditeta kao i njena zavisnost od pola ro ene teladi i od tipa ro enja dati su u tabeli 2. Iz podataka izlo`enih u tabeli 2, vidimo da je variranje du`ine bremenitosti kroz laktacije od prve do pete bilo malo. Prosje~no trajanje svih pet bremenitosti iznosi kod krava koje su telile mu{ku telad (n=303) 285,39 dana, sa varijacijama od 283 do 288 dana, odnosno kod krava koje su telile `ensku (n=267) telad 285,38 dana, i varijacijama od 283 do 287 dana. Du`ina bremenitosti kod blizanaca je iznosila prosje~no 285,67 dana, me utim, ovaj podatak se mora uzeti sa rezervom, obzirom da je bilo svega tri steonosti sa blizancima, a to je nedovoljno da bi se dobio neki op{ti zaklju~ak. Ukupno je mrtvoro eno (m+`) petoro teladi, a prosje~na steonost je u tim slu~ajevima iznosila 282 dana. Ukupna prosje~na steonost kod svih ispitivanih krava (n=573) isnosila je 285,4 dana, i varijacijama od 283 do 288 dana. 77

78 Zbornik nau~nih radova, Vol. 12 br. 3-4 (2006) Tab. 2. Du`ina i varijabilnost bremenitosti u zavisnosti od pola teladi Gravidity duration and variability depending of calves sex Testiranjem prose~nih vrijednosti du`ina bremenitosti po redu, od prve do pete laktacije, kao i po polu utvr eno je LSD testom da nema statisti~ki zna~ajnih razlika pojedina~no izme u steonosti (P > 0,05), kao i zna~ajnijeg uticaja pola teleta na du`inu steonosti (P > 0,05), odnosno zbirno gledano (uticaj teljenja po redu i pola teleta) tako e statisti~ki (P > 0,05) zna~ajnije nije uticalo na du`inu trajanja steonosti. Du`inu trajanja bremenitosti kod sive alpske rase goveda ispitivao je Pajanovi} (1964), na populaciji od 477 grla u Bosni i Hercegovini i na grla u Tirolu, gdje navodi da je prosje~no trajanje bremenitosti kod krava sive alpske rase na poljoprivrednim dobrima u BiH iznosilo 282,72 dana, a kod krava u Tirolu 284,87. Masa teladi pri ro enju Porodna masa teladi je odre ena kako genetskim predispozicijama, tako i delovanjem niza paragenetskih faktora, me u kojima su najbitniji: rasna pripadnost, pol teleta, tip ro enja, starost majke, suhostajni period i ishrana. U tabeli 3 i na slici 1, date su prosje~ne vrijednosti varijabilnost tjelesne mase pri ro- enju u zavisnosti od teljenja po redu, pola novoro ene teladi i tipa ro enja. Iz tabele se vidi da je u pet teljenja dobijeno 576 teladi od ~ega je 306 bilo mu{ke i 270 `enske teladi. Odnos polova je bio 53,12% : 46,87% u korist mu{ke teladi, dok je isti odnos bio i kod jedinaca (ukupno mu{kih i `enskih jedinaca je bilo 570). Ukupno je bilo 6 blizanaca, 3 mu{ka i 3 `enska, a njihov udio u ukupnom broju teladi (n=576) je bio veoma mali, svega 1,04%, mrtvoro ene teladi je bilo 5 odnosno 0,86% od ukupnog broja. Prosje~na masa teladi je iznosila 32,97 kg u rasponu od 22 do 60 kg. Najmanja porodna te`ina jedinaca oba pola je bila u prvom teljenju 31,72 kg sa varijacijama od 24 do 52 kg, a najve}a kod jedinaca mu{kog pola pri ~etvrtom teljenju 35,03 kg sa variranjima od 29 do 50 kg, odnosno kod jedinaca `enskog pola u tre}em teljenju 33,26 kg, sa variranjima od 22 do 60 kg. 78

79 Zbornik nau~nih radova, Vol. 12 br. 3-4 (2006) Tab. 3. Masa teladi pri ro enju i njena varijabilnost Calves body weight and variabilty in time of calving Sl. 1. Masa teladi po partusima u zavisnosti od pola Calves body weight acording to calvings and depending of sex Razlike u masi teladi po telenjima su statisti~ki visoko zna~ajne (P > 0,01). Masa mu{ke teladi pri svim teljenjima i kod jedinaca i kod blizanaca, ve}a je od mase `enske teladi. Prosje~na masa mu{ke teladi iznosi 33,77 kg sa variranjem od 25 do 58 kg. Masa `enske teladi je u prosjeku iznosila 32,06 kg sa variranjima od 22 do 60 kg. Razlika u te`ini izme u mu{ke i `enske teladi je bila statisti~ki visoko zna~ajna (P > 0,01). Testiranja razlika po polu i masi teladi ura eni su LSD testom. 79

80 Zbornik nau~nih radova, Vol. 12 br. 3-4 (2006) Tip ro enja je tako e uticao na masu teladi pri ro enju, tako da su jedinci prosje~no bili te{ki 33,03 kg (mu{ki 33,83 a `enski 32,12 kg) dok je masa blizanaca iznosila 27,83 kg (mu{ki 38,67 a `enski 27,0 kg). U pristupa~noj literaturi o sivoj alpskoj rasi goveda prona{li smo vrijednosti porodnih te`ina teladi koje je objavila Kova~i}-^opi} Ljubica (1957), a koji se odnose na masu jednodnevne teladi junica i krava uvezenih iz Tirola koje iznose prosje~no za pet telenja i za oba pola (n=124) 30,89 kg, sa varijacijama od kg, i tjelesne te`ine jednodnevne teladi od junica i krava odgojenih na Gvoznu, za dva telenja, a koji iznose prosje~no za telad oba pola (n=31) 31,03 kg, sa varijacijama od kg. Na osnovu ovih rezultata i istra`ivanja koje je obavio Drecun (1962), mo`emo konstatovati da su prosje~ne tjelesne te`ine teladi oba pola kod poroda u navodima iz literature, pribli`ne rezultatima na{ih istra`ivanja. Ispitivanje uticaja uzrasta pri prvoj oplodnji na ispoljenost reproduktivnih osobina (mase teladi pri ro enju, dana bremenitosti, servis perioda, me utelidbenog intervala), prikazan je preko koeficijenata korelacije (r xy ) i determinacije (d xy ), i jedna~ine linearne regresije. Korelaciono-regresiona analiza uticaja uzrasta pri prvoj oplodnji na reproduktivne osobine krava prikazani su u tabeli 4. Tab. 4. Regresiona analiza uticaja uzrasta pri prvoj oplodnji na reproduktivne osobine krava Regresional analysis of influence of age at first conception on cows reproductive performances Kao {to se vidi iz tabele 4, koeficijent korelacije za telesnu masu teladi pri ro enju iznosi 0,04761, za dane bremenitosti 0,0538, za servis period 0,07 i za me utelidbeni interval 0,0706. Koeficijenti korelacije za sve navedne ispitivane osobine pokazuju da nema statisti~ki zna~ajnog uticaja (P > 0,05) dobi krava pri prvoj oplodnji na ove parametre. Koeficijent determinacije za iste osobine iznosi za masu teladi pri ro enju 0, Za dane bremenitosti 0,0029, za servis period 0,00491 i za me utelidbeni interval 0,0050. I ovi koeficijenti imaju vrlo niske vrijednosti, pa oni kao takvi pokazuju nizak procentualni uticaj dobi pri prvoj oplodnji na ispitivane parametre. 80

81 Zbornik nau~nih radova, Vol. 12 br. 3-4 (2006) Me uzavisnost izme u dobi pri prvom pripustu, tjelesne mase pri ro enju, dana bremenitosti, servis perioda i me utelidbenog intervala pokazuje da je tendencija promena tjelesne mase teladi, servis perioda i me utelidbenog intervala u zavisnosti od promene dobi pri prvom pripustu statisti~ki vrlo visoko zna~ajna (P < 0,01), a da su dani bremenitosti nezavisni od dobi pripusta pri prvom telenju (P > 0,05), {to je statisti~ki nezna~ajno. Zaklju~ak U radu je ispitivana fenotipska ispoljenost i varijabilnost uzrasta krava sive alpske rase goveda pri prvoj oplodnji i prvom telenju, du`ina trajanja graviditeta i masa teladi pri ro enju, kao i me uzavisnost ovih osobina. Ustanovljeno je da je uzrast krava pri prvoj oplodnji iznosio prosje~no 639,29 dana, a pri prvom telenju 921,29 dana. Du`ina trajanja steonosti je bila u prosjeku 285,4 dana sa varijacionim koeficijentom od 0,31%. Prosje~na porodna masa teladi je iznosila 32,97 kg sa varijacijama od kg. Me uzavisnost izme u uzrasta pri prvom pripustu, tjelesne mase pri ro enju, dana steonosti, pokazuje da je tendencija promjene tjelesne mase teladi u zavisnosti od uzrasta pri prvom pripustu statisti~ki vrlo visoko zna~ajna (P<0,01), a da su dani bremenitosti nezavisni od uzrasta pri prvom pripustu i prvom telenju (P>0,05) {to je statisti~ki nezna~ajno. Literatura 1. Beli}, M. (1970): Rezultati prou~avanja najpovoljnijeg vremena prvog telenja. Agronomske informacije, ^opi}-kova~i}, Lj. (1957): Prilog poznavanja razvitka telesne te`ine sivog tirolskog soja goveda u planinskim oblastima Bosne. Radovi Poljoprivredno- {umarskog fakulteta Univerziteta u Sarajevu, VI, 8, Drecun, V. (1962): Rast i razvitak sive tirolske teladi i junadi kod slobodnog na~ina dr`anja u planinskim oblastima Bosne. Radovi poljoprivrednog fakulteta Univerziteta u Sarajevu, XI, Drecun, V., (1964): Govedarstvo. Univerzitet u Sarajevu, Sarajevo. 5. Filjak, D. (1957): Prilog poznavanju adaptacije nekih osobina sivog tirolskog gove~eta u uslovima planinske Bosne. Radovi poljoprivredno-{umarskog fakulteta Univerziteta u Sarajevu. Poljoprivreda, Sarajevo, VI, Ilan~i}, D. (1952): Gata~ko govedo - vrelo za oplemenjivanje na{e bu{e. Sto~arstvo, VI, 4, Ivankovi}, A. (1997): Zna~aj sivog goveda u Hrvatskoj. Sto~arstvo, 5, Latinovi}, D., Pani}, M. (1979): Uticaj uzrasta kod prve oplodnje na produkciju mleka i mle~ne masti u prvotelki doma}e {arene rase. Sto~arstvo, 33, Lazarevi}, R. (1987): Uticaj trajanja intervala izme u telenja na va`nije proizvodne osobine u narednoj laktaciji. Savremena poljoprivreda, 3-4,

82 Zbornik nau~nih radova, Vol. 12 br. 3-4 (2006) Lazarevi}, R., Vasovi}, S., Petrovi}, M. (1987): Uticaj trajanja intervala izme u telenja na va`nije proizvodne osobine u narednoj laktaciji. Savremena poljoprivreda, 35, 3-4, Miti}, N., Fer~ej, J., Zeremski, D., Lazarevi}, Lj. (1987): Govedarstvo, monografsko delo. Zavod za ud`benike i nastavna sredstva, Beograd. 12. Rako, A. (1947): Uticaj oberintalskog goveda na popravak bu{e u okolini Sinja. Veterinarski arhiv, Zagreb, knjiga XVII/1947, Rako, A. (1955): Siva i sme a alpska pasmina goveda (specijalno o prilikama u Austriji). Sto~arstvo, IX, 3-4, Rako, A., Dumanovski, F. (1957): Rezultati rada na oplemenjivanju i perspektiva sivog doma}eg goveda u okolini Knina. Sto~arstvo, XI, 1-2,

83 Zbornik nau~nih radova, Vol. 12 br. 3-4 (2006) UDC: 636.2: Original scientific paper PHENOTYPIC DEMONSTRATE AND VARIABILITY REPRODUCTION CHARACTERISTICS OF GREY ALP COW RACE CATLLE M. Lalovi}, C. Meki}, T. Pandurevi}* Summary The research was aimed phenotipyc demonstrate and variability growth cows of grey Alp race catlle in the first fertilization and the first calving, during of pregnancy and the weight calfes at birth, like interactive this characteristics. It was noted that the average age during the first fertilization amounted to days, and that over the first calving days. The average duration of pregnancy was days with coefficient of variability 0,31 %. The weight of both sexes at birth averaged kg, with variability kg. Interactive between growth of the first fertilization, the weight at birth, the days of pregnancy, show that the changes in weight calfes are not independent by growth of first fertilization are statically highly significant (P<0,01), and the days of pregnansy are independent from growth in the first fertilization and first calves (P<0,05) are not statistically significant. Key words: catlle, grey Alp race, growth, fertilization, pregnancy. * Miroslav Lalovi}, M.Sc., Tatjana Pandurevi}, B.Sc, Faculty of Agriculture, Eastern Sarajevo; Cvijan Meki}, Prof. Ph.D., Faculty of Agriculture, Zemun-Belgrade. 83

84

85 Zbornik nau~nih radova, Vol. 12 br. 3-4 (2006) UDK: 636.4: Stru~ni rad PREGLED ISKUSTAVA I DOSTIGNU]A U PROIZVODNJI SVINJSKOG MESA PO TEHNOLO[KIM I DRUGIM RE[ENJIMA INDUSTRIJSKOG KONCEPTA FARME VIZELJ T. Kasalica, M. Lazarevi}, R. Latinovi}, M. Basta* Izvod: Farma Vizelj je kapaciteta priplodnih krma~a i godi{njom proizvodnjom oko tovljenika i nazimica za priplod. Od osnivanja (1986. godine) do danas radi punim kapacitetom. To je farma sa ukupno najboljim rezultatima velikih farmi u Republici Srbiji. U godini prirast svinja u tovu bio je 673 g/dan, a konverzija hrane 3,777 kg. Farmska konverzija hrane bila je 3,800 kg. Za posmatranih devet godina (1996/2004) prose~na proizvodnja po krma~i iznosila je 18,07 tovljenika i nazimica za priplod, odnosno kg `ive mere, a kretala se od 16,82 do 18,92 grla. Farma je nekoliko godina ostvarivala proizvodnju preko 19 tovljenika i nazimica za priplod po prose~noj krma~i, a jedne godine (1989) to je iznosilo 19,60 grla, {to je sasvim blizu `eljenog i projektovanog rezultata. Klju~ne re~i: svinje, proizvodni rezultati. Uvod Nastanak i razvoj svinjarstva u regionu Pan~eva~kog rita i nastanak Vizelja prakti~no su sadr`ani u odluci Minstarstva poljoprivrede Srbije od 27. decembra godine, kojom je osnovan Poljoprivredni kombinat Beograd. Osnovna namena je bila da se ritska mo~vara ( hektara) pretvori u plodno zemlji{te i da se formira sto~arstvo koje }e za potrebe glavnog grada proizvoditi osnovne prehrambene proizvode mleko i meso. Svinjarstvo u regionu Pan~eva~kog rita, pa i sam Vizelj, pro{li su kroz vi{e razli~itih perioda svog razvoja. Tu je najpre period veoma ekstenzivnog svinjarstva od do godine, pa prelazni period ka intenzivnom svinjarstvu od do godine, zatim period pravog intenzivnog svinjarstva od do godine i najzad period savremene proizvodnje svinja na industrijskim principima, po~ev od godine. Proizvodnja prasadi bila je na gazdinstvima {irom Pan~eva~kog rita, a tov je vr{en u centralnom tovili{tu Vizelj u Padinskoj Skeli. Bila je to dugo veoma ekstenzivna * Dr Tihomir Kasalica, nau~ni saradnik, Institut PKB Agroekonomik, Padinska Skela; Milo{ Lazarevi}, polj. tehn., Rajko Latinovi}, dipl.in`., Milorad Basta, dipl.in`., PKB Imes, Padinska Skela. 85

86 Zbornik nau~nih radova, Vol. 12 br. 3-4 (2006) proizvodnja. Po~ev od godine Vizelj je izvestan broj prasadi obezbe ivao i sa podru~ja Kru{evca, Aleksandrovca i Kraljeva. Godi{nje se proizvodilo izme u i tovljenika, sa oko 100 kg telesne mase, u starim adaptiranim objektima. Svinje su dr`ane po 20 ili 45 grla zajedno u boksu. Hranjene su iz valova, obro~no dva puta dnevno, a napajane vodom preko poluautomatskih pojilica ili iz valova. Iz ubravanje je vr{eno ru~no. Posebno `elimo ista}i i naglasiti da su u ovom periodu na Vizelju ostvarivani dobri proizvodni rezultati. Me utim, veoma te{ki uslovi rada, mala produktivnost i dotrajalost objekata primorali su rukovodstvo i stru~njake Vizelja da razmi{ljaju o izgradnji nove farme. Svakako su i svi napred navedeni periodi, kroz koje je Vizelj pro{ao, imali veliki uticaj na njegovo dalje opredeljenje. Ideja je veoma brzo realizovana. U godini prestalo se sa proizvodnjom na starom tovili{tu, a ve} u avgustu godine po~ela je savremena proizvodnja svinja na industrijskim principima na novoj farmi Vizelj. Koncept farme i objekti za sme{taj `ivotinja Farma je sa zatvorenim ciklusom proizvodnje, kapaciteta krma~a i godi{njom proizvodnjom tovljenika i nazimica za priplod. Proizvodnja je zasnovana na tehni~ko-tehnolo{kim re{enjima koja omogu}avaju kontinuiran i sinhronizovan proces proizvodnje i po turnusima ravnomernu isporuku tovljenika klani~noj industriji. Farma ima 12 proizvodnih objekata, koji zauzimaju prostor od m 2. Svi objekti su gra eni iz isprefabrikovanih monta`nih elemenata. Postavljeni su u dva reda, od po 6 objekata, razdvojenih centralnom saobra}ajnicom. U jednom redu su repro-objekti, u kojima se odvija proizvodnja i odgoj prasadi, a u drugom redu su tovili{ta. Osnovnu proizvodnu jedinicu farme ~ine tehnolo{ki i organizaciono odvojene celine od po ~etiri objekta. Postavljeni su u parovima dva plus dva, tj. dva na desnoj i dva na levoj strani. U reprodukcionom delu jedan objekat je za krma~e u periodu pripusta (~ekali{te i bukari{te) i suprasnosti, a drugi objekat su prasili{ta i odgajivali{ta prasadi. Naspram ovih, u drugom redu su dva tovili{ta. Kapacitet osnovne proizvodne jedinice iznosi 500 priplodnih krma~a, sa odgovaraju}om proizvodnjom od tovljenika godi{nje. S obzirom da farma ima tri ovakve proizvodne jedinice, to je ukupno 12 objekata i proizvodnja od tovljenika godi{nje. U okviru svake proizvodne jedinice proces proizvodnje je zaokru`en i sinhronizovan po kategorijama svinja. Farma ukupno ima: bokseva (654) mesta za grupno dr`anje krma~a po zalu~enju i u periodu pripusta, individualna boksa za krma~e u periodu suprasnosti, - 36 individualnih bokseva za nerastove, bokseva za pra{enje krma~a i odgoj prasadi do zalu~enja, bokseva (5.400 mesta) za odgoj prasadi od zalu~enja do stavljanja u tov, bokseva (5.400 mesta) za tov do 60 kg, bokseva (5.400 mesta) za tov 60 do 100 kg. 86

87 Zbornik nau~nih radova, Vol. 12 br. 3-4 (2006) Preseljavanje prasadi iz prasili{ta u odgajivali{te obavlja se specijalnim kolicima za tu namenu, a iz prasili{ta u odgajivali{te preterivanjem ili preno{enjem vilju{karima. Tovljenici za klanje utovaraju se u kamione vilju{karom preko ograde farme. Od prate}ih objekata farme treba ista}i binciklone za sme{taj koncentrata, a oni se nalaze na bo~noj strani svakog proizvodnog objekta. Farma ima svoju veterinarsku stanicu i centar za ve{ta~ko osemenjavanje. Ima i radionicu za potrebne popravke teku}e odr`avanje proizvodnih objekata i opreme. Pored toga, u sklopu farme je i postrojenje za pre~i{}avanje stajnjaka i proizvodnju biogasa. Treba na kraju navesti da postoji i direkcija (upravna zgrada), koja je zajedni~ka za sve proizvodnje u okviru Preduze}a, a ona se nalazi u krugu farme svinja. Ostali uslovi proizvodnje Od bitnih uslova za proizvodnju na farmi, treba pre svega ista}i pitanje hrane i na~in kako to farma re{ava. Farma nema svojih zemlji{nih povr{ina. Nema ni me{aonu sto~ne hrane. Kompletnim sme{ama koncentrata, prvih pet godina rada, farma se snabdevala isklju~ivo iz PKB Inshre. No, kako se povremeno nije bilo zadovoljno odnosima sa Inshrom i kvalitetom hrane, pre{lo se i na snabdevanje od Industrije sto~ne hrane Superprotein iz Zrenjanina (u odnosu pribli`no 50:50%). Ovo se pokazalo i opravdanim, jer je zainteresovanost za prodaju i kvalitet proizvoda postala vi{a, kao i mogu}nost pore enja, {to je Vizelj redovno radio. Veoma ume{no i poslovno je i to da Vizelj sam obezbe uje najve}e koli~ine potrebnih sirovina i distribuira ih u fabrike. Efekti i po ovoj osnovi za Vizelj su svakako nesporni i veliki. Treba ista}i da je Vizelj uvek, a to ~ini i dan danas, veoma racionalno i efikasno koristio saznanja i iskustva, ne samo doma}e struke i nauke, ve} i {ire. Posebnu karakteristiku ~ini veoma dobra organizacija rada i rukovo enja ne samo na nivou ove farme, ve} i Preduze}a, u ~ijem sastavu su i PKB Imes, pa farma svinja Farka`din i farma tova junadi. Pored toga, farma Vizelj ima dobru radnu snagu i stru~ne kadrove, a to je jedan od osnovnih preduslova za ostvarenje dobrih rezultata u proizvodnji. Sve je ovo u~inilo da je Vizelj sa rezultatima redovno bio u vrhu proizvodnje u na{oj zemlji. Veoma uspe{no je prevazilazio probleme i te{ko}e u kriznim i te{kim godinama za ovu proizvodnju, a ovakvih godina nije bilo malo. I dok su pre nekoliko godina mnoge farme u zemlji, zbog niza te{ko}a i slabih rezultata, drasti~no smanjivale obim proizvodnje, a neke su ~ak i ga{ene, Vizelj je stalno radio punim kapacitetom i imao dobre proizvodne rezultate. Veoma dobar primer za ove konstatacije i pore enja su poznata doga anja sa novom farmom u Sur~inu, farmom Halovo u Zaje~aru i farmom Ratari u Obrenovcu. Sve ove farme su istih kapaciteta kao Vizelj, ra ene su po istom tehnolo{kom konceptu i u isto vreme. Ove tri farme imale su i svoje me{aone sto~ne hrane i neke druge pogodnosti koje Vizelj nije imao. I dok je Vizelj, kao {to smo ve} naveli, stalno radio punim kapacitetom i redovno pobolj{avao uslove sme{taja, farma u Zaje~aru je dugi niz godina radila sa gotovo prepolovljenim kapacitetom, farma u Sur~inu se taoko e zna~ajno smanjivala i dva puta je menjala vlasnika, a farma u Obren- 87

88 Zbornik nau~nih radova, Vol. 12 br. 3-4 (2006) ovcu je bila pred likvidacijom. Proizvodni rezultati na ovim farmama, u tim kriznim godinama, bili su veoma slabi i prakti~no neuporedivi sa rezultatima koji su ostvarivani na Vizelju. Odgajiva~ko selekcijski program i rasni sastav priplodnih grla Formiranje sopstvenog zapata svinja na Vizelju, bilo je uglavnom kupovinom priplodnih nazimica sa farme Mladost iz Obrenovca i farme Sur~in, a nerastovi su uzimani iz Stanice za test svinja u Padinskoj Skeli. Pored toga, Vizelj je planski i maksimalno koristio uvoze priplodnih grla koji su vr{eni iz Engleske, [vedske, Kanade kao i seme nerastova iz SAD. Bio je to jork{ir, {vedski landras, durok i hemp{ir. Sve je ovo, uz planski i sistematski rad na odgajiva~ko-selekcijskom programu, dovodilo do toga da je Vizelj redovno imao povoljnu rasnu strukturu priplodnih grla visokog genetskog potencijala i gotovo u potpunosti je ostvarivan zacrtani program mele`enja i hibridizacije. Rasna struktura priplodnih grla mo`e se sagledati iz podataka sa godi{nje smotre na dan (tabele 1 i 2). Tab. 1. Rasna struktura zapata priplodnih krma~a Sows race structure 88

89 Zbornik nau~nih radova, Vol. 12 br. 3-4 (2006) Tab. 2. Rasna struktura priplodnih nerastova Boar race structure Iz datih podataka (tabela 1) vidi se da Vizelj ima veoma povoljnu rasnu strukturu priplodnih krma~a. Na ~iste rase otpada 37,40 %, a na meleze 62,60 %. Osnovnu rasu ~ini [vedski landras, koji od ukupnog broja grla ~istih rasa zauzima ~ak 85,75 %, a u strukturi ukupnog zapata priplodnih krma~a zastupljen je sa 32,07 %. Kada se ovome doda i rasna struktura priplodnih nerastova (tabela 2) mo`e se zaklju~iti da Vizelj, sa aspekta rasnog sastava priplodnih grla, ima dobre uslove za proizvodnju kvalitetnog materijala za tov. Tehnologija proizvodnje Zbog ograni~enog prostora, u ovom radu ne}emo detaljno govoriti o tehnologiji proizvodnje. Ovo i zbog toga {to je o tome op{irno izneto u posebnoj publikaciji»10 godina proizvodnje svinjskog mesa na farmi Vizelj «, Beograd Tako }e se svi zainteresovani mo}i detaljno upoznati sa tehnolo{kim procesom na Vizelju, po fazama proizvodnje i kategorijama svinja. Na farmi su redovno vr{ene sve potrebne popravke i teku}e odr`avanje objekata i opreme. Vr{ena su i odre ena inoviranja i osavremenjavanja u tehnologiji. Stalno se nastojalo da se pobolj{aju ambijentalni i sme{tajni uslovi, a oprema i sve linje za transport hrane uvek su bile u dobrom stanju i funkcionalne. Ovom prilikom, kao posebno bitno, isti~emo da se odgoju prasadi poklanja posebna pa`nja. Nastoje se i stalno koristiti dostignu}a struke i nauke. Izme u ostalog, koriste se i sme{e koncentrata koje sa svojim dodacima preveniraju pojavu poreme}aja u digestivnom traktu, smanjuju pojavu proliva, poma`u boljem razvoju enzimatskog sistema, omogu}avaju ishranu po volji u celom periodu odgoja prasadi, te oboga}ivanje sme{a potrebnim aminokiselinama, a to sve ima za rezultat uspe{niji odgoj prasadi i unos kvalitetnijih prasadi u tov, od ~ega u najve}oj meri zavisi rentabilnost tova. Kada je u pitanju zdravstvena za{tita, u sklopu tehnologije proizvodnje, dovoljno je ista}i da se ona redovno sprovodi prema programu i problematici koja je prisutna i uobi~ajena na velikim farmama. Treba ista}i i to da se pri sprovo enju potrebnih mera zdravstvene za{tite, kao i pri kori{}enju odre enih dodataka u hrani, uvek ima u vidu da se ne sme koristiti bilo {ta {to nije dozvoljeno, jer se na Vizelju uvek proizvodilo i mora proizvoditi meso vrhunskog kvaliteta, koje zadovoljava i najstro`ije svetske standarde. 89

90 Zbornik nau~nih radova, Vol. 12 br. 3-4 (2006) Proizvodni rezultati U ovom radu da}emo prikaz rezultata proizvodnje na farmi Vizelj u periodu od do godine (za devet godina). Podse}amo da je u prethodnoj publikaciji prikazana proizvodnja za prethodnih deset godina rada farme (1986/1995). Tako ove dve publikacije zajedno daju prakti~no sve o farmi od njenog osnivanja do danas. Proizvodnja prasadi Na osnovu podataka datih u tabeli 3 mo`e se konstatovati da je plodnost krma~a veoma dobra. Ukupan broj ro ene prasadi po leglu u periodu do 2004, godine kretao se od 10,58 u godini do 11,02 u godini. tako je i broj `ivoro ene prasadi u leglu bio najmanji u godini (10,25), a najve}i u godini (10,65). Kao {to se vidi razlike po godinama su veoma male, a prosek za devet godina je 10,40 `ivoro ene prasadi po leglu. Broj mrtvoro ene prasadi je na nivou tolerantnog i zadovoljavaju}eg. U proseku je bio 0,39 po leglu, a kretao se od 0,31 do 0,52. Tab. 3. Proizvodnja prasadi Production of piglets 90

91 Zbornik nau~nih radova, Vol. 12 br. 3-4 (2006) Pri sagledavanju godi{nje proizvodnje prasadi po prose~noj krma~i i pore enja sa rezultatima drugih farmi treba imati u vidu na~in na koji se izra~unava i prikazuje prose~an broj krma~a. Na Vizelju, a tako treba raditi na svim farmama, i to je jedino ispravno, na ukupan broj hranidbenih dana za krma~e dodaje se 114 dana za svaku opra{enu nazimicu, pa se to deli sa 365 i tako dobija prose~an broj krma~a sa nazimicama. Mo`e se zapaziti da je broj odgajene prasadi do zalu~enja, po prose~noj krma~i u posmatranom periodu veoma dobar, u proseku je iznosio 20,00, a kretao se od 19,62 u godini do 20,53 u godini. Kao {to se vidi razlike po godinama nisu velike, pa bi se na bazi toga i drugih rezultata o kojima }e biti re~i, moglo re}i da se Vizelj uspe{no borio sa specifi~nom zarazom virusnog porekla tzv. PRRS (plu}no-reprodukcijsko-respiratorni sindrom), koja je poslednje dve tri godine zahvatila verovatno sve farme u zemlji, pa i sam Vizelj. [to se ti~e remonta krma~a, mo`e se re}i da je uglavnom dosta visok i ve}i od optimalnih 40 %. Jedino je u i godini bio manji (32,54 i 36,28 %), dok je u godini iznosio ~ak 51,15 %. Iz podataka datih u tabeli 4 mo`e se konstatovati da je oprasivost i krma~a i nazimica na Vizelju veoma dobra, jer je u proseku za sve godine iznosila 81,78 %, a kretala se od 78,50 % (1998 god.) do ~ak 85,81 % (2003 god.). Ako se rezultati o produktivnosti krma~a i proizvodnji prasadi, ostvareni u posmatranom periodu za devet godina (1996/2004) uporede sa onima koji su bili u prethodnih 10 godina (1986/1995), mo`e se re}i da nema ve}ih razlika, a ni po godinama, {to ukazuje na jednu stabilnost u proizvodnsoti i plodnosti krma~a,koji je upravo na nivou njihovih rasnih odlika. Tab. 4. Rezultati osemenjavanja oprasivost krma~a i nazimica Artificial insemination results - sows and gilts farrowing results 91

92 Zbornik nau~nih radova, Vol. 12 br. 3-4 (2006) Tab. 5. Gubici (uginu}a) prasadi i svinja u tovu, % Piglets (mortality) and fatening pigs losses Gubici (uginu}a) prasadi i svinja u tovu Kretanje gubitaka (uginu}a) prasadi i svinja u tovu prikazano je u tabeli 5. Iz datih podataka se vidi da uginu}a prasadi u dojnom periodu nisu bila velika, a kretala su se od 4,50% u godini do 8,94 % u godini, ra~unaju}i na broj zaprimljene prasadi po ro enju. Me utim, treba ista}i da je dosta veliki procenat ubijene lake i avitalne prasadi sa telesnim manama po ro enju(6,20 8,37 %), pa su se ukupni gubici (ra~unaju}i na broj `ivoro ene prasadi) do zalu~enja kretali od 10,87 % u godini do 15,93 % u godini. Ako se smatra da su ukupni gubici do zalu~enja prihvatljivi i tolerantni do 13 %, vidi se da su za ve}inu posmatranih godina gubici iznad ovog broja i u nivou su oko 15 %. Gubici prasadi od zalu~enja do stavljanja u tov su veoma razli~iti iz godine u godinu, bez neke pravilnosti i trenda, a kretali su se od veoma dobrih 3,76 % u godini do ~ak 10,70 % u godini. Za ve}inu godina gubici su znatno ve}i od o~ekivanih i planiranih. Gubici svinja u tovu, za izvestan broj posmatranih godina, su zadovoljavaju}i i u nivou su ili ne{to manji od planiranih (2,5 %), ali su u nekim godinama znatno ve}i, a najve}i su u godini i iznosili su 4 %. Interesantno je da su uginu}a i prasadi i svinja u tovu u ovim posmatranim godinama u proseku ne{to ve}a nego u prethodnih 10 godina rada farme. Razlozi su svakako vi{estruki, a osnovni su ~esto nezadovoljavaju}i kvalitet hrane, pre svega mikrobiolo{ka ispravnost, te odre eni zdravstveni problemi, pojava PRRS-a, kao i neki drugi problemi koje treba sagledavati u sklopu op{teg stanja i uslova u kojima se ova proizvodnja odvija u na{oj zemlji. Prirast i iskori{}avanje hrane Iz podataka u tabeli 6 vidi se da je prirast prasadi do zalu~enja dobar u svim posmatranim godinama. U proseku je bio 194 g/grlu dnevno. Uglavnom je standardan iz godine u godinu, a ipak je najve}i u godini. 92

93 Zbornik nau~nih radova, Vol. 12 br. 3-4 (2006) Tab. 6. Prirast i konverzija hrane Body weight gain and feed conversion ratio Od zalu~enja do stavljanja u tov prirast prasadi je dosta varijabilan. Za najve}i broj godina bio je izme u 300 i 340 g/grlu dnevno, a u i godini zabele`en je zna~ajan pad (252 i 276 g). U pore enju sa prethodnih 10 godina, prirast prasadi do zalu~enja je prakti~no isti, dok je od zalu~enja do tova za poslednjih devet godina ne{to manji i u proseku je zabele`en pad od 25 g/grlu dnevno ili 8%. Nezadovoljavaju}i prirast u periodu od zalu~enja do stavljanja u tov nije samo na farmi Vizelj, ve} je to i na gotovo svim drugim farmama. No, i ovi rezultati ostvareni na Vizelju u nivou su rezultata dve-tri najbolje velike farme u zemlji, a znatno su bolji od mnogih drugih farmi. Posebno je vredno ista}i rezultate prirasta svinja u tovu, za svih devet posmatranih godina, kao i to da je svake godine prirast postepeno pove}avan i to od 600 g/grlu dnevno u 1996.godini do 673 g u godini. Ovaj prirast u godini najbolji je za svih 20 godina od kada ova farma Vizelj postoji. To je i najbolji rezultat od svih ve}ih farmi u zemlji. Pore enja radi, sa Starim Tami{om, jednoj od najbojih farmi, prirast svinja u tovu na Vizelju u godini bolji je za 39 g/grlu dnevno ili 6,15%. Sa mnogim farmama u zemlji pore enja su nemogu}a i apsurdna, jer su razlike veoma velike. [to se ti~e konverzije hrane, treba ista}i da se ona u periodu odgoja prasadi od zalu~enja do tova mo`e smatrati kao dobra. U proseku za sve posmatrne godine bila je 2,138 kg, kao i {to je prakti~no iznosila za prethodnih 10 godina. Variranja po godinama nisu bila velika i uglavnom su srazmerna ostvarenim prirastima. Konverzija hrane u tovu uglavnom je dosta visoka u svim godinama proizvodnje. U proseku za devet godina iznosila je 3,800 kg i bila je ne{to malo bolja od proseka za prethodnih 10 godina. Kretala se od veoma dobre (3,670 kg) u 2000-oj godini do ~ak 4,000 kg u godini. Konverzija nije bivala srazmerna ostvarenim prirastima, a u godini, kada je ostvaren najve}i prirast (673 g), konverzija je bila 3,777 kg. 93

94 Zbornik nau~nih radova, Vol. 12 br. 3-4 (2006) Konverzija hrane za farmu, tzv. farmska konverzija, pokazatelj koji najdirektnije i u najve}oj meri uti~e na ekonomiku proizvodnje, bila je dobra za sve godine proizvodnje. Dalje se vidi da farmska konverzija nije mnogo ve}a od konverzije u tovu, {to upu}uje na zakju~ak da su na Vizelju priplodna grla hranjena optimalnim koli~inama obroka. Fizi~ki obim proizvodnje i realizacija Fizi~ki obim proizvodnje i realizacija po godinama prikazani su u tabeli 7. Iz datih podataka se vidi da je svih devet posmatranih godina, kao i u prethodnom periodu, farma radila punim kapacitetom. Tab. 7. Fizi~ki obim proizvodnje i realizacija Physical production quantities and realization Proizvodnja tovljenika i nazimica za priplod u proseku za devet godina bila je 18,07 a kretala se od 16,82 do 18,85. Prosek je ne{to malo ve}i od onog koji je bio u prethodnih deset godina (17,94). Treba ista}i da je na Vizelju ostvarivana i proizvodnja 19,60 tovljenika i priplodnih nazimica po krma~i godi{nje, {to je sasvim blizu onog rezultata kome se te`i, a to je 20 tovljenika i nazimica, odnosno kg `ive mere. Primera radi, navodimo da je na Starom Tami{u, kao jednoj od najboljih farmi u Srbiji, u 2004.godini ostvarena proizvodnja 15,92 tovljenjika i priplodne nazimice, a na Vizelju u istoj ovoj godini, kada je bio i odre eni pad u proizvodnji, bilo je 17,51, odnosno 1,5 tovljenika vi{e. Najve}i broj drugih farmi u zemlji je ~ak daleko ispod ovih rezultata. 94

95 Zbornik nau~nih radova, Vol. 12 br. 3-4 (2006) Zaklju~ak Da ne bi ponavljali iznete brojke i konstatacije u zaklju~ku isti~emo da je farma Vizelj u posmatranih devet godina (1996/2004), kao i prethodnih deset godina (1986/1995), radila punim kapacitetom. Veoma je mali broj farmi u Srbiji koje imaju neki pojedina~ni rezultat bolji od Vizelja, a pogotovu kad se radi o velikim industrijskim farmama. U celini gledano, po svim parametrima, Vizelj je godinama zaista najbolja farma u Republici Srbiji. Njegovi rezultati uglavnom su slu`ili i slu`e za pore enje i ocenu rezultata na drugim farmama. No, bez obzira na to, rukovodstvo i stru~njaci Vizelja su svesni da rezervi ima puno. U pojedinim segmentima rezultati se moraju vidno popravljati. Za to se svakako trebaju stvarati svi potrebni uslovi, a pre svega kvalitetna ishrana. Literatura 1. Kasalica, T., Latinovi}, R., Basta, M., Zaletal, I. (1996): 10 godina proizvodnje svinjskog mesa na farmi PKB Vizelj. Posebna publikacija, Bepograd. 2. Pu{i}, M. (1973): Stanje svinjarstva u regionu Pan~eva~kig rita od osnivanja do godine. Diplomski rad, Beograd. 3. Farma Vizelj (2005): Analize rezultata proizvodnje za perid 1996/2004 godina. 4. Institut za primenu nauke u poljoprivredi, Beograd (2004): Godi{nji izve{taj o proizvodnji svinja u centralnoj Srbiji ( ). 5. Institut Tami{, Pan~evo (2004): Godi{nji izve{taji o proizvodnji svinja u banatskom regionu ( ). 95

96 Zbornik nau~nih radova, Vol. 12 br. 3-4 (2006) UDK: 636.4: Professional papper REVIEW OF EXPIRIENCES AND ACHIVEMENTS IN PIG MEET PRODUCTION ACORDING TO TECHNOLOGICAL AND OTHER SOLUTIONS IN VIZELJ FARM S INDUSTRIAL CONCEPT T. Kasalica, M. Lazarevi}, R. Latinovi}, M. Basta* Summary The Vizelj farm capacity is sows and anual production aproximatly fetening pigs and gilts. Since the farm was founded (1986.) up to day it works in full capacity. During the year fetening pigs achived 673 grams of body weight gain daily, whilw the feed conversion ratio was 3,777 kg. Thorough nine observed years (1996/2004) average production per sow was 18,07 fetening pigs and gilts, or kg of body weight, varing beetween 16,82 and 18,92 herds. Key words: sow, results in production. * Tihomir Kasalica, Ph.D., Institut PKB Agroekonomik, Padinska Skela-Belgrade, Milo{ Lazarevi}, Rajko Latinovi}, B.Sc., Milorad Basta, B.Sc., PKB Imes, Padinska Skela Belgrade. 96

97 Zbornik nau~nih radova, Vol. 12 br. 3-4 (2006) UDK: Stru~ni rad REZULTATI PROCREDIT BANKE U KREDITIRANJU POLJOPRIVREDNIH PROIZVO\A^A U BEOGRADSKOM REGIONU O. Adamovi}, D. Milovanovi}* Izvod: U ovom radu prikazana je aktivnost ProCredit Banke u oblasti kreditiranja poljoprivrednih proizvo a~a od momenta njenog dolaska u Srbiju do danas. Ukazno je na stanje i polo`aj poljoprivrede i poljoprivrednika u Srbiji koje je zate~eno u momentu dolaska ProCredit Banke na na{e tr`i{te, prikazan je razvoj kreditnog programa za poljoprivrednike, kao i rezultati koje je postigla od godine, kada je po~ela sa ovim programom, pa do danas. Klju~ne re~i: krediti, poljoprivreda, proizvo a~i. Uvod ProCredit Banka je razvojno orijentisana banka koja pru`a kompletan paket usluga. Banka klijentima nudi {irok spektar bankarskih proizvoda. U kreditnim poslovima se fokusiramo na kreditiranje malih i srednjih preduze}a. Posebnu va`nost i zna~aj ProCredit Banka daje kreditima za individualne poljoprivredne proizvo a~e jer je poljoprivreda veoma va`na privredna grana Srbije. Do pojave ProCredit Banke na tr`i{tu kapitala, jako malo banaka je vodilo ra~una o ovoj ciljnoj grupi. Na{a banka je na vreme prepoznala njihov potencijal i imala je sluha da ih podr`i u njihovim nastojanjima da pokrenu, obnove i unaprede svoju proizvodnju posle dugog niza godina tavorenja i poslovanja na ivici gubitka ili sa gubitkom. Ova na{a aktivnost se poklopila sa po~etkom tr`i{ne ekonomije u poljoprivrednom sektoru, {to je nai{lo na veoma dobar odgovor poljoprivrednih proizvo a~a na na{u ponudu kreditnih proizvoda. Vlasni~ka struktura i akcionari ProCredit Banke ProCredit Banka je po~ela sa radom u Srbiji u aprilu 2001.godine. Sedi{te ProCredit Banke nalazi se u Beogradu, u Ulici Bulevar Despota Stefana 68c. ProCredit Banka predstavlja konzorcijum akcionara sastavljen od vode}ih me unarodnih investitora i finansijskih institucija. Me u akcionarima su dr`avne institucije poput KfW i EBRD, i privatni * Ognjen Adamovi}, dipl.in`., Dejan Milovanovi}, dipl.in`., ProCredit Banka, Beograd. 97

98 Zbornik nau~nih radova, Vol. 12 br. 3-4 (2006) investitori ProCredit Holding i Commerzbank AG. Sedi{te konzorcijuma je u Nema~koj, u Frankfurtu na Majni. ProCredit Holding, osnovan godine u Nema~koj, je razvojno orijentisana investiciona kompanija. ProCredit Holding je do sada sa 40 miliona u~estvovao u kapitalu 18 banaka i finansijskih institucija u zemljama u razvoju i tranziciji. Akcionari Pro- Credit Holding-a predstavljaju kombinaciju privatnih i dr`avnih investitora u odnosu 50:50, uklju~uju}i DOEN, holandsku fondaciju koja poma`e zemljama u razvoju, DEG, nema~ku razvojnu finansijsku organizaciju i IFC, ogranak privatnog sektora grupe Svetske Banke. Kreditanstalt für Wiederaufbau je vode}a nema~ka razvojna banka. Ona poma`e razvoj privatnih preduze}a u Nema~koj, i u zemljama u razvoju i tranziciji. Sa kapitalom od preko 280 milijardi, KfW je jedna od najve}ih banaka u Evropi. U Srbiji je preuzela ulogu finansijskog agenta Vlade Nema~ke i drugih donatora. KfW je do danas u Srbiju ulo`ila vi{e od 100 miliona, uglavnom u oblasti industrije uglja, proizvodnje energije, grejanja, vode i kanalizacije, kao i u finansijski sektor. Na taj na~in KfW poma`e banke i preduze}a obezbe uju}i akcijski kapital i dugoro~ne kredite. Evropska banka za obnovu i razvoj (EBRD), osnovana godine sa sedi{tem u V.Britaniji, poma`e poslovanje privatnog sektora i pravnih sistema, kao i razvoj infrastrukture neophodne za privatni sektor u tranzicionim ekonomijama Isto~ne Evrope. Jedan je od najve}ih investitora u Isto~noj Evropi. Commerzbank je jedna od vode}ih nema~kih i evropskih poslovnih banaka, sa sredstvima u iznosu od preko 500 milijardi. Ima sna`nu me unarodnu mre`u u 43 zemlje. Commerzbank nudi usluge za stanovni{tvo i privredu, kao i usluge investicionog bankarstva. Zate~eno stanje u momentu dolaska na finansijsko tr`i{te Srbije Od ukupnog broja stanovnika, negde oko 44% `ivi u ruralnim predelima, a 1/3 njih potpuno ili delimi~no zavisi od poljoprivredne proizvodnje. Vi{e od 17,3% populacije (vi{e od 1,3 miliona ljudi) radi u poljoprivredi. Izvoz primarnih i prera enih poljoprivrednih proizvoda je u i godini iznosio 26% ukupnog izvoza. Usled lo{e politi~ko-ekonomske klime, u zadnjih 20-tak godina, poljoprivreda Srbije je pretrpela velike {tete, a njena produktivnost pala daleko ispod potencijala koji poseduje. Ovakva situacija je dovela do smanjenja finansijske mo}i individualnih proizvo a~a, prelasku na manje efikasne na~ine proizvodnje, nisku primenu agrotehnike, kao i neprilago enosti i nespremnosti za uslove tr`i{ne ekonomije. Ipak, u odnosu na ostale grane privrede, poljoprivredna proizvodnja se ve} vratila na nivo od pre devedesetih godina, sa indikacijama da ima potencijal i snagu za dalji rast. Me utim, nerazvijena infrastruktura, zastarela poljoprivredna mehanizacija i oprema, zapu{teni i nedovoljno iskori{}eni sistemi za navodnjavanje nisu u skladu sa novim uslovima tr`i{nog poslovanja i novim generacijama poljoprivrednih proizvo a~a. Generalno, produktivnost poljoprivrednog sektora u Srbiji je niska. Poljoprivredni posedi u Srbiji su usitnjeni, tj. vi{e od 75% poseda je manje od 5 ha. Ovo je ozbiljan ograni~avaju}i faktor za poslovanje porodi~nih gazdinstava na ekonomskim osnovama u pore enju sa 98

99 Zbornik nau~nih radova, Vol. 12 br. 3-4 (2006) gazdinstvima koja poseduju izme u 50 i 200 ha. Tr`i{te za kupovinu obradive zemlje u Srbiji je slabo, nesigurno i limitirano usled nere{enih vlasni~kih odnosa. Danas su proizvo a~i prinu eni da investiraju u osnovna sredstva, u modernizaciju mehanizacije i opreme, da bi mogli da posluju efikasno. Dugo nisu imali pristup finanskijskim fondovima i kreditima, a podr{ka dr`ave je bila nedovoljna. Postoje}e banke nisu imale ozbiljne kreditne programe za poljoprivredne proizvo a~e, verovatno zbog straha da nepredvidivi prirodni faktori, u kombinaciji sa njihovim ograni~enim proizvodnim potencijalom predstavaljaju preveliki rizik za njih. Razvoj tehnologije i procedura za odobravanja agro kredita u ProCredit Banci ProCredit Banka je bila prva banka u Srbiji koja je razvila tehnologiju i metode za analizu kreditnog rizika i kreditne sposobnosti individualnih poljoprivrednih proizvo a~a. Kada je pokrenut program kreditiranja poljoprivrednih proizvo a~a, prvenstveno je bio fokusiran na region Vojvodine. Dobri rezultati postignuti ovde bili su podsticaj da se sli~ni programi pro{ire na centralnu i ju`nu Srbiju godine, a godine u {irem regionu Beograda. Danas svaka filijala ProCredit Banke ima u svojoj ponudi kredite za poljoprivredne proizvo a~e (gotovinske, namenske, lizing). Posle sprovedenog istra`ivanja poljoprivrednog tr`i{ta Srbije, testiranja svojih proizvoda, i postignutih dobrih rezultata, ProCredit Banka je razvila tehnologiju koja omogu}ava da banka zadovolji finansijske potrebe proizvo a~a sa kreditima u rasponu od 250 do Ova kreditna tehnologija je razvijena i testirana u Novom Sadu, a sad se primenjuje u svim filijalama ProCredit Banke. Zasniva se na neposrednom kontaktu potencijalnog klijenta-proizvo a~a i slu`benika banke na terenu, tj. na licu mesta gde se odvija proizvodnja doti~nog klijenta. Time banka sti~e neposredni uvid u proizvo a~ki kapacitet klijenta, prethodno i trenutno stanje proizvodnje i njegove planove za budu}nost. Prikupljanjem podataka o proizvodnji, prihodima i tro{kovima proizvodnje slu`benik banke formira bazu podataka za finansijsku analizu koja se vr{i u banci. Na osnovu ove analize vr{i se procena kreditne sposobnosti klijenta i donosi odluka o visini odobrenog kredita. Slu`benici banke imaju na raspolaganju odgovaraju}e alate za analizu kreditnih zahteva, i uzimaju u obzir sve rizike povezane sa kreditima u agro sektoru. Zahvaljuju}i ovako temeljnom pristupu kvalitet odobrenih agro kredita je konstantno na visokom nivou. Ka{njenja klijenata po agro kreditima nisu ve}a u odnosu na ostale vrste kredita, {to ukazuje da poljoprivredni proizvo a~i redovno otpla}uju rate kredita, iako je poljoprivredna proizvodnja uglavnom sezonskog karaktera i cikli~na. ProCredit Banka je razvila i uvela proceduru koja rukovodi slu`benike banke u procesu obrade zahteva za poljoprivredne kredite. Procedura za dobijanje kredita se sastoji iz {est koraka: 1. Podno{enje zahteva (prvi dan). Klijent u banci podnosi zahtev za kredit de`urnom kreditnom slu`beniku koji u razgovoru sa klijentom prikuplja neophodne podatke koje klijent mora da dostavi. Na licu mesta klijent dobija neophodne formulare koje mora da dostavi `irantima. Podno{enje zahteva se mo`e vr{iti i na terenu, tj. kod klijenta ukoliko on nije u mogu}nosti da dodje. Tokom istog dana zahtev se 99

100 Zbornik nau~nih radova, Vol. 12 br. 3-4 (2006) prosle uje {efu kreditnog odeljenja koji zahtev prosle uje slu`beniku banke koji ima zadatak da poseti klijenta. Slu`benik banke zakazuje posetu klijentu u dogovoru sa njim. 2. Poseta klijentu (drugi do peti dan). Tokom posete klijentu slu`benik banke prikuplja od poljoprivrednog proizvo a~a sve neophodne podatke potrebne za analizu njegove kreditne sposobnosti. Procenjuje njegove realne potrebe za finansijskim sredstvima za odre eni vid proizvodnje. 3. Kreditna analiza (drugi do peti dan). Kreditna analiza se vr{i prema tehnologiji koju je ProCredit Banka razvila i koja joj daje sliku o kreditnom riziku, o finansijskim mogu}nostima klijenta i njegovoj kreditnoj sposobnosti, trenutnoj i prethodnoj proizvodnji i njegovom poslovanju. 4. Odluka Kreditng Komiteta (drugi do peti dan). Kreditni Komitet donosi odluku na osnovu obavljene analize, uz konsultaciju sa slu`benikom banke koji je prikupio podatke na terenu. 5. Potpisivanje ugovora (tre}i do sedmi dan). 6. Isplata kredita klijentu (tre}i do sedmi dan). Nakon isplate kredita klijentu sledi otplata mese~nih anuiteta od strane klijenta, prema planu otplate koji daje banka u dogovoru sa klijentom (jednaki ili nejednaki plan otplate), i monitoring koji vr{i banka. Glavni cilj ovako postavljene procedure za odobravanje kredita jeste brza i ta~na usluga klijentu, pod korektnim uslovima, kao i omogu}avanje kreditnom slu`beniku dovoljne koli~ine informacija za ocenu kreditne sposobnosti klijenta i kreditnog rizika po banku. Rezultati ProCredit Banke u kreditiranju poljoprivrednih proizvo a~a ProCredit Banka je odmah po dolasku u Srbiju uo~ila potencijal poljoprivrednih proizvo a~a kao ciljne grupe, kao i nedostatak kredita dizajniranih za njihove potrebe na tr`i{tu kapitala. U martu godine ProCredit Banka je po~ela sa isplatom kredita poljoprivrednim proizv a~ima u Vojvodini kao regionu sa dominantnom i diversifikovanom poljoprivrednom proizvodnjom. Ve} u decembru godine poljoprivrednicima je ispla}eno 13% od ukupno ispla}enih kredita. Ukupno, ProCredit Banka je u godini isplatila 675 kredita poljoprivrednicima, {to iznosi 3,8 miliona. U godini, od ukupnog broja odobrenih kredita, 18% je odobreno u agro sektoru. U godini vi{e od poljoprivrednika je uzelo kredit u ProCredit Banci. Prose~an iznos kredita je iznosio Ova godina je bila su{na pa su prinosi mnogih kultura bili manji nego ranijih godina. Ali uprkos ovakvim pote{ko}ama, program kreditiranja poljoprivredne proizvodnje nije trpeo gubitke. Do kraja godine suma ispla}enih kredita poljoprivrednicima i prera iva~koj industriji popeo se na 10 miliona. Tokom godine ispla}eno je agro kredita u ukupnoj vrednosti od 19 miliona ili 18% od ukupno ispla}enih kredita, a prose~an iznos po ispla}enom kreditu iznosio je Do kraja godine Srbija je u regionu imala vode}u poziciju po broju kredita ispla}enih poljoprivrednicima. Od momenta uvo enja ovog programa u ponudu ProCredit Banke godine ispla}eno je vi{e od kredita, {to iznosi 36 miliona. 100

101 Zbornik nau~nih radova, Vol. 12 br. 3-4 (2006) Ono {to je bitno, broj odobrenih kredita ProCredit Banke za poljoprivrednike, uprkos pove}anju sredstava koje je Vlada Srbije namenila za kreditiranje poljoprivredne proizvodnje, i dalje ima trend stabilnog rasta. Ve}ina ostalih banaka i dalje nerado investiraju u razvoj poljoprivrede {to ProCredit Banci daje {ansu da pro{iri svoju aktivnost na tom polju. Tab. 1. Dinamika kreditnog portfolia ProCredit Banke za beogradski region, 2005.god. ProCredit Bank agro credit portfolio dynamic for Belgrade region, Broj agro kredita u portfoliu ProCredit Banke se samo od januara do oktobra god. pove}ao za 90,93%, a vrednost kreditnog portfolia za 104,5% (tabela 1). U regionu Beograda, samo u godini, ProCredit Banka je do sada isplatila ukupno 747 kredita, odnosno (tabela 2). Prose~an iznos kredita iznosi 2.285, sa prose~nim rokom otplate od 18 meseci. U beogradskom regionu, najve}i broj kredita je odobren u ju`nom Sremu (okolina Pazove) i Mladenovcu. Beograd, Smederevo i ju`ni Banat (Pan~evo) imaju skoro upola manji broj odobrenih kredita (slika 1). Najmanji broj kredita odobren je u Po`arevcu i njegovoj okolini. Iako je broj odobrenih kredita u ju`nom Sremu i Mladenovcu skoro isti, vrednost tih kredita za oko 70% ve}a u Sremu nego u op{tini Mladenovac. Beogradsko podru~je ima skoro dvostruko manji broj odobrenih kredita u odnosu na ju`ni Srem, ali je vrednost odobrenih kredita u Beogradu skoro ista kao u ju`nom Sremu. Razlog za to je za oko 65% ve}i prose~an iznos kredita u Beogradu u odnosu na ju`ni Srem. Prose~ni iznosi kredita u okolini Smedereva, Pazove i Obrenovca su oko 2.800, u Beogradu i okolini 101

102 Zbornik nau~nih radova, Vol. 12 br. 3-4 (2006) Tab. 2. Rezultati agro kreditnog odeljenja ProCredit Banke za beogradski region, 2005.god. The results of ProCredit Bank agro credit department for Belgrade region, Pan~eva oko Podru~je Mladenovca ima najmanji prose~ni iznos po kreditu i iznosi oko Najve}i prose~ni iznos po kreditu ima podru~je Po`arevca, oko 7000, ali je istovremeno u tom podru~ju izdat najmanji broj kredita u godini. Mo`e se re}i da je podru~je Po`arevca, za sada, jo{ uvek nedovoljno pokriveno i da ima veliki potencijal za plasman agro kredita, i da mu treba posvetiti vi{e pa`nje. Sl. 1. Broj ispla}enih kredita po pojedinim delovima beogradskog regiona Number of disbursed loans in some parts of Belgrade region 102

103 Zbornik nau~nih radova, Vol. 12 br. 3-4 (2006) Sl. 2. Vrednost ispla}enih kredita po pojedinim delovima beogradskog regiona Value of disbursed loans in some parts of Belgrade region Sl. 3. Prose~an iznos kredita u beogradskom regionu, Average loan value in some parts of Belgrade region, Zaklju~ak Od godine, kada je ProCredit Banka po~ela da daje poljoprivredne kredite, do danas, njihovo u~e{}e u ukupnom broju odobrenih kredita za sve sektore privrede se popelo sa 18 na 25%. Od ukupnog iznosa ispla}enih kredita skoro 20% otpada na poljoprivredne kredite. Ovaj sektor primarne proizvodnje i dalje ostaje jedan od bitnih sektora gde ProCredit Banka plasira svoja finansijska sredstva. Praksa je pokazala da banke nerado kreditiraju poljoprivrednu proizvodnju sa jedne strane, a sa druge strane iskustvo na{e banke govori da su poljoprivredni proizvo a~i zahvalni klijenti i da se ne razlikuju mnogo od klijenata koji uzimaju potro{a~ke, biznis ili stambene kredite. Jedina njihova specifi~nost je u prirodi same proizvodnje koja je cikli~na i izlo`ena klimatskom faktoru pa je i rizik malo ve}i. Obzirom da banka ima ve} razra enu i proverenu tehnologiju 103

104 Zbornik nau~nih radova, Vol. 12 br. 3-4 (2006) odobravanja agro kredita, radi adekvatne procene kreditnog rizika, ima nameru da i u budu}e finansira poljoprivredne prozvo a~e, i da jo{ vi{e {iri svoju aktivnost na tom polju. Rezultati u plasmanu agro kredita i pozitivni trendovi pokazuju da za to ima jo{ dosta prostora. Literatura 1. Godi{nji izve{taj ProCredit Banke za godinu 2. Godi{nji izve{taj ProCredit Banke za godinu 3. Godi{nji izve{taj ProCredit Banke za godinu 4. Preliminarni godi{nji izve{taj ProCredit Banke za godinu 104

105 Zbornik nau~nih radova, Vol. 12 br. 3-4 (2006) UDC: Professional paper PROCREDIT BANK LOANING RESULTS IN THE FIELD OF AGRICULTURE IN BELGRADE REGION O. Adamovi}, D. Milovanovi}* Summary ProCredit Bank credit activity, in the field of agriculture, in Serbia is presented in this paper. It is pointed to the position of the producers in the sector of agriculture, in the moment when the ProCredit Bank came to the serbian financial market, as well as to the development of the credit program for agriculture, and to the results that we achieved from the year until now. Key words: credit, agriculture, producers. * Ognjen Adamovi}, B.Sc., Dejan Milovanovi}, B.Sc., ProCredit Bank, Belgrade. 105

106

107 Zbornik nau~nih radova, Vol. 12 br. 3-4 (2006) UDK: 636 (497.11) Originalni nau~ni rad RAZVOJ STO^ARSTVA KAO JEDAN OD OSLONACA RURALNOG RAZVOJA M. M. Nikoli}, D. Cvijanovi}, J. Subi}* Izvod: Sto~arstvo Republike Srbije se poslednjih nekoliko decenija karakteri{e zna~ajnim zaostajanjem u odnosu na ve}inu evropskih zemalja. Mada je Srbija bogata oblastima sa prirodnim predispozicijama za razvoj sto~arske proizvodnje, ove prednosti ostaju neiskori{}ene {to se manifestije kroz mali broj uslovnih grla po ha poljoprivredne povr{ine ili po 100 stanovnika ruralnih oblasti, niskom ostvarenom produktivno{}u, pa i preko ukupnog obima sto~arske proizvodnje. Podsticanje proizvodnje kvalitetnih sto~arskih proizvoda odrazilo bi se na ukupan prosperitet poljoprivrede, individualnih proizvo a~a i celokupnih ruralnih podru~ja. Iako nije jedini, razvoj same poljoprivredne proizvodnje, a u okviru nje i sto~arstva, predstavlja jedan od oslonaca integralnog ruralnog razvoja koji ~ini koncept celokupne ruralne budu}nosti. Mere koje sprovodi Ministarstvo poljoprivrede, {umarstva i vodoprivrede Republike Srbije ogledaju se u podsticajnim sredstvima koje dr`ava ispla}uje poljoprivrednim akterima u oblasti sto~arstva sa ciljem unapre enja sto~arske proizvodnje. Odre en stepen benefita sto~arska proizvodnja ostvaruje i preko podsticajnih sredstava za unapre enje sela koja se dodeljuju registrovanim poljoprivrednim gazdinstvima. Stoga je u radu prikazana korelacija izme u strukture raspodele ovih sredstava po okruzima i potencijalima ukupne poljoprivredne, i u okviru nje, sto~arske proizvodnje. Klju~ne re~i: sto~arstvo, poljoprivreda, integralni ruralni razvoj, podsticajna sredstva. Uvod Koncept integralnog ruralnog razvoja se oslanja na mnogobrojne aspekte `ivota u seoskim sredinama, kao {to su dru{tveni, ekonomski, socijalni, kulturni, demografski, obrazovni i ekolo{ki aspekt, a u sebi sadr`i celokupnost svih komponenti razvoja odre enog prostora. Imaju}i u vidu da su ruralne zajednice oduvek bile vi{e od prostog zbira pojedinih grana poljoprivredne proizvodnje, integralni ruralni razvoj pru`a * Marija M. Nikoli}, dipl.in`., dr Drago Cvijanovi}, dr Jonel Subi}, Institut za ekonomiku poljoprivrede, Beograd. Rad je deo istra`ivanja na projektu Multifunkcionalna poljoprivreda i ruralni razvoj u funkciji uklju~enja Republike Srbije u Evropsku uniju, Ministarstva nauke i za{tite `ivotne sredine Republike Srbije, pod oznakom

108 Zbornik nau~nih radova, Vol. 12 br. 3-4 (2006) mogu}nost celovitog o`ivljavanja ruralnih prostora. Svakako da se u osnovi ovih te`nji nalazi ekonomski prosperitet, ali se pored ove dimenzije pretpostavlja takav razvoj koji }e omogu}iti ostvarivanje vi{eg kvaliteta `ivota u ovim prostorima. Ruralni prostori u na{oj zemlji imaju odre ene karakteristike po kojima se razlikuju od ruralnih prostora okolnih zemalja. Naime, preko 80% teritorije Republike Srbije mo`e se okarakterisati kao ruralni prostor. U poljoprivredi je zaposleno vi{e od 25% ukupno aktivnog stanovni{tva, a u~e{}e poljoprivrede u formiranju dru{tvenog proizvoda prelazi 1/5. Poljoprivreda predstavlja jedini izvor prihoda {estini stanovni{tva, a ~ak tre}ina stanovni{tva ima u vlasni{tvu poljoprivredno zemlji{te. Istovremeno, mogu se uo~iti paradoksi koji dodatno ote`avaju poziciju agrara: iako su ruralni krajevi demografski ispra`njeni, a postoje}e stanovni{tvo ostarelo, postoji i problem agrarne prezaposlenosti. Seosko stanovni{tvo je u proseku znatno siroma{nije od urbanog, a nivo obrazovanja je za nekoliko stepenica ni`i. Produktivnost u poljoprivrednoj proizvodnji je izuzetno niska, prinosi koji se ostvaruju na na{im poljima su nekoliko puta manji od prinosa koji se ostvaruju u razvijenim poljoprivrednim zemljama, mehanizacija je zastarela i niskog stepena iskori{}enosti, a produktivnost po grlu minimalna. Sagledavaju}i celokupnu strukturu na{ih ruralnih podru~ja i dosada{njeg na~ina `ivota u njima, realno je kao polaznu osnovu uzeti poljoprivrednu, odnosno u ovom slu~aju sto~arsku proizvodnju. Iako trenutno u nezavidnom polo`aju, ova grana poljoprivrede pru`a obilje mogu}nosti koji su kompatibilni sa ciljevima ruralnog razvoja. Naime, od kako je koncept integralnog ruralnog razvoja po~eo da se implementira u evropskim dr`avama, izdvojile su se ~etiri dimenzije na kojima se zasniva razvoj ruralnih prostora: pobolj{anje infrastrukture, diverzifikacija delatnosti farmi, stvaranje novih radnih mesta putem otvaranja malih lokalnih firmi odnosno preduze}a i razvoj lokalnih zajednica. Iako se nagla{ava da ruralni razvoj nije samo sinonim za poljoprivredni razvoj (Male{evi} K.: Irsko iskustvo ruralnog razvoja mogu}e pouke za Srbiju, 2005), razvijena poljoprivreda predstavlja dobru osnovu za dalju nadogradnju ukupnog razvoja ruralnog podru~ja. U tom smislu sto~arska proizvodnja Republike Srbije predstavlja mnogostruko neiskori{}en potencijal. Materijal i metod rada O~uvanje i prosperitet ruralnih prostora pretpostavka je sveukupnog razvoja jedne ekonomije. Iako raspola`emo sa brojnim iskustvima susednih evropskih zemalja, u prakti~noj implementaciji svih elemenata integralnog ruralnog razvoja, svako podru~je obele`eno je svojim posebnostima, svojim pe~atom, te stoga unificirana re{enja nisu primenljiva. Neophodno je za polaznu osnovu uzeti postoje}u strukturu ruralnih podru~ja u na{oj zemlji i respektuju}i pravce dosada{nje poljoprivredne proizvodnje, kao nesumnjivo vode}e privredne grane u ovim krajevima, kreirati plan budu}eg razvoja. Stoga su u radu prikazane neke karakteristike Republike Srbije, grupisane po okruzima, kao i veli~ina sredstava kojima se raspola`e u cilju unapre enja poljoprivrene proizvodnje, po istim teritorijalnim jedinicama. U ovu svrhu kori{}eni su publikovani materijali Saveznog i Republi~kog zavoda za statistiku, kao i Ministarstva poljoprivrede, {umarstva i vodoprivrede. 108

109 Zbornik nau~nih radova, Vol. 12 br. 3-4 (2006) Rezultati istra`ivanja i diskusija Podsticajna sredstva za unapre enje sela Ministarstvo poljoprivrede, {umarstva i vodoprivrede grupisalo je po nameni u 15 kategorija, od kojih izdvajamo: izgradnja i adaptacija objekata (30% od ukupnih sredstava za unapre enje sela), upravljanje vodnim resursima (23%), pobolj{anje uslova `ivota na selu (13%), ma{ine (9%), objekti i oprema za unapre enje plasmana (8%), uvoz stoke (4%), sertifikacija organske proizvodnje (2%), i drugi. Korisnici ovih sredstva mogu biti poljoprivredna gazdinstva, pravna lica i lokalna samouprava. Ukupni fond podsticajnih sredstava za unapre enje sela u godini iznosio je ,93 dinara. Na nivou cele Republike poljoprivrednim gazdinstvima je odobreno 360 zahteva i ispla}eno ,46 dinara, odnosno 56,68% Tab. 1. Raspodela sredstava za unapre enje sela u godini Distribution of recorces in purpose of rural settlements improvement in year

110 Zbornik nau~nih radova, Vol. 12 br. 3-4 (2006) ukupnih sredstava, od ~ega je 39,8% sredstava odobreno gazdinstvima na teritoriji Vojvodine, a 56,4% sredstava gazdinstvima u Centralnoj Srbiji. Sredstva su naj~e{}e bila namenjena izgradnji i adaptaciji {tala, nabavci stoke, izgradnji sistema za navodnjavanje, plastenicima, me{aonama sto~ne hrane, silosima, mehanizaciji, podizanju vo}njaka. Poljoprivrednim zadrugama odnosno udru`enjima poljoprivrednika odobreno je 28 zahteva, i to 10 na teritoriji Vojvodine i 18 u Centralnoj Srbiji i ispla}eno je ,65 dinara za projekte poput izgradnje hladnja~a, sistema za navodnjavanje, nabavku plastenika, nabavku pakerica, ure enje kolskih puteva i sli~no. Po okruzima ova sredstva su u najve}oj meri usmerena ka Zapadno-ba~kom, Ma~vanskom i Zlatiborskom okrugu. Prime}uje sa da su sredstva namenjena ovim okruzima istovremeno usmerena ka poljoprivrednim gazdinstvima (77,8% i 97,2%), Tab. 2. Struktura poljoprivrednih povr{ina po okruzima u Republici Srbiji Agricultural land structure in districts in Republic of Serbia 110

111 Zbornik nau~nih radova, Vol. 12 br. 3-4 (2006) osim u Zlatiborskom okrugu, gde je svega 32% sredstava stavljeno na raspolaganje poljoprivrednicima, dok preostala 68% koristi lokalna samouprava odnosno registrovana pravna lica sa teritorije ovog okruga. Ukoliko se dalje analiziraju Zapadno-ba~ki, Ma~vanski i Zlatiborski okrug, kao najve}i korisnici sredstava, po strukturi poljoprivredne povr{ine izdvaja se Zlatiborski okrug, gde livade u~estvuju sa 34,7%, a pa{njaci sa 31,5%, {to je najve}i procenat u celoj Srbiji. U ovom okrugu 80,7% poljoprivrednih povr{ina se nalazi u vlasni{tvu individualnih proizvo a~a, dok u Ma~vanskom okrugu ~ak 98% poljoprivrednog zemlji{ta poseduju seljaci. Najve}e u~e{}e privatnih gazdinstava u ukupnim poljoprivrednim povr{inama zabele`eno je u manjim ili okruzima srednje veli~ine. Zlatiborski okrug se izdvaja i po broju grla 9,1% goveda i 14,8% ovaca gaji se u ovom okrugu. U~e{}e u ukupnom broju svinja je o~ekivano ni`e (1,5%) imaju}i u vidu strukturu poljoprivrednih povr{ina i visoko u~e{}e pa{njaka i livada pogodnijih za uzgoj goveda i ovaca, dok se najve}i broj svinja gaji se u Ma~vanskom okrugu (10,2%). Sumiraju}i izlo`ene podatke mo`e se zaklju~iti da podru~ja u Republici Srbiji koja raspola`u za zna~ajnim prirodnim potencijalima i u kojima ve} postoji razvijeno sto~arstvo, u~estvuju sa visokim procentom u raspodeli sredstva usmerenih ka unapre enju celokupne poljoprivredne, pa i sto~arske proizvodnje. Ovi reoni treba u budu}nosti da predstavljaju zamajac celokupne poljoprivredne proizvodnje u na{oj zemlji. Pove}anjem broja grla, podizanjem njihove produktivnosti, ostvarivanjem zna~ajnijeg obima proizvodnje kao i vi{im stepenom finalizacije proizvoda, ekonomski potencijal sto~arstva bi rastao. Neophodno je, me utim, nadalje pravilno usmeravati budu}i razvoj. Iskustva drugih, razvijenih zemalja su u tom slu~aju od velike koristi. ^injenica koja se ne sme zanemariti je da procesi globalizacije i ukrupnjavanja nisu zaobi{li ni poljoprivredu. Pojedina~ni individualni proizvo a~i kod nas ne raspola`u ni kapitalom, ni obimom proizvodnje pogodnim za nastup na tr`i{tu. Koji god pravac budu}eg razvoja da se odredi kao primaran, neki vid udru`ivanja poljoprivrednika je neizbe`an. Podru~ja koja raspola`u sa dovoljnim koli~inama sirovina, moraju biti usmerena ka daljoj finalizaciji proizvoda, naro~ito kako je naj~e{}e re~ o proizvodima koji su visokokvalitetni, tra`eni i mogu biti za{ti}eni geografskom oznakom porekla kao {to su mnogobrojni mle~ni proizvodi (sjeni~ki sir, zlatiborski sir, pirotski ka~kavalj, kraljeva~ki kajmak i sli~no). Preradom sirovina dobijenih iz primarne poljoprivredne proizvodnje ostvarila bi se vi{estruka korisnost. Naime, za dodatnu preradu neophodno je anga`ovati novu radnu snagu, a realizacijom ovih proizvoda na tr`i{tu proizvo a~i ostvaruju ve}i profit. Na primer, cena mleka u godini iznosila je 24,78 dinara, dok je cena doma}eg belog sira bila 140,17 dinara. Istovremeno, cena tvrdih sireva koji su u najve}em stepenu cenovno uporedivi sa sirevima poput sjeni~kog ili zlatarskog, iznosila je 309,72 dinara na pijacama u Beogradu. Mada su cene mleka i belih sireva na pijacama u ostalim gradovima bile ne{to ni`e, cena tvrdih sireva se kretala isklju~ivo navi{e u odnosu na beogradske pijace. Ovi podaci ilustruju razliku u korisnosti koju proizvo a~i ostvaruju prodajom proizvoda razli~itog stepena finalizacije. 111

112 Zbornik nau~nih radova, Vol. 12 br. 3-4 (2006) Tab. 3. Broj i struktura stoke po okruzima u Republici Srbiji Live stock number and structure in districts of Republic of Serbia Zaklju~ak Na osnovu iznesenih podataka mo`e se zaklju~iti da sto~arstvo u sebi nosi potencijal razvoja ruralnih podru~ja. Pove}anjem broja grla i njihove produktivnosti rezultitralo bi rastom obima proizvodnje. Daljom preradom ovih proizvoda anga`ovala bi se dodatna radna snaga, ostvarila ve}a materijalna korisnost individualnih poljoprivrednih proizvo a~a i motivisala ve}a populacija seoskog stanovni{ta da ostvaruje svoje prihode isklju~ivo od poljoprivrede. Sto~arstvo tako pru`a mogu}nost primene razlitih obrazaca daljeg razvoja, koji se ne bi pozitivno reflektovali samo na poljoprivrednu proizvodnju, ve} i na elemente koji su istaknuti kao oslonci interalnog ruralnog razvoja, i to diverzifikacija delatnosti samih gazdinstava, kreiranje novih radnih mesta, otvaranje novih firmi i kona~no razvoj celokupne ruralne zajednice. 112

113 Zbornik nau~nih radova, Vol. 12 br. 3-4 (2006) Literatura 1. Jeli}, S., Jovanovi}, T., Nikoli}, M. (2004): Uloga sto~arske proizvodnje u ruralnom razvoju Srbije. Biotehnologija u sto~arstvu, 16. inovacije u sto~arstvu, Poljoprivredni fakultet, Zemun-Beograd, Male{evi}, K. (2005): Irsko iskustvo ruralnog razvoja mogu}e pouke za Srbiju, Razvoj i strukturne promene agrarne privrede i ruralnih podru~ja. Monografija, Institut za ekonomiku poljoprivrede, Male{evi}, K., Popovi}, V. (2005): Ruralni razvoj i distribucija nadle`nosti u dr`avnoj administraciji, Razvoj i strukturne promene agrarne privrede i ruralnih podru~ja. Monografija, Institut za ekonomiku poljoprivrede, Op{tinski godi{njak, godina, Republi~ki zavod za statistiku, Beograd. 5. Publikacije Ministarstva poljoprivrede, {umarstva i vodoprivrede Republike Srbije, Beograd. 6. Tomi}, D., Gulan, B. (2005): Mogu}nosti kori{}enja ruralnog kapitala (svetska i na{a iskustva), Razvoj i strukturne promene agrarne privrede i ruralnih podru~ja. Monografija, Institut za ekonomiku poljoprivrede, [evarli}, M., Nikoli}, M. (2004): Proizvodnja mleka i proizvoda od mleka u svetu. Zbornik radova simpozijuma Mleko i proizvodi od mleka: stanje i perspektive, Poljoprivredni fakultet Univerziteta u Beogradu i Zajednica sto~arstva Beograd, Zlatibor,

114 Zbornik nau~nih radova, Vol. 12 br. 3-4 (2006) UDC: 636 (497.11) Original scientific paper LIVESTOCK BREEDING DEVELOPMENT AS ONE OF SUPPORTS IN RURAL DEVELOPMENT M. M. Nikoli}, D. Cvijanovi}, J. Subi}* Summary Livestock breeding in Republic of Serbia can be characterized as significantly backward in relation to most of European countries. Although Serbia is rich in areas with natural predispositions for livestock breeding development, these predispositions remain idle witch is manifesting through low number of standard livestock heads per hectare or per 100 inhabitants of rural areas, low productivity and through total extent of livestock production. Impelling of quality livestock production would reflect on overall prosperity of agriculture, individual producers and total rural areas. Development of agricultural production and within it, of livestock breeding, can represent one of the pillars of integral rural development witch stands for concept of overall rural future. Measures undertaken by Ministry of agriculture, wood processing and water management reflect in incentive resources that government allows to agricultural and livestock breeding protagonists with the purpose of promoting of livestock production. Livestock production fulfill certain extent of benefit through incentive resources for promotion of village given to registered agricultural holdings. This paper presents correlation between structure of distribution of these resources on districts and potentials of total agriculture and livestock production. Key words: livestock breeding, agriculture, integral rural development, incentive resources. * Marija M. Nikoli}, B.Sc., Drago Cvijanovi}, Ph.D, Jonel Subi}, Ph.D, Institute of Agricultural Economics, Belgrade. This paper work is a part of research on project given by Ministry of Science and Environmental Protection, Republic of Serbia, number

115 Zbornik nau~nih radova, Vol. 12 br. 3-4 (2006) UDK: Originalni nau~ni rad MOGU]NOSTI PROIZVODNJE MLEKA I MLE^NIH PROIZVODA U ZLATIBORSKOM OKRUGU D. Cvijanovi}, B. Kati}, P. Vukovi}* Izvod: U Republici Srbiji se izdvajaju tri reona od zna~aja za poljoprivrednu proizvodnju: ratarsko-sto~arski, sto~arsko-vo}arsko-vinogradarski i sto~arski reon. Sto~arski reon obuhvata planinska podru~ja u kojima se nalaze zna~ajne povr{ine pa{njaka i livada, pogodnih za razvoj sto~arstva, pre svega pa{nja~kog. Zlatiborski okrug spada u brdsko-planinsko podru~je Republike, odnosno u prete`no planinsko podru~je. Ovaj okrug ~ine 10 op{tina sa ukupno 438 naselja. Po povr{ini, Zlatiborski okrug je najve}i u Srbiji. Obuhvata oko 8% ukupne povr{ine Republike. U njemu `ivi oko 4% ukupnog stanovni{tva, sa istim u~e{}em u broju doma}instava i sa ne{to iznad 5% poljoprivrednih gazdinstava. U~estvuje sa 7% u poljoprivrednim povr{inama, sa oko 17% u livadama i 18% u pa{njacima, sa oko 10% u ukupnom broju goveda i 15% u ukupnom broju ovaca. Na 100 hektara obradivih povr{ina gaji se duplo vi{e goveda i 2,1 puta vi{e ovaca od prose~nog. O~uvana `ivotna sredina i raspolo`ivi potencijali, pru`aju mogu}nost za uve}anje i unapre enje proizvodnje u govedarstvu, ov~arstvu, pa i kozarstvu, i time za pove}avanje proizvodnje kvalitetnog mleka i mle~nih proizvoda u ovom okrugu. Posebno su dobri uslovi za napredak u domenu organske poljoprivrede, kao perspektivne grane u oblasti poljoprivredne proizvodnje. U tom pravcu bi trebalo usmeriti ve}u pa`nju, kao i ispunjavanju najstro`ijih zahteva kvaliteta mleka i proizvoda na bazi mleka, a sve u funkciji stvaranja prepoznatljivih mle~nih proizvoda sa za{titom oznake porekla. Klju~ne re~i: Zlatiborski okrug, goveda, krave, ovce, proizvodnja mleka i mle~nih proizvoda, organska poljoprivreda, geografska oznaka porekla, `ig. Uvod Poznata je i bolna ~injenica, da i pored dobrih prirodnih i drugih uslova za uzgoj sto~arstva, ono u Srbiji ve} petnaestak godina ima sve manju ulogu, smanjuje se broj stoke i proizvoda koji poti~u od nje. Takva tendencija prati i Zlatiborski okrug. Ovde se, u najkra}em, pa`nja posve}uje ukazivanju na mogu}nosti daljeg razvoja sto~arstva na * Dr Drago Cvijanovi}, mr Branko Kati}, Predrag Vukovi}, dipl.ecc., Institut za ekonomiku poljoprivrede, Beograd. Rad je rezultat istra`ivanja na Projektu Ministarstva nauke i za{tite `ivotne sredine: 5.5. Optimizacija i standardizacija autohtonih mle~nih proizvoda sa za{titom oznake porekla ev. broj BTN B. 115

116 Zbornik nau~nih radova, Vol. 12 br. 3-4 (2006) podru~ju Zlatiborskog okruga, kao podru~ja sa najve}om povr{inom me u okruzima u Republici, podru~ja koje je prirodnim karakteristikama opredeljeno za razvoj ove delatnosti, a time i mleka i proizvoda na bazi mleka. Iako, se na podru~ju ovog okruga gaji znatno ve}i broj stoke po jedinici povr{ine od prose~nog za Republiku, ni iz bliza nisu iskori{}ene mogu}nosti, koje za to na ovom podru~ju postoje. Njihovim kori{}enjem bi se doprinelo pobolj{anju uslova `ivota na ovim podru~jima, koja, kao i znatan deo Srbije, karakteri{e i osetna depopulacija. Pozitivan zaokret nije mogu}e ostvariti brzo, ve} postepeno, kroz ja~anje gazdinstava (poljoprivredna komercijalna gazdinstva), kori{}enje stimulativnih sredstava kojima se ona podsti~u (bud`etskim sredstvima), usmeravanje dela proizvodnje na organsku poljoprivredu, organizovano udru`ivanje proizvo a~a i prera iva~a mleka, nastojanje obezbe ivanja prepoznatljivih (mle~nih) proizvoda sa ovog podru~ja, za{ti}enih oznakom porekla ili `igom, i tome sli~no. Materijal i metod rada Na osnovu dostupnih najnovijih statisti~kih podataka, u ovom radu se prikazuje brojno stanje stoke koja je osnov za obim proizvodnje mleka, a time i mle~nih proizvoda u Zlatiborskom okrugu kao izrazito sto~arskom podru~ju Republike Srbije u odnosu na prosek Republike (bez KiM), Centralne Srbije i Vojvodine, kao i op{tina ovog okruga prema samom okrugu, zatim obim proizvodnje mleka i prinos mleka po pomu`enoj kravi, odnosno ovci. Analiziraju se i podaci o otkupu mleka, koji su po svemu sude}i nepotpuni. Na`alost, izostaje analiza prerade mleka i rezultata te prerade, jer u Republi~kom zavodu za statistiku te podatke za ovo podru~je nije bilo mogu}e obezbediti (za to bi bila potrebna prethodna saglasnost konkretnog prera iva~a). Naravno, za potpunu analizu bilo bi potrebno sprovesti i istra`ivanje na terenu, {to bi moglo biti predmet eventualnog daljnjeg rada na istra`ivanju mogu}nosti unapre ivanja proizvodnje mleka i mle~nih proizvoda na podru~ju Zlatiborskog okruga, kao bitnog segmenta u ovoj proizvodnji Republike Srbije. U radu se daje i kra}i osvrt na mogu}nosti koje bi u skoroj budu}nosti trebalo koristiti, a odnose se na zasnivanje organske poljoprivrede u sto~arskoj proizvodnji i obezbe ivanje geografske oznake porekla kao prava na za{titu i obele`avanje odre enih mle~nih proizvoda sa ovog podru~ja. I organska poljoprivreda, kao i pravna za{tita specifi~nog i prepoznatljivog mle~nog proizvoda ili vi{e njih sa ovog podru~ja, mogu da budu od velike koristi proizvo a~ima koji su ih usvojili. Rezultati istra`ivanja i diskusija Prema Prostornom planu Republike Srbije ( Slu`beni glasnik RS br. 13/1996), sto~arski rejon obuhvata planinske krajeve u kojima prirodni pa{njaci ~ine prete`an deo poljoprivrednog zemlji{ta. U tome reonu sto~arstvo je osnovna delatnost. Na dosta oskudnim orani~nim povr{inama, pored ostalog, mogu da se ostvaruju dobri rezultati u gajenju krmnog bilja. Zlatiborski okrug, koji je po povr{ini najve}i okrug u Republici, u celini spada u brdsko planinsko, odnosno prete`no planinsko podru~je Republike. Ovaj okrug obuhvata 10 op{tina sa 438 naselja (tabela 1). 116

117 Zbornik nau~nih radova, Vol. 12 br. 3-4 (2006) Tab. 1. Osnovni uporedni podaci za Republiku Srbiju, Centralnu Srbiju, Vojvodinu i Zlatiborski Okrug Basic comparative datas considering Republic of Serbia, Central Vojvodina and district of Zlatibor 117

118 Zbornik nau~nih radova, Vol. 12 br. 3-4 (2006) Op{tine se me usobno razlikuju po veli~ini teritorije, broju stanovnika i stepenu razvijenosti. Po teritoriji u okrugu je najve}a op{tina Sjenica sa kvadratnih kilometara, a najmanja op{tina Arilje sa 349 kvadratnih kilometara. Po broju stanovnika najve}a op{tina je U`ice sa oko 83 hiljade stanovnika, a najmanja op{tina Kosjeri} sa 14 hiljada stanovnika. Po korigovanom nacionalnom dohotku po stanovniku (u godini) op{tina Kosjeri} se nalazila na 14. mestu, a op{tina Sjenica na 153. mestu me u rangirane 162 op{tine u Republici. Op{tine Sjenica i Prijepolje, svrstane su u nedovoljno razvijene op{tine Zakonom o nedovoljno razvijenim podru~jima Republike Srbije za period do godine ( Slu`beni glasnik RS br. 53/1995.). Zlatiborski okrug po korigovanom nacionalnom dohotku po stanovniku zauzima 14. mesto me u 24 okruga Republike Srbije. Me u op{tinama ovog okruga postoje izra`ene razlike i u broju stoke. Taj broj se kre}e od 4,6 hiljada goveda u op{tini Priboj do 21,3 hiljade goveda u op{tini Sjenica. Broj goveda je u svim op{tinama, osim u op{tini Nova Varo{ u godini bio manji nego u godini. Priplodnih grla (krave i steone junice) bilo je najmanje u op{tini Priboj (3,8 hiljada), a najvi{e u op{tini Sjenica (15 hiljada). U tri op{tine: Bajina Ba{ta, Nova Varo{ i Priboj, broj ovih grla bio je ve}i nego u godini. U ostalim op{tinama taj broj je bio manji. Tako e, i po broju ovaca razlike su uo~ljive: od ukupnog broja ovaca najmanje ih je bilo u op{tini Nova Varo{ (10,9 hiljada), a najvi{e u op{tini Bajina Ba{ta (38,6 hiljada). Broj ovaca je samo u op{tini Priboj bio u godini ve}i nego u godini. U ostalim op{tinama je bio manji, a drasti~no je smanjen u op{tini Sjenica (na svega 37% broja iz godine). Ovaca za priplod bilo je najmanje u op{tini Prijepolje (8,2 hiljade grla), a najvi{e u op{tini Bajina Ba{ta (29,1 hiljadu grla). Poljoprivredne povr{ine Zlatiborskog okruga iznose 341,4 hiljade hektara, a ove povr{ine po op{tinama se kre}u u rasponu od 20,1 hiljadu hektara u op{tini Arilje do 81,2 Tab. 2. Osnovni uporedni podaci po op{tinama Zlatiborskog okruga Basic comparative datas per communities of Zlatibor district 118

119 Zbornik nau~nih radova, Vol. 12 br. 3-4 (2006) hiljade hektara u op{tini Sjenica. U celom Zlatiborskom okrugu na livade otpada 99,6 hiljada poljoprivrednih povr{ina (29,2%), a na pa{njake 148,5 hiljada hektara ili 43,5% poljoprvivrednih povr{ina. Na pa{njake i livade se, dakle, odnosi 72,7% poljoprivrednih povr{ina. Po op{tinama je i u ovom pogledu situacija razli~ita: u op{tini Arilje livade i pa{njaci zauzimaju 49,2% poljoprivrednih povr{ina, a u op{tini Sjenica ~ak 91,1% ovih povr{ina. Takva struktura poljoprivrednih povr{ina pogoduje razvoju pa{nja~kog sto~arstva: govedarstva, ov~arstva, pa i kozarstva, {to je i uslov za proizvodnju mleka i proizvoda na bazi mleka. (tabele 2 i 3). Tab. 3. Brojno stanje goveda i ovaca po op{tinama Zlatiborskog okruga i godine Number of cattles and sheeps in communities of Zlatibor district in and Zlatiborski okrug zauzima prvo mesto me u okruzima Republike Srbije (bez KiM) po ukupnom broju goveda, krava, steonih junica, ovaca i ovaca za priplod. Ovaj okrug u~estvuje u Republi~kom broju: goveda sa 9,4%; krava i steonih junica sa 10,7%; ukupnom broju ovaca sa 14,4%; ukupnom broju ovaca za priplod sa 15%, ukupnom broju muznih krava sa 10,9% i ukupnom broju muznih ovaca sa 18,3%. 119

120 Zbornik nau~nih radova, Vol. 12 br. 3-4 (2006) Zanimljivo je da je i pored dobrih uslova za uzgoj koza, njihov broj u ovom okrugu veoma mali, tako da ~ini svega 3,6% ukupnog (ina~e malog) broja koza u Republici, a me u okruzima zauzima tek 18. mesto, od 24 okruga. U ovom domenu u narednom periodu tako e treba o~ekivati zna~ajno pobolj{anje. Ovaj okrug, tako e zauzima i prvo mesto po proizvodnji mleka, kako ukupno, tako i pojedina~no kravljeg i ov~ijeg. Od oko 69 hiljada mu`enih krava u godini izmu`eno je oko 138 miliona litara mleka ili 9,5% proizvedenog kravljeg mleka u Republici te godine. Sli~no je i sa ov~ijim mlekom. Od oko 61 hiljade mu`enih ovaca izmu`eno je 1,8 miliona litara mleka, {to ~ini oko 13% od ukupno proizvedenog ov~ijeg mleka u Republici. Kada se posmatra prose~na proizvodnja mleka po kravi, odnosno ovci, uo~ava se ni`i prinos na podru~ju ovog okruga, od prose~nog u Republici. Naime, u 2004.godini prose~an prinos mleka po kravi u Republici je bio litara, dok je u Zlatiborskom okrugu bio litara, {to je bilo za oko 13% manje. Prinos mleka po kravi bio je manji nego u Centralnoj Srbiji za 8,4% i manji nego u Vojvodini za 35,2%. Po proizvodnji mleka po kravi ovaj okrug dolazi na 15. mesto me u 24 okruga u Republici. Najni`a je bila u Pirotskom okrugu sa litrom, {to je za 36,7% bilo manje nego u Zlatiborskom okrugu, a najve}i prinos je bio u Severno-ba~kom okrugu od litra po kravi, {to je za 69,4% bilo vi{e nego u Zlatiborskom okrugu. Odnos izme u najve}eg (Severno-ba~ki okrug) i najmanjeg (Pirotski okrug) prinosa po jednoj kravi u okruzima Republike Srbije je 2,7 prema 1. Prose~an prinos mleka po mu`enoj ovci u Zlatiborskom okrugu vi{e zaostaje nego prinos mleka po kravi, za prose~nim u Republici. U ovom okrugu je u godini izmu`eno svega 29 litara mleka po ovci, prema 41 litru u Republici (toliko i na podru~ju Centralne Srbije) i 46 litara u Vojvodini. To je bilo za oko 29% manje od prose~nog u Republici, odnosno za 37% manje nego u Vojvodini. U pore enju sa drugim okruzima, samo je u dva okruga bila manja prose~na prizvodnja mleka po ovci, negu u Zlatiborskom okrugu: u Ma~vanskom i Rasinskom okrugu (po 20 litara po ovci), dok je najve}i prinos ostvaren u Ju`no-ba~kom i Podunavskom okrugu (od po 59 litara po ovci). Nizak nivo otkupa mleka od proizvedenih koli~ina, jedna je od karakteristika, kako za celu Republiku, tako i jo{ vi{e za Zlatiborski okrug. U godini u Republici je od proizvedenih 1.462,3 miliona litara mleka otkupljeno 425,3 miliona litara, ili svega 29% (na podru~ju Centralne Srbije 24,4%, a na podru~ju Vojvodine 51,7%). U Zlatiborskom okrugu je otkupljeno oko 4,5 miliona litara mleka, prema proizvedenih oko 140 miliona litara, ili svega 3,2%. Napred pomenuta sumnja (poglavlje Materijal i metod rada ) u podatke o otkupu mleka, poti~e iz ~injenice da je ceo otkup (4,5 mil. litara) u ovom okrugu vezan za op{tinu ^ajetina, iako u okrugu postoji vi{e mlekara, koje su bez sumnje otkupljivale i prera ivale mleko. Naime, prema podacima Regionalne privredne komore U`ice, na ovom podru~ju (bez Sjenice) postoji 13 mlekara, pri ~emu ~ak tri u op{tini ^ajetina, po dve mlekare u op{tinama: Nova Varo{, Po`ega, U`ice (obe u Sevojnu) i op{tini Kosjeri} i po jedna u op{tinama Arilje i Bajina Ba{ta. U Republi~kom zavodu za statistiku, sa kojima odr`avamo redovnu saradnju, svesni su, da ovi podaci o otkupu nisu potpuni, te da je razlog tome ve}i broj novootvorenih mlekara, ~iji otkup nije statisti~ki registrovan, {to }e se ispraviti u narednom periodu (podaci za godinu). 120

121 Zbornik nau~nih radova, Vol. 12 br. 3-4 (2006) Pored zna~ajnih poljoprivrednih povr{ina pod livadama i pa{njacima, na podru~ju Zlatiborskog okruga se nalaze slivovi reka Uvac i Rzav, ~ije vode se odlikuju najvi{im kvalitetom. Isto tako, na ovom podru~ju je u zna~ajnoj meri o~uvana `ivotna sredina, {to predstavlja va`an preduslov za poljoprivrednu proizvodnju visokog kvaliteta. Navedeno je preduslov, da se otpo~ne sa zasnivanjem organske poljoprivrede, najpre u biljnoj, a odmah zatim i sto~arskoj proizvodnji. Kao {to je poznato, ova proizvodnja se ostvaruje primenom strogo propisanih metoda organske proizvodnje. Bazira se na prirodnim procesima, uz kori{}enje organskih materija, ali bez primene pesticida i ubriva sinteti~kohemijskog porekla, bez upotrebe regulatora rasta i aditiva, naravno i bez upotrebe genetski modifikovanih organizama. U proizvode organske poljoprvivede spadaju proizvodi biljnog i `ivotinjskog porekla dobijeni metodama organske proizvodnje (neprera ene biljke i biljni proizvodi, `ivotinje i neprera eni proizvodi `ivotinjskog porekla, sakupljeni {umski plodovi i lekovito bilje i `ivotne namirnice koje su dobijene preradom navedenih biljaka, biljnih proizvoda, `ivotinja, {umskog i lekovitog bilja). Uslovi za zasnivanje organske poljoprivrede su propisani i strogo kontrolisani, a to su: prostorna izolacija zemlji{nih parcela, sto~arskih farmi i prera iva~kih pogona od mogu}ih izvora zaga enja; nezaga eno zemlji{te ~iji je sadr`aj {tetnih materija ni`i od propisanih (najvi{e dozvoljenih) koli~ina, zahtevani kvalitet vode za navodnjavanje i minimalna aerozaga enost proizvodnog podru~ja, te uskla en razvoj biljne i sto~arske proizvodnje. Zlatiborski okrug u punoj meri raspola`e prirodnim uslovima za takav vid proizvodnje. Te uslove svakako u narednom periodu treba postepeno koristiti, {to bi omogu}ilo plasman takvih proizvoda, posebno na probirljivim tr`i{tima, kao {to je tr`i{te EU i SAD, a time svakako i isplativost takve proizvodnje. Ovo podru~je je poznato po odre enim proizvodima, pa i proizvodima iz domena mle~nih. Tu spadaju odre ene vrste sireva, kajmaka i drugih proizvoda. Radi toga bi trebalo potrebnu pa`nju posvetiti odabiru proizvoda prepoznatljivih osobina, koji se {tite oznakom porekla ili `igom, koji bi kao takvi imali zna~ajno bolji pristup tr`i{tu i prednost nad konkurencijom. Prema informacijama iz Saveznog zavoda za intelektualnu svojinu, veoma mali broj poljoprivredno-prehrambenih proizvoda iz Srbije se {titi oznakom porekla. Sa podru~ja Zlatiborskog okruga, takvih je samo par suhomesnatih proizvoda, ali nema ni jednog mle~nog proizvoda, niti je takav zahtev, do sada, Zavodu dostavljen. Pretpostavlja se da su razlozi takvom stanju u nedovoljnom poznavanju zna~aja kori{}enja tih oznaka, neinformisanosti o mogu}nostima i postupku sticanja tog prava, kao i slo`enost postupka i te{ko}e ispunjavanja strogo propisanih uslova za ustanovljavanje geografske oznake porekla, odnosno sticanje svojstva korisnika te oznake. Ova problematika je detaljno regulisana Zakonom o geografskim oznakama porekla ( Slu`beni list SRJ br. 15/95; 35/95 i 28/96) i Uredbom o postupku za ustanovljavanje geografske oznake porekla i priznavanju svojstva ovla{}enog korisnika geografske oznake porekla ( Slu`beni list SRJ br. 7/96.). Prema Zakonu, pod geografskom oznakom porekla podrazumeva se pravo kojim se {tite oznake porekla i geografske oznake kojima se obele`avaju proizvodi koje fizi~ka ili pravna lica proizvode na odre enom geografskom podru~ju. Pod oznakom porekla podrazumeva se geografski naziv zemlje, regiona ili mesta kojim se ozna~ava proizvod koji iz njih poti~e i ~iji su kvalitet i posebna svojstva isklju~ivo ili prete`no uslovljeni geografskom sredinom koja obuhvata prirodne i 121

122 Zbornik nau~nih radova, Vol. 12 br. 3-4 (2006) ljudske faktore i ~ija se proizvodnja, prerada ili dorada odvijaju na odre enom ograni~enom geografskom podru~ju. Osim toga, oznaka porekla mo`e da predstavlja i naziv koji nije naziv odre ene zemlje, regiona ili mesta, a koji je dugom upotrebom u prometu postao op{tepoznat kao naziv proizvoda koji poti~e iz tog kraja, ako ispunjava zahtevana (prethodno pomenuta) svojstva. Geografske oznake porekla upotrebljavaju se za obele`avanje prirodnih, poljoprivrednih, zanatskih i industrijskih proizvoda i proizvoda doma}e radinosti. Da bi se ustanovila geografska oznaka porekla, zainteresovano fizi~ko ili pravno lice koje proizvodi proizvode na odre enom geografskom podru~ju, a obele`avaju se nazivom tog podru~ja, podnose Saveznom zavodu za intelektualnu svojinu prijavu za ustanovljenje ove oznake. Tako e, prijava se podnosi i za priznavanje svojstva ovla{}enog korisnika geografske oznake porekla. Ta~no je propisano {ta koja od prijava mora da sadr`i. Tako, prijava za ustanovljavanje geografske oznake porekla treba da sadr`i: zahtev za ustanovljavanje geografske oznake porekla; podatke o geografskom podru~ju; elaborat o na~inu proizvodnje i posebnim svojstvima i kvalitetu proizvoda. Prijava mo`e da sadr`i zahtev za ustanovljavanje samo jedne geografske oznake porekla koja se odnosi samo na jednu vrstu proizvoda. Propisano je i {ta zahtev, odnosno elaborat treba da sadr`i: podatke o podnosiocu; geografski naziv kojim se {titi geografska oznaka porekla; naznaku da li je u pitanju oznaka porekla ili geografska oznaka; vrstu proizvoda koji se obele`ava geografskim nazivom; naziv podru~ja ili mesta iz koga poti~e proizvod koji se obele`ava odre enim geografskim nazivom; izgled geografske oznake porekla i na~in obele`avanja proizvoda; naznaka proizvodnih svojstava odre enog proizvoda; naznaka organa koji vr{i kontrolu odre enog proizvoda ako je u pitanju oznaka porekla, kao i potpis podnosioca. Elaborat o na~inu proizvodnje i posebnim svojstvima i kvalitetu proizvoda, koji je neophodan, ako se podnosi prijava oznake porekla, je izuzetno va`an - najva`niji deo dokumentacije koja se podnosi, jer je njegov sadr`aj i kvalitet izrade, odlu~uju}i za ustanovljavanje zahtevane oznake porekla. Njegova izrada zahteva svakako izuzetnu stru~nost i potpunost. On po propisima mora da sadr`i: podatke o podnosiocu prijave oznake porekla, odnosno licu ovla{}enom da ga predstavlja; geografski naziv proizvoda koji se {titi oznakom porekla; podatke o ustaljenom na~inu i postupku proizvodnje odre enog proizvoda (stru~no izra en opis na~ina i postupka proizvodnje proizvoda); podatke o posebnim svojstvima i kvalitetu odre enog proizvoda i uslovljenosti posebnih svojstava proizvoda karakteristikama podneblja, klime i tla ili ustaljenim na~inom i postupkom proizvodnje; podatke o godi{njoj proizvodnji doti~nog proizvoda i odredbe: o na~inu obele`avanja proizvoda; o tome ko ima pravo na upotrebu oznake porekla i pod kojim uslovima; o pravima i obavezama korisnika oznake porekla, i sl. U vezi sa ovom problematikom u Saveznom zavodu za intelektualnu svojinu vode se ~etiri registra: prijava za ustanovljavanje geografske oznake porekla; prijava za priznavanje svojstva ovla{}enog korisnika geografske oznake porekla; geografske oznake porekla i korisnika geografske oznake porekla. Dozvoljen je uvid u ove registre. Geografsku oznaku porekla mogu da koriste samo lica koja su kao ovla{}eni korisnicu te geografske oznake porekla uspisana u odgovaraju}i registar. To lice ima pravo da geografsku oznaku koristi za obele`avanje proizvoda na koji se oznaka odnosi, {to podrazumeva i pravo upotrebe geografske oznake na ambala`i, katalozima, prospektima, 122

123 Zbornik nau~nih radova, Vol. 12 br. 3-4 (2006) oglasima i drugim vidovima ponude, u poslovnoj korespondenciji i drugoj dokumentaciji, kao i u spoljnotrgovinskom prometu. Moglo bi se razmi{ljati da se odre eni mle~ni, prepoznatljivi proizvodi sa ovog podru~ja za{tite `igom, kao pravom kojim se {titi znak koji u prometu slu`i za razlikovanje robe jednog fizi~kog ili pravnog lica od iste i sli~ne robe drugog lica (po Zakonu o `igovima). Kako `ig mo`e da bude, ne samo individualni, nego i kolektivni (`ig pravnih lica koje predstavlja odre eni oblik udru`ivanja proizvo a~a, koji imaju pravo da koriste subjekti koji su ~lanovi tog udru`enja) i `ig garancije (`ig koji koristi vi{e preduze}a pod nadzorom nosioca prava na `ig, a koji slu`i kao garancija kvaliteta, geografskog porekla, na~ina proizvodnje ili drugih zajedni~kih obele`ja robe tih preduze}a), moglo bi se i}i na primenu te vrste `igova. Ova problematika je regulisana Zakonom o `igovima ( Slu`beni list SCG, br. 61/2004. i 7/ ispravka). Zaklju~ak Iz ovog rada proisti~e da sto~arska proizvodnja u Srbiji jo{ uvek ima tendenciju slabljenja, {to je karakteristika i za podru~je Zlatiborskog okruga, koji je ovde i bio predmet razmatranja. Iako se na podru~u ovog okruga nalazi ve}i broj stoke od prose~nog u Republici, stanje mo`e da bude zna~ajno povoljnije, ~emu u narednom periodu treba te`iti. Za razliku od broja stoke (goveda i ovaca), koji je ve}i od republi~kog proseka, prinos mleka po muznoj kravi, odnosno ovci je znatno ni`i. Utoliko je i efekat proizvodnje mleka ni`i od prose~nog. U narednom periodu bi trebalo preduzimati mere da do e do zaustavljanja smanjenja grla goveda i ovaca, da se postepeno njihov broj po~ne pove}avati, da se u tom smeru koriste i mere koje preduzima Republi~ka vlada, da se postepeno u mogu}oj meri zasniva organska poljoprivreda, da se odre eni broj proizvoda za{titi oznakom porekla i (ili) `igom. Bilo bi veoma korisno da se u mogu}oj meri usmere aktivnosti ka uzgoju koza, za {to tako e postoje veoma dobri uslovi. Ta vrsta sto~arstva iziskuje manja ulaganja i daje dobre ekonomske efekte. Potrebna je i znatno bolja organizovanost, kako samih proizvo a~a, tako i prera iva~a mleka, {to bi doprinelo pove}anju kvaliteta, sni`enju pojedina~nih tro{kova, podizanju nivoa konkurentnosti, a time i efikasnosti. Za sve to ima prostora i na doma}em tr`i{tu, jer u razmeni ove vrste proizvoda ostvarujemo deficit u spoljnoj trgovini, a isto tako i na probirljivim tr`i{tima, ako se ponude visokokvalitetni proizvodi, u koje spadaju i proizvodi organske poljoprivrede. Literatura 1. Zakon o prostornom planu Republike Srbije, Slu`beni glasnik RS, br. 13/96; 2. Zakon o geografskim oznakama porekla, Slu`beni list SRJ, br. 15/95; 35/95 i 28/ Zakon o `igovima, Slu`beni SCG, br. 61/2004. i 7/2005. ispravka. 4. Zakon o organskoj poljoprivredi, Slu`beni list SRJ, br. 28/

124 Zbornik nau~nih radova, Vol. 12 br. 3-4 (2006) Kati}, B., Vukovi}, P., Cvijanovi}, D. (2005): Mogu}i pravci unapre enja kvaliteta `ivota ljudi u ruralnim podru~jima Srbije primer Zlatiborskog okruga, Tematski zbornik sa Me unarodnog nau~nog skupa Multifunkcionalna poljoprivreda i ruralni razvoj, Institut za ekonomiku poljoprivrede, Beograd, Ostoji}, M., Vranje{-Popovi}, A., Cvijanovi}, D. (2005): Ekonomska isplativost proizvodnje i prerade kozijeg mleka, Tematski zbornik sa Me unarodnog nau~nog skupa Multifunkcionalna poljoprviveda i ruralni razvoj, Institut za ekonomiku poljoprvivede, Beograd, Privredna komora Srbije Sto~arstvo Srbije danas (stanje, tendencije, predlozi), Beograd, novembar, (interni materijal). 8. Subi}, J., Popovi}, V., Vukovi}, P. (2005): Odr`ivo kori{}enje zemlji{ta u poljoprivredi, Ekonomika, Ni{, 5 6, Subi}, J., Kati}, B., Vukovi}, P. (2005): Zemlji{te najzna~ajniji privredni resurs u poljoprivredi, Ekonomika, Ni{, 5-6, Strategija razvoja poljoprivrede Srbije, Slu`beni glasnik RS, br.76/

125 Zbornik nau~nih radova, Vol. 12 br. 3-4 (2006) UDC: Original scientific paper POSSIBILITIES OF MILK AND DAIRY PRODUCTION IN ZLATIBOR DISTRICT D. Cvijanovi}, B. Kati}, P. Vukovi}* Summary Tree areas significant for agriculture production are distinguished in Republic of Serbia: crop production, livestock-fruit-vineyard production and livestock production area. Livestock production area extends over mountain areas were precede important pastures and meadows, suitable for development of animal breeding based on these grassy surface. Zlatibor district counts for hilly-mountains or mainly mountains area of Republic. This district consists of 10 municipalities with 438 settlements in total. By area, Zlatibor district is the biggest in Serbia. It comprises 8% of Republic s area. In this district live 4% of total inhabitants with the same participation of total house-holdings and over 5% of agricultural husbandries. It associates with 7% of agricultural areas, 17% of pastures and 18% of meadows, 10% of total number of cattle and 15% of total number of sheep. In this area there are twice more cattle and 2.1 more sheep on 100 hectares of arable land then standard. Preserved environment and disposable potentials give opportunity for extension and promotion of livestock, sheep and even goat production, and therefore this is ground for extension of quality milk and dairy production in this district. This also gives good foundation for organic agriculture advancement, as perspective fragment of agricultural production. This direction should be supported, as well as complying of the most severe demands of milk and dairy products quality, and all in the purpose of creation recognizable dairy products with geographic sign of origin. Key words: Zlatibor district, cattle, cows, sheep, milk and dairy production, organic agriculture, geographic sign of origin, mark. * Drago Cvijanovi} Ph.D, Branko Kati} M.Sc., Predrag Vukovi}, B.Sc., Institute of Agricultural Economics, Belgrade. This paper work is a part of research on project given by Ministry of Science and Environmental Protection called 5.5. Optimization and standardization of autochthonous dairy products with geographic sign of origin number BTN B. 125

126

127 Zbornik nau~nih radova, Vol. 12 br. 3-4 (2006) UDK: : Pregledni rad KOKCIDIOZA SVINJA U FARMSKOM UZGOJU I. Pavlovi}, V. Hudina, Z. Kuli{i}, V. Iveti}, Izvod: Parazitske infekcije predstavljaju stalne pratioce svinjarske proizvodnje. U intezivnom dr`anju se nalaze velike aglomeracije u ograni~enom prostoru, a opasnost od nastanka i {irenja bolesti se pove}ava uporedo s gustinom aglomeracije. [to je ve}i broj `ivotinja na manjem prostoru, mogu}nost {irenja infekcija je ve}a po{to su uslovi sme{taja i ishrane u odre enom vremenu istovetni i podjednako se povoljno ili negativno odra`avaju na sve jedinke. To je posebno vidljivo pri protozoarnim infekcijama prasadi koje su uklju~ene u kompleks neonatalnih enteropatija. Od kokcidija iz porodice Apicomplexa ovde se sre}u Isospora suis, protozoe iz roda Eimeria i Cryptosporida spp. Zbog svoga zna~aja u patologiji prasadi ovde dajemo prikaz navedenih kokcidija kod svinja u na{oj sredini. Klju~ne re~i: svinje, Eimeria spp., Isospora suis, Cryptosporidium parvum, kokcidioza. Uvod Parazitske infekcije predstavljaju stalne pratioce svinjarske proizvodnje, nezavisno od na~ina dr`anja. Uzrokovane sa vi{e parazitskih vrsta one ugro`avaju zdravstveno stanje `ivotinja i nanose zna~ajne ekonomske gubitke usled smanjenja prirasta, manje mase tovljenika, lo{ije konverzije hrane i usled odbacivanja na liniji klanja organa kroz koje se migracija parazita obavlja ili na kojima su oni incistirani. U zemljama sa visokom tehnologijom odgoja njihova prevalenca ne prelazi 5-10% dok se u drugim zemljama ona pribli`ava brojci od 50-80% a kod ekstenzivnog dr`anja se javlja i kod 90-98% svinja. Nastanak i tok oboljenja svinja uslovljena su prisustvom uzro~nika, prijem~ivih doma}ina i uslova sredine. U intezivnom dr`anju svi navedeni elementi su potencirani, ~esto u negativnom smislu s obzirom da intenzivan odgoj ima i prednosti i mana. U ovom odgoju se nalaze velike aglomeracije u ograni~enom prostoru, a opasnost od nastanka i {irenja bolesti se pove}ava uporedo s gustinom aglomeracije. [to je ve}i broj `ivotinja na manjem prostoru, mogu}nost {irenja infekcija je ve}a, po{to su uslovi sme{taja i ishrane u odre enom vremenu istovetni i podjednako se povoljno ili negativno odra`avaju na sve jedinke. * Dr Ivan Pavlovi}, vi{i nau~ni saradnik, dr Vojin Iveti}, nau~ni saradnik, mr istra`iva~ saradnik, Nau~ni institut za veterinarstvo Srbije, Beograd; Vojin Hudina, vet.spec., Centar za sto~arstvo, PKB Korporacija, Padinska Skela-Beograd; prof.dr Zoran Kuli{i}, Fakultet veterinarske medicine, Beograd. Rad je finansiran na osnovu projekta Republi~kog ministarstva nauke i za{tite `ivotne sredine BN

128 Zbornik nau~nih radova, Vol. 12 br. 3-4 (2006) Prevalenca protozoarnih parazitskih infekcija Istra`ivanja parazitofaune svinja smo vr{ili u periodu godine na vi{e farmi svinja u Srbiji. Uzimani su uzorci izmeta i skarifikati od svih kategorija svinja koji su obra eni standardnim parazitolo{kim metodama pregleda. Na osnovu obavljenih pregleda ustanovili smo da parazitskih infekcija nije po{te ena ni jedna starosna kategorija svinja, a da zavisno od higijene dr`anja, preventivnih mera i redovnosti kontrole na parazite zavisi njihova incidenca i morbiditet. Pri tome, bitan momenat u nastanku infekcija ~ini prva infekcija prasadi koja je preko krma~a koje su inficirane parazitima u{le u prasili{te. Prisustvo protozoarnih infekcija zabele`eno u svim starostnim kategorijama s tim da je najve}a prevalenca i morbiditet zabele`en u mla im kategortijama prasadi. Zavisno od uslova dr`anja (higijena, na~in ishrane i sl.) procenat inficiranih jedinki je iznosio: Balantidium coli %, Cryptosporidium spp %, Eimeria polita 4-9%, Eimeria perminuta 27-31%, Eimeria debliecki 3-24%, Isospora suis 3-13%. Prisustvo protozoarnih infekcija je ustanovljen i u drugim starostnim kategorijama svinja. Kod tovljenika je procenat infekcija iznosio: Eimeria perminuta 27-31%, Eimeria polita 4-9%, Eimeria debliecki 3-24% i Balantidium coli 90-95%, a kod priplodnih `ivotinja: Balantidium coli 95-99%, Eimeria perminuta 17-21%, Eimeria debliecki (12-23%), Eimeria polita 14-19% i Cryptosporidum spp. 3-12%. Patolo{ki zna~aj Od navedenih vrsta protozoa koje su ustanovljene, sa stanovi{ta svinjarske proizvodnje najve}eg zna~aja imaju kokcidije iz rodova Isospora, Eimeria i Cryptosporidium, dok je B.coli komisualna cilijate koja ima malu ulogu u kompleksu neonatalnih enteropatija prasadi. Zavisno od starosti prasadi, ove infekcije se kaskadno nastavljaju jedna na drugu a kao glavni izvor infekcije su apostrofirane krma~e. Infekcija prasadi nastaje perortalno ingestijom oocisti koje se nalaze u izmetu svinja. U ovoj kategoriji `ivotinja izvor infekcija su zaprljani mamarni kompleks krma~a, izmet u boksevima koje prasad ~eprka i konzumira (koprofagija je normalna pojava kod svinja), zaprljane {ipke bokseva i sl. Patolo{ka uloga kokcidija mo`e biti ispoljena samostalno ali je naj~e{}e u sadejstvu sa drugim enteropatogenima kao {to su klostridijalne infekcije (C.perfrigens tip C), E.coli, viroze (TGE i rotavirusi) i paraziti (Strongyloides ransomi). S obzirom na zna~aj ovih protozoa upozna}emo se sa njima po redosledu kako nastaju infekcije prasadi. Eimeriosis Kod svinja je ustanovljeno 6 vrsta iz familije Eimeridae i to: Eimeria debliecki, Eimeria perminuta, Eimeria polita, Eimeria scabra, Eimeria scrofae i Eimeria spinosa. U na{oj sredini se sre}u samo prve tri vrste. 128

129 Zbornik nau~nih radova, Vol. 12 br. 3-4 (2006) Po infekciji iz unetih oocisti se u crevima osloba aju sporozoiti koji naseljavaju epitelne }elije. Ovde otpo~inje aseksualni razvoj ({izogonija) tokom koje se inficira veliki broj endotelnih }elija i on traje do momenta kada usled imunog odgovora organizma ne otpo~ne seksualna faza, gametogonija, tokom koje dolazi do formiranja mikro i makrogameta, oplodnje i formiranja oocisti koje se izbacuju u spoljnu sredinu. U momentu ekskrecije one nisu infektivne ve} sporuli{u u spoljnoj sredini postav{i za par dana infektivne. Infekcije mogu nastati odmah po pra{enju a obolenje se manifestuje izme u 7-11 dana `ivota. Javlja se proliv (retko sa primesama krvi) i gubitak apetita, `ivotinje gube u te`ini, imaju slabiji prirast a mogu}a su i uginu}a. Patolo{ke promene su prisutne u tankom i debelom crevu ali su najmarkantnije u jejunumu. Zapa`a se kataralno zapaljenje, sluzoko`a je zadebljala sa re im ta~kastim krvarenjima i deskvamacijom epitela. Zid creva je oblo`en mukofibrinoznim eksudatom koji ponekad pokriva nekroti~na polja. Krvni sudovi creva su inicirani. Isosporosis Iz familije Isosporae kod svinja parazitiraju Isosapora suis koja je apsolutno dominantna vrsta i Isosapora almaataensis ustanovljena samo kod svinja u Kazahstanu. Infekcija svinja je identi~na kao kod infekcije Eimeriama kao i razvoj parazita u organizmu. Svinje nakon infekcije sa I.suis sti~u rezistentnost na naredne infekcije. Kod njih se naredne infekcije manifestuju bez klini~kih simptoma i ekskrecijom malog broja oocisti. Malo je poznat specifi~an humoralni i celularni imuni odgovor prasadi ali je utvr eno da ve}i stepen otpornosti prema infekcijama pokazuje starija prasad (od 2-4 nedelje) u odnosu na mla u (inficiranu dan ili dva po pra{enju). Klini~ka slika je u direktnoj zavisnosti od ja~ine infekcije i prisutna je kod prasadi u starosti 7-14 dana. Po~inje sa prolivom koji je neprijatnog mirisa `u}kaste ili sive boje. Ako se nadove`u ostali diaregi~ni agensi klini~ka slika poprima dramati~ne razmere i mogu}a su uginu}a. Obolela prasad i dalje sisaju ali ne napreduju, prisutni su znaci dehidratacije, ona zaostaju u rastu a ~esto se javlja poja~an rast ~ekinja. Na sekciji se uo~avaju kataralni enterit a re e i krvarenja. Tako e se ~esto sre}u karakteristi~ne fibrinske naslage po lumenu ileuma i jejunuma, koje izgledaju kao kora drveta i `u}kaste su boje. Prisutna je hiperplazija kripti i nekroti~ni enteritis pri ~emu lezije nastaju ~etvrtog dana po infekciji. Mikroskopske lezije se uo~avaju na vilusnom epitelu a vile su atrofirale ili su slepljene. Cryptosporidiosis Kriptosporidioza je zoonotsko obolenje uzrokovano sa Cryptosporidium parvum. Za infekciju je prijem~iva prasad u starosti 2-12 nedelja. Klini~ka slika obolenja se javlja kod prasadi od 6-12 nedelja u vidu diareja. 129

130 Zbornik nau~nih radova, Vol. 12 br. 3-4 (2006) Razvoj parazita u doma}inu je identi~an kao i kod drugih kokcidija, osim u lokaciji uzro~nika. Za razliku od drugih kokcidija koje se u toku {izogoni~ne faze implantiraju u mikroviluse creva, kriptospore formiraju parazitofornu vakuolu u mikrovilusu koja se nalazi izme u spoljne membrane i citoplazme mikrovila. Prskanjem ovih vakuola nastaju mnogo ozbiljnije lezije i o{te}enja crevnog epitela nego pri infekcijama drugim vrstama kokcidija. Patolo{ke promene su u vidu kongestije sluzoko`e creva uz mogu}a uve}anja i edematoznost limfnih ~vorova, naro~ito ileuma i kolona. Dijagnoza, preventiva i terapija Kao i kod kokcidioze drugih vrsta `ivotinja, zoohigijenske mere su i ovde osnovna preventivna mera s obzirom na peroralno preno{enje parazita. Oociste su izuzetno osetljive u momentu ekskrecije i tokom perioda sporulacije dok po sporulisanju postaju rezistentne na mno{tvo dezificijenasa, tako da je teku}a dezinfekcija od izuzetne va`nosti kod preveniranja obolenja. Redovno iz ubravanje obora i pranje vrelom vodom su preduslov presecanja puta infekcije, pogotovu u prasili{tima gde naj~e{}e i nastaju ove infekcije. Slede}i postupak je redovna parazitolo{ka kontrola. Preventivna koprolo{ka i dermatolo{ka dijagnostika treba da obuhvati sve `ivotinje na farmi. Vr{i se minimum dva puta godi{nje u svim starostnim i proizvodnim kategorijama. Priplodne `ivotinje, ako su pozitivne, treba tretirati pre uvo enja u prasili{te ~ime spre~avamo inicijalnu infekciju prasadi. Odlu~enu prasad pre prebacivanja u tov obavezno parazitolo{ki pregledamo i po potrebi le~imo. Za tovne `ivotinje i priplodna grla koja su na farmi va`e isti principi - redovne i periodi~ne kontrole. Terapija svinja se vr{i primenom kokcidiostatika od kojih su se najbolje pokazali toltrazuril, amprolijum i monensis i preparati na bazi sulfa jedinjenja. Literatura 1. Corwin, R.M., Stewart, T.B. (1992): Internal Parasites, In: E.J.Lemman: Disease of Swine,. Wolf Publishing Ltd. New York. 2. Hudina, V., Pavlovi}, I., Kuli{i}, Z., Ne{i}, D. (1995): Zna~aj zoohigijene dr`anja u preventivi parazitskih infekcija svinja u farmskim uslovima. Zbornik radova VI simpozijuma dezinfekcija, dezinsekcija i deratizacija u za{titi `ivotne sredine, Donji Milanovac, Hudina, V., Pavlovi}, I., Rikson, M., Kuli{i}, Z., Min}, S. (2003): Higijenske mere koje se koriste u cilju preveniraja parazitskih infekcija u prasili{tu, Zbornik radova XIV savetovanja dezinfekcija, dezinsekcija i deratizacija u za{titi `ivotne sredine sa me unarodnim u~e{}em, Subotica, Ivanovi}, S., Pavlovi}, I. (1999): Ra{irenost ehinokokoze kod svinja u ekstenzivnom dr`anju na podru~ju Srednje-Banatskog okruga, Tehnologija mesa 40, 6, Iveti}, M., Valter, D., Pavlovi}, I., Savi}, B. (2000): Atlas patomorfolo{kih promena bolesti svinja, Nau~ni institut za veterinarstvo Srbije, Beograd. 130

131 Zbornik nau~nih radova, Vol. 12 br. 3-4 (2006) Kuli{i}, Z., Tambur, Z., (1997): Kokcidioza `ivine, kuni}e, ovaca i svinja, 7. Laskot, V.I., Voronov, A.K., Semenkov, A.D. (1988): Parasitoses of pigs in breedin heards and fattening houses. Sbornik Nautshnykh Trudov Leningradskii Veterinarny Instituta, 94, Lon~arevi}, A., Pavlovi}, I., Iveti}, V., Romani}, S., Ne{i}, D., Valter, D., Marki}, Z., Tosevski, J. (1995): Patolo{ko-morfolo{ke promene u digestivnom traktu svinja prouzrokovane najzna~ajnijim vrstama parazita u organizovanoj svinjarskoj proizvodnji. Veterinarski glasnik, 49, 2-3, Lon~arevi}, A., Marki}, Z., To{evski, J., Pavlovi}, I. (1997): Osnovi sistematskog zdravstvenog nadzora i programiranja zdravstvene za{tite svinja U: Lon~arevi} A. Zdravstvena za{tita svinja u intenzivnom odgoju, , izd. Nau~ni Institut za veterinarstvo Srbije, Beograd. 10. O Calaghan, G.M., Langston, P.G. (1990): Interhal parasites from pigs in South Australia. Australian Veterinary Journal, 67, Orlov, F.M. (1970): Bolezni svinei. Izdatelstvo Kolos, Moskva. 12. Pavlovi}, I., Lon~arevi}, A., Kuli{i}, Z., Ne{i, D., Romani}, S., Iveti}, V., Valter, D., Drezga, J., Bogdanovi}, Z., Rosi}, G. (1994): Incidenca parazitskih infekcija svinja u farmskom odgoju. Zbornik radova I savetovanja uzgoj i zdravstvena za{tita svinja, Vr{ac, Pavlovi}, I., Lon~arevi}, A., Iveti}, V., Kuli{i}, Z., Markovi}, Z., Tosevski, J. (1995): Sort and distribution of parasite infection in swine farm breeding. Macedonian Veterinary Review, 24, 1-2, Pavlovi}, I., Lon~arevi}, A., Ne{i}, D., Valter, D. (1996): Parazitske infekcije svinja u farmskom i individualnom sektoru proizvodnje i njihova uloga u zdravstvenoj problematici svinjarske proizvodnje. Sinopsisi referata savetovanja agronoma Republike Srpske, Banja Luka, Republika Srpska, Pavlovi}, I., Iveti}, V., Erski-Bilji}, M., Milutinovi}, M., Kuli{i}, Z. (1996): Cryptosporidial infection in pigs at the intensive breeding, The Journal of Protozoology Research, 6, 1, Pavlovi}, I., Iveti}, V., Valter, D., Ne{i}, D., Lon~arevi}, A. (1996): Protozoarne infekcije prasadi u farmskim uslovima dr`anja, Zbornik kratkih sadr`aja radova II Simpozijum uzgoj i zdravstvena za{tita svinja, Vr{ac, Pavlovi}, I., Kuli{i}, Z., Vuji}, B. (1997): Parazitske bolesti, U: A.Lon~arevi}: Zdravstvena za{tita svinja u intenzivnom odgoju. Nau~ni institut za veterinarstvo Srbije, Beograd, Pavlovi}, I., Iveti}, V., Valter, D., Radanovi}, O., Savi}, M. (2000): The prevalence of cryptosporidial infection in multifactoral caused diarrhea in pigs in the farm breeding condition, Programme of International Pig Veterinary Association Congress, Melbourne, Australia, Pavlovi}, I., Iveti}, V., Valter, D., Petkovi}, D., Kova~evi}, N. (2000): Cryptosporidial infection of pigs - pectrum of pathomorphological alteration Programme of 18th meeting of European Society of Veterinary Pathology Toxicological Pathology and Experimental Pathology, Amsterdam, Netherlands,

132 Zbornik nau~nih radova, Vol. 12 br. 3-4 (2006) Pavlovi}, M., Savi}, B., Radanovi}, O. (2004): Isospora suis - aktuelan parazitolo{ki problem farmski gajenih svinja, Veterinarski glasnik, 58, 3-4, Radojevi}, M. (1990a): Parazitoze svinja na novoj farmi PP Aleksa [anti} u Aleksi [anti}. Veterinarski glasnik, 44, 6, Radojevi}, M. (1990b): Parazitoze svinja na staroj farmi PP Aleksa [anti} u Aleksi [anti}. Veterinarski glasnik, 44, 7, Soulsby, E.J.L. (1977): Helminths, Arthropods and Protozoa of Domesticated Animals, Baillier, tindall and Cassell edition, London. 24. [ibali}, S., Cvetkovi}, Lj. (1980): Osnovi dijagnostike parazitskih bolesti doma}ih `ivotinja. OZID Beograd. 25. [ibali}, S., Cvetkovi}, Lj. (1983): Parazitske bolesti doma}ih `viotinja. OZID Beograd. 132

133 Zbornik nau~nih radova, Vol. 12 br. 3-4 (2006) UDC: : Revew paper COCCIDIOSIS OF SWINE AT FARM BREEDING CONDITION I. Pavlovi}, V. Hudina, Z. Kuli{i}, V. Iveti}, Summary Parasites infection present continipus health problem at farm breeding swine. Large animal aglomeration present in farms was ideal source to spread of infection, especialy with protozoan agents. Protozoan parasites play importante role at complex of neonatal entheropathy of piglets, sporead together with other infectious agents like C.perfrigens tip C, E.coli, TGE rotaviroses and etc. From coccidia belonging Apicoplempexa familly we found Isospora suis, several Eimeria species and Cryptosporida parvum. Key words: swine, Eimeria spp., Isospora suis, Cryptosporidium parvum, coccidiosis. * Ivan Pavlovi}, Ph.D., Vojin Iveti}, Ph.D., M.Sc., Institute for Veterinary Science of Serbia, Belgrade; Vojin Hudina, Dvm.spec., Center for cattle breeding, PKB Corporation, Padinska Skela-Belgrade; Zoran Kuli{i}, prof. Ph.D., Faculty of Veterinary Medicine, Belgrade. This paper financed by Ministry of Science and Environmental Protection BN

134

135 Zbornik nau~nih radova, Vol. 12 br. 3-4 (2006) UDK: /.38(497.1) Originalni nau~ni rad BELA METOHIJSKA PRAMENKA BARDOKA N. Memi{i, F. Bauman, B. Pavlov* Izvod: U radu su prikazani rezultati ispitivanja proizvodnih osobina ovaca bele metohijske pramenke bardoke, koja se gaji u Metohijskoj kotlini (zapadni deo Kosova i Metohije). Telesna razvijenost ovaca bardoke (visina grebena 65 cm, du`ina trupa 74 cm) kao i telesna masa (44 kg) imaju dosta {irok opseg variranja, {to pru`a mogu}nost rada na popravci ovih osobina. Mu{ka jagnjad ovaca bardoke dolaze na svet sa ne{to ve}om prose~nom telesnom masom (3,6 kg) u odnosu na `ensku (3,3 kg). U uzrastu od 90 dana mu{ka jagnjad dosti`u telesnu masu od l7,5 kg a `enska 16,5 kg. Bela metohijska ovca spada u jedan od najmle~nijih sojeva pramenke u Srbiji i Crnoj Gori. Ceni se da u proseku daje u dosta skromnim uslovima gajenja oko 100 kg mleka, dok zna~ajan procenat ovaca ove rase daje preko 200 kg mleka godi{nje u laktaciji od preko 210 dana. Ovaj soj pramenke je vrlo interesantan za ov~arstvo Srbije i Crne Gore, u cilju stvaranja tipa ovaca za pove}anu proizvodnju mleka, s obzirom na ve} njen prisutan potencijal u tom pravcu. Plodnost ovaca bardoke je dosta niska i u proseku se kre}e oko 110 %, {to zna}i da se na 100 ojagnjenih ovaca dobije oko 110 jagnjadi. Prose~an prinos neprane vune po jednom grlu iznosi oko 2,5 kg kod ovaca, dok je kod ovnova od 3,5-4,0 kg. Klju~ne re~i: Bela metohijska pramenka Bardoka, genetski profil, rasne karakteristike. Uvod Pramenka je naziv za autohtonu, primitivnu ovcu koja se gaji u Srbiji i Crnoj Gori, i to kako u brdsko-planinskim tako i u ravni~arskim podru~jima. Glavna karakteristika pramenke je njena otpornost, izdr`ljivost i sposobnost za duga hodanja po najte`im terenima, kao i prilago enost lo{im i neravnomernim uslovima letnje i zimske ishrane. Pramenka ima dosta sojeva, sa izvesnim manjim razlikama, naro~ito po mestu odgajivanja, veli~ini, te`ini i {arama po glavi i nogama. Pramenka spada u rase ovaca kombinovanih proizvodnih sposobnosti, jer se koristi u podjednakoj meri za proizvodnju mleka, mesa i vune, ali te proizvode daje u malim koli~inama u pore enju s drugim rasama. U poslednje 2-3 decenije veliki broj sojeva ovaca u Srbiji i Crnoj Gori je u velikoj meri izmele`en sa proizvodnijim rasama, dok je dosta njih i nestalo. Jedan od tih sojeva je i bela meto- * Dr Nurgin Memi{i, AD Mlekara, Subotica; Frida Bauman, dipl.in`., Impak, Beograd; Biserka Pavlov, dipl.biolog, KSC, Beograd. 135

136 Zbornik nau~nih radova, Vol. 12 br. 3-4 (2006) hijska ovca zvana bardoka, koja je jo{ uvek na terenu prisutna u svom izvornom obliku, pri ~emu nije bilo nikakvog ozbiljnijeg rada na njenom oplemenjivanju sa drugim rasama ovaca. Ovaj soj pramenke je vrlo interesantan za ov~arstvo Srbije i Crne Gore, u cilju stvaranja tipa ovaca za pove}anu proizvodnju mleka, s obzirom na ve} njen prisutan potencijal u tom pravcu. Rejon odgajivanja rasne odlike Bela metohijska ovca, poznatija po nazivima bokanica, bardoka ili barloka, gaji se na teritoriji Metohije po ~emu je i dobila ime. Ima je naro~ito oko Pe}i, \akovice, Istoka, De~ana, zatim u jednom delu Crne Gore oko Andrijevice a dopire sve do Ulcinja (Slika 1). Pored gajenja u Metohijskoj kotlini ovca bardoka se uspe{no mo`e odgajati i na brdsko-planinskim terenima okolnih planina ([arplanina i Prokletije), gde se u periodu prole}no-jesenje ishrane ovce napasaju i dr`e na ba~ilima koje se prostiru i na nadmorskoj visini i do m. Bardoka je autohtona ovca a po zoolo{koj klasifikaciji spada u kratkorepi soj pramenke. Po op{tem izgledu, mo`e se svrstati u krupnije sojeve pramenki. Otvorenog je runa sa {iljastim i duga~kim pramenovima preko 20 cm bele boje u kojima dominiraju gruba osjasta vlakna, koja su bez ikakve vijugavosti, debela i gruba. Dobre je obraslosti, jer je sve izuzev glave i donjih delova nogu obraslo belom vunom, dok su oni pokriveni belom dlakom. Ono {to je karakteristi~no za ovaj soj pramenke je i to da se za vreme stri`e ovcama ostavlja vuna u predelu vrata, koja se ne {i{a par godina tako da ti pramenovi narastu i do 40 cm. Odgajiva~i na taj na~in mogu lak{e hvatanjem tih pramenova da manipuli{u ovcama a naro~ito za vreme mu`e, s obzirom da su ovce po pravilu {ute, dok ovnovi imaju sna`ne rogove trouglastog preseka i dosta {iroko me uro`je. Brojno stanje Prema statisti~kim podacima brojno stanje ovaca metohijske pramenke na podru~ju njenog odgajivanja procenjuje se na oko grla (podaci Podru~ne poljoprivredne slu`be Prizren, 1997). Bardoka je i jedini soj pramenke koji se gaji na podru~ju Metohije (uz nju se ponekad mo`e na}i i Balju{a bela ovca sa crnom glavom, za koju se smatra da je njen varijetet). Bardoka se isklju~ivo gaji na privatnim gazdinstvima i to u ne{to ve}em broju ( grla). Izuzetno, se mogu sresti i takvi odgajiva~i ~ija stada broje oko 150 grla. Kao i drugi sojevi pramenke i bardoka se gaji za proizvodnju mleka, mesa i vune, me u kojima je proizvodnja mleka na prvom mestu. Preko mleka i mle~ih proizvoda odgajiva~i ovaca bardoke obezbe uju najve}e prihode i zato je ova proizvodnja, u postoje}im uslovima, za njih najzna~ajnija. 136

137 Zbornik nau~nih radova, Vol. 12 br. 3-4 (2006) Sl. 1. Podru~je gajenja ovaca bele metohijske pramenke bardoke Breeding area of White Metohian Pramenka Bardoka Rasne karakteristike Telesna razvijenost Eksterijer ovaca bardoke je meren sredinom jula meseca a rezultati kontrolisanih mera prikazani su u tabeli 1. Tab. 1. Srednje vrednosti i varijabilnost (S.d.) mera telesne razvijenosti ovaca bardoke (Memi{i i sar., 1998, 2000) Mean values and variability (SD) for body conformation in Bardoka sheep (Memisi at al., 1998, 2000) 137

138 Zbornik nau~nih radova, Vol. 12 br. 3-4 (2006) Mere telesne razvijenosti ovaca bardoke koje su zavr{ile svoj porast (visina grebena 65 cm, du`ina trupa 74 cm) imaju dosta {irok opseg variranja, {to pru`a mogu}nost rada na popravci ovih osobina i to pre svega selekcijom u ~istoj rasi. Du`ina trupa izra`ena u procentima visine grebena iznosi prose~no oko 112%, tj. du`ina trupa je za oko 12% ve}a od visine grebena. [irina grudi i {irina krsta pribli`no su jednake kod ovaca ispitivanog stada i prose~no iznose oko 21,6 cm. Telesna masa Iz podataka navedenih u tabeli 2. mo`e se primetiti kako se telesna masa, a isto tako i prose~ni dnevni prirasti smanjuju sa porastom, odnosno staro{}u grla. Mu{ka jagnjad dolaze na svet sa ne{to ve}om prose~nom telesnom masom (3,6 kg) u odnosu na `ensku (3,3 kg). U uzrastu od 90 dana mu{ka jagnjad dosti`u telesnu masu od l7,5 kg a `enska 16,5 kg. Prose~ni dnevni prirast za prvih 90 dana iznosi oko 160 gr kod mu{ke jagnjadi, dok je kod `enskih za oko 10 gr u proseku manji {to je u velikoj zavisnosti kako od ishrane ovaca tako i same jagnjadi. Prose~na vrednost za telesnu masu kod odraslih ovaca bardoke iznosila je oko 44 kg. Interesantno je napomenuti da je i u ispitivanjima Beli}a (1951) i Spiridonovi}a i sar. (1994), visina grebena i du`ina trupa kod ovaca bele metohijske pramenke imaju dosta {irok opseg variranja, {to pru`a mogu}nost rada na popravci njenih osobina selekcijom u ~istoj rasi. Tab. 2. Srednje vrednosti i varijabilnost (Sd.) telesne mase (TM) i prose~nog dnevnog prirasta (PDP) jagnjadi ovaca bardoke u razli~itom uzrastu (Memi{i i sar., 1998) Mean values and variabilty (SD) for body weight (BW) and average daily gain (ADG) for Bardoca lambs and sheep at various ages (Memisi at al., 1998) Proizvodnja mleka Bela metohijska ovca spada u jedan od najmle~nijih sojeva pramenke u Srbiji i Crnoj Gori. Ceni se da u proseku daje, u dosta skromnim uslovima gajenja, oko 100 kg mleka, ra~unaju}i i koli~inu koju jagnje posisa, u laktacionom periodu od 6 meseci. Pojedini au- 138

139 Zbornik nau~nih radova, Vol. 12 br. 3-4 (2006) tori (u ispitivanjima sprovedenim pre 50-ak godina) navode da zna~ajan procenat ovaca ove rase daje preko 200 kg mleka godi{nje u laktaciji od preko 210 dana, {to je u potpunoj saglasnosti sa rezultatima koje u svojim istra`ivanjima navode Memi{i i sar., 1998 i (tabela 3). U istra`ivanjima pomenutih autora u ispitivanom stadu ovaca bardoke (tabela 4), koje je odgajano na planinskom podru~ju (1270 m n.v.) 30% grla imalo je preko 150 kg mleka u laktacionom periodu od oko 7 meseci. Tab. 3. Srednje vrednosti i varijabilnost (Sd.) proizvodnje mleka ovaca bele metohijske pramenke bardoke (Memi{i i sar., 1998) Mean values and variability (SD) for milk yield for White Metohian Pramenka Bardoka (Memisi at al., 1998) Tab. 4. Srednje vrednosti i varijabilnost (Sd.) proizvodnje mleka ovaca bele metohijske pramenke bardoke (Memi{i i sar., 2000) Mean value and variability (SD) for milk yield for White Metohian Pramenka Bardoka (Memisi at al., 2000) Pored ostalog, veoma je interesantno ista}i da period jagnjenja ovaca bardoke za odgajiva~e predstavlja veliku te{ko}u, zbog velikog nalivanja vimena mlekom u prvim danima posle jagnjenja. Jagnjad u prvih nedelju dana po jagnjenju nisu u mogu}nosti da sama posisaju svoje majke, kod kojih je zbog pove}anog dijametra sisa i nalivanja vimena potrebno uvek izvr{iti delimi~no izmuzivanje, pa tek onda pustiti jagnje pod ovcu da posi{e preostalu koli~inu mleka. To je ujedno i glavni razlog {to odgajiva~i na terenu ne pove}avaju veli~inu svojih stada iznad grla. 139

140 Zbornik nau~nih radova, Vol. 12 br. 3-4 (2006) U stadima ovaca zajedno sa bardokom uzgaja se ovca koju odgajiva~i na terenu jo{ nazivaju `utanka ili `uta bardoka a koja se u odnosu na bardoku razlikuje samo po `utim flekama na licu. Ova ovca je prema podacima sa terena za 20-30% mle~nija u odnosu na belu bardoku. Smatra se da je `uta bardoka najverovatnije varijetet balju{e, odnosno smatra se prelaznim oblikom izmedju bardoke i balju{e (ovca koja se tako e gaji na ovom terenu, ali u manjem broju oko 500 grla), pri ~emu na to ukazuju i obojeni delovi nogu do sko~nog zgloba kod jagnjadi `ute bardoke pri ro enju (a {to je i rasna karakteristika balju{e) koji nestaju u uzrastu sa 2 do 3 meseca. Proizvodnja vune Prose~an prinos neprane vune po jednom grlu iznosi od 2,5-2,9 kg kod ovaca, dok je kod ovnova 3,5-4,0 kg. Te`ina runa ovaca u na{im istra`ivanjima ve}a je za 2,5 kg od te`ine runa koju za ovaj soj pramenke navode Ogrizek (1948) i [maljcel (1958), a znatno ve}a od vrednosti koju je utvrdio Beli} (1951) a koja je u proseku iznosila oko 2 kg.visina vunskog vlakna u proseku je 18,5 cm a du`ina oko 20 cm (tabela 5). Broj vijuga na 1 cm du`ine vlakna kod ovaca bardoke u proseku iznosi 2. Iz podataka prikazanih u tabeli 3. vidi se da prose~na fino}a vunskog vlakna za ple}ku, le a i sapi kod kontrolisanih `enskih grla bardoke u proseku iznosi oko 40 mikrona, sa varijacijama od 32,15 do 53,75 mikrona, Dijametar vunskog vlakna kod ovaca bardoke prema Nikoli}u (1947) u proseku iznosi oko 43,04 mikrona, odnosno sortimenta je DE. Bardoka po fino}i vunenog vlakna, svrstava u na{e najgrublje sojeve pramenke. Tab. 5. Srednje vrednosti i varijabilnost (Sd.) prinosa runa i fizi~kih osobina vunenog vlakna ovaca bardoke (Memi{i i sar., 1998), n = 80 Mean values and variabilty (SD) for wool yield and physical characteristic for White Metohian Pramenka - Bardoka (Memisi at al., 1998), n = 80 Osobine plodnosti U na{oj nau~noj i stru~noj literaturi, naro~ito poslednjih decenija, malo je podataka o reproduktivnim osobinama ovaca bele metohijske pramenke-bardoke (Memi{i i sar., 1998, 2000; Bauman i Memi{i, 2002). Kada je re~ o plodnosti ovog soja pramenke, po- 140

141 Zbornik nau~nih radova, Vol. 12 br. 3-4 (2006) daci od pre 50-ak godina (Zdanovski, 1940), govore da je ona niska i da se u proseku kre}e oko 105%, {to zna}i da se na 100 ojagnjenih ovaca dobije oko 105 jagnjadi (Popovi} i Anti}, 1959). Jagnjenje ovaca je uglavnom sezonskog karaktera i po~inje negde krajem decembra meseca i traje sve do kraja marta, pri ~emu mlada grla prvi put ulaze u priplod sa godinu i po dana starosti. Plodnost ovaca bardoke je dosta niska i ona se u proseku kre}e oko 110 %, {to zna~i da se na 100 ojagnjenih ovaca dobije oko 110 jagnjadi. U pobolj{anim uslovima ishrane i nege plodnost se mo`e pove}ati i do 115 %. Plodnost ovaca bardoke za dvogodi{nji period ispitivanja (Bauman i Memi{i, 2001) iznosio u proseku 111,92%, i sa neznatnim variranjem izme u godina istra`ivanja (110,70 i 112,79%). Prose~an procenat jagnjenja iznosio je 93,78% i u obe godine je bio dosta ujedna~en (94,20 i 93,48%). Prema literaturnim podacima, u optimalnim uslovima ishrane i dr`anja, plodnost kod pojedinih sojeva pramenke, mo`e da bude do %, pa ~ak i preko 120% (Vuji} i sar., 2000). Sistem uzgoja Odgajiva~i ovaca bardoke u velikom procentu primenjuju poluintenzivni sistem odgoja ({talsko-pa{ni sistem), pri ~emu stada ve}inom borave u blizini svojih {tala. Ovce se obi~no isteruju na obli`nje livade u priobalnom delu reke Beli Drim, koje obiluju sa zelenom masom, ali se zbog dugog prisustva rose u jutarnjim satima, obi~no isteruju posle 10 ~asova. U toku vegetacionog perioda (maj-oktobar) stada borave na planinskim ba~ilima (planina Prokletija), koja su sme{tena na ve}im nadmorskim visinama (preko m) gde se i vr{i ispa{a ovaca, a od pomu`enog mleka spravlja se sir. U toku zimskog perioda, kao i za vreme hladnih i ki{ovitih dana, ovce se uglavnom dr`e u ov~arnicima koji su locirani u dvori{tima odgajiva~a. Zaklju~ak S obzirom na to da potrebe za ov~ijim mlekom i proizvodima koji se od njega dobijaju iz dana u dan rastu, to }e bardoka u rejonu njenog odgajivanja, biti zna~ajan producent ovih namirnica, pogotovu tamo gde je proizvodnja kravljeg mleka nedovoljna. Bardoka se sa sigurno{}u mo`e smatrati najmle~nijim sojem ovaca koji se odgaja na podru~ju Republike Srbije i Crne Gore, te je u budu}em radu neophodno da se uz odgovaraju}e sisteme odgajivanja, kao i izmenom dosada{nje prakse i tehnologije proizvodnje, utvrde najpogodnije metode odgajiva~ko-selekcijskog rada (selekcija plus varijanti) za dalje pobolj{anje i ustaljivanje njenih proizvodnih osobina, a pre svega mle~nosti. 141

142 Zbornik nau~nih radova, Vol. 12 br. 3-4 (2006) Literatura 1. Beli}, J. (1951): Specijalna zootehnika (ov~arstvo i svinjarstvo), Nau~na knjiga, Beograd, Vuji}, R., Skalicki, Z., Be{lin, R., Grubi}, G. (2000): Plodnost sjeni~kog soja pramenke. Arhiv za poljoprivredne nauke, Beograd, 61, 213, Popovi}, S., Anti}, A (1959): Prilog poznavanju bele metohijske ovce bardoke. Glasnik poljoprivredno-{umarske komore PKMO, Zagreb, Spiridonovi}, S., Ja{ovi}, M., Brni~anin-Ivanovi}, T. (1994): Prilog ispitivanju kretanja prirasta bele metohijske ovce (bardoke) i balju{e. Zb. rad. Poljoprivrednog fakulteta u Pri{tini 1, Memi{, N., Bauman, F., Bozovi, V. (2000): Telesna razvijenost i proizvodne osobine kod ovaca bardoke. Arhiv za poljoprivredne nauke, Beograd, 61, 213, Memi{i, N., Bo`ovi}, V., Bauman, F., Latinovi}, D. (1998): Variranje karakteristika mle~nosti, telesne razvijenosti i osobina vune bele metohijske pramenke - bardoke. Savremena poljoprivreda, Novi Sad, 47 (5-6), Nikoli}, D. (1947): Prilog poznavanju kvaliteta vune na{ih rasa i sojeva ovaca. Arhiv za poljoprivredne nauke i tehniku, Beograd, II, Ogrizek, A. (1948): Ov~arstvo. Poljoprivredni nakladni zavod, Zagreb. 9. Bauman, F., Memi{i, N. (2002): Plodnost ovaca bele metohijske pramenke bardoke. Poljoprivredne aktuelnosti, Beograd, 1-2, Bauman, F., Memi{i, N. (2002): Plodnost ovaca bardoke u sistemu kori{}enja ovnova F2 generacije {arplaninska x virtemberg i njihov uticaj na prirast dobijene jagnjadi. Poljoprivredne aktuelnosti, Beograd, Zdanovski, N. (1940): Metohijska bela ovca bardoka. Poljoprivredni glasnik, Zagreb,

143 Zbornik nau~nih radova, Vol. 12 br. 3-4 (2006) UDC: /.38(497.1) Original scientific paper WHITE METOHIAN PRAMENKA BARDOKA SHEEP N. Memi{i, F. Bauman, B. Pavlov* Summary The paper presents results of testing production traits of white Metohian Pramenka - Bardoka sheep, bred in the Metohia basin (Western Kosovo and Metohia). Body development of Bardoka sheep (height at withers 65 cm, body length 74 cm) as well as body weight (44 kg), vary considerably, thus offering considerable potentials for work on improving these traits. Male Bardoka lambs are born somewhat heavier (3.6 kg) than female lambs (3.3 kg). At 90 days male lambs reach a body weight of l7.5 kg, and female lambs of 16.5 kg. The white Metohian Sheep are among the best breeds for milk production in Serbia and Montenegro. It is estimated that under modest breeding conditions milk yield is about 100 kg, while a considerable percentage of these sheep produce over 200 kg of milk a year in a 210 day lactation. Fertility of Bardoka sheep is rather low, 110% on the average, meaning that 100 lambing sheep will produce about 110 lambs. The average yield of unwashed wool per animal is about 2.5 kg from ewes, and kg from rams. In Bardoka sheep, the average height of wool fiber id 18.5 cm, length of wool fiber about 20 cm. number of bends per 1 cm length is 2, the average diameter of wool fiber is about 40 microns, the quality is DE. Key words: Metohian Pramenka Bardoka sheep, genetic profile, breed characteristics. * Nurgin Memi{i, Ph.D., AD Mlekara, Subotica; Frida Bauman, B.Sc., Impak, Belgrade; Biserka Pavlov, B.Sc., KSC, Belgrade. 143

144

145 Zbornik nau~nih radova, Vol. 12 br. 3-4 (2006) UDK: : Pregledni rad MOGU]NOSTI POVE]ANJA KVALITETA I KVANTITETA ZELENE HRANE ZA SRNE I JELENE U LOVI[TIMA N. \or evi}, Z. Popovi}, S. Vu~kovi}, G. Grubi}, M. Beukovi}* Izvod: Odgovaraju}im agrotehni~kim merama, pre svega hidromelioracijom vodoplavnih i vla`nih zemlji{ta, zatim drljanjem, ubrenjem i ko{enjem mo`e se posti}i promena botani~kog sastava u podru~jima lovi{ta, i time pove}ati kvalitet i kvantitet prirodne hrane. Pored toga, u lovi{tima se mogu planski gajiti kultivisane biljne kulture u cilju proizvodnje kvalitetnije hrane za divlja~. Zasejane povr{ine treba formirati na vi{e me usobno udaljenih mesta u lovi{tu, kako bi se time izvr{ila i prirodna disperzija `ivotinja u potrazi za hranom. Setva kultura treba da bude organizovana po modelu zelenog konvejera, da bi se omogu}ilo kontinuirano pristizanje zelene hrane u toku vegetacije. Polja sa zasejanim kulturama treba po mogu}stvu ograditi, a divlja~i dopustiti ulazak tek kada biljke stignu u optimalnu fazu za kori{}enje. Ukoliko se `ivotinje dr`e u gaterima i oborima, mogu}a je i dodatna ishrana u vidu nako{ene zelene mase. Klju~ne re~i: srna, jelen, zelena hrana, lovi{te. Uvod Ishrana divlja~i u prirodi mo`e se u potpunosti bazirati na prirodnoj hrani, ili u izvesnom procentu uklju~ivati i razli~ita hraniva koje ~ovek unosi u lovi{ta radi postizanja odre enih ciljeva (\or evi} i sar., 2005a). Isklju~ivo oslanjanje na prirodne izvore hrane u lovi{tima je nedopustivo, jer dovodi do opstanaka manjeg broja divlja~i na nekoj teritoriji, manji kvalitet trofeja i ve}e gubitke divlja~i (Popovi} i sar., 1996, 2003, 2004; Popovi} i Bogdanovi}, 2001, 2002). Zimski uslovi i prestanak vegetacije dovode do op{te oskudice u prirodnoj hrani, pa je to i naj~e{}i razlog za dodatnu ishranu u lovi{tima. Pored toga, ~ovekova aktivnost u poljoprivredi i smanjenje prirodnih stani{ta ({uma i polja) ograni~avaju prirodnu ishranu divlja~i u toku cele godine. Po pravilu, ~ovek je vekovima zauzimao najkvalitetnije zemlji{te za ratarsku proizvodnju, dok je divljim `ivotinjama ostavljao manje plodne, mo~varne i povremeno plavljene, peskovite i druge terene koji su nepogodni za obradu i * Dr Nenad \or evi}, docent, dr Zoran Popovi}, vanredni profesor, dr Savo Vu~kovi}, vanredni profesor, dr Goran Grubi}, redovni profesor, Poljoprivredni fakultet, Zemun-Beograd; dr Milo{ Beukovi}, vanredni profesor, Poljoprivredni fakultet, Novi Sad. Ovaj rad je finansiran sredstvima Ministarstva nauke i za{tite `ivotne sredine Republike Srbije, u okviru projekta TR B. 145

146 Zbornik nau~nih radova, Vol. 12 br. 3-4 (2006) intenzivnu proizvodnju. Upravo zbog toga, prirodna produkcija hrane za divlja~ na takvim terenima je neodgovaraju}a, kako u kvantitativnom, tako i u kvalitativnom pogledu. Me utim, postoji niz agrotehni~kih mera kojima se mo`e bitno promeniti prirodna produkcija hrane i obezbediti ve}a koli~ina kvalitetnije hrane za divlja~ u toku ve}eg dela godine. Zelena hrana koja se mo`e proizvesti u takvim uslovima je najprirodnija i najpogodnija za divlja~, za razliku od dodate suve kabaste (seno) ili koncentrovane (zrnasta hrana, sme{e) hrane, koju `ivotinje konzumiraju u ograni~enim koli~inama iz brojnih razloga. Prirodna hrana za srne i jelene Vrste biljaka koje u~estvuju u ishrani srna i jelena odre uju se na osnovu njihove identifikacije u bura`nom sadr`aju (Holi{ova et al., 1986). Glavna prirodna hrana srna i jelena su pa{a i brst, uz ne{to {umskih plodova (hrastov i bukov `ir, kesten i vo}e). U zimskoj ishrani srna odre enu va`nost imaju i poljski ostaci ratarskih kultura (Nesvadbova and Zejda, 1989). Prirodna hrana je daleko raznovrsnija u odnosu na hranu za doma}e `ivotinje. Divlji biljojedi uglavnom ne pasu zeljaste biljke ve} biraju njihove najhranljivije delove, koji sadr`e vi{e proteina i manje celuloze. Srne}a divlja~ je selektivnija od jelenske, pa konzumira u ve}oj meri pupoljke, izdanke i li{}e iz vr{nog dela biljke, odnosno hranu bogatiju proteinima. Uop{te gledano, potrebe srne}e divlja~i za proteinima u obroku ve}e su u odnosu na jelensku divlja~. U letnjoj ishrani srna i jelena dominiraju zeljaste biljke. Holi{ova et al. (1984) su ustanovili da oko 10% letnjih obroka za srne ~ine gran~ice drve}a i `bunja, pa i kora, kao i da letnja hrana dvogodi{njih i starijih srna sadr`i vi{e semenja i plodova nego jednogodi{njih. Nasuprot tome, u zimskim uslovima kada prestaje vegetacija, a sneg pokriva i ono malo preostale zelene ili sasu{ene trave, ishrana divljih pre`ivara se bazira na brstu. U takvim uslovima `ivotinje konzumiraju pupoljke, mlade izdanke i gran~ice, naro~ito donjeg sloja vegetacije. Pored toga, gule koru drve}a, {iblja, pa i vo}a. Usled toga mogu da pri~injavaju i odre enu {tetu na poljoprivrednim usevima, koja je uglavnom manja od 1%, pa je prema tome gotovo zanemarljiva (Kaluzinski, 1982, Obrtel and Holi{ova, 1983). Nasuprot tome, ukupna {teta za {ume i vo}njake mo`e biti i zna~ajna u periodima ve}ih oskudica prirodne hrane, ili ukoliko se broj divlja~i pove}a iznad kapaciteta lovi{ta. Zelena hrana proizvedena u lovi{tima Odgovaraju}im agrotehni~kim merama, pre svega hidromelioracijom vodoplavnih i vla`nih zemlji{ta, zatim drljanjem, ubrenjem i ko{enjem i/ili tarupiranjem mo`e se posti}i promena botani~kog sastava u delovima lovi{ta, i time pove}ati kvalitet i kvantitet prirodne hrane ([evkovi} i sar., 1991). Prirodna ispasi{ta treba kositi ili tarupirati dva puta godi{nje, drljati jedanput i ubriti sa 100 kg ve{ta~kog ubriva po hektaru (Novakovi}, 1999). Nabrojanim mehani~kim metodama smanjuje se mogu}nost da manje vredne biljne vrste sazru i bace seme, pa se time menja i floristi~ki sastav, a samim tim i hranljiva vrednost zelene mase. Za ritske {ume preporu~uje se tarupiranje zakorovljenih 146

147 Zbornik nau~nih radova, Vol. 12 br. 3-4 (2006) {umskih ~istina, kao i paljenje tr{}aka i {a{a, i druge sli~ne vegetacije karakteristi~ne za podvodne terene. Paljenje se obavlja u martu mesecu, pre nego {to krene vegetacija, a pri tome se pazi da po`ar ne o{teti {umu. \ubrenjem se tako e menja floristi~ki sastav, odnosno zastupljenost korova, ali i prinos travnjaka. Kako navodi Vu~kovi} (2004) primenom PK ubriva na prirodnim travnjacima potenciraju se leptirnja~e, mogu da se potiskuju trave, dok je uticaj na zeljanice i korove razli~it. Mijatovi} (1973) navodi rezultate brojnih istra`ivanja na osnovu kojih je zaklju~eno da NK, PK a u izvesnim slu~ajevima i NP ubriva slabije uti~u na biljke zeljanice i korove u odnosu na kompletno ubrenje NPK ubrivima (tabela 1). Pojedina istra`ivanja ukazuju da PK+N ubriva u prvom redu potenciraju trave, dok onemogu}avaju masovniju pojavu lo{ih biljaka i korova. Preporu~uje se 0,1 ha prirodnih ispasi{ta u ogra enom lovi{tu i 0,05 ha u otvorenim lovi{tima za grlo jelenske divlja~i. Tab. 1. Uticaj mineralnih ubriva na floristi~ki sastav, zastupljenost korova i prinos tipa travnjaka Agrostidetum vulgaris u Gornjem Milanovcu (Mijatovi}, 1973) The influence of mineral fertilizers on floristic composition, weed presence and yield in the pasture type Agrostidetum vulgaris in Gornji Milanovac (Mijatovi}, 1973) Pored popravljanja osobina prirodnih ispasi{ta, mogu}e je zasnivati i sejane travnjake na manjim povr{inama. Povr{ina ve{ta~kih ispasi{ta (zasnovanih travno-leguminoznim sme{ama) treba da iznose 0,04 ha /grlu jelenske divlja~i u ogra enim lovi{tima i 0,02 ha /grlu u otvorenim lovi{tima (Novakovi}, 1999.). Sastav sme{a jako varira i zavisi od vi{e faktora, pre svega od hemijskih osobina zemlji{ta i njegove vla`nosti (Ocokolji} i sar., 1983): Sme{e za nizijsko podru~je Sme{e za kvalitetnija zemlji{ta neutralna do blago kisela: 1. Je`evica 9, bezosi vlasen 10 i lucerka 10 kg/ha semena; 2. Je`evica 10, bezosi vlasen 8, lucerka 6 i `uti zvezdan 4 kg/ha semena. Sme{e za vi{e kisela i umereno vla`na zemlji{ta: 1. Je`evica 8, livadski vijuk 7, bezosi vlasen 7 i `uti zvezdan 7 kg/ha semena; 2. Je`evica 10, livadski vijuk 12 i bezosi vlasen 10 kg/ha semena. 147

148 Zbornik nau~nih radova, Vol. 12 br. 3-4 (2006) Sme{e za zemlji{ta pove}ane vla`nosti: 1. Visoki vijuk 12, livadski vijuk 8, bela rosulja 5 i {vedska detelina 5 kg/ha semena; 2. Visoki vijuk 14, livadski vijuk 10 i {vedska detelina 6 kg/ha semena; 3. Livadski vijuk 18, crvena detelina 5 i bela detelina 5 kg/ha semena; 4. Visoki vijuk 16 i livadski vijuk 14 kg/ha semena. Sme{e za brdsko podru~je Sme{e za kisela zemlji{ta: 1. Je`evica 12, ma~iji rep 8 i `uti zvezdan 7 kg/ha semena; 2. Je`evica 8, ma~iji rep 8, francuski ljulj 6 i `uti zvezdan 6 kg/ha semena; 3. Livadski vijuk 18 i `uti zvezdan 12 kg/ha semena. Sme{e za lo{ija, plitka i suvlja brdska zemlji{ta: 1. Francuski ljulj 14, je`evica 10 i `uti zvezdan 6 kg/ha semena; 2. Crveni vijuk 14, prava livadarka 7 i `uti zvezdan 7 kg/ha semena. Danas se u lovi{tima planski gaje kultivisane biljne kulture u cilju proizvodnje kvalitetnije hrane za divlja~. Za ovu svrhu najpogodnije su leptirnja~e (bela detelina, lucerka, grahorica...), `ita (kukuruz, ra`, ovas...), korenasto-krtolaste biljke (repa, krompir, ~i~oka...), kupusnja~e (repica, sto~ni kelj) i dr. Naro~ito je zna~ajna lucerka, kao vi{egodi{nja biljna vrsta, koja se odlikuje visokom hranljivom vredno{}u, visokim prinosima, otporno{}u prema su{i i niskim temperaturama, ali i razli~itim na~inima kori{}enja: za pa{u, seno, sila`u ili kao dehidrirana i peletirana (\or evi} i sar., 2001; Grubi} i sar., 2001). Vredna kultura za lovi{ta je i ~i~oka, jer srnama i jelenima pru`a nadzemnu zelenu masu kao i gomolje u zemlji (\or evi} i sar., 1996). Nabrojane biljne vrste `ivotinje mogu koristiti direktno, u zelenom stanju i za ispa{u, dok se vi{kovi spremaju (konzervi{u), pre svega za zimske intervencije u ishrani, i to u vidu sena, sila`e i sena`e, utrapljenih plodova i koncentrovane zrnaste hrane (Popovi} i sar., 1996). Smatra se da je optimalna povr{ina orani~nih parcela 0,05 ha/grlu jelenske divlja~i u ogra enom lovi{tu i 0,03 ha/grlu u otovrenom lovi{tu. Zasejane povr{ine treba formirati na vi{e me usobno udaljenih mesta u lovi{tu, kako bi se time izvr{ila i prirodna disperzija `ivotinja u potrazi za hranom. Setva kultura treba da bude organizovana po modelu zelenog konvejera, i time omogu}i kontinuirano pristizanje zelene hrane u toku vegetacije. Primer zelenog konvejera u tabeli 2 se odnosi pre svega na intenzivno kori{}enje u govedarstvu, mada se iz njega mo`e izvu}i osnovni obrazac za planiranje zelenog konvejera u lovi{tima. Polja sa zasejanim kulturama treba po mogu}stvu ograditi, a divlja~i dopustiti ulazak tek kada biljke stignu u optimalnu fazu za kori{}enje. Ukoliko se `ivotinje dr`e u gaterima i oborima, mogu}a je i dodatna ishrana u vidu nako{ene zelene mase (\or evi} i sar., 2005b). U toku zime kori{}enje zelene hrane ~esto spre~ava debeli sloj snega, pa se preporu~uje da traktor sa raonikom o~isti pojedine povr{ine, hranu u~ini dostupnom, a ujedno i `ivotinjama omogu}i lak{e kretanje (Ne~as, 1972). 148

149 Zbornik nau~nih radova, Vol. 12 br. 3-4 (2006) Tab. 2. Plan zelenog konvejera u uslovima suvog ratarenja ([evkovi} i sar., 1991) Rotational crop production without irrigation ([evkovi} et al., 1991) Zaklju~ak Adekvatna ishrana srna i jelenima u na{im lovi{tima mo`e se obezbediti u toku vegetacije primenom razli~itih agrotehni~kih mera, kojima se kvalitativno i kvantitativno popravlja produkcija zelene hrane. Na taj na~in se posti`e pove}anje trofejnih vrednosti divlja~i, a ujedno se obezbe uje hrana za ve}i broj divlja~i na istoj povr{ini. Vi{kovi hrane iz ovakve proizvodnje mogu se konzervisati na adekvatan na~in i koristiti u zimskoj dopunskoj ishrani divlja~i. Zahvalnost Ovaj rad je finansiran sredstvima Ministarstva nauke i za{tite `ivotne sredine Republike Srbije, u okviru projekta TR-6813 B. Zahvaljujemo se Lova~kom savezu Srbije koji je participant ovog projekta. 149

150 Zbornik nau~nih radova, Vol. 12 br. 3-4 (2006) Literatura 1. \or evi}, N., Koljaji}, V., Pavli~evi}, A., Grubi}, G., (1996): Efekti siliranja ~i~oke i lucerke u razli~itim odnosima. VIII jugoslovenski simpozijum o krmnom bilju sa me unarodnim u~e{}em, Novi Sad, Zbornik radova, 26, \or evi}, N., Koljaji}, V., Dini}, B., Grubi}, G. (2001): Postupci konzervisanja i efekti kori{}enja lucerke. Arhiv za poljoprivredne nauke, 62, 220, \or evi}, N., Popovi}, Z., Radivojevi}, M., Grubi}, G. (2005a): Ishrana srne (Capreolus capreolus L.) i jelena (Cervus elaphus L.) u razli~itim uslovima. XIX savetovanje agronoma, veterinara i tehnologa, , Padinska Skela. Zbornik nau~nih radova, 11, 3-4, \or evi}, N., Popovi}, Z., Beukovi}, M., Grubi}, G. (2005b): Specifi~nosti hraniva koja se koriste za dodatnu ishranu srne (Capreolus capreolus L.) na razli~itim terenima. Simpozijum: Sto~arstvo, veterinarstvo i agroekonomija u tranzicionim procesima. Herceg Novi, jun, Zbornik rezimea, Grubi}, G., \or evi}, N., Koljaji}, V. (2001): Lucerka u ishrani krava. Arhiv za poljoprivredne nauke, 62, 220, Holi{ova, V., Ko`ena, I., Obrtel, R. (1984): The summer diet of field roe bucks (Capreolus capreolus) in Suthern Moravia. Folia zoologica, 33, 3, Holi{ova, V., Obrtel, R., Ko`ena, I. (1986): Seasonal variation in the diet of field roe deer (Capreolus capreolus) in Southern Moravia. Folia zoologica, 35, 2, Kaluzinski, J. (1982): Composition of the food of roe deer living in fields and the effects of their feeding on plant production. Acta theriologica, 27, 31, Mijatovi}, M. (1973): Mogu}nost suzbijanja korovskih biljaka u ve{ta~kim travnjacima brdsko-planinskog rejona primenom mineralnih ubriva. Jugoslovenski simpozijum o borbi protiv korova u brdsko-planinskim podru~jima. Sarajevo, jun Zbornik radova, Ne~as, J. (1972): Srne}a divlja~. Dnevnik, Novi Sad. 11. Nesvadbova, J., Zejda, J. (1989): Food supply for roe deer (Capreolus capreolus) and hare (Lepus europaeus) in fields in winter. Folia zoologica, 38, 4, Novakovi}, V. (1999): Jelen (Cervus elaphus 13. Obrtel, R., Holi{ova, V. (1983): Assessment of the damage done to a crop of maize (Zea mays) by roe deer (Capreolus capreolus). Folia zoologica, 32, 2, Ocokolji}, S., Mijatovi}, M., ^oli}, D., Bo{njak, D., Milo{evi}, P. (1983): Prirodni i sejani travnjaci. Nolit, Beograd. 15. Popovi}, Z., Gaji}, I., Bogdanovi}, V. (1996): Farmsko gajenje obi~nog jelena. Po`ega-zbornik savetovanja, Popovi}, Z., Bogdanovi}, V. (2001): Uzroci gubitaka i njhov uticaj na gazdovanje populacijom srne}e divlja~i. Savremena poljoprivreda, 3-4.,

151 Zbornik nau~nih radova, Vol. 12 br. 3-4 (2006) Popovi}, Z., Bogdanovi}, V. (2002): Uticaj tipa lovi{ta na varijabilnost trofejne vrednosti kod srnda}a (Capreolus capreolus L.). Savremena poljoprivreda, 3-4, Popovi}, Z., Bogdanovi}, V., Gaji}, I. (2003): Ocena varijabilnosti telesnih masa srne}e divlja~i. Institut PKB Agroekonomik. Zbornik savetovanja, 9, 1, Popovi}, Z., Ga~i}, D., Novakovi}, N. (2004): Proizvodni rezultati gajenja jelena (Cervus elaphus L.) Nau~no-stru~no savetovanje agronoma Republike Srpske sa me unarodnim u~e{}em. Proizvodnja hrane u uslovima otvorenog tr`i{ta. Zbornik rezimea, [evkovi}, N., Pribi}evi}, S., Raji}, I. (1991): Ishrana doma}ih `ivotinja. Nau~na knjiga-beograd. 21. Vu~kovi}, S. (2004): Travnjaci (monografija). GND-produkt-Zemun. 151

152 Zbornik nau~nih radova, Vol. 12 br. 3-4 (2006) UDC: : Review paper POSSIBILITIES TO INCREASE QUALITY AND QUANTITY OF GREEN FODDER FOR ROE AND RED DEER IN HUNTING AREAS N. \or evi}, Z. Popovi}, S. Vu~kovi}, G. Grubi}, M. Beukovi}* Summary With the appropriate agro technical measures, above all with melioration of flood areas and wetlands, also with cultivating, fertilizing and cutting, it is possible to achieve changes in floristic composition in parts of hunting areas, and in that way to increase quality and quantity of natural food. It is also possible to produce plants with the purpose to obtain better feeding for game. The seeded areas should be formed in several separated and distant places in the hunting area, which allows for the natural distribution of animals searching for food. The seeding of crops should be organized in the system of green conveyer in order to obtain continual appearance of fresh green feeds during the vegetation period. Seeded fields should have a fence if possible, and animals should be allowed to enter them only when plants reach the optimal phase for utilization. If animals are kept in gutters or pens the additional feeding with freshly cut green mass is possible. Key words: roe deer, red deer, green fodder, hunting ground. * Nenad \or evi}, Ph.D., Zoran Popovi}, Ph.D., Savo Vu~kovi}, Ph.D., Goran Grubi}, Ph.D., Faculty of Agriculture, Zemun-Belgrade; Milo{ Beukovi}, Ph.D., Faculty of Agriculture, Novi Sad. This paper work is a part of research on project given by Ministry of Science and Environmental, Republic of Serbia, number TR B. 152

153 Zbornik nau~nih radova, Vol. 12 br. 3-4 (2006) UDK: Stru~ni rad OCENA TELESNE KONDICIJE KOZA N. Memi{i, F. Bauman, B. Pavlov* Izvod: Strategija ishrane trebalo bi, pre svega, da se zasniva na oceni telesne uhranjenosti, odnosno telesne kondicije koza. Proizvo a~i bi trebalo, pri odgajivanju koza, da se skoncentri{u na njihovu telesnu kondiciju. Ocena telesne kondicije je uspe{no razvijena za mle~na goveda, ali se podjednako odnosi i na mle~ne koze. Koze se ocenjuju ocenama od 1 do 5, a u su{tini se temelji na proceni koli~ine deponovanih masnih kiselina. Ocena telesne kondicije je vidljivi krajnji rezultat odgovaraju}e ili nedovoljno izbalansirane ishrane koza, u odnosu na nivo proizvodnje. Koze sa ocenom telesne kondicije koja je van odgovaraju}ih ciljnih raspona (od 0-2 i od 3,5-5) proizve{}e manje mleka i meso slabijeg kvaliteta. Njihova reproduktivna efikasnost je zna~ajno smanjena, a u~estalost oboljevanja je tako e pove}ana. Adekvatne telesne rezerve (masno tkivo) pove}avaju proizvodnju mleka, efikasnost u reprodukciji i produ`avaju vek iskori{}avanja grla. Klju~ne re~i: koza, telesna kondicija. Uvod Danas postoje mnoga uputstva za ishranu koza, zasnovana na NRC ili sli~nim zvani~nim preporukama potreba u hranljivim materijama i sastavu obroka (NRC, 1981; Ensminger et al., 1990; Morand-Fehr, 1991; Haenlein, 1995; Peacock, 1996). U kombinaciji sa redovnim ocenjivanjem telesne kondicije koza u rastu i laktaciji, ove preporuke u hranljivim materijama treba prilago avati datim uslovima kako bi se osiguralo odgovaraju}e obezbedjenje hranljivim materijama, uz dovoljno podsticaja za pobolj{anje proizvodnje i rasta, ili uz dovoljnu restriktivnost da se spre~e pregojenost i rizici po zdravlje. Koze ne bi trebalo da budu ni previ{e mr{ave ni previ{e debele, da ne bi bile izlo`ene riziku pojave raznih zdravstvenih problema, zatim smanjenju proizvodnje mleka, problema oko jarenja itd. Prekomerna debljina mo`e da prouzrokuje toksihemi~nu bremenitost, iako debljina kod koza retko predstavlja pravi problem. Brze promene u telesnoj kondiciji ili lo{a kondicija u periodu rane laktacije mo`e kod koza prouzrokovati veoma ozbiljne zdravstvene probleme. Zbog toga je potrebno obavezno pratiti telesnu kondiciju koza, u slede}im fazama proizvodnog ciklusa: 1) neposredno posle zasu{enja 2) 15 dana pre jarenja * Dr Nurgin Memi{i, AD Mlekara, Subotica; Frida Bauman, dipl.in`., Impak, Beograd; Biserka Pavlov, dipl.biolog, KSC, Beograd. 153

154 Zbornik nau~nih radova, Vol. 12 br. 3-4 (2006) ) 45 dana posle jarenja 4) u sredini laktacionog perioda 5) u periodima kada se menja ishrana Jednostavno posmatranje `ivotinja, u cilju odre ivanja njihove telesne kondicije, mo`e dovesti do zablude. Da bi se odredila telesna kondicija koza potrebno je opipati oblasti oko slabina i karlice, i to pritiskaju}i rukom nadole sa svega nekoliko prstiju. Tako e je potrebno da se odredi koli~ina masti koja pokriva izbo~ine, odnosno trnaste nastavke, kao i udubljenja na slabinama. Ostali delovi koji se prate kod koza, pri oceni kondicije, su lopatice, zadnji deo glave, noge i zadnje kosti. Metod palpacije se mo`e koristiti kod svih rasa koza, u svako doba godine i odre enoj fazi proizvodnog ciklusa, kao pouzdan pokazatelj za ocenu telesne kondicije koza, odnosno adekvatnosti njihove ishrane. Najlak{i na~in da se izvede uspe{no ocenjivanje je taj da se odabere nekoliko `ivotinja koje su u prekomernoj kondiciji kao i odre en broj onih koje su mr{ave. Potom se uvode male grupe `ivotinja i upore uju se sa `ivotinjama koje imaju ekstremnu telesnu kondiciju od one koja je po`eljna. Veoma je zna~ajna ocena kondicije koza u periodu pred oplodnju i jarenje. U tom periodu po`eljno je koze podeliti u grupe, i primeniti odre eni nivo ishrane za svaku pojedina~nu grupu. Koze sa ni`om ocenom telesne kondicije (1 2,5 poena) dobijaju dodatnu zrnastu hranu u odnosu od < 1,2 kg zrna : 0,5 kg mleka, dok se koze sa vi{om ocenom (3,0 5,0) hrane u odnosu hranivo : mleko 3:1. Ovo }e korigovati gubitak u proizvodnji usled nedovoljne ishrane i prevenirati probleme pojave sindroma debelih koza (Santucci et al., 1991). Sl. 1. Zone posmatranja i palpacije pri oceni telesne kondicije koza (presek zadnjeg dela tela) Palpation zones for assessment of body condition (cross section of lower back) 154

155 Zbornik nau~nih radova, Vol. 12 br. 3-4 (2006) Tab. 1. Ocena telesne kondicije koza (Santucci i sar., 1991) Body condition scoring in goats (Santucci at al., 1991) Ocena telesne kondicije koza u proizvodnom ciklusu Kada koza prolazi kroz laktacioni period, ocena kondicije se menja na bazi masnih rezervi koje se koriste za proizvodnju mleka. U po~etnom periodu laktacije koze su u negativnom energetskom bilansu. Nivo konzumiranja i iskori{}avanja hraniva u tom pe- 155

156 Zbornik nau~nih radova, Vol. 12 br. 3-4 (2006) riodu nije dovoljno prilago en za visok nivo proizvodnje mleka. To zna~i da se masne rezerve koriste dok konzumiranje hrane ne zadovolji potrebe u proizvodnji mleka. U tabeli 2 dat je opis kako telesna kondicija koza stoji u vezi sa pojedinim potencijalnim proizvodnim i zdravstvenim problemima, tokom pojedinih faza laktacionog perioda. Znaci koji se nalaze pored pojedinih ocena: minus (-) i plus (+) su kori{}eni za dodatni spolja{ni opis tela. Tab. 2. Povezanost telesne kondicija kod koza sa potencijalnim proizvodnim i zdravstvenim problemima tokom pojedinih faza laktacionog perioda Conection between body condition score of goats with possible productive and health problems during certain phases of the lactation period. Kako oceniti telesnu kondiciju koza Za ocenivanje telesne kondicije koza potrebno je posmatrati podru~ja oko korena repa i slabinskog dela. Pri tome se glavna pa`nja posve}uje oceni prekrivenosti tela koza sa masnim naslagama. Za svaku `ivotinju u stadu treba da bude determinisano po nekoliko ocena telesne kondicije, pri ~emu treba koristiti prose~ne ocene za stado kako bi se pravilno odredio program ishrane. Ishranu ne treba bazirati ili menjati samo zbog nekoliko `ivotinja, koje se nalaze van po`eljnih okvira. Svako stado ima individue koje su ili isuvi{e slabe ili isuvi{e debele. Ukoliko postoji prisutan problem pravilne ishrane u stadu, to }e imati svog uticaja na ve}inu koza u stadu. U periodu visoke bremenitosti kao i neposredno posle jarenja telesna kondicija koza ne bi trebalo da bude iznad 3,5 poena. U prva tri meseca bremenitosti, telesna masa koze se postepeno pove}ava od 2 do 4 kg. To je period kada se i telesne rezerve po~inju akumulirati u organizmu. U narednih 6 do 7 nedelja koje slede (period visoke bremenitosti - 4 i 5 mesec bremenitosti), telesna masa koza i dalje raste i pove}ava se u proseku za 6 do 9 kg i to na ra~un pove}anja mase materice i njenog sadr`aja (plod i plodove ovojnice). U toku poslednje nedelje bremenitosti masa se sporije pove}ava, a u izvesnim slu~ajevima dolazi i do prestanka pove}anja mase pre jarenja. 156

157 Zbornik nau~nih radova, Vol. 12 br. 3-4 (2006) Telesna masa koza se smanjuje posle jarenja, kako zbog smanjenog konzumiranja hrane, tako i zbog aktivne mobilizacije telesnih rezervi. Smanjenje po~inje da stagnira tek krajem drugog meseca laktacije. U toku prvih 4 5 nedelja laktacije kondicija koza ne bi trebalo da padne ispod 2,5 poena, dok se kod visokomle~nih grla i onih koje doje ve}i broj jaradi mo`e tolerisati i do 2,0. Po{to jedan poen telesne kondicije kod koza iznosi pribli`no oko 6 kg, to zna~i da kod koza u ovom periodu proizvodnog ciklusa, koji je i najkriti~niji u ishrani, nije po`eljno da do e do pada u telesnoj masi vi{e od 6 do 9 kg, {to odgovara pribli`no oko 1,5 poena ocene telesne kondicije. Ako kod koza nije prime}en nikakav metaboli~ki poreme}aj, a do{lo je do naglog pada kondicije u ovom periodu, posebnu pa`nju treba obratiti na strukturu i sastav obroka. Tek u pet ili {est poslednjih nedelja laktacije koza po~inje da obnavlja svoje telesne rezerve, kroz pove}anje svoje mase od 0,6 do 1,9 kg za mesec dana. Ovo pove}anje telesne mase i akumulacija telesnih rezervi je isto tako intenzivno kao {to je i njihova mobilizacija u po~etnom periodu laktacije, pri ~emu se u tom periodu preporu~uje ocena telesne kondicije 3,5. U zadnjem delu laktacije, kao i u periodu bremenitosti, osnovni cilj oko odr`anja idealne telesne kondicije mo`e se ostvariti pove}anjem ili smanjenjem nivoa energije u obroku. Zadnji period laktacije U zadnjem periodu laktacije po~inje smanjenje mle~nosti. U tom delu laktacije mo`e se o~ekivati da ocena telesna kondicija koza mo`e porasti od 2 do 4 poena, a kao rezultat stvaranja masnih naslaga. Gotovo polovina hranljivih materija koje koze konzumiraju tokom ovog perioda koriste se za odr`anje proizvodnje mleka. Ostatak hranljivih materija pokriva potrebe za porast ploda, kao i obnavljanje masnih naslaga izgubljenih tokom perioda rane laktacije. Telesne masne naslage trebaju se obnoviti prije narednog jarenja. Telesne masne rezerve se za 38% efikasnije obnavljaju pravilnom i izbalansiranom ishranom tokom ovog perioda laktacije, nego {to je to mogu}e u periodu zasu{enja koza. Period zasu{enja Tokom ovog perioda proizvodnog ciklusa, cilj odgajiva~a je da odr`i po`eljnu ocenu telesne kondicije koza, koja bi po pravilu trebala da se kre}e u rasponu od 4- i 3+. Pri tome, treba imati u vidu da telesna kondicija i telesna masa `ivotinje nisu ista stvar. Telesna kondicija se pre svega odnosi na masne naslage u pojedinim delovima tela. Akumulacija masnih naslaga je vidljiva izme u kukova i pin kosti, kratkih rebara i korena repa. Kada postoje masne naslage na navedenim delovima tela kosti se veoma te{ko mogu opipati. Tako e, treba o~ekivati da se telesna masa koze i dalje pove}ava na ra~un pove}anja i rasta fetusa koji je u ovom periodu najintenzivniji, ali masne naslage bi trebalo da ostanu u utvr enim ocenama tokom ovog perioda. Ukoliko je po`eljna ocena telesne kondicije postignuta u periodu kasne laktacije, koze ne}e akumulirati dalje masne naslage, ako se obrati pa`nja na ishranu u periodu zasu{enja. Ishrana u ovom periodu tre- 157

158 Zbornik nau~nih radova, Vol. 12 br. 3-4 (2006) ba da bude pode{ena tako da koze dobijaju obrok sa ni`im nivoima energije i proteina. Energija se mo`e limitirati izbacivanjem ili zna~ajnim smanjenjem `itarica u obroku. Prekomerna ishrana, sa ve}im nivoima energije i proteina od stvarnih potreba, prouzrokova}e pove}anje telesne kondicije koza. Ishrana koza u periodu zasu{enja sa senom lucerke mora biti ograni~ena ili se ono ne treba koristiti, zbog visokog nivoa proteina i kalcijuma. Ishrana sa visokim nivoima kalcijuma mo`e prouzrokovati pojavu mle~ne groznice, neposredno posle jarenja. Ukoliko je ishrana senom lucerke jedina opcija, onda ga treba koristiti u minimalnim koli~inama. Nepo`eljna kondicija Koze koje se nalaze iznad po`eljne telesne kondicije imaju ocenu 4 ili vi{e sa ovakvom telesnom kondicijom oboljevaju od pojave metaboli~kih bolesti za oko 43% vi{e u odnosu na one koje imaju normalnu kondiciju. U ove bolesti spadaju pojava ketoze, mle~ne groznice, dislokacija abomazuma i pojava sindroma masne koze. Svi ovi metaboli~ki poreme~aji mogu prouzrokovati i pojavu sekundarnih problema kao {to su zadr`avanje placente, mastitis, nisku proizvodnju mleka i ote`ano jarenje. Kada se koza nalazi u periodu zasu{enja, vrlo je va`no da ne treba zna~ajno menjati njenu kondiciju (ili poja~anom ishranom ili oskudevanjem u hrani). Ako je zasu{ena koza suvi{e debela ili suvi{e slaba, zna~ajna promena njene kondicije tokom perioda zasu{enja }e u~initi da ona bude vi{e osetljivija na pojavu metaboli~kih bolesti. Ako je koza van po`eljnih ocena telesne kondicije (ispod 2 ili iznad 4 poena), lagano uravnote`enje njene ishrane prouzrokova}e manje probleme u po~etnom periodu laktacije. Rana laktacija Tokom ovog perioda proizvodnog ciklusa, proizvodnja mleka }e zna~ajno rasti i posti}i svoj pik izme u 50 i 70 dana posle jarenja, dok }e konzumiranje suve materije hrane svoj pik posti}i tek izme u 75 i 100 dana. Prema tome, konzumiranje SM je za 15-20% ni`e od optimalnih nivoa za visoku proizvodnju mleka. Koze u tom periodu nisu u mogu}nosti da konzumiraju dovoljno hranljivih materija potrebnih za zadovoljenje proizvodnje visokih nivoa mleka. Za kompenzaciju ovog nedostatka u konzumiranju energije, masne rezerve koje se nalaze u telu koze se mobili{u da obezbede neophodnu energiju neophodnu za podmirenje proizvodnje mleka. Po{to je energija hranidbeni faktor koji limitira proizvodnju mleka, vi{i udeo koncentrata (`itarica) je neophodan u obroku u ranoj laktaciji. Ve}ina preporuka naginje ka tome da udeo kabastih hraniva u SM obroka bude 40-50% i 50-60% koncentrata. Kada je u~e{}e kabastih hraniva iznad 55%, energija je limitirana. Ovo rezultira u smanjenju proizvodnje mleka i potencira pojavu ketoze. Ishrana sa pove}anim udelom koncentrata, preko 60% od ukupne SM obroka, prouzrokuje zna~ajno smanjenje ph rumena (ispod 6,2), {to mo`e izazvati acidozu, opadanje sadr`aja mle~ne masti, uz smanjenje proizvodnje mleka, dislokaciju siri{ta, smanjeno konzumiranje. 158

159 Zbornik nau~nih radova, Vol. 12 br. 3-4 (2006) Zato je vrlo va`no odr`anje odgovaraju}eg balansa izme u kabastih i koncentrovanih hraniva u obroku. Pri pove}anju udela koncentrata u obroku koza veoma je te{ko obezbediti minimalan sadr`aj sirove celuloze od 17%. Ovo mo`e ~initi pote{ko}u pri obezbe enju adekvatnog nivoa energije. Hraniva kao lucerkino seno ili seno visoko kvalitetnih trava imaju ve}i sadr`aj sirovih vlakan, a ni`i nivo energije. Dok }e neadekvatno konzumiranje odre enih nivoa energije limitirati proizvodnju mleka, konzumiranje dovoljne koli~ine sirove celuloze }e osigurati dobro zdravstveno stanje u rumenu i pove}anje sadr`aja mle~ne masti. Ostali sistemi ocene telesne kondicije U svetu su razvijeni i drugi soistemi ocene telesne kondicije koza, a koji se malo razlikuju izme u sebe. Jedan od njih je i sistem koji se koristi u Severnoj Karolini (USA) kod ocenjivanja junadi, ali je prilago en i oceni telesne kondicije koza. U ovom sistemu koze se ocenjuju ocenama od 1-9. U ovoj skali mr{avost se kre}e u rasponu od 1-3, srednja kondicija kod koza je u intervalu od 4-6, a debela od 7-9 poena. U najve}em broju slu~ajeva idealna telesna kondicija koze bi trebalo da se kre}e u rasponu od 4-7 poena. Ako se dobijeni rezultati kre}u u rasponu od 1-3 stvaraju se problemi, dok ocene od 8-9 poena skoro se nikada nisu mogli na}i kod koza. Idealna telesna kondicija se pre sezone razmno`avanja kre}e u intervalu od 5-6 poena. Ako je koza bremenita, tada ne bi trebalo da ima ocenu telesne kondicije 7 ili vi{e, zbog rizika od toksihemi~ne bremenitosti. Ukoliko su koze u odgovaraju}oj kondiciji (5-6 poena), postoji ve}a verovatno}a da do e do bli`njenja u odnosu na one koje su u slabijoj kondiciji. Pove}anje ocene telesne kondicije za jedan poen u opsegu ocena od 3 5, dove{}e do ve}e proizvodnje mleka za 35 kg po kozi u toku laktacije, i do pove}anja sadr`aja proteina i mle~ne masti za 0,2% tokom prvih 5 nedelja laktacionog perioda (Stubbs and Abud, 2002). Literatura 1. Ensminger, M.E., Oldfield, J.E., Heinemann, W.W. (1990): Feeds i Nutrition, 2nd ed., Ensminger Publ. Co., Clovis, CA, Haenlein, G.F.W. (1978): Dairy goats do well on free-choice feeding. Hoard s Dairyman 123, Haenlein, G.F.W. (1981): Feeding dairy goats to maksimize production. Dairy Goat J., 61, 11, Haenlein, G.F.W. (1995): Topics of profitable feeding i milking of dairy goats. A.S.& A.B. Dairy Ekst. Bull., 110, Morand-Fehr, P. (1991): Goat Nutrition. Pudoc Wageningen Publ., Netherlands, EAAP Bull., 46, NRC (1981): Nutrient Requirements of Goats: Angora, Dairy, i Meat Goats in Temperate i Tropical Countries. National Research Council, National Academy Press, Washington, D.C., Bull., 15,

160 Zbornik nau~nih radova, Vol. 12 br. 3-4 (2006) Peacock, C. (1996): Improving Goat Production in the Tropics. Oksfam/Farm Africa Publ., Oksford, U.K., Ramirez, R.G., Loyo, A., Mora, R., Sanchez, E.M., Chaire, A. (1991): Forage intake i nutrition of range goats in a shrubland in northeastern Meksico. J. Animal Sci., 69, Santucci, P.M., Branca, A., Napoleone, M., Bouche, R., Aumont, G., Poisot, F., Aleksandre, G. (1991): Body condition scoring of goats in ekstensive conditions. In: Goat Nutrition, P. Morand-Fehr, ed., Pudoc Wageningen Publ., EAAP Publ., 46, Stubbs and Abud (2002): Adobe Rider. 160

161 Zbornik nau~nih radova, Vol. 12 br. 3-4 (2006) UDC: Professional paper BODY CONDITION SCORING OF GOATS N. Memi{i, F. Bauman, B. Pavlov* Summary Market goat producers need to be concerned with body condition not only in the nannies but also in the herd bucks. Body condition can mean the difference between a good kidding season and a dismal season. Nannies that are too fat may not get bred at all. Nannies that are too thin may experience low twinning rates, low weaning weights and general reproductive failure. The best way to prevent over or under conditioned breeding animals is to use the body condition scoring method. Body condition scoring is a fairly simple concept. With practice, a producer can become proficient in scoring nannies and bucks throughout the year. Body condition simply refers to the fleshiness of the goat. Looking at a goat does not always give a true picture of the condition of the goat. In order to do that a producer needs to physically handle the animal over several key points. The best places to handle goats for condition indicators are over the ribs, on either side of the spine and over the backbone. Body condition scores run from 1 to 5, where 1 is very, very thin and 5 is obese. Nannies should carry a body condition score of 3 at breeding in order to maximize kidding rates and ease of kidding. Key words: goat, body condition scoring. * Nurgin Memi{i, Ph.D., AD Mlekara, Subotica; Frida Bauman, B.Sc., Impak, Belgrade; Biserka Pavlov, B.Sc., KSC, Belgrade. 161

162

163 Zbornik nau~nih radova, Vol. 12 br. 3-4 (2006) UDK: 619: Pregledni rad PARAZITI U EPIDEMIOLO[KI ZNA^AJ I. Pavlovi}, S. Ivanovi}* Izvod: Parazitska kontaminacija namirnica animalnog porekla predstavlja globalan zdravstveni problem. Infekcije parazitima ve}inom nastaju za `ivota `ivotinja koje po infekciji postaju pravi ili prelazni doma}ini pojedinih vrsta parazita. Njihovi se razvojni oblici nalaze u mi{i}nom tkivu i organima ili su incistirani po organima, a nakon klanja mogu se zadr`ati u infektivnom stanju, naro~ito u mi{i}nom i parenhimatoznom tkivu i nakon prerade. Ve}i broj parazita koji zati~emo u mi{i}ima i tkivu `ivotinja ima zoonotski karakter, a humane infekcije nastaju alimentarnim infekcijama sa nedovoljno termi~ki obra enim mesom i mesnim prera evinama. S obzirom na veliki broj vrsta `ivotinja koje dolaze u obzir za ishranu ljudi (sisari, ptice i ribe naj~e{}e) veliki je i spektar zoonotskih parazita `ivotinja koji su kontaminenti njihovog mesa. Kao najzna~ajniji, svakako se izdvajaju: Toxoplasma gondii, Sarcocystis spp., Trichinella spirallis, Cysticercus cellulose (svinjska bobica), Cysticerus bovis (gove a bobica), Anysakis spp. i Diphyllobothrium spp. Klju~ne re~i: Toxoplasma gondii, Sarcocystis spp., Trichinella spirallis, Cysticercus cellulose (svinjska bobica), Cysticerus bovis (gove a bobica), Anysakis spp., Diphyllobothrium spp. Uvod Parazitske infekcije predstavljaju stalne pratioce i problem sto~arske proizvodnje, prisutan {irom sveta nezavisno od na~ina dr`anja. Od njih nije po{te ena ni jedna starosna kategorija `ivotinja, a da zavisno od higijene dr`anja, preventivnih mera i redovnosti kontrole zavisi njihova incidenca i morbiditet. One ugro`avaju zdravstveno stanje `ivotinja i nanose zna~ajne ekonomske gubitke usled smanjenja prirasta, manje mase tovljenika, lo{ije konverzije hrane i usled odbacivanja organa kroz koje se migracija parazita obavlja ili na kojima su oni incistirani, na liniji klanja. Ve}i broj parazita koji zati~emo u mi{i}ima i tkivu `ivotinja ima zoonotski karakter, a humane infekcije nastaju alimentarnim infekcija sa nedovoljno termi~ki obra enim mesom i mesnim prera evinama. Zoonotske vrste parazita zati~emo u mi{i}ima sisara, ptica, riba i meku{aca tako da je spektar potencijalnih izvora infekcije ljudi stvarno veliki i zna~ajan. * Dr Ivan Pavlovi}, vi{i nau~ni saradnik, dr Sne`ana Ivanovi}, nau~ni saradnik, Nau~ni institut za veterinarstvo Srbije, Beograd. Rad je finansiran na osnovu projekta Republi~kog ministarstva nauke i za{tite `ivotne sredine BN

164 Zbornik nau~nih radova, Vol. 12 br. 3-4 (2006) Toxoplasma gondii Toxoplasma gondii je cistotvorna kokcidija koja za prvog doma}ina ima ma~ke a kao prelazni doma}ini perzistiraju sisari, gmizavci i ptice (vi{e od 280 vrsta, uklju}uju}i i ~oveka). Ovo je zoonotsko obolenje koje kod trudnica, s obzirom na transplacentarno preno{enje na fetus mo`e dovesti do njegovog o{te}enja tako da T.gondii uz virus rubeole i citomegalovirus svrstavaju u red naj~e{}ih i najzna~ajnijih kongenitalnih infekcija. Infekcije sa T.gondii nastaju ingestijom infektivnih (sporulisanih) oocisti i tkiva sa incistiranim oblicima T.gondii i placentarnim/ovarijalnim putem. Infekcija pravog doma}ina se klini~ki manifestuje sli~no ostalim vrstama kokcidioze dok se kod prelaznih doma}ina razli~ito ispoljava mada naj~e{}e prolazi u inaparantnom subklini~kom obliku. Razvojni oblici T.gondii su ustanovljeni u mi{i}ima i unutra{njim organima velikog broja `ivotinja ~ije se meso koristi u ishrani `ivina, ovace, svinje, konji, divlja~, zatim u mleku i drugim sekretima i jajima `ivine. Konzumacija mesa, jaja i unutra{njih organa inficiranih `ivotinja su primarni izvor infekcije pravih i prelaznih doma}ina uklju~uju}i i ~oveka. Iz tih razloga se adekvatna termi~ka obrada mesa pre konzumacije (pe~enje, pr`enje, kuvanje iznad 100 C, dovoljno dugo da se i sredi{nji deo dobro termi~ki obradi) smatra osnovnim preduslovom sigurne ishrane. Cysticercosis suum (bobi~avost svinja) Obolenje poznato kao bobi~avost svinja uzrokuju larve Taenia solium. Ova pantlji~ara je parazit creva ~oveka i duga je 2-3 m (ponekad i 8 vek parazita je 2-4 godine a obi~no sre}emo samo jednog parazita. ^lan~i}i sa jajima pantlji~are se sa izmetom ~oveka dnevno elimini{u a kada dospeju u spoljnu sredinu ~lan~i}i se raspadnu a jaja dospevaju na travu ili u vodu. Jaja su otporna u spoljnoj sredini i dugo ostaju vitalna u izmetu. Infekcija svinja nastaje ingestijom jaja i ~lan~i}a pantlji~are (usled koprofage navike svinja). Po infekciji u crevima svinja (prelaznog doma}ina) dolazi do osloba anja larvica koji probijaju crevni zid i krvotokom, re e i limfom, dolazei do mi{i}nog tkiva gde se razvijaju ciste, poznate kao svinjske bobice (Cysticercus celulose). Najvi{e ih ima u `vaka}im mi{i}ima, srcu, dijafragmi, glutealnim, vratnim i interkostalnim mi{i}ima, jeziku, a mogu se sresti i u mozgu, plu}ima, jetri i drugim organima. Kod svinja naj~e{}e nemamo klini~kih simptoma bolesti, sem kod izuzetno jakih infekcija, a bobice se otkrivaju tek na liniji klanja. Svinjske bobice su veoma otporne u mesu - na 1-3 C ostaju vitale 70 dana, 150 sati na -3 C a 60 sati na -60 C. Na su{enje, dimljenje i salamurenje su otporne. Tek temperatura preko 60 C unutar mesa mo`e uni{titi bobice. Cysticercosis bovis (bobi~avost goveda) Druga pantlji~ara ~oveka - Taenia saginata je za prelaznog doma}ina izabrala goveda. Lo{e higijenske navike vr{enja nu`de van toaleta su i ovde prvi i jedini uzrok infekcije prelaznih doma}ina a potom ljudi. T. saginata `ivi u tankom crevu ~oveka i ovde 164

165 Zbornik nau~nih radova, Vol. 12 br. 3-4 (2006) obi~no parazitira vi{e ovih pantlji~ara. Obi~no su duge 3-8 m (re e i 10m) a `ive 2-4 godine. U zadnjim - zrelim ~lan~i}ima ove pantlji~are se nalazi uterus pun embrioniranih jaja (preko jaja) koji se dnevno elimini{u u spoljnu sredinu (obi~no 8-12 ~lan~i}a dnevno) sa izmetom ~oveka. Kada dospeju u spoljnu sredinu ~lan~i}i se raspadnu a jaja dospevaju na travu ili u vodu. Jaja su otporna i mogu pre`iveti u vodi 35 dana a na travi 160 dana. Infekcija goveda nastaje ingestijom jaja iz kojih se u crevu osloba aju larvice koje probijaju crevni zid i krvotokom dolaze do mi{i}nog tkiva gde se razvijaju ciste, poznate kao gove e bobice (Cysticercus bovis). Najvi{e ih ima u `vaka}im mi{i}ima, srcu i jeziku. Bobice su ina~e veoma otporne u mesu - ostaju vitalne 3 nedelje na 1-3 C, 24 dana na -3 C a su{enje, dimljenje i salamurenje im uop{te ne {kodi. Tek temparatura preko 60 C unutar mesa mo`e uni{titi bobice. Zato je od izuzetne va`nosti kontrola zaklane stoke na bobi~avost. Trihineloza Trihineloza je najpoznatija parazitska bolest ljudi i `ivotinja u na{oj sredini koja se u vidu epidemija javlja s po~etkom zime (i tradicionalnih prate}ih svinjokolja). Bolest je ina~e ra{irena po svim kontinentima i inficira sve vrste sisara. Za ovog parazita je karakteristi~no da se i odrasli i larveni oblici razvijaju u istom doma}inu jer on nema razvojni ciklus u slobodnoj prirodi. Infekcija ljudi i `ivotinja nastaje isklju~ivo konzumiranjem zara`enog mesa i mesnih prera evina u kojima se nalaze larve valjkaste gliste Trichinella spiralis. Za ~oveka su najzna~ajniji izvori infekcije zara`eno meso i mesne prera evine od doma}ih svinja, konja i divlja~i (divljih svinja, medveda i jazavaca). Infekcija ljudi proti~e u nekoliko faza. Prvi znaci bolesti se javljaju 8-30 dana po{to se pojede inficirano meso. Kod infekcije sa velikim brojem larvi znaci bolesti se jave za sati a kod slabije infekcije kasnije i proti~u u bla`em obliku. Kod sumnje na infekciju mora se odmah obratiti lekaru kako bi se sprovela adekvatna terapija i izbegle mogu}e komplikacije (i ponekad smrt). Trihineloza predstavlja ozbiljan zdravstveni problem koji se kod nas u vidu ve}ih ili manjih epidemija javlja tokom svake godine, naro~ito zimi (kada je svinjokolj i upotreba sve`eg i su{enog svinjskog i mesa divlja~i najve}a). Anisakis spp. Nematode su zna~ajni paraziti riba i meku{aca, Kod velikog broja morskih riba (preko 160 vrsta), naj~e{}e parazitiraju Anisakis spp. paraziti `eluca i creva morskih sisara (delfini, foke, kitovi) ali i kopnenih sisara uklju~uju}i ~oveka kao akcidentalnog doma}ina. Naj~e{}e se sre}u Anisakis simplex, re e i A. marina, A. patagonica i dr. Odrasli paraziti se nalaze u digestivnom traktu morskih sisara odakle se izmetom elimini{u jaja u morsku sredinu. Ovde se u njima razvijaju larve I i II stepena koje potom inficiraju prve prelazne doma}ine ra~i}e. U njima se larve razvijaju u III stepen koji je infektivan za druge prelazne doma}ine ribe, ljuskare, lignje i dr. Najvi{e ih ima kod ri- 165

166 Zbornik nau~nih radova, Vol. 12 br. 3-4 (2006) ba iz Severnog Atlantika, Indijskog i Tihog okeana, Kaspijskog i Dagestanskog jezera a ima ih kod riba iz Jadrana. Infekcije ljudi nastaju kozumiranjem sve`eg i termi~ki slabo obra enog mesa riba. Larve su otporne na soljenje, mariniranje i hladno dimljenje, na niskoj temparaturi od -20 C `ivi oko 5 dana, tako da samo temparatura preko 70 C mo`e garantovati ubijanje larvi. Difilobotrioza Difilobotrioza je ~esto obolenje ljudu uzrokovano sa cestodama iz porodice Diphyllobothridae. Naj{ire je rasprostranjen Diphyllobothrium latum (najdu`a ~ove~ija pantlji~ara duga m sa vi{e od 3500 ~lan~i}a), D.dalliae, D.dendriticum, D.glaciale, D.lanceolatum, D.pacificum i D.ursi. Bolest je rasprostranjena u Aziji, Evropi i Severnoj i Ju`noj Americi, Australiji i Africi a sre}e se u oblastima oko velikih jezera i reka. Pravi doma}in - ~ovek svojim izmetom izlu~uje u spoljnu sredinu jaja parazita. Razvoj difilobotrina ide preko dva prelazna doma}ina od kojih je prvi ra~i} iz rodova Cyclops i Diaptomus a drugi prelazni doma}in su ribe iz porodica Salmonidae, Cyprinidae, Esocidae, Percidea i dr. koje se zaraze pojev{i inficirane ra~i}e. U ribama larvice dospevaju u jetru i mi{i}e gde se formira plerocerkoid dug 1-2 cm. ^ovek se zarazi kada nedovoljno termi~ki obra enim ribljim mesom (naj~e{}e sirova riba u specijalitetima kao sushi ili gefulte a potom i mariniranim ribama) pojede pleocerkoide difilobotrijuma (larveni oblik ove pantlji~are). U crevima ljudi se razvija odrasla pantlji~ara koja se hrani hranljivim sastojcima u crevima, razgra uje hemoglobin u crvenim krvnim zrncima i dovodi do te{kih anemija. Zaklju~ak Parazitska kontaminacija namirnica animalnog porekla predstavlja globalan zdravstveni problem. Infekcije parazitima ve}inom nastaju za `ivota `ivotinja koje po infekciji postaju pravi ili prelazni doma}ini pojedinih vrsta parazita. Njihovi se razvojni oblici nalaze u mi{i}nom tkivu i organima ili su incistirani po organima, a nakon klanja mogu se zadr`ati u infektivnom stanju, naro~ito u mi{i}nom i parenhimatoznom tkivu i nakon prerade. Ve}i broj parazita koji zati~emo u mi{i}ima i tkivu `ivotinja ima zoonotski karakter a humane infekcije nastaju alimentarnim infekcijama sa nedovoljno termi~ki obra enim mesom i mesnim prera evinama. S obzirom na to u cilju za{tite zdravlja ljudi treba sprovoditi redovne zakonske mere kontrole `ivotinja na liniji klanja i pregled mesa i prera evina od `ivotinja klanih u individualnim gazdinstvima. Svo inficirano meso i prera evine treba uni{titi kako ne bi bilo mogu}e {irenje infekcija me u druge prelazne doma}ine (prevashodno glodare), ili naknadne akcidentne infekcije ljudi. Tako e, meso treba jesti dobro termi~ki obra eno s obzirom da visoka temparatura uni{tava razvojne oblike ve}ine parazita koji kontaminiraju mi{i}e `ivotinja. 166

167 Zbornik nau~nih radova, Vol. 12 br. 3-4 (2006) Literatura 1. Acha, P., Szyfres, B. (1989): Zoonoses et malades transmissible communes a l homme et animaux, OIE, Paris. 2. (1990): Anasakis spp. - paraziti riba patogeni za ~oveka Veterinarski glasnik, 44, 12, Teodorovi}, V. (1997): Higijena mesa riba, rakova i {koljki, Fakultet veterinarske medicine, Beograd. 4. Cogan, T., Slader, J., Bloomfield, S., (2002): Achieving hygiene in the domestic kitchen the effectiveness used cleaning procedures, Journal of Applied Microbiology, 92, Kuli{i}, Z., Teodorovi}, V., Pavlovi}, I. (2002): Trihineloza bolest ljudi i `ivotinja. 6. Stru~no-popularni letak (2000): Izd.Nau~ni institut za veterinarstvo Srbije, Beograd. 7. Ne{i}, D., Pavlovi}, I., Vojinovi}, D., Ili}, G., Valter, D., Had`i-Pavlovi}, M., Kati}, V. (1992): Trihineloza divljih svinja iz lovi{ta Srbije, Zbornik kratkih sadr`aja radova V savetovanja veterinara Srbije, Kopaonik, Ne{i}, D., Pavlovi}, I., Vojinovi}, D., Ili}, G., Valter, D., Had`i-Pavlovi}, M., Kati}, V. (1992): Trihineloza divljih karnivora i pacova iz lovi{ta Srbije, Zbornik kratkih sadr`aja radova V savetovanja veterinara Srbije, Kopaonik, Pavlovi}, I. (1999): Bobi~avost svinja, Te`ak god. LXXIV (II), 2,6, Pavlovi}, I., Ivanovi}, S. (2002): Kontaminacija mesa `ivine sa Toxoplasma gondii faktor rizika nastanka humane toksoplazmatske infekcije. Veterinarski glasnik, 56, 3-4, Pavlovi}, I. (2003): Toksoplazmoza svinja. Zbornik kratkih sadr`aja 9. godi{njeg savetovanja veterinara Republike Srpske sa me unarodnim u~e{}em, Tesli}, Republika Srpska, Pavlovi}, I., Ivanovi}, S. (2004): Toksoplazmoza ovaca i njena uloga i zna~aj u patologiji ov~arske proizvodnje. Biotechnology in Animal Husbandry, 20, 3-4, Pavlovi}, I., Ivanovi}, S. (2004): Nalaz Toxoplasma gondii u jajima `ivine epidemiolo{ki zna~aj. Zbornik nau~nih radova Instituta PKB Agroekonomik, 10, 2, WHO (1979): Survieillance programe for control of Foodborne infections and Intoxication in Europe, Nensletter, Berlin, Robert von Ostertag-Institute (August). 167

168 Zbornik nau~nih radova, Vol. 12 br. 3-4 (2006) UDC: 619: Review paper PARASITES IN MEAT - EPIDEMIOLOGICAL IMPORTANCE I. Pavlovi}, S. Ivanovi}* Summary Parasites contamination of meat present a worldwide health problem. Infection with parasites commence from the life of animals which after infection grow as natural or intermediat host. Development of parasites occured at tisues or inciystated at organs, and was infective especialy at parenhimes tisues and in muscle though the prepare. Numerous parasites species which we occured was zoonotic parasites. Most importan parasites contaminent of meat was: Toxoplasma gondii, Sarcocystis spp., Trichinella spirallis, Cysticercus cellulose, Cysticerus bovis, Anysakis spp. i Diphyllobothrium spp. Key words: Toxoplasma gondii, Sarcocystis spp., Trichinella spirallis, Cysticercus cellulose, Cysticerus bovis, Anysakis spp., Diphyllobothrium spp. * Ivan Pavlovi}, Ph.D, Sne`ana Ivnovi}, Ph.D, Institute for Veterinary Science of Serbia, Belgrade. This paper financed by Ministry of Science and Environmental Protection BN

169 Zbornik nau~nih radova, Vol. 12 br. 3-4 (2006) GENERALNI SPONZORI XX SAVETOVANJA AGRONOMA, VETERINARA I TEHNOLOGA POLJOPRIVREDNA KORPORACIJA BEOGRAD IMLEK, A.D. HEALTH SERVING, Beograd AGRIMATCO GROUP - DIPKOM, d.o.o., Novi Sad BANKOM, Beograd SELSEM, Beograd PROCREDIT BANKA, Beograd INSHRA, Beograd

170 Zbornik nau~nih radova, Vol. 12 br. 3-4 (2006)

171 Zbornik nau~nih radova, Vol. 12 br. 3-4 (2006)

172 Zbornik nau~nih radova, Vol. 12 br. 3-4 (2006) Osnovna delatnost preduze}a je oplemenjivanje i semenarstvo soje. U na{oj instituciji stvoreno je vi{e visokorodnih sorata soje, od kojih su GALEB, DUKAT, DRAGANA i TIJANA osvojile proizvo a~e svojom produktivno{}u, tolerancijom prema patogenima i adaptibilno{}u, {to otvara put njihovoj daljoj ekspanziji. Kod navedenih sorata uspe{no je prevladana negativna korelacija izme u visoke produktivnosti zrna i visokog sadr`aja proteina, {to je zna~ajno kako proizvo a~ima tako i prera iva~ima i potro{a~ima soje. Teku}i oplemenjiva~ki rad usmeren je na stvaranje ideotipova tolerantnih na su{u i fitopatogene, kao i ideotipova sa visokomm prvom rodnom eta`om mahuna, ~ime bi se zna~ajno smanjili `etveni gubici. U okviru semenarstva vr{e se umno`avanja semena podlinija i linija do kategorije elita, uz odr`avanje genetskog identiteta sorata. Preduze}e u~estvuje u projektima Ministarstva za nauku u istra`ivanjima vezanim za genetiku, ekologiju i fitopatologiju te dragocene biljke SOJE. SELSEM d.o.o. Preduze}e za oplemenjivanje i semenarstvo bilja, proizvodnju, trgovinu i usluge Beograd, Tadeuša Koš}uška 12/3; tel./fax: (011) ; Teku}i raè~un: ; Mati~ni broj: ; Regist. broj: ; Šifra delatnosti: 73105; PIB:

173 Zbornik nau~nih radova, Vol. 12 br. 3-4 (2006)