Дағдарыс пайдасы туралы

Transcription

1 6(14) желтоқсан Дағдарыс пайдасы туралы 2015 жыл аяқталуда, біз оны қиын қыстау жыл деп атауымызға толық негіз бар. Алайда, бұл жыл бізді тәжірибелі де, тұрақты еткені сөзсіз. Қиыншылықтар ерте ме, кеш пе өтері анық, ал бұл кезеңде жинақталған тәжірибе өзімізбен қалады. Ойшылдар айтқандай, қандай жағдай болмасын, оның жақсы жақтарын қарастыруымыз қажет. Өтер жылдың жағымды сәттерінің бірін адамдардың жеке қаржылық жағдайына көзқарасының өзгеруі деп айта аламыз. Өз күнделікті ақша жұмсауына, сондай-ақ қымбаттан қашқақтауға кеңес берудің мезгілі өтті. Біздің журнал бетінен өз қаражатыңызды сақтау әдістері, сонымен қатар оны білімге, денсаулыққа және түрлі қаржы активтеріне инвестициялау жолдары туралы сөз қозғауды жалғастырудамыз. Мысалы, бұл нөмірдегі «Табысты орын» материалында еркін қаражатты жалға берілетін жылжымайтын мүлікке қаржыландыру жолдарын сараптадық. Қазақстандықтар сондай-ақ несие ұйымдарын таңдауда талғампаз болғаны белгілі. Бұл салада жаңа құралдар мен ойыншылар пайда болды. Көптеген интернет-қызметтер кепілдіксіз және несие берушінің кеңсесіне барусыз онлайн режимде ақша алуды ұсынады. Қолайлы ма? Қолайлы, дегенмен бағасына назар аударуды ұсынар едік. Толығырақ «Несиені тілеп алу» мақаласында. «Қолдағы таксопарк» мақаласында такси қалаған қазақстандықтар өз смартфондарындағы қосымшаларға бет бұрып, жол бойынан көлік тоқтатуды қойғаны туралы сөз етеміз. Кәсіпкердің жұмыс орнынан дәстүрлі репортаж кейіпкерін іздеу кезінде, GM-ге шынайы қылқанды баубақшада болуға және Жаңа жыл қарсаңында шыршалы саябақтың сымбатты иесі, Алматы қаласын көгалдандыруды жоспар тұтқан Галина Ивановамен жүздесуге сәті түсті! Жаңа жыл кафе және мейрамханалар иелері үшін қызу науқанды мезгіл. Елімізде корпоративті кештер дүрлігуде, алайда қаңтар айының бірінші жұлдызынан бастап сатып алу қабілетінің төмендеу кезінде қоғамдық тамақтандыру орындарының басшылары клиенттерді тартудың жаңа жолдарын іздестіріп бас ауыртары сөзсіз. Рестораторлардың қызықты шешімдері мен айлалары «Тәттісіне талас» материалында. «Денсаулық» айдарында шақырылған психологтар адамдардың дағдарыс уақытындағы мінез-құлықтары туралы ой бөліседі, онымен қоса қаржылық дағдарыс кезеңінде оқырмандарға көңілсіздік пен депрессияға ұшырамау туралы пайдалы кеңестерін береді. GM редакциясы сізге зор денсаулық, баянды бақыт және 2016 жылы қаржылық табыс тілейді! Андрей Егорин «Grand Money» журналы 6 (14) желтоқсан 2015 ж. Жылына 6 рет шығады Тираж: дана БАҚ есебінде тұру туралы куәлік Ж, ж. ҚР Мәдениет және ақпарат министрлігімен берілген Меншік иесі: «Verbum» ЖШС Бас редактор: Виктор Ахрёмушкин Шығарушы редактор: Андрей Егорин Редакцияның мекенжайы: , Алматы қ., Шәріпов к-сі, 84, 301 каб. Тел.: (727) , Жарнама бөлімі: 8 (701) , yegorin@gmail.com «Принт Азия» ЖШС баспаханасында басылып шығарылған, Алматы қ., Төле би к-сі, 65-69/73а, тел. (727) Авторлардың пікірі редакцияның пікірімен сәйкес келуі міндет емес. Жарнама материалдарындағы ақпарат шынайылығы үшін жарнама беруші жауапкершілік көтереді.

2 4 МАЗМҰНЫ 6(14) желтоқсан 2015 WORLD MONEY АҚША ЖАЙЛЫ ЖАҢАЛЫҚТАР 8 VIP MONEY АНДРЕЙ НЕЧАЕВ: «ДАҒДАРЫСТАН ҚАШЫП ҚҰТЫЛМАЙСЫҢ» Ресейден сәл кешігіп, экономиканың нашарлауынан Қазақстан да ұлттық валютасын еркін айналымға жіберуге мәжбүр болды. Оның экономикаға, бизнес пен халыққа оң және теріс әсері туралы өз мемлекетімен салыстыра отырып РФ экономика министрі, экономика ғылымдарының докторы, «Азаматтық бастама» партиясының төрағасы әңгімелеп берді STRATEGIC MONEY АПАТТЫҚ САҚТАНДЫРУ Апаттар қаупінен азаматтар үшін міндетті сақтандыру механизмін енгізу идеясы кәсіби деңгейде бірнеше жыл бойы талқыланып келеді. Алайда мұнай мен басқа да экспортты тауарлар бағасының төмендеуінен бюджеттің кіріс бөлігінің күрт азаюы тұсында қазіргі уақытта заң жобасы парламенттен өтіп, қабылдану мүмкіндігі артып отыр INVEST MONEY ТАБЫСТЫ ОРЫН Пәтер сатып алу және оны жалға беру адамдар арасында кең тараған әрі қолданысы қарапайым инвест идеялардың бірі, оған қолда бар ресурстарды пайдаланасың, түрлі қаржылық құралдарды қажет етпейді. Алайда шамамен 2014 жылдың басынан «рантье» тірлігі қиындап кетті, олар клиенттерді ұстап тұру үшін жалға беру ақысын арзандатуға мәжбүр болды, пәтерлердің бағасы көз алдымызда түсіп жатыр SMART MONEY НЕСИЕНІ ТІЛЕП АЛУ Көп адамдарда мынандай жағдай болады: тығыз ақша керек болады, ал айлыққа дейін бір, бір жарым апта уақыт бар. Мұндайда кейбіреулер туысқандары мен әріптестерінен көмек сұрайды, ал көпшілігіне санаулы минуттар ішінде «жылдам ақша» беруге уәде ететін несиелік онлайнсервистер көмекке келуге дайын тұрады. GM қаржы нарығының осы секторын зерттеді

3

4 6 МАЗМҰНЫ 6(14) желтоқсан 2015 BUSINESS MONEY АҚШАНЫҢ ИІСІ БАР Сауда мен сервис ғасырлар бойы негізгі ауқымды міндетін орындаумен келеді: қалайша тұтынушыларға барынша көп тауар сатып, қызмет көрсетсем екен, олардың ақшаларын жұмсау үшін қалай қызықтырсам екен дейді. Мұнда олар дәстүрлі маркетингтік амалға барады, ол жарнама, жеңілдіктері бар акциялар, тауарларды сөрелерге арнайы жайып қою, сондай-ақ қазақстан нарығы үшін тың құрал болып табылатын нейромаркетингті қолдану, яғни тұтынушыларға музыка, түрлі иістер және басқа да эмоциялық қозғаушы амалдар арқылы әсер ету ТӘТТІСІНЕ ТАЛАС Қазақстандағы мейрамхана бизнесі басқа елдердегідей дағдарыс сынағынан өтіп жатыр. Бұрындары күн құрғатпай жұмыс істейтін орындар, қазір демалыс күндері, үйлену тойлары мен түрлі салтанаттарды өткізу үшін ғана ашылады. Алайда бұрынғыдай метродельдері шаттанып күліп, жарқыраған шамдарымен келген қонақтарды қарсы алатын орындар бар. Мұндай айырмашылықтың сыры неде? ТАУДА ТУҒАН ШЫРША GM-нің мереке қарсаңындағы жаңа жылдық бизнес туралы репортажы 36 DIGITAL MONEY ҚОЛДАҒЫ ТАКСОПАРК Қазақстандағы такси нарығы күрделі өзгерістерді бастан кешіруде. Жеке тасымалдаушылар әлі де тасымалдаулардың қомақты бөлігін басқарып жатыр, алайда күн өткен сайын жол бойында көлік тоқтатуға қарағанда такси шақыру бойынша қосымшаны артық көретін адамдардың саны арту үстінде. Бәсекелес тараптардың мүмкіндіктері қандай? WORK MONEY МӘДЕНИЕТ АРҚЫЛЫ НӘТИЖЕЛЕРГЕ Компания мен оның көшбасшыларының стратегиясы қанша жерден үздік болғанымен, соған пара-пар корпоративті мәдениет болмаса ол түкке тұрмайды. Bank RBK сәтті құрылуындағы корпоративтік мәдениеттің ролі жайында банк басқарма төрағасының кеңесшісі Ринат Шаяхметов сөз қозғайды LIFE MONEY ТЕМІР ТҰЛПАРЫҢ КЕНЕТТЕН ТҰРЫП ҚАЛСА Қыс көліктер мен олардың қожайындары үшін сындарлы сынақ. Аяздан астыңдағы «атың» ғана емес, бюджетің де қиындық көреді. Қыс мезгілінде көлікті артық шығыннан қалай сақтау қажет? САБЫРЛЫҚ, ТЕК ҒАНА САБЫРЛЫҚ! Қаржы дағдарысы адамның санасы мен іс-әрекетіне өзіндік өзгерістер 54 енгізіп жатыр. Жайлылықтың ауылы алыстап, дағдарысқа дейінгі дағдылардан амалсыз арылуды әркім әрқалай қабылдауда. Кейбіреулері экономиканың шыр айналуына дайын болып, самурайлар секілді әр нәрсеге сабырлықпен қарауда, енді біреулері шыдамдылықтарын шыңдау үстінде. Депрессиядан қалай сақтану қажет? FUN MONEY АҚША ЖАЙЛЫ КҮЛКІЛІ ОҚИҒАЛАР 58

5

6 8 WORLD MONEY Жаңалықтар 6(14) желтоқсан 2015 Гендер Ерлер ісі Кино Лимиттің рекорды «Күштің оянуы» атты айдармен шығарылған «Жұлдызды соғыстар» киносагасының жетінші эпизоды өткен демалыс күндері әлемдік прокатта 517 млн.доллар табыс тапты, айтып өту керек кино Қытайда әлі көрсетілген жоқ. Аталған кино «Юра кезеңінің әлемі» блокбастерінің рекордын қайталай алмағаны анық, ол кино алғашқы демалыс күндері 524 млн. доллар табысқа кенелген болатын. Алайда «Юра кезеңінің әлемі» фильмі бір мезетте әлемнің барлық елдерінде көрсетілген болатын, оның ішінде Қытай да бар, бұл елден 100 млн. доллар табыс түсті. Қытайдағы «Жұлдызды соғыстардың» алғашқы көрсетілімі 2016 жылдың 9 қаңтарына жоспарланған, себебі осы елде үстіміздегі жылдағы голливуд фильмдерін көрсетудің лимиті бітіп қалған болатын. Лондон-Сити қаржы орталығында жұмыс істейтін әйелдер осы жылы ер кісілерге қарағанда екі есе кем бонус алатын болды. Бұл Astbury Marsden рекрутинг фирмасының жүргізген зерттеуінің нәтижесі. Әйелдер орташа есеппен 16,24 мың фунт стерлинг (24,7 мың доллар) сыйақы алатын болса, ерлердің сыйақысы 32,84 мың фунт стерлинг. Ал компания директорларының арасындағы арасалмақ мынандай: 25,81 мың мен 50,3 мың фунт. Жоғарғы деңгейдегі басшылар арасындағы (басқарушы директорлар мен серіктестер) айырмашылық алшақ емес: 71,67 мың фунт - әйелдер бонусы, 102,73 мың фунт ерлер бонусы. «Шындығы осы ерлердің жұмыстағы мысы басым. Әйелдер әдетте комиссиялық сыйақылар қарастырылмаған салаларда - кадрлар бөлімі мен маркетинг секілді бизнестің штатында жұмыс атқарады. Ал сауда бөлімдерінің барлығы дерлік басыбайлы ерлердің еншісінде», - дейді Astbury Marsden басқару директоры Адам Джексон. Тренд Ортаның сығымдалуы Америкалық қоғамның негізін құраушы АҚШ-тың орта санатының саны 40 жылдың ішінде алғаш рет ержеткен халық санына шаққанда екі есеге азайғанын Pew зерттеу орталығының мәліметтері дәлелдейді. Соңғы рет мұндай арасалмақ 1970 жылдың басында байқалған болатын, 1960 жылдың соңында ғана орта санаттағылардың саны жалпы халықтың 61 пайызын құраған еді. Орта санаттағылар Американың соғыстан кейінгі өрлеуінің негізі болды, алайда қазір халықтың ара-жігінің алшақтау үрдісі жүріп жатыр жылдан бастап орта санаттағылардан көп ақша табатындардың саны 7,8 млн. адамға жеткен еді, ал кедейлер саны 6,8 млн. адамға өсті, бұл ретте орта санаттағылар тек 3 млн. адамға ғана артты. Зерттеушілердің пікірінше АҚШ-тағы халық арасындағы ара-жіктің алшақтауы жоғарғы білімі бар білікті мамандардың қымбат бағалануында жатқан көрінеді: американдық колледжді бітіргендердің орта мектеп бітіргендерге қарағанда жоғары табыс табу мүмкіндігі 8 есеге артық екен.

7 6(14) желтоқсан 2015 WORLD MONEY Жаңалықтар 9 Валюта Доллардың қайта оралуы Аргентинаның жаңа билігі 4 жыл бұрын валюталық операцияларды жүргізуге енгізген шектеулерін алып тастады деп мәлімдеді елдің Қаржы министрі Альфонсо Прат-Гай жылдың қарашасынан бастап доллар алғысы келетіндер өздерінің төлқұжаттарын, салық нөмірін көрсетіп, жергілікті салық агенттігінің келісімін күтуі керек болатын. Қыруар көлемде валютамен шетелге шығатын аргентиналықтар ақшаларын заңды түрде тапқандықтарын дәлелдеп, сондай-ақ сапарларының мақсатын көрсетуге тиіс еді. Бұл шаралар капиталдың сыртқа кетуін азайтты, алайда елде валюталық қара нарық күш алып кетті. Өткен күздегі Аргентина президентінің сайлауында оңшыл оппозицияның өкілі, Буэнос-Айрос мэрі Маурисио Макри жеңіске жетті. Ол елді 12 жыл басқарған солшыл центрист Кристина Киршнер (үшінші мәрте сайлауға түсуге құқылы емес) оның марқұм зайыбы Нестор Кишнерден кейін барынша «нарыққа бейімделген» бағытты ұстануға уәде берді. Аргентина экономикасы көлемі жағынан Латын Америкасында үшінші орынға ие, ол ауыр хал кешуде жылы мемлекеттік міндеттемелер бойынша дефолтты бастан кешірді. Альфонсо Прат-Гайдың айтуынша валюталық саясатты жеңілдету арқылы үкімет алдағы төрт аптаның ішінде млрд. доллар табамыз деп отыр. Байлық Ақша ақшаға құяды Соңғы 20 жыл ішінде әлемдегі миллиардерлер саны 4,76 есе өсіп, 1347 адамға жеткенін есептеген UBS пен PricewaterhouseCoopers. Осылайша жер шарының ең ауқатты адамдарының байлығы әлем экономикасынан да тез өсіп отыр жылдан бастап әлемдегі миллиардерлердің барлық байлығы 8 есе өсіп, 5,4 трлн. долларды құрады, бұл ретте әлемдік ЖІӨ көлемі осы мерзімде тек екі есеге өсіп, 77 трлн. долларға жеткен. Сарапшылар мынаған назар аударады: 1995 жылдан миллиардерлер тізімінде тұрған 289 адамның 126-ы 20 жыл өтсе де өз орындарын сақтап қалған. Адамдарға арман болған тізімдегі әйелдер саны 20 жыл ішінде 6,6 есеге өсіп, 145-ке жеткен. Дегенмен де әлемдегі бай адамдардың 90 пайызы ер кісілер. 10 желтоқсанда Forbes өткен жылдың ең сәтті миллиардерін атады. Журнал нұсқасы бойынша бұл адам Amazon бас директоры Джеф Безос, ол 2015 жылы 29,5 млрд доллар тапқан. Салыстыратын болсақ: наурызда Безос әлемдегі бай адамдар тізімінде тек 15 орында тұрған еді. Екінші орынды Facebook басшысы Марк Цукерберг иеленді, оның табысы 11 млрд. долларға жетті. Үшінші орынды 9,2 млрд. доллар тапқан Ларри Пейдж иеленді, ол Googl аналық компаниясының жаңадан құрылған Alfabet бас директоры. Ашық ақпарат көздерінен

8 10 VIP MONEY Vis-a-vis 6(14) желтоқсан 2015 ДАҒДАРЫСТАН ҚАШЫП ҚҰТЫЛМАЙСЫҢ Ресейден сәл кешігіп, экономиканың нашарлауынан Қазақстан да ұлттық валютасын еркін айналымға жіберуге мәжбүр болды. Оның экономикаға, бизнес пен халыққа оң және теріс әсері туралы GM-ге берген сұхбатында ресейлік экономист, экономика ғылымдарының докторы, «Азаматтық бастама» партиясының төрағасы, жылдары РФ экономика министрлігін басқарған Андрей Нечаев әңгімелеп берді. Ирина Давиденко Андрей Алексеевич, валюта бағамының күрт құлдырауы экономиканың қай саласына кері әсерін тигізді? Ең алдымен мынаны атап өтуіміз керек, валютаның құнсыздануы екі жақты өткір аспап. Теріс әсерімен қоса, оның көптеген оң әсерлері де бар. Валютаның құнсыздануы отандық өндірушілердің қорғаны іспеттес, себебі олар бір сәтте бағам бойынша құнсыздану өлшеміне сәйкес импортқа бәсекелес бола алады. Сондықтан да сыртқа тауар шығаратын сектор үшін де, импортпен бәсекелесетіндер үшін де валюта құнсыздануы пайдалы. Валюта құнсыздануы ең алдымен халық үшін ауыр тиеді, себебі нарық импорттық тауарларға тәуелді болса, ол дағдарысқа алып келеді. Екіншіден, валюта бағамының төмендеуінен импорттық технологиялар негізінде өндірісін

9 фото «Экспресс газета»

10 12 VIP MONEY Vis-a-vis 6(14) желтоқсан 2015 жетілдіруге бағытталған кәсіпорындар зардап шегеді. Себебі бұл технологиялардың бағасы қымбаттайды, кәсіпорынды жетілдіру ісі кейінге қалдырылады немесе тіпті тоқтайды. Валюта бағамының белгісіз болуынан Қазақстанда азаматтар мен заңды тұлғалар біршама депозиттерін долларға айналдырды. Бұл экономикалық тұрақтылыққа қауіп төндіреді ме? Ұлттық валютаға деген сенімсіздік қауіпті құбылыс, ол азаматтардың іс-әрекеттерін еркеше қалыпқа айналдырады. Адамдар ұлттық валютаға сенбеген кезде, олар «шынайы құндылықтарды» сатып ала бастайды, осылайша тұтыну нарығында дүрбелең туғызады. Бұл үрдіс ұзаққа бармайды, ол бірнеше аптадан бірнеше айға дейін созылуы мүмкін. Ол сондай-ақ инвестицияға да кері әсерін тигізеді, себебі соңғы жылдары Батыста ғана емес, бұрынғы КСРО елдерінде (нақты Қазақстанда, Ресей мен Украинада) қор нарығы инвестицияның шынайы көзіне айналған болатын. Тиісінше, егер адамдар ұлттық валютаға сенбесе ұлттық қор нарығының құралдарына да сенімсіздікпен қарайды. Соның нәтижесінде нарықтан стратегиялық инвесторлар кетеді, тек алып-сатарлардың бір тобыры ғана қалады, нәтижесінде қор нарығы шынайы инвестиция көзі болудан қалады. Тағы бір жайт, валюта нарығында керексіз дүрбелең туады, бұл көп мәрте байқалған құбылыс, қатардағы азаматтар валютаны шарықтау шегінде сатып алып, оны құлдырай бастағанда сата бастайды. Мұның барлығы да адамдардың өмір сүру деңгейіне әсер етеді, себебі олар өздерінің жинаған қаражаттарынан айырылады. Осы жылы ресей экономикасының жайкүйі қандай болды? Валютаның еркін айналымына экономиканың бойы үйренді ме? «РФ экономикасының құлдырауы биыл басталған жоқ, дамудың тұйықталған түрі екі мыңыншы жылдары таңдалған болатын» Ресей экономикасының құлдырауы биыл басталған жоқ. Егер статистикаға зер салсақ жылдардағы дағдарыстан кейінгі қысқа мерзімді өсу қарқыны 2012 жылдың ортасына дейін созылды, одан кейін негізгі макроэкономикалық көрсеткіштер бойынша құлдырау басталды: ішкі жалпы өнім, өнеркәсіптік өндіріс, инвестиция мен халықтың шынайы табысы бойынша. Бұл құлдырау геосаяси жағдайдың шиеленісуінен бұрын, Украинадағы оқиғаларға дейін, санкциялардың енгізілуі мен ресей экономикасына маңызы бар мұнай бағасының арзандауынан бұрын басталды. Мен үшін мына жайт анық: 2000 жылдардың ортасында дамудың тұйықталған түрі таңдалған болатын, мұнда ондаған ірі мемлекеттік компанияларға немесе мемлекетке толықтай бағынышты компанияларға сенім жүгі артылды, олардың қызметтерінің пәрменділігі төмен, сыбайлас жемқорлық жайлаған, шикізатты сатуға негізделген болатын. Өкінішке орай ресей билігі ондаған, тіпті жүздеген мың шағын және орта кәсіпкерлерге қолайлы бизнес ахуалын жасаудың орнына, бірнеше ірі мемлекеттік компанияларды басқару оңай деп ойлады, ол компаниялардың басшылығына сенімді адамдар қойды. Мысалға мұндай кәсіпорындар батыс елдері экономикасының бет-бейнесін айқындайды. Міне осы модель тұйыққа тірелді, бұдан әрі санкция енгізіліп, мұнай бағасы арзандап, жағдайды ушықтырып жіберді. Инвестиция көлемінің кемуі ерекше жанға батады. Себебі дағдарыс туралы оның жағымды жақтарын айтқанда, әдетте еңбек нарығындағы қорлардың орналасуын қайта қарау, жаңа технологияларды енгізу, тиімді, экономикалық, заманауи өндірістің туындауы туралы сөз қозғалады. Алайда инвестициясыз бұлардың барлығы да мүмкін емес, ендеше дағдарыстың ғұмыры ұзақ болмақ. Ресей экономикасына Батыстың санкцияларының қандай әсері болды? Егер халықтың өмір сүру деңгейі туралы айтар болсақ, онда Ресейге қарсы қолданылған санкциялар туралы емес, қайта Ресейдің соларға қарсы қолданған кері санкциясы туралы айтуымыз керек, ол дағдарысты күрт күшейтті және тұтыну нарығының құрылымын нашарлатып жіберді. Хаон мен пармезанды халықтың шектеулі санаттары ғана ұнататын еді деп шексіз әжуалай беруімізге болады, шындығында жаппай тұтынатын өнімдерді сырттан тасымалдау күрт кеміп кетті, мысалға балықтың арзан түрлері, оларды тек әулеттілер ғана тұтынатын еді деп айта алмаймыз. Жеміс-жидек пен көкөністің бағасы күрт қымбаттады, оны негізінен тұрмысы төмен және орта санаттағы халық өкілдері тұтынады.

11 6(14) желтоқсан 2015 VIP MONEY Vis-a-vis 13 Импортты алмастыруға жағдай туды деп санауға болады. Бірақ тұтыну нарығы көлемінің кемуі және оның құрылымының нашарлауы бір мезетте орын алды, ал импортты алмастыру ұзақ мерзімді үрдіс, ол көп уақытты және көлемді инвестицияны қажет етеді. Қарапайым ғана мысал: импорттық сүтті алмастыратын сиырды бағып-өсіру үшін кемінде 2,5 жыл қажет, әкімшілік шешімдер, президент жарлығы және қандай да бір инвестиция бұл мерзімді қысқарта алмайды. Сонымен қатар импортты алмастыратын кәсіпкерлер жағдай өзгеріп кетпейтіндігіне, санкцияға қарсы кері санкциялар алынып тасталмайтындығына, инвестицияларының құрдымға кетпейтіндігіне сенімді болатындай қолайлы кәсіпкерлік ахуалдың болғаны абзал. Ең бастысы жеке меншік қорғалуы тиіс, кәсіпкерлерді олардың бәсекелестерінен, шенеуніктер мен әлуетті органдардың қыспағынан қорғайтын шынайы тәуелсіз соттың болуы қажет. Осының барлығы да өкінішке орай, Ресейде жоқ, бар болғанның өзінде тым мардымсыз. Осылайша импортты алмастыра алады деген салаларға инвестицияның құйылуы екіталай. Ал Ресейге қарсы санкцияларға келер болсақ, олар негізінен рубль бағамын құлдыратты, себебі олар қаржылық санкциялар, соның салдарынан батыстың капитал нарығы түбегейлі жабылып қалды. Тиісінше қарыздарды қайта қарауға болмайды, оларды өтеу қажет. Тағы бір жайт бар, ол әзірге көрініс тапқан жоқ, уақыт өте келе алдымыздан шығады. Бұл салалық санкцияларға қатысты, атап айтқанда Ресейдің мұнай саласына қатысты. Ол геологиялық барлау, оның жабдықтарын күтіп-ұстау, мұнай өндірудің қазіргі заманғы технологияларына қатысты. Егер санкция ұзап кететін болса, онда ол ресейдің мұнай өнеркәсібіне елеулі зиянын тигізеді. Геологиялық барлаусыз біршама уақыт өмір сүруге болар еді, алайда онсыз өркендеу мүмкін емес. Жабдықтарды біршама уақыт күтіп-ұстамай тұра аламыз, алайда олар бірте-бірте істен шығуы мүмкін. Мұның да шегі бар, нәтижесінде ол мұнай өндірудің күрт кеміп кетуіне алып келеді. Қазақстан ұлттық валютасын бір жыл бұрын еркін айналымға жіберген Ресейден қандай оң өнеге ала алады? Ең алдыменен валютаның еркін айналымға жіберілу фактісі. Ресейде бұл шара бір жағынан саналы түрде және тұжырымдамалық негізде жасалды, себебі Орталық банк дағдарысты бақылауда ұстауға шешім қабылдады, екінші жағынан бұл мәжбүрлік шара болатын, себебі бірнеше айдың ішінде ресейлік ОБ бағамды ұстап тұру үшін 25 миллиард доллар жұмсады. Соңғы бірнеше жылдың ішінде батыстың капитал нарығының жабылуы және резервтердің 60 пайызға азаюы жағдайында бағамды ұстап тұруды жалғастыруға мүмкіндік болмады. Менің түсінуімше, Қазақстанда да осындай жағдай орын алған. Мұнда барлығы да айқын: егер бағамды ұстап тұруға шамаң келмесе, онда оны еркін айналымға жіберу керек. Бұдан әрі Орталық банктің міндеті - дүрбелеңге, бағамның күрт шарықтап кетуіне жол бермеу болып табылады. «Ресейдің теріс өнегесі барша әлеммен арақатынасты бұзуы» Еркін айналымның бекітілген бағамнан көп артықшылықтары бар. Валюталық белгілі бір шеңбері болғаны дағдарысты ұстап тұратын зіл секілді көмегі тиеді. Ал егер оны ұстап тұра алмасаңыз зілдің де қажеті шамалы болады. Олай болса ресейдің соңғы жылдардағы тәжірибесінен нені өнеге етіп алмауымыз қажет? Менің ойымша ресейдің теріс өнегесі барша әлеммен ара-қатынасты бұзуы, ол тек санкцияларға ғана емес, басқа да қиындықтарға алып келеді. Тағы бір ресейліктердің өкінішті өнегесі ақылға сыймайтын бюджетті құру, нәтижесінде бюджет елдің негізгі қаржылық құжаты болудан қалады. Өкінішке орай, Ресей осы сүрінген жерінен қайта сүрінді, тіпті соңғы жылдарда үш мәрте қателікке бой алдырды жылғы бюджет шынайы емес еді, ал 2015 жылғы бюджеттің алғашқы нұсқасы тіпті ақылға қонбайтын. Оны қолдану мүмкін емес екендігі әу бастан белгілі еді. Алғашқы нұсқада бюджетті экономикалық өрлеуге, доллар бағамы 37 рубльге тең, мұнай бағасы барреліне 100 доллар есебіне негізделіп жасалды. Оны қабылдау сәтінде бюджеттің бір де бір көздеген мақсаты орындалмайтын еді, сандық көрсеткіштердің барлығы мүлдем басқаша болатын. Нәтижесінде бюджет асығыс қайта қаралды. Ұзақ мерзімдік бағдарламаның құрамдас бөлігі болуға тиісті шынайы басым бағыттардың орнына жеке

12 14 VIP MONEY Vis-a-vis 6(14) желтоқсан 2015 «Мен айтар едім: біз қазір арзан дәстүрлі көміртегінің кезеңіне кіріп отырмыз. Сондықтан да дағдарыстың әлеуметтік салдарын мұнайдың бағасы 120 долларға жеткенше уақытша реттей тұрамыз дегеніміз - келешекке келте қарағанымыз. Қалай болғанда да экономикалық қайта құруға кірісуге мәжбүр боламыз, ерте ме, кеш пе кәсіпкерліктің қолайлы ахуалын жасауға және сол салада институт құруымызға тура келеді»

13 6(14) желтоқсан 2015 VIP MONEY Vis-a-vis 15 мүдделерді қорғау бәсекесі басталды, бюджет экономикалық саясаттың құралы болудың орнына күмәнді келісімдерге, бейне бір бухгалтерлік құжатқа айналды. Үшінші жайт, қаражатты орталыққа топтастыру әрекеті. Уақытысында Ресейдің Бюджет кодексінің аясында бюджеттік қаражат федералды бюджет пен өңірлік бюджет, оның ішінде жергілікті өзін өзі басқару бюджеттерінің арасында 50-де 50 негізінде бөлінеді деген ереже бекітілген болатын жылы дағдарысты желеу етіп бұл ереженің күшін жойды. Нәтижесінде бюджеттік қаражаттарды бөлуді ара-қатынасы орын алды: 65 пайыз - федералды бюджет, 25 пайыз - өңірлік бюджет, 10 пайыз - жергілікті өзін өзі басқару және муниципалдық бюджет. Яғни шынайы өмір жүріп жатқан жерге қаражат бөлінбеді. Бізде жергілікті өзін өзі басқару жойылды десе де болады. Менің ойымша бұл өте өрескел қателік, барлығына одан аулақ болуға кеңес беремін. Солай бола соңғы жылдары қаржылық ауыртпалық өңірлерге жүктелді. Табыттың соңғы шегесін президенттің мамырдағы жарлығы қақты, оны жүзеге асыру өңірлік бюджетке жүктелді, ал ақша берілген жоқ. Соның салдарынан көптеген өңірлердің қаржылық жағдайы қазір мүшкіл халде. Ресей мен Қазақстан экономикаларының өркендеуінің қозғаушы күштері қандай? Мен либералды экономист ретінде бір ғана қозғаушы күшті көріп отырмын, ол қолайлы кәсіпкерлік, керек десеңіз и н - вестициялық ахуал. Ал бұл өкінішке орай ұзақ мерзімді күрделі жұмыс, мұның ішіне жеке меншікті қорғаудың, тәуелсіз сот жүйесінің, салық төлеуші мен тексеруші органдарының теңдігі қамтамасыз етілген түсінікті «Инвестиция көлемінің кемуі ерекше жанға батады, ендеше дағдарыстың ғұмыры ұзақ болмақ» де ашық салық жүйесінің институтын құру кіреді. Қолайлы кәсіпкерлік ахуал, сондай-ақ мемлекеттің кәсіпкерлерге теріс емес оң әсері болғанда мүмкін болады. Өкінішке орай Ресейде соңғы жылдары бәрі керсінше болды. Бір мысал келтірейін, Тергеу комитетіне салық инспекцияның пікірімен санаспай салықтық заң бұзушылық бойынша қылмыстық іс қозғауға құқық берілді. Яғни бізде Тергеу комитетінің тергеушісі салықтық заң бұзушылықтың болғанын не болмағанын салық инспекторынан артық біледі деп санайды. Бизнес мұндай дабылды естіген соң, ол елімізге инвестиция құю туралы ойынан айнып қалады, соның нәтижесінде 2008 жылдың төртінші тоқсанынан бастап Ресейден капитал сыртқа кете бастады. Тағы да нені істемеу керек, ол түйеқұстың кейпін кимеу керек, дағдарыстан тығылып қалам, сыртқы экономикалық жағдай жақсарып кетеді деп ойлау дұрыс емес, жылдары мұнайдың бағасы 33 долларға дейін түсіп, кейіннен оның бағасы тез арада тұрақтанып кетті ғой. Қазір жағдай басқаша. Ол уақытта дағдарыс бүкіл әлемді жайлаған еді. Сол уақытта әлем экономикасы дағдарыстан шығып, сұраныс қалыпқа келіп, бағалардың өсуіне сенуге болатын еді. Қазір Ресей жалғыз өзі дағдарысқа кіріп отыр. Әлемнің басқа елдерінде күрделі дағдарыс жоқ, Грекия секілді шектен шыққан оқиғаларды есепке алмағанда. Сондықтан да сыртқы экономикалық жағдайдың жақсара қоюы екіталай. Иә, Қытайдың өсу қарқыны тежеле бастады. Тек өсу қарқыны! Бұрын 9,5 пайыз болатын, қазір 7 пайызға төмендеді, біздің де дағдарысымыз сондай болса ғой. Басқа елдерде жағдай біршама қалыпты. Мұнай бағасының түсуі бұл сланецтік мұнайдың пайда болуының салдары (мұнымен күрес мұнайды дәстүрлі өндірушілердің бағаны арзандату арқылы жүруде), ал екінші жағынан бұл дамыған барлық елдердің энергияны үнемдеу бағытындағы тиімді бағдарламаларды жүзеге асыруынан туындаған. Мен айтар едім: біз қазір арзан дәстүрлі көміртегінің кезеңіне кіріп отырмыз. Сондықтан да дағдарыстың әлеуметтік салдарын мұнайдың бағасы 120 долларға жеткенше уақытша реттей тұрамыз дегеніміз - келешекке келте қарағанымыз. Қалай болғанда да экономикалық қайта құруға кірісуге мәжбүр боламыз, ерте ме, кеш пе кәсіпкерліктің қолайлы ахуалын жасауға және сол салада институт құруымызға тура келеді. Сөз арасында айтып кетейін, Қазақстанда кәсіпкерлік ахуал Ресейге қарағанда жақсырақ. Сондықтан болар Қазақстанмен шекаралас облыстардың немесе Қазақстанмен іскерлік байланыс орнатқан компаниялар сіздердің елдеріңізде тіркеліп жатқандығын байқап отырмыз.

14 16 STRATEGIC MONEY Қауіптер 6(14) желтоқсан 2015 АПАТТЫҚ САҚТАНДЫРУ ҚР аумағының біршама бөлігі сейсмикалық өңірде орналасқан. Соңғы жылдардың тәжірибесі қазақстандықтардың жер сілкінісінен басқа сел жүру, су басу, бөгеттердің бұзылуы және басқа да табиғи және техногендік сипаттағы зіл-залалардың бар екендігін ұмытпауы керектігін көрсетті. Мұндай зіл-залалар орын алғанда мемлекет экономикасының мойнына көтеруге қиын тиетін ауыр жүк артылатындығын ескере келе елімізде апаттардан міндетті сақтандыру енгізілу жоспарланған. Марат Есдәулетов Қоңырау кімді жоқтап соғып жатыр Қазақстан БАҚ-тарында халық тығыз шоғырланған аумақтарда, әсіресе Алматыда жойқын жер сілкінісінен келетін адам шығындары туралы әдетте талқылау жүрмейді. Әлемдік ғылымның жойқын жер сілкінісін дәл болжай алатын ақпараттары болмағандықтан мұндай талдаулар халықтың арасында дүрбелең, тіпті үрей туғызады деп саналады. Сарапшылар экономикалық шығынды бағалау туралы бөлісе алады, бұл мәліметтердің эмоциялық әсері әлсіздеу. Дүниежүзілік банк мәліметтері бойынша Алматыда жойқын жер сілкінісі бола қалған жағдайда оның экономикалық шығыны еліміздің жаппай ішкі өнімінің пайызын құрайтын болады. Қазақстандағы мүлікті Апаттар қаупінен азаматтар үшін міндетті сақтандыру механизмін енгізу идеясы кәсіби деңгейде бірнеше жыл бойы талқыланып келеді. Алайда мұнай мен басқа да экспортты тауарлар бағасының төмендеуінен бюджеттің кіріс бөлігінің күрт азаюы тұсында қазіргі уақытта заң жобасы парламенттен өтіп, қабылдану мүмкіндігі артып отыр

15 6(14) желтоқсан 2015 STRATEGIC MONEY Қауіптер 17 ерікті сақтандыру деңгейінің төмен екенін ескерсек, жойқын жер сілкінісінен, су басулар мен дүлей дауылдардың салдарынан баспанасыз қалғандар мемлекеттен жаңа баспана күтетін болады. Бөгеттің бұзылуынан бірдей бір ауылды су басып кеткен 2010 жылғы Қызылағаш қайғылы оқиғасынан кейін бюджет есебінен қайта тұрғызылғандығы аталған мәселенің маңыздылығын арттыра түседі. Апаттар қаупінен азаматтар үшін міндетті сақтандыру механизмін енгізу идеясы кәсіби деңгейде бірнеше жыл бойы талқыланып келеді. Алайда мұнай мен басқа да экспортты тауарлар бағасының төмендеуінен бюджеттің кіріс бөлігінің күрт азаюы тұсында қазіргі уақытта заң жобасы парламенттен өтіп, қабылдану мүмкіндігі артып отыр. «Жалпақ тілмен айтқанда апаттар орын алғанда, адамдар мемлекет көмектеседі, қаржы бөледі деп сенеді. Алайда бюджетте ақша жоқ. Яғни адамдар апаттардан қаржылай қорғануға қатысты шараларға араласуы тиіс. Оны қалай ұйымдастырамыз? Оны сақтандыру арқылы ұймдастыруға болады», - деп атап өтті «Кепілдендірілген сақтандыру төлемдер қоры» АҚ төрағасының орынбасары Марина Шиповалова GM-ге берген сұхбатында. Барлығы сақтанады Азаматтарды жылжымайтын мүліктерін барлық нарық бағасы бойынша сақтандыруды жүктеу орындалмайтын міндет, себебі бұл жағдайда сақтандыру сыйақысының мөлшері тым көбейіп кетер еді. Сондықтан да міндетті сақтандыруды халыққа кеңінен тарату мақсатында, жаңа міндетті сақтандыру түрі бойынша азаматтар сақтандырулық қорғаудың ең төменгі ақысын төлесе болады. «Қазір мәселе қайда жатыр? Кейбір азаматтарға салмақ салмас үшін мемлекет міндетті түрде минималды түрде қаржылық қатысуын талап етеді. Егер азаматтардың қайсы бірі жылжымайтын мүлкінің толық бағасын қаржылай қорғағысы келсе, онда міндетті сақтандыруға ерікті түрде қосымша енгізуіне болады»,- деп түсіндіреді Шиповалова. Қолданыстағы құрылыс нормалары бойынша пәтердің ең төменгі көлемі шаршы метр құрайды.сондықтан да заң жобасына сәйкес жылжымайтын мүлік иесі міндетті түрде 35 шаршы метр пәтерді сақтандыруы тиіс.

16 18 STRATEGIC MONEY Қауіптер 6(14) желтоқсан 2015 Заң жобасын жасаушылар мен сақтандыру нарығына қатысушылар әзірге жылжымайтын мүлік иелерінің жыл сайынғы міндетті түрде төлейтін сақтандыру сыйақысының мөлшерін атамайды, алайда міндетті полистің мөлшері азаматтар үшін айтарлықтай салмақ болмайтындығын атайды. Полистің бағасы жылжымайтын мүлікке салынатын салықтың мөлшерімен тең болмақшы. Бұл ретте сақтандыру сыйақысының мөлшері жергілікті жерде апаттардың болу қаупіне және сол өңірдегі тұрғын үй бағасына сәйкес болады. Сейсмикалық қауіпті өңірде орналасқандықтан және мегополистегі жылжымайтын мүлік бағасының қымбат болуынан алматылықтар үшін сақтандыру тарифі жоғары болады деп күтілуде. Бұл қалай жұмыс істейтін болады Сақтандыру сыйақыларды апаттар қаупінің мемлекеттік қорына жинақтау жоспарланған, ол қандай да бір табиғи зіл-залалардан зардап шеккендерге сақтандыру төлемдері ретінде төлеу үшін қолданылады. «Зіл-залалар қаупі ауқымды. Егер Алматы апаттан зардап шексе ешбір сақтандыру компаниясының капиталы шығынды жабуға жетпейді. Сондықтан да мемлекеттік сақтандыруға қатысты мәселелердің барлығы апаттар қаупі қоры есебінен шешіледі. Сақтандыру компанияларының қалыптасқан филиалдары жүйесі, агенттері, өкілдіктері бар болғандықтан сақтандыру нарығын сақтандыру келісім-шарттарын жасауға пайдалану дұрыс болар еді»,- деп әңгімесін түйді Шиповалова. Міндетті сақтандыру келісім-шарттарын жасаумен қоса сақтандыру компанияларының өкілдері шығын көлемін анықтауға және зардап шеккендерге төлем төлеуге қатыса алады. Сонымен қоса, компанияларда сақтандыру келісім-шарттарын жасау кезінде коммерциялық негізде қосымша сақтандыру қызметтерін ұсынуға мүмкіндік алады. Сақтандыру бизнесінің озық практикасының және қолданыстағы нормативтерге сәйкес апаттар қаупінің мемлекеттік қоры да, ерікті түрде сақтандырылған коммерциялық қауіптер де қайта сақтандырылатын болады, оның ішінде шетелдегілер де. Тар жол, тайғақтан табысқа Сақтандыру нарығына қатысушылар алғашқыда халық арасындағы наразылықпен ұшырасатындықтарына сенімді. «Сәлем» сақтандыру компаниясының қаржылық директоры Азамат Керімбаев мұндай қиындықтан «барлығы да халық пен мемлекет мүддесі үшін жасалып жатқандығын» түсіндіруге арналған жұмыс арқылы шығуға болады дейді. Шиповалова әріптесімен келіседі. «Барлығы бірдей заң жобасын қолдап жатқан жоқ, бізде сақтандыру саласына енгізілген қандай да бір жаңалықты салық деп қабылдайды. Сақтандыру компаниясының өкілдері осы түсіндіру жұмыстарын жүргізеді. Бұл жұмыс теледидар мен радиода мемлекет атынан жүргізілетін болады»,- деп атап өтті ол. Заң шығарушылар жаңа міндетті сақтандырудың қадағалау механизмін анықтауды ескеруі керек. Мысалға, автокөліктің міндетті сақтандыруын жол полициясы тексереді, болмаған жағдайда айыппұл төлейсіз. Ал тұрғын үй иесінің сақтандыру полистерін кім тексереді? «Қарастырылып, енгізіліп жатқан жалғыз механизм сақтандыру полисі болмаса жылжымайтын мүлікті иелік етуде шектеу болады. Яғни үйлерін міндетті сақтандырылмағандар ХҚО-дан анықтама ала алмайды, үйлерін сатып, кепілдікке қоя алмайды»,- дейді Шиповалова. Сонымен бірге міндетті сақтандыру бойынша әкімшілік шаралар салық төлеуге қарастырылған жазадан қатал емес,онда айыппұл салынады,есеп шоттары жабылады, басқа да қатал шаралар қолданылады. Осы кезеңде нарыққа қатысушылар түсіндіру жұмыстары арқылы табысқа жетеміз деп есептейді. САН МЕН САПА АНЫҚТАМА 2015 жылдың 1 қазанында Қазақстанда 33 сақтандыру ұйымдары болды, оның 7-і өмірді сақтандыру ұйымдары. Сақтандыру ұйымдардың (қайта сақтандыру) активтері 777,6 млрд. теңгені құрады (жыл басынан бері -26,9 пайызға өсті). Сақтандыру компаниялардың міндеттемелері 387,2 млрд. болды (жыл басынан бері 18,9 пайызға өсті). Міндеттемелер жиынтығының 89,2 пайызын сақтандыру резервтері құрады. Сақтандыру секторының активтерінің үлесі Қазақстанның ЖІӨ-нің 1,88 пайызын құрады. Сақтандыру сыйақысының үлесі Қазақстанның ЖІӨ-нің 0,54 пайызын құрады. Сақтандыру сыйақы көлемі әр адамға шаққанда теңгені құрады. ҚР Ұлттық Банк мәліметтері

17

18 20 INVEST MONEY Жылжымайтын мүлік 6(14) желтоқсан 2015 ТАБЫСТЫ ОРЫН Марат Есдәулетов

19 6(14) желтоқсан 2015 INVEST MONEY Жылжымайтын мүлік 21 Пәтер сатып алу және оны жалға беру адамдар арасында кең тараған әрі қолданысы қарапайым инвест идеялардың бірі, оған қолда бар ресурстарды пайдаланасың, түрлі қаржылық құралдарды қажет етпейді. Бұл қарапайым бизнес-сызбаны жылжымайтын мүліктердің бағасы қымбаттап, адамдардың табысы артқан кезеңде қолдануға болар еді. Алайда шамамен 2014 жылдың басынан «рантье» тірлігі қиындап кетті, олар клиенттерді ұстап тұру үшін жалға беру ақысын арзандатуға мәжбүр болды, пәтерлердің бағасы көз алдымызда түсіп жатыр. Нарық басынан шіриді Жылжымайтын мүлік нарығына қатысушылары мынаны мәлімдейді: нарықтың бұл түрі экономикада болып мерзімді түрде болып тұратын түрлі өзгерістерді айрықша сезетін «барометр» іспеттес. Еңбек нарығында келеңсіз үрдістер пайда болғанда жалға берушілер төменгі санаттағы тұрғын үйлерге қарай ауыса бастайды, тисінше қол жетімді баға бойынша. Нәтижесінде қымбат үйлердің иелері табар пайдасының кемуіне көндігіп, не болмаса шаршы метрлерінің бос тұруынан зиян шегеді. «2014 жылғы теңгенің құлдырауынан кейін элиталық үйлердің иелері жалға төлеу ақыларын долларға сәйкестендіріп қөтеріп, ақыры клиенттерден айрылып қалды. Нарықта бірнеше қымбат тұрғын үй кешендері бар, олардың экспозициясы (сатылуға/жалға беруге кеткен уақыт GM-нің ескертпесі) жылдан асып кетті»,-деп GM-мен ой бөлісті Алматыдағы бір риелтор агенттігінің өкілі Самат Әлиев жылғы теңгенің құлдырауы тұрғын үйлерді жалға беру нарығына тағы да әсер етті. Kn.kz жылжымайтын мүлік туралы қызметтік сайттың талдау қызметінің басшысы Анна Шацкаяның бағалауы бойынша теңге еркін айналымға жіберілгеннен кейін пәтерлерін жалға берушілер тәбеттерін тежей бастады. «Қазіргі уақытта тамыздағы көрсеткішпен салыстырғанда пәтерді жалға беру ақысы пайызға кеміді. Атап өту керек, бұл негізінен «жайлы», «бизнес», «элит» сегменттеріне қатысты. «Эконом» санатындағы және ескі қордағы үйлердің пәтерлердің жалға беру ақылары жалпы тұрақты болып қалды»,- деді ол GM-ге берген сұхбатында. Оның болжауы бойынша жақын болашақта қымбат сегменттегі үйлерді жалға беру ақылары арзандай бермек. Оның себебі жалға алушылардың табыстарының кемуі және нарықтағы сұраныстың артуы. «Kn.kz мониторингінің мәліметі бойынша Астанада орташа есеппен пәтерді жалға беру 181 мың теңгені құраған, бұл көрсеткіш 2014 жылдың қазанымен салыстырғанда 17 пайызға кем. Алматыда осындай көрсеткіш 162 мың теңгені құрайды, былтырғы жылмен салыстырғанда 20,6 пайызға кем», - деп хабарлады Шацкая. Табысы болмаса тірлігің түкке тұрмас Егер рентабельділігі банк салымдарының табысынан төмен болса инвестицияның қай түрі болмасын түкке тұрғысыз болып саналады. Шацкаяның бағалауы бойынша қазіргі уақытта пәтерді жалға берудің орташа табысы теңге бойынша жылына 5-6 пайызды құрайды. Табысы 10 пайызды құрайтын басқа нұсқалар бар олар арзан бір бөлмелік пәтерлер. Бұл ретте банктегі теңгелік депозиттердің табысы 9,7 пайызды, ал долларлық

20 22 INVEST MONEY Жылжымайтын мүлік 6(14) желтоқсан 2015 депозиттер табысы - 3,2 пайыз құрайды. «Пәтерді жалға беруден түсетін табыс жалға беру ақысынан ғана тұрмайды, олай болмаса инвесторға пайда келмес еді»,- деп атап өтіп әңгімелесушіміз сөзін жалғастырды,- «Табысты есептегенде «шаршы метрлердің» нарықтық бағасының өсуі мен түсуін де есепке алған жөн. Долларлық баға жыл бойына төмендеп жатқандығын ескеріп, 2014 жылдың ақпан айынан бастап ол 30 пайызға кеміді, яғни пәтерден келіп түсетін табыс банк депозиттерінен түсетін табыстан біршама кем»,- деді ол. Жылжымайтын мүлікті жалға беру мен банк салымдарының инвестициялық тиімділігінің салыстыра келе үй иелерінің уақытша шығынға тап болып, көретін машақаттарын ұмытпауымыз керек. «Үй иелерінің барлығына бірдей пәтерлерін 10 жылға жалға алып, ұсақ-түйекке бола мазалай бермейтін клиенттер кезіге бермейді. Көп жағдайда пәтер иелері тұрмыстағы ақауларды жөндеулеріне, ПИК, учаскелік инспектормен, салық төлеушілермен байланысқа баруларына тура келеді, әрине ол келісімде қарастырылмаса. Кейде жалға алушылар күтілген мерзімнен тыс аусып жатады, бұл пәтер бос қалады, уақыт өте келе косметикалық және күрделі жөндеуге, үйді жинастыруға шығын кетеді деген сөз», -дейді Самат Әлиев. Сарапшылар жылжымайтын мүлік бағасының түсуі инвесторларды арзан пәтерден құтылуға итермелейді деп топшылайды. «Алайда сатып алушылар қазір ақшаларынан айырылуға асықпайды, көпшілігі пәтер бағаларының одан әрі арзандауын күтеді. Пәтер нарығында сауда саттық көп емес, негізінен адамдар пәтерлерін шұғыл көшуіне байланысты сатады»,- деп атап өтті Әлиев. «Алғашқы бағалардың түсуі кезеңінде пәтер нарығы инвесторлар үшін тартымды емес, көпшілігі бағасы арзандап бара жатқан пәтерлерден құтылғысы келеді, мұндағы ойлары - табысты жоғалтып алмау. Бағаның түсуі айқын көріне бастағандықтан, оларды сату бәрінің қолынан келе бермейді, сондықтан да өтпей қалған пәтерлер есебінен жалға берілетін тұрғын үйлер қатары көбеймек», - деп ой қосты Анна Шацкая. Көпіршікті ұлғайта бер Нобель сыйлығының иегері Роберт Шиллер пәтер бағасы мен жалға беру ақысының ара салмағы негізінде жылжымайтын мүлік нарығы дамуының тежелу формуласын шығарды (price to rent, P/R). Экономистің пікірінше пәтердің бағасы шынайы болар еді, егер оның P/R көрсеткіші 10 мен 15 аралығында болса, яғни пәтер бағасы оны жылға жалға беру бағасымен тең болса. P/R көрсеткіші 15-тен асып кетуі пәтер бағасын шамадан тыс қымбаттатып жіберген болып саналады, ол пәтерді сатып алудан гөрі жалға алған пайдалы. Егер P/R «2014 жылғы теңгенің құлдырауынан кейін элиталық үйлердің иелері жалға төлеу ақыларын долларға сәйкестендіріп қөтеріп, ақыры клиенттерден айрылып қалды. Нарықта бірнеше қымбат тұрғын үй кешендері бар, олардың экспозициясы (сатылуға/жалға беруге) кеткен уақыт жылдан асып кеттіусі) жылдан асып кетті» көрсеткіші 10-нан төмен болса, онда сол үйді сатып алу туралы ойланған жөн. «Жарты жыл бұрын Алматыда осындай бағалау амалына сәйкес келетін нысандар болған емес (Шиллер формуласы- GM-нің ескертпесі ), бағалар шарықтап тұрды. Қазір бірен-саран бағасы шарықтаулы пәтер кездеседі. Жалпы алғанда нарықтың дамуы тежелді. Өзіңіз қараңыз: екі бөлмелі пәтерді жалға алу 100 мың теңге тұрады, долларға шақсақ 325-ке жетеді жылға осы бағамен жалға алатын болсақ жалпы сома долларды құрайды. Осы бағаға бүгін пәтерлерін сататындар табылмас деп ойлаймын»,- дейді Самат Әлиев.

21 6(14) желтоқсан 2015 INVEST MONEY Жылжымайтын мүлік 23 БАС АУЫРМАЙ ЖҮР ЕДІ «Инвестор болудың машақаты» туралы өз тәжірибесімен GM-ге қазақстандық бір банк менеджері айтып берді. В 2008 жылы әлемдік дағдарыс шарықтау шегіне жеткен уақытта мен жылжымайтын мүлік бағасы құлдырап, ең төменгі деңгейіне жетті деп есептеп, жиған-тергенімнің бір бөлігін арзан пәтер сатып алуға жұмсамақ болдым. Нарықты сараптай келе Медеу ауданынан 53 мың долларға бір бөлмелі пәтер сатып алдым, соңынан бұдан да арзан пәтер бар екендігін білдім, сондай пәтерлер 45 мың долларға да бар екен. Дегенмен де үй қолайлы жерде орналасқандықтан ол жалға алушылар арасында кең сұранысқа ие болды, олар айына 80 мың теңгеге жалдап тұрды, ол кезде бұл сома 600 долларға тең еді, яғни жылдық сыйақы долларға шаққанда 15 пайызды құрады. Бұл көрсеткіш банк салымдарынан артықтау болды, маған бұл тиімді еді. Шамамен 2013 жылы мұнай бағасы өсіп, кәсіпкерліктің қарқынды дамуы артқан кезде пәтер бағасы 60 мың долларға дейін көтерілді, бұл менің ренталық табысымды молайтуға, ТӘЖІРИБЕ қымбат пәтерді сатудан көретін пайдамды арттырған болатын. Алайда жылғы теңгенің құлдырауы жалға алушылардың табысын кемітті, жұмыссыздық белең алды, нәтижесінде менің арзан пәтеріме деген сұраныстың кемуіне алып келді. Жалға беру ақысы 70 мың теңгеге дейін кеміді, ол қазіргі бағаммен 230 долларды құрады. Осы долларға шаққандағы аз ғана табыс (жылдық өсім -5,2 пайыз) банктегі депозиттен (жылдық өсім -3 пайыз) түсетін табыстан артықтау болғанымен инвестицияның бұл түрінің болашағын бұлыңғыр етіп жіберді. Әсіресе 2014 жылдың соңынан бастап жылжымайтын мүлік бағасының төмендеуі көңілге өкініш сезімін ұялатады. Кезінде 53 мың долларға алған пәтерімді қазір сататын болсам ол тек 45 мың долларға өтер еді, дағдарыс шарықтай беретін болса тіпті бағасы 35 мың долларға дейін түседі. Осылайша мен қазір таңдау жол айрығында тұрмын пәтерді сатып, шығынды тоқтатуым керек, не болмаса болашақта бағасы өседі деген үмітпен оны жалға бере беруім қажет.

22 24 SMART MONEY Интернет-несиелер 6(14) желтоқсан 2015 НЕСИЕНІ ТІЛЕП АЛУ Көп адамдарда мынандай жағдай болады: тығыз ақша керек болады, ал айлыққа дейін бір, бір жарым апта уақыт бар. Мұндайда кейбіреулер туысқандары мен әріптестерінен көмек сұрайды, ал көпшілігіне санаулы минуттар ішінде «жылдам ақша» беруге уәде ететін несиелік онлайн-сервистер көмекке келуге дайын тұрады. GM қаржы нарығының осы секторын зерттеді. Светлана Черных

23 6(14) желтоқсан 2015 SMART MONEY Интернет-несиелер 25 Жылдам әрі қымбат Онлайн режимінде кепілсіз несие ұсынатын интернет-сервистердің саны Қазақстанда күн сайын көбейіп келеді. Егер олардың қызметтерін жинақтайтын болсақ, мынандай сызбаны анықтаймыз: несие алғысы келетін адам сайтқа қанша сомада, қай мерзімге несие алғысы келетіндігі туралы тапсырыс қалдырады, жеке куәлігінің мәліметтерін көрсетіп, жүйенің жауабын күтеді. Өтініші мақұлданса оның банкілік картасына сол күні сұраған ақша түседі. Көпшілігінде бір айдан аспайтын мерзімге берілетін, көлемі 100 мың теңгеден аспайтын несие туралы сөз болады. Егер клиент қайта өтініш білдіретін болса, берілетін несие көлемі ұлғая түседі. Ақшаның жылдам берілуі және бюрократиялық машақаттардың болмауы бұл несиелік өнімнің артықшылығы болып саналады. Алайда несиенің қымбатқа түсуі бұл артықшылықты азайтады, тіпті кейбір жағдайда мүлдем жоқ етеді. Әдетте онлайн режимінде несие беретін компаниялардың сайтында қарызды қайтарудағы сыйақы мөлшері туралы ақпаратты таба алмайсыз. Бұның орнына автоматты түрде клиентке қайтаратын қарыз сомасы мөлшері туралы айтылады. Мысалға, сізге 50 мың теңге несие алуды ұсынады, бір айдан кейін қайтаратын қарыздың сомасы теңге болады. Ақша аса тығыз қажет болғанда несие алудың шарты ақылға қонымды болып көрінеді, алайда несие алушы мынаны естен шығармағаны жөн: мұндай несиенің айлық үстеме ақы көлемі 75 пайызды, ал жыл ішіндегісі 900 пайызды құрайды. БІЗ ӨЗІМІЗДІҢ АЛҒАНЫМЫЗ ҮШІН ЖАУАПТЫМЫЗ СТАТИСТИКА ҚР Ұлттық Банкі айлыққа дейін қысқа мерзімдік несие беретін компаниядан (pay day lending,pdl) несие алушының бет-бейнесін анықтады. Гендерлік сипаттамасы бойынша бұл компаниялардан несие алушы ерлер мен әйелдер ара салмағы бірдей. PDL өнімі халықтың 22 мен 30 жас аралығындағы экономикалық белсенді топтары (несие алушылардың 50 пайызы) және 30 бен 40 жас аралығы (несие алушылардың 50 пайызы) арасында сұранысқа ие. 22 жасқа дейінгі және зейнет жасындағы несие алушылар ауқатты емес, олар компанияның көздеген санаты қатарына кірмейді. Компаниялардың несие алушыларының басым бөлігін тұрақты табысы бар жалдамалы жұмысшылар құрайды. Осылайша компанияның несие алушылары кәсіби несиелік ұйымдардың мақсатты аудиториясының құрамына кіреді. Мұнымен қоса несие алушылардың 2/3 бөлігінің жоғарғы білімінің болуы, олардың қымбат тұратын несиелік ресурстардан келетін қауіптің бар екендігін білетіндігін көрсетеді. Ал сот кім? Қаржылық сауаты бар клиентте сұрақ туындауы мүмкін: мұндай үстеме ақы алу Ұлттық банк талаптарына сәйкес келеді ме, себебі ол жылдық үстем ақы мөлшерін несиенің 56 пайызы көлемінде бекіткен болатын. Ұлттық банк баспасөз қызметі бұл үстеме ақы көлемі тек қана банктер мен микронесиелік ұйымдар үшін қатысы бар екендігін түсіндірді. Интернет-несиелік саланы Ұлттық банк реттемейді. «Жылдық үстем ақы көлемін 56 пайыздан асырмау, несиені қайтармағандағы айыппұл көлемін шектеу,

24 26 SMART MONEY Интернет-несиелер 6(14) желтоқсан 2015 несие алушылардың қаржылық қауқарын бағалау бойынша талаптар, келісімнің мазмұны мен клиентті несиенің барлық шарттары бойынша құлағдар ету талаптары бұл ұйымдардың несие алушыларына қатысты емес», -деп хабарлады Ұлттық Банк баспасөз қызметі. Болашақ несие алушылар мұндай онлайн-несие келісімдері банктердің несие келісімдері емес екендігін естен шығармағандары жөн. «Сондықтан да бұл ұйымдар арқылы несие алғандардың арызын банк омбудсмендер қарастырмайды»,- деп атап өтті Ұлттық Банк. сатылатын сәнді көйлек не ең соңғы үлгідегі гаджетті көрдіңіз, ал картаңызда көк тиын жоқ екен? Қарызға кіруге асықпаңыз, сауданы келесі күнге қалдырыңыз. Ертеңіне бұл тауарға басқа көзбен қарауыңыз әбден мүмкін. Егер несие тым қажет болса, несиелік ресурстың бағасын сараптаңыз. Иә интернет-несиелер жылдам беріледі және ол үшін диваннан тұрудың да қажеті жоқ. Алайда сыйақы көлемдерінің айырмашылығы 10 еседен артық болғандықтан банкіге барып, дәстүрлі несиелік өнімді алған дұрыс болар? Банкіден несие алуға кеткен уақыт ішінде сіз шешіміңізді өзгертіп, алғашқы ойыңыздан айнып қалуыңыз мүмкін. Ақша есепті жақсы көреді Экономикалық сауаттылықтың халықаралық орталығының Қазақстан халқының қаржылық сауаттылығын зерттеу нәтижесі бойынша қазақстандықтардың 63 пайызы жалақыдан жалақыға дейін өмір сүреді, тисінше қысқа мерзімдегі несиеге мұқтаж болуы мүмкін. Отбасылық және жеке бюджеттің арасында алшақтықтың пайда болуы, яғни келесі айлыққа дейін қаражаттың бітіп қалуы адамның қаржылық жағдайының тұрақсыздығын білдіреді және қымбат тұратын несиелік ресурстарды қолдануы (жылдық үстеме ақы пайыз) оған пайда әкелуі екіталай. GM жеке қаражаттарды басқару бойынша мамандардың «айлыққа дейін қайдан ақша тапсам екен» деген адамдарға берген кеңестерін жинақтады. Жеке бюджетті (немесе отбасылық) сауатты жоспарлау көп жағдайда қиындыққа тап болудан құтқарады. Өзіңіздің тұрақты (пәтерді жалдау, коммуналды төлемдер, азық-түлік және т.б) және өтпелі (сауық құру, электрониканы және сыйлықтарды сатып алу) шығындарыңызды жоспарлауға атүсті қарамаңыз, сондай-ақ кезек күттірмейтін мұқтаж істерге (дәрігерге қаралу, дәрі-дәрмек сатып алу) қарастырылған қорды көбейтіп отырыңыз. Бұл бюджет шеңберінен шығып кетпеуге және аса қажет болмаса несие алмауға көмектеседі. Ақшаны жұмсауда қызбалыққа салынбай, салқынқандылық танытуды үйреніңіз. Интернетте жеңілдікпен

25

26 28 BUSINESS MONEY Маркетинг 6(14) желтоқсан 2015 АҚШАНЫҢ ИІСІ БАР Сауда мен сервис ғасырлар бойы негізгі ауқымды міндетін орындаумен келеді: қалайша тұтынушыларға барынша көп тауар сатып, қызмет көрсетсем екен, олардың ақшаларын жұмсау үшін қалай қызықтырсам екен дейді. Мұнда олар дәстүрлі маркетингтік амалға барады, ол жарнама, жеңілдіктері бар акциялар, тауарларды сөрелерге арнайы жайып қою, сондай-ақ қазақстан нарығы үшін тың құрал болып табылатын нейромаркетингті қолдану, яғни тұтынушыларға музыка, түрлі иістер және басқа да эмоциялық қозғаушы амалдар арқылы әсер ету. Марат Есдәулетов

27 6(14) желтоқсан 2015 BUSINESS MONEY Маркетинг 29 Мұрын сұранысты туғызады Батыс ретейлері сауда залдарында «дұрыс» иістер мен үн-дыбыстар арқылы қажетті ахуал қалыптастыратын нейромаркетинг құралдарын бұрыннан қолданып келеді. Әр сауда желісінің өз құпиясы болады, алайда жалпыға бірдей ереже бар. Мысалға, шағын наубайханадан жаңа ғана піскен тоқаштардың иісі азық-түлікті сатуды арттыратыны, ал ұнтақталып, жаңа әзірленген кофе иісі адам миының ләззат алатын нүктелеріне әсер ететіні дәлелденген, мұның барлығы да адамдарды сауда орнында көбірек қалып, көбірек сауда жасауға септігін тигізеді. Кофе иісін тікелей қолдануға да болады. Мысалға, «М.Видео» желісінде бұл иіс кофе қайнататын аппараттардың жарнамасы ретінде қолданылады. Нейромаркетингтің бағыттарының бірі аромомаркетинг мамандары саудамен айналысатын әр бизнес үшін өздеріне тиесілі «иістер картасын» жасауға болады деп мәлімдейді. Супермаркеттерде иістер көмегімен сатушыларды керекті залдарға жетелеуге болады, ол иістер жеміс-жидектердің, нан өнімдерінің, бакалеяның қай жерде сатылатынын көрсетеді. «Алкогольді супермаркеттер сатушыларды жеңіл шараптар не болмаса бүлдіргеннің жұпар иістерімен, ал іш киімдер дүкендері әйелдерді ваниль мен лаванданың иістерімен өзіне тартады», - деді «Ведомости» газетіне берген сұхбатында петербургтік «Ароматик» компаниясының басшысы Николай Сморчков. Аяқ-киім бөлімшелері қымбат терінің иісін аңқыту арқылы келушілердің сауда жасауға деген әрекетін туғызады. «Джорджия университеті (АҚШ) мен Паденборг университетінің (Германия) жұпар иістерді қолдану мен пайдалану бойынша жүргізген зерттеулерінің нәтижелері адам сезімдерінің 75 «Тұтынушы үшін күресте адамның барлық бес сезіну органдарын тиімді пайдалана білгендер ғана жеңіске жетеді» пайызы иістер арқылы оянатынын көрсетті, адам ойланбай жатып, оның миына иістер әсер етеді екен», - деп санайды Қазақстанда жұмыс істейтін Aromaco компаниясының өкілі. Осы нарыққа қатысушылардың ақпараты бойынша аромомаркетинг құралдарын Қазақстанның белді сауда ойын-сауық орталықтары, қонақүйлер, кинотеатрлар, автосалондар, мейрамханалар қолданатын көрінеді. Қаржылық ұйымдардың кеңселері иістерге аса көп назар аударады. Қазақстандық бір банк өкілі GM-ге осы мәселеге қатысты сұрақтар клиенттерге қызмет көрсететін бөлімшелердің жұмыс ережелерінде жазылғанын айтып берді: «Иістер бөлімшелердегі жайлы ахуал тудыру үшін аса қажет. Біздің банкте бұл жөнінде бұлжытпай орындалатын екі ереже бар: клиенттерге қызмет көрсететін менеджерлер мұрын жарып жіберетін әтірлерді қолданбауы керек және бөлімше ішінде тамақтың иісі шықпауы тиіс». Екінші шартқа келетін болсақ, қызметкерлердің тамақ ішетін жерлері операциялық залдан алшақ болуы керек. «Депозит ашуға келген клиент қызметкерлер түскі астарын микротолқынды пеште қыздырып жатқандығын білмеулері тиіс», - деп ойын қорытты әңгімелесушіміз. Сатып алушылар құлағы арқылы сүйсінеді «Тұтынушы үшін күресте адамның барлық бес сезіну органдарын: көру, есту, иіс сезу, қолмен ұстау, дәмді сезінуді тиімді пайдалана білгендер ғана жеңіске жетеді», - деп сендіреді маркетинг бойынша әлемдік бестселлер авторы дат елінің сарапшысы Марти Линстрем. Зерттеушілердің ақпараты бойынша бір қалыпты әуен адамдарды бей-берекет сауда жасауға итермелейді осы әуеннің әсерінен олар ойлағанынан пайызға артық ақша жұмсайды. «Мұндай музыка орта және жоғарғы баға санатындағы дүкендер үшін қолданған дұрыс, себебі олардың клиенттері жоспардан тыс сауда жасауға мүмкіндігі бар», - деп жазды «Ведомости» газетіне Magram

28 30 BUSINESS MONEY Маркетинг 6(14) желтоқсан 2015 MR зерттеу компаниясы. Ал арзанқолдау дүкендерде әуені жылдам музыка ойналғаны дұрыс, осы әуен адамдарды жылдам сауда жасауға итермелейді, осылайша сауда залында кезек кептелісі болмайды. Кейбір сауда желілері қандай да бір тауарларды өткізіп жіберу үшін «қармаққа ілген жем» секілді өзіне тартатын әуендерді пайдаланады. Мысалға, жылдам әуенді музыканы спорт пен саяхатқа құмар адамдарды тартады, ал бір қалыпты әуен үйдің ішкі жылылығын еске салып, үй шаруасындағы әйелдерді үйге қажетті бұйымдар бөлімшелеріне шақырады. Ғалымдар маркетологтардың аудиожазбалардың тұтынушыларға әсер ететіні туралы көрсеткіштерін мақұлдайды. «Көз алдыңызға елестетіңіз: шарап ішуді ойлап барға кірдіңіз, ол жақтан француз әуені төгіліп тұр, сіздің француз шарабын таңдауыңыздың мүмкіндігі артады. Неміс әуені тисінше неміс шарабын таңдауға әсер етеді. Классикалық әуен ақшаны артығырақ жұмсауға әсер етеді», - дейді Оксфорд университетінің тәжірибелік психология профессоры Чарльз Спенс ВВС-ге берген сұхбатында. Профессор музыка әуенінің екпінінің өзгеруі тұтынушылардың іс-әрекетіне әсер етуін растады, мысалға қоғамдық тамақтандыру орындарында: «Мейрамханалар музыка екпінін адамдар іс-әрекетін өзгерту үшін пайдаланады. Жылдам екпін клиенттердің тез келіп, тез кетуіне әсер етеді. Бір жағынан клиенттер аз болса, онда мейрамхана клиенттерді ұстап қалу үшін қажетті тректер арқылы адамның өзін еркін ұстауына әсер ететін әуенді ойнатады, осылайша клиент ұзақтау отырып қалады». Қазақстандық кофеханалар мен мейрамханалар үшін саундтректерді таңдап жүрген музыкалық кеңесші Рустам Оспанов музыканы сауда-саттықты көбейту үшін пайдалануға келіспейді. «Музыканы қонақтардың тамақтарын жылдам жеуі үшін қолдану адами қасиеттерге жатпайды, оның үстіне біздің елде мейрамханада түстену ерекше оқиғаға айналып келеді. Отбасының шығындарын азайту мен үйде тамақтану - қазіргі трендке айналған. Бұл ереже «Узбечка» сынды кафелер мен фастфут үшін ИІС БІЗГЕ ҚҰРЫЛЫС ЖҮРГІЗУГЕ, ӨМІР СҮРУГЕ КӨМЕКТЕСЕДІ ОЛАРДА ҚАЛАЙ Арзанқолдау дүкендерде әуені жылдаммузыка ойналғаны дұрыс, осы әуен адамдарды жылдам сауда жасауға итермелейді, осылайша сауда залында кезек кептелісі болмайды АҚШ-та конокассалар кинотеатрдың ішінде емес, қаладағы қарапайым киоскте орналасқан. Киоск ішіне попкорн иісі бар ароматизатор сеуіп қояды. Жапон елінде иісті саудада ғана емес, тіпті өндірісте де пайдаланады. Арнайы иістер композициясы қызметкерлерге таңертең ұйқыдан арылып, күні бойығы жұмысқа ынталы болып жүруге септігін тигізеді. АҚШ-тың кейбір қалаларында жол айыппұлдарын төлеу түбіртектерінен жағымсыз иіс шығатын етіп жасаған. Осы идеяның авторлары түбіртектері қолына тиген айыптылар, жағымсыз иістен тезірек құтылу үшін айыппұлды жылдам төлеуге тырысатын болады деп есептейді. «Газета по-киевски» жазылмаған, себебі онда адамдар арзан тағам мен тез тамақтану үшін барады, сондықтан оларды жылдамдатудың қажеті жоқ. Олар онсыз да түскі ас кезіндегі үзілісте келеді», - деді ол GM-ге берген сұхбатында. Оның пікірінше фитнес орталықтары, кофеханалар мен супермаркеттер иелері үшін музыка нәтиже болып табылады, әуен келушілердің жайлылығын арттырады, тиісінше қонақтардың осында қайта келулеріне септігін тигізеді. «Музыканы қолмен ұстап көре алмайсың, музыка ойналмайтын орын мен кәсіби деңгейде таңдалған әуен ойналатын орындарды салыстырсаңыз, айырмасын сөзсіз ұғынасыз. Қонақүй мен кофеханаларда жайлылық қажет, ол сұхбаттасуға қолайлы, себебі мұнда өтетін кездесулердің негізі мақсаты жүздесу мен келіссөздер жүргізу. Тиісінше әуеннің де соған лайық эстетикасы болуы шарт. Супермаркеттерде жарқын көңіл сыйлау керек, ал фитнес орталықтарында адамды дене шынығуға шабыттандырып, жаттығуға назар аударуын қамтамасыз ету қажет», - деп ой түйді әңгімелесушіміз. Спорт залында ойналатын музыка әуені бизнеске мардымды пайда әкелуі де шығынға батыруы да мүмкін. «Спортпен шұғылданғанда музыка қарабайыр арзанқол әуенімен адамның көңілін қашырмауы қажет. Кәсіби емес деңгейде таңдалған плейлисттер адамның екпінін бұзып, тиісінше адамның күні бойы мазасы кетеді. Керісінше барлығы сауатты жасалғанда адам белгілі бір көрсеткішке қол жеткізіп, рухы да көтеріліп қалады. Соның нәтижесінде ол осында қайта келуді қалап тұрады, басқаларға, оның ішінде әлеуметтік желілер арқылы да осында келуге кеңес беруі де әбден мүмкін, кейін ол кеңесті желі пайдаланушы жүздеген адамдар көретін болады», - деп сенімін білдірді Рустам Оспанов.

29

30 32 BUSINESS MONEY Қоғамдық тамақтандыру 6(14) желтоқсан 2015 ТӘТТІСІНЕ ТАЛАС Тина Сергеева Жүйелілік Restteam ресейлік консалтинг компаниясының бас директоры Алексей Киселевтің пікірінше қазір Қазақстандық қана емес, көптеген елдердің рестораторлары қиындық шегіп отыр: «Ярославнаның көз жасы жер-жерден шығуда, серіктестер арасынан да, бәсекелестер арасынан да. Бұл ретте маркетингтік зерттеулер мынаны көрсетіп отыр: бизнесті бағалық бәсекелестік негізінде құру дұрыс емес, ол жол ешқайда апармайды. Келушілерді тарту үшін «Мейрамхана» деген маңдайша аздық етеді, бәсекелестерден ерекшелену керек, өзіндік қайталанбас стиль қалыптастыру қажет». «Біздің шеберлік сабақтарымызда рестораторлармен жұмыс бағытын айқындау үшін нақты тұжырымдаманы және мейрамхананың мақсатты аудиториясын

31 6(14) желтоқсан 2015 BUSINESS MONEY Қоғамдық тамақтандыру 33 Қазақстандағы мейрамхана бизнесі басқа елдердегідей дағдарыс сынағынан өтіп жатыр. Бұрындары күн құрғатпай жұмыс істейтін орындар, қазір демалыс күндері, үйлену тойлары мен түрлі салтанаттарды өткізу үшін ғана ашылады. Алайда бұрынғыдай метродельдері шаттанып күліп, жарқыраған шамдарымен келген қонақтарды қарсы алатын орындар бар. Мұндай айырмашылықтың сыры неде? анықтауды зерттеп, талқылаймыз», - деп Clever алматылық тренинг орталығының басшысы Александр Ким ойын былайша жалғастырды: «Қазіргі дағдарыс лакмустік қағаз секілді бизнес-модель дұрыс таңдалды ма, қай жерде іске атүсті қаралғанын көрсетеді». Рестораторлар барлығын жүйелік көзқараспен қараулары қажет, себебі бұрындары мән берілмеген ұсақ-түйектің өзі қазір қоғамдық тамақтандыру табысының кеміуіне әсер етуі мүмкін. RUMI палау орталығының маркетинг бойынша директоры Жанна Прашкевичтің бақылауы бойынша соңғы уақыттағы экономикалық дүмпулерден қорғанудың жолы шығындарды оңтайландыру. «Маркетингтік зерттеулер мынаны көрсетіп отыр: бизнесті бағалық бәсекелестік негізінде құру дұрыс емес, ол жол ешқайда апармайды. Келушілерді тарту үшін «Мейрамхана» деген маңдайша аздық етеді, бәсекелестерден ерекшелену керек, өзіндік қайталанбас стиль қалыптастыру қажет» Сапаны төмендетпей үнемдеу «Ең алдымен менің ойымша бағаны тағайындау саясатын қайта қарау керек», - деп бастады әңгімесін Жанна Прашкевич «Мен әдейі бағаны қайта қарау дегенді айтпай отырмын, біздің жүйедегі бағалар нарықтағы өзгерістерге қарамастан өзгеріссіз қалды. Бұған қалай қол жеткізуге болады? Біріншіден, сатып алуға басқаша қарау керек. Қазір біз логистикалық тізбектен делдалдарды шығарып тастадық, азық-түлікті тікелей өндірушілерден сатып аламыз. Соңғы уақыттағы бір жаңалығымыз сауда-сатып алу одағын құрдық. Бірнеше мейрамханалар бірігіп, тауарлардың ауқымды бөлшегін сатып алады, әрине жақсы жеңілдікпен. Біз тәжірибелік сатып алуды жасадық, алайда азық-түлік емес, дастархандар, майлықтар, тіс шұқитын таяқшалар, шынында да барлығы ойлағанымыздай болды», Алексей Кислов бір мезетте ортақ сауда жасау үшін әріптестер таба қою қиын екендігін атап өтіп: «Негізінен алғанда картоп барлығына қажет, біздің мейрамханалар жүйесі әріптестермен бірігіп оның келісін 5 рубльден сатып аламыз, теңгеге шаққанда шамамен 20 теңге. Осы әдіспен алкоголь өнімдерін сатып алмақшымыз». Сонымен бірге Кислов енгізілген санкциялар мен Ресейде доллардың қымбаттауына байланысты импорттық тауарларды сатып алуға қиындап кеткендігін, ол импортты алмастыруға алып келгендігін атап өтті: «Мысалға, новосібір ірімшіктері туралы айтқым келеді, ол өзінің сапасы жағынан итальяндық нұсқасынан кем түспейді. Моцарелланы дайындау оңай емес, алайда сібірліктердің қолынан келді, тіпті итальян аспазы айырмасын таба алмады! Жақсы ірімшіктерді Қазақстанда да жасайтындығына сенімдімін, бар болғаны фермаларға барып, дәмдерін татып көру керек. Бұл жергілікті өндірушілерден сатып алуға болатын ет өнімдері мен басқа да өнімдерге қатысты. Мұнда өнімді тұрақты түрде жеткізуде кідіріс болуы мүмкін, себебі шағын ферма мен сырқайнатқыш ұзақ мерзім бойы мейрамханалар желісіне қажетті көлемде тұрақты түрде өнімдер жеткізе алмайды. Оның шешімі бар: сол өнімдерді жеткізетіндердің пулын құрып, солармен жұмыс жасау қажет». Manga Sushi мейрамханалар желісінің иесі Максим Бортниковтың пікірінше тағамдардың

32 34 BUSINESS MONEY Қоғамдық тамақтандыру 6(14) желтоқсан 2015 бағасын өсірмеген дұрыс, өсіргеннің өзінде аз ғана көлемде: «Дағдарыс кезінде адамдар бай болып кетпейді, бағаны клиенттер есебінен оңтайландыру қажет емес. Біз ауқымды көлемде сатып аламыз, сондықтан серіктестеріміз өз өнімдерін жеңілдікпен сатады. Шағын компаниялар осылай істей алмайды. Сондай-ақ персоналдың жұмыс кестесін қайта қараймыз, себебі қызметкерлердің жалақы қоры мейрамхана табысынына септігін тигізеді. Олардың жалақысы кеміген жоқ, қызметкерлер тиімді жұмыс істей бастады. Және ең бастысы әрине тағам сапасы, оның деңгейі түспеуі тиіс». Адамдар адамдарға келеді Практика көрсеткендей тамақтандыру орны иесінің мейрамханаға келушілерді кіреберісте жылы ұшырай жымиып қарсы алуы клиенттерді жақсы әзірленген стейк пен жайлы диваннан кем тартпайды. Сапалы қызмет пен жайдары персонал жақсы мейрамхананың негізі. «Мейрамхана бизнесінде жаңа бірнәрсе ойлап табу қиын екендігі құпия емес, сондықтан да қолда барды дамытып және жақсартуды ойлаған жөн, оның ішінде клиенттерге де қатысты мәселелерді. Сапалы тағамнан тыс келуші өзін сыйлы қонақ ретінде сезінгісі келеді», - дейді Алексей Кислов. -«Мәскеудегі бір мейрамханада бізге бір қыз келіп, есімі Наташа екендігін, бүгін кезекші менеджер ретінде кеш бойы бізді қорғайтынын айтты. Әрине бізді ешкімнің ренжітуге деген ойы болған емес, бірақ қыздың айтқан сөздері жылы әсер қалдырды, өзіңді біреудің қорғағаны қандай жақсы». Шындығында барлық діндер қонақты құрметтеуге шақырады. «Мейрамхана бизнесі қонақжайлық индустриясы. Қонақты құрметпен қарсы алып, дәм ұсынып, «Мен кешкі ас үшін 70 мың рубль төлеуге мүмкіндігі бар адамдарды білемін, алайда олардың өздері сыйлыққа берілген бір бөтелке коньякқа балаша мәз болады. Мейрамхана қонақтарының әлеуметтік мәртебелері әртүрлі болғанымен, олар өздеріне басыбайлы көңіл бөлгенді ұнатады» тамақтандыру біздің басты міндетіміз. Өкінішке орай мейрамхана иелерінің көпшілігі басты назарды тағам сапасына аударады, ал қонақтарды жылыұшырай қарсы алуды ұмытып жатады, бұл үлкен қателік», - деп санайды Александр Ким. Қазіргі мейрамханалардың көпшілігінде басқару персоналы зал ішінде жүреді де үнемі жүздесуге дайын болады дейді Жанна Прашкевич: «Мейрамхана иесі бар тұғырында жүріп, сізге кофе әзірлеп беруі, таңғы астың дәмді болғанын сұрауы, тұрақты клиентпен атын атап амандасуы мүмкін. Осылайша көңіл бөлу келушілердің жанына жағады, тамақтандыру орны басшының жайдары жүзі мен қонақжайлылығы мейрамханаға деген сенім деңгейін көтере түседі». Пайда туралы ойлау Барлығымыз сыйлық алғанды ұнатамыз, ол мейлі бір бокал шампан не мейрамхана атынан берілген десерт болсын. Беделді мейрамхана иелері арнайы

33 6(14) желтоқсан 2015 BUSINESS MONEY Қоғамдық тамақтандыру 35 ұсыныстар саясаты мен акцияларды ұйымдастырудан арланбайды. «Мен кешкі ас үшін 70 мың рубль төлеуге мүмкіндігі бар адамдарды білемін, алайда олардың өздері сыйлыққа берілген бір бөтелке коньякқа балаша мәз болады. Мейрамхана қонақтарының әлеуметтік мәртебелері әртүрлі болғанымен, олар өздеріне басыбайлы көңіл бөлгенді ұнатады», - деп санайды Алексей Кислов. Жанна Прашкевич қазір қоғамдық тамақтандыру орындары купондық сервистерді кеңінен пайдаланып отырғанына назар аударды: «Кезекті жобаны іске қосқанда біз сайт арқылы келушілерге 500 порция палауды сыйлыққа беретіндігімізді купонаторларға айттық. Бұл акция өте тиімді нәтиже берді, келушілер ағыны арта бастады. Міне осындай да клиенттерді тарту амалдары бар, алайда бір жәйт бар: клиент мейрамханаға шындығында да талғам биігінен шыққан болса қайта келеді. Акциялар мен бонустар аясында жүріп, тағам сапасын ұмытпаған жөн». Әңгімесін қортындылай келе Александр Ким мынаған назар аударды: қоғамдық тамақтандыру саласындағы кәсіпкерлер ең алдымен өзінің мақсатты аудиториясына келтіретін пайдасын пайымдауы керек және сол мәселені шеше алатындығын түсінуі тиіс: «Әр кәсіпорын табыс табу мақсатында құрылатындығы анық. Алайда көптеген меншік иелері тек пайданы ойлап кетеді, осы бизнестің әлеуметтік астарын ұмытып жатады. Пенделік мүдделерден тыс рестораторлар клиенттерге не бере алатындығын, қызметтің сапасын арттыруын, дәмді тағам ұсынуын ойлауы керек. Осылай істегенде қоғамның қайтарымы болады, ал мейрамхана бос тұрып қалмайды». БОНУС ТҰРАҚТЫ КЛИЕНТТІ ҚАЛАЙ МАРАПАТТАУ КЕРЕК Нарық жеңілдіктер бағдарламасына толы. Көптеген клиенттерге біздің бағдарламаларға қосылуы олардың толық әмияндары тағы бір картаға көбейгенін ғана көрсетеді. Орташа тұтынушы бұған дейін 7-10 бағдарламаларға қатысқан, сондықтан да сіз өз мейрамханаңыздың тартымды болуына күш салуыңыз қажет. Серіктестік бағдарлама. Сыйақыға шығармашылықпен қарау қажет. Жергілікті компаниялармен серіктестік келісім жасап қонақтарға сыйлық сертификаттар ұсыныңыз. Мысалға, жинақтау балл бағдарламасы үздік қонақтарға сыйлық ретінде серіктес компанияның қонақ үй кешенінде уақыт өткізу мүмкіндігін береді. Купондар мен жеңілдіктерден серіктестік бағдарламасының өзгешелігі клиенттер сыйлық алады, ол мейрамхана табысын кемітпейді. Тамақтандыру орнының мақтауы. Сіз әртүрлі қонақтарға әртүрлі сыйлық таңдауыңыз мүмкін. Қонақтардың тұтыну дағдысы оларға не ұнайтындығынан хабардар етеді. Бонустық бағдарламаға тосын жаңалық енгізу арқылы сіз келген қонақтармен эмоциялық байланысты бекіте түсесіз. Сіз тұрақты клиенттердің келу жиілігін бақылай аласыз және соған орай кейде оларды десерттер мен суcындар түрінде тосын сый жасай аласыз. Егер қонағыңыз үнемі тонигі бар джинға тапсырыс беретін болса, оның қайта келуі құрметіне коктейль ұсыныңыз. Егер қонақ ақылы көлік тұрағын қолданатын болса, бұл қызметті тегін көрсетіңіз. Егер электронды жеңілдікті қолданатын болсаңыз, онда даяшы қонақты аты-жөнін атап амандасса ол бағаланатын болады. Айырықша оқиғаларға сыйлықтар. Үздік клиенттердің туған күндеріне немесе мереке құрметіне арнайы (мүмкін базаға енгізілген барлық қонақтарға) сыйлық сертификатын жолдаңыз. Қызу науқан басылған шақтағы қосымша баллдар. Егер мейрамханада келушілер легі азаятын шақ болатын болса (18.00 дейін немесе дүйсенбі сайын), онда сол уақытта балл санын еселей түсіңіз. restoranoff.ru

34 36 BUSINESS MONEY Өз ісің 6(14) желтоқсан 2015

35 6(14) желтоқсан 2015 BUSINESS MONEY Өз ісің 37 ТАУДА ТУҒАН ШЫРША Алматының тау етегіндегі осы зәулім үйдің табалдырығын аттауым сол еді, шыршалардың балабақшасына келгендей әсерде қалдым. Мына жерде көкке ұмтылған биіктігі 30 сантиметрлік балғын шыршалар тобы орналасыпты, ал келесі жерде бойлары олардан сәл өсіңкі екінші топ шыршалар өсіп тұр, оларды күтіп баптаушы қатал тәрбиеші қасында жүр, Жаңа жыл құрметіне орай безендіруге арналған жылтырақ шырша бижутериясын мойнына орап алған. Сән салтанатымен киінгенімен шыршалар патшалығының ханшайымы ол емес, ханшайымы өмірінің біршама бөлігін осы ертегілік ағаштарды өсіруге арнаған Галина Иванова. Андрей Егорин «Әрбір алматылық секілді, мен үшін шырша жай ғана өсімдік емес, ол менің туған қаламның баламасы іспеттес», - деп әңгімесін бастады Галина «Әкеммен тауға алғашқы шыққан серуеніміз әлі есімде, ол мені үш жасымнан бастап өзіммен ертетін, сондағы тянь-шаньдық сұлулардан алған әсерім жадымда жаттаулы. Ол әсерден әлі арылған жоқпын десем де болады, сондықтан да менің ісім мені ерекше жарқын сезімдерге бөлейді. Таңертең тұрып, шаруашылығыңды бір шолып өтіп, емдік таза ауаны

36 38 BUSINESS MONEY Өз ісің 6(14) желтоқсан 2015 жұтқаныңның өзі неге тұрады. Мен үшін бұл күннің сәтті басталуы»,- дейді Галина. Шынында жас қорықтың ауасы өте ерекше. Шыршаның сәл ащылау жұпарын жұтып, өскін арша мен шыршалар арасындағы соқпақ жолмен қылқан жапырақтылар шаруашылығын аралап келеміз. «Қылқан жапырақты ағаштарды өсіру - өсіп тұрған шырша мен қарағайдың немесе сібір тайгасындағы алып кедрдің бойынан шыбық кесіп алудан басталады. Мұнан кейін кесілген бұтақты арнайы ертінді құйылған ыдысқа саламыз. Бірнеше апта бойы талшықтай тамырының өскенін күтеміз, сосын бірнеше ай бойы тамыр жібергенін тосамыз, содан кейін ғана оны жерге отырғызамыз. Ойша оймақты елестетіңіз. Міне сондай жерге болашақ жаңа жылдық ханшайымын отырғызамыз. Соңынан жылдар бойғы баптап-күту жүреді, күн сайынғы жазғы тамшылап суару, қыста жұмсақтап қымтау, аңдар мен жәндіктерден қорғау, басқа да қажетті жұмыстар жүргізіледі. Ең соңында баптап, күтілген, біздің ауыспалы ауа-райымызға үйренген ағаш болып өседі». Біздің кейіпкеріміз Алматы қаласында белгілі шаңғы жаттықтырушы Андрей Ивановтың отбасында туған. Медицина институтының екі курсынан кейін ол тұрмысқа шығып, Германияға көшіп кетеді, сол жақта 14 жыл тұрған. Жырақтағы елде екі ұлы дүниеге келген. Оқып, жылжымайтын мүліктерді сатумен айналысқан, бірақ ақыр соңында Қазақстанға қайтып оралды. «Германиядағы өмір әрине жайлы болды, алайда бір сарынмен ағып жатты, бұл менің мінезіме жат еді. Және де мен Алматыны қатты сағынып жүрдім, ылдилы «Мен бір-екі апталық жаңа жылдық мейрамға бола шыршаны кесуге үзілдікесілді қарсымын. Бойы бір метрлік шыршаны өсіру үшін кемінде бес, ары кеткенде жеті жыл тынбай еңбек ету керек, әсіресе алғашқы жылдары»

37 6(14) желтоқсан 2015 BUSINESS MONEY Өз ісің 39 «Қалаға жасыл желектің жетпейтіндігі көзге көрініп тұрды, оның бұрынғы көркін қалыпқа келтіру үшін экологиялық ахуалды жақсарту керек»

38 40 BUSINESS MONEY Өз ісің 6(14) желтоқсан 2015 көшелерін, тауларын, адамдарын сағындым. Мен Қазақстанға қайтып оралуға шешім қабылдадым, әрине мұндай жағдайлар сирек кездеседі, өз шешіміме өкінбеймін. Ұлдарым менімен бірге елге оралды, олар қорықтың жұмысына көп көмектеседі. Мен осыны ерекше атап өткім келеді. Ата-анасына көмектесу арқылы балалар еңбекпен тапқан табыстарына басқа көзбен қарайды. Бұған қоса бұның тәрбиелік және эстетикалық жағын да ұмытпауымыз керек. Ұлдарым ешқашан да ағаштарды немесе бұтақтарды сындырмайды, күл-қоқыстармен табиғатты ластамайды, жан-жақты дамыған адам болып өседі деген сенімдемін». Қорық иесімен шыршаларды безендіріп жатып, мен дәстүрлі жаңа жылдық «В лесу родилась елочка» атты әнді еріксіз еске алдым, осы әнмен өсіп едік. Егер әннің мәтініне зер салсақ, оның мұңлы екендігін көреміз. Шыршаны түбінен отап, үйге алып келіп, безендіріп, думанды ортаның ортасына орнатып қойдық. Ал қаңтар айының алғашқы күндері, мейрамның қызығы басылған соң, шыршаны «Кейде тосын тапсырыстар да болады. Таяуда бір клиент қисық қарағайларды тауып беруді сұрады. Ол өз жер телімінде жапондық стильдегі бақ жасауды ойлапты» лақтырып тасталғандығы әннің астарында жатыр. «Мен бір-екі апталық жаңа жылдық мейрамға бола шыршаны кесуге үзілді-кесілді қарсымын. Бойы бір метрлік шыршаны өсіру үшін кемінде бес, ары кеткенде жеті жыл тынбай еңбек ету керек, әсіресе алғашқы жылдары. Ағашты баптау бала баққанмен бірдей. Сондықтан да ағаштарды балаға қарағандай күтеміз. Менің барлық өсімдіктерім арнайы ағаш қорап ішінде өседі. Оларды кесіп, балталаудың қажеті жоқ. Білесіз бе мен шыршалардың қазіргі иелеріне хабарласып, шыршалардың қалай жерсініп кеткендігін сұрап отырамын. Айтпақшы, біздің шыршаларды жазда саябақта отырғызу үшін сатып алды. Жаз маусымы ағаштарды отырғызуға

39 6(14) желтоқсан 2015 BUSINESS MONEY Өз ісің 41 қолайсыз, қораптан шығарып, топыраққа отырғызу үшін ең дұрысы күздің соңғы күндері, алайда клиенттің баласы қатты өтінген екен. Мен қобалжулы болдым, бірнеше рет телефон шалып, кеңестер бердім нәтижесінде шыршаларымыз сәтті жерсініп кетті. Менің клиенттеріме ағаштар көп жылдар бойы қуаныш сыйлайды деген үміттемін. Ал егер адамдарға мейрам күндері ғана шырша қажет болса, біз қорықтағы қорапта өсіп тұрған шыршаны жалға беру қызметін ұсынамыз, соңынан олар қайтарып береді. Бұл қызмет кең қолданысқа ие, әсіресе кеңселер арасында». Клиенттердің сұранысы туралы әңгімесін жалғастыра келе Галина мынаған назар аударды, барлық болашақ клиенттер әңгімесін бір сұрақпен бастайды екен: «Сіздерде көгілдір шырша бар ма?». «Қазақстанда өсіп жатқан көгілдір шыршалардың барлығы сырттан әкелінген, не болмаса Кеңес дәуірінде тәжірибелі мамандармен өсірілген. Мен әзірге шынында да көрікті көгілдір шыршаларды өсірумен кең түрде айналысуға бел шешкенім жоқ, бірнеше талын сынақ ретінде отырғыздым. Көрерміз. Ал «тяньшань», «шренка» атты шыршаларды сұрай берсеңіз болады, олардың жерсінуі 100 пайыз. Соңғы жылдары үйдің айналасын аршамен қоршау сәнге айналды өте әдемі болып көрінеді. Кейде тосын тапсырыстар да болады. Таяуда бір клиент қисық қарағайларды тауып беруді сұрады. Ол өз жер телімінде жапондық стильдегі бақ жасауды ойлапты. Сұраған ағаштарын тауып бердік, тіпті кішкентей сібір кедр көшетін сыйға тарттық, клиентіміз риза болып қалды». Біздің кейіпкеріміздің бойындағы бұл күші қорықта ағаш өсірумен ғана шектелмеуге итермеледі. «Германиядан оралған соң бір кездегі баққа айналған Алматының аз ғана уақыт ішінде тас джунглиге айналып кеткендігі көңілімді қынжылтты. Қалаға жасыл желектің жетпейтіндігі көзге көрініп тұрды, оның бұрынғы көркін қалыпқа келтіру үшін экологиялық ахуалды жақсарту керек. Мен қала әкімдігіне хат жазып, онда Алматыны жасыл желекке орау туралы бағдарламамды баяндадым, осы мақсатымды орындауға менде мүмкіндік болады деген сенімдемін. Бұл хатымда сондай-ақ жастарды экологиялық тәрбиелеу туралы да сөз қозғадым. Мұндағы ойым - балалардың бойында табиғатқа деген сүйіспеншілікті жастайынан баулу керек. Мысалы, Германияда оқу жылының бірнеше аптасы экологиялық жобаларға арналады. Балалар табиғат аясына шығып, конкурстар ұйымдастырады, қоршаған ортаға қамқорлықпен қарауға үйренеді. Міне сондықтан да онда тазалық пен тәртіп орнаған. Қазіргі уақытта Алматы зообағына жас көшеттерді отырғызу идеясын жүзеге асыруға тырысудамыз. Осы жазда біз жергілікті агрономмен сараптама жүргіздік, соның нәтижесінде зообақтың жасыл желегін жан-жақты жаңарту қажет екендігін анықтадық Өзіңіз көрдіңіз мұндағы ағаштардың басым бөлігі ескі, қылқан жапырақтылардың өзінен 300- ден артық көшет отырғызу керек. Қазір осы игі іске қаржы бөлуге келісетін демеушілерді іздестіріп жатырмыз». Қонақжай қылқан жапырақты желектен кетіп бара жатып және оның иесімен қоштасарда бір ой туды: бүгін өмірдегі өз орнын тапқан, басыбайлы бақытты адамда қонақта болдық. «Өз ісімді мен шынайы ұнатамын. Мен біздің шыршаларымызды сатып алатын өз клиенттеріммен кері байланыстың болғанын жақсы көремін. Мен үшін бұл маңызды, себебі менің бизнесім адамдар мен табиғатқа деген сүйіспеншіліктен құрылған. Оның ақшалай жағының мен үшін маңызы бар, алайда осы мақсат жолында мен өз ұстанымыма қарсы келе алмаймын, мысалға, ешқашан шыршаны кесу үшін сатпаймын. Өз тапқанымның бір бөлігін Алматының бір балалар үйіне көмек көрсету үшін жұмсаймын, оларға көмек беруге және жаным қалаған іспен айналысуыма мүмкіндігімнің бар болуы мен үшін бақыт. Бақытты өмірдің бір сыры осы шығар».

40 42 DIGITAL MONEY Көлік құралы 6(14) желтоқсан 2015 ҚОЛДАҒЫ ТАКСОПАРК Қазақстандағы такси нарығы күрделі өзгерістерді бастан кешіруде. Жеке тасымалдаушылар әлі де тасымалдаулардың қомақты бөлігін басқарып жатыр, алайда күн өткен сайын жол бойында көлік тоқтатуға қарағанда такси шақыру бойынша қосымшаны артық көретін адамдардың саны арту үстінде. Қазақстан кеңсесіне қызметкерлерді қабылдауға кіріскен бұл саладағы әлемдік үздік Uber компаниясының келуінен сескене отырып, жергілікті және ресей интернет-ойыншылары төлемге қабілетті және қалталы клиенттер үшін бәсекелесуде. Дмитрий Ким

41 6(14) желтоқсан 2015 DIGITAL MONEY Көлік құралы 43 «Шақырту» vs. «ұстау» «Бомбила» дәуірінің аяқталуының бірінші белгісі болып Қазақстан нарығына indriver ресей жасақтамасының келуі болды. Тапсырысты онлайн орналастыруға, өздігінен баға белгілеуге және көліктің қозғалысын смартфон экранында бақылауға мүмкіндік беретін қосымша клиенттердің, сондай-ақ жүргізушілер арасында бірден танымалдылыққа ие болды. Технологияның кең таралуына жүргізушінің бизнеске қосылуының қарапайымдылығы әсер етті: қосымшаны жүктеген көлік жүргізушісі жеңіл онлайн-тіркеуден өтеді және компанияға шағын комиссия төлей отырып тапсырыстарды орындауға кіріседі. Жүргізушілерге жолаушылар бағасын қоятын, сол арқылы оның рейтингін жобалайтын жүйе қызмет көрсетудің сапасын арттыруға айтарлықтай түрткі болды. Онлайн-бәсекелестің жетістіктері дәстүрлі таксомоторлық компаниялардың ызасына тиді. Елордалық тасымалдаушылар ҚР онлайн-қызметтерге рұқсат бермеу талабымен Астана әкімдігіне және Бас прокуратураға арыз бағыттаған болатын. Демпинг - жеке тасымалдау бойынша ұялы қызметтерге қарсы шағымдар арасында автокөлікке техникалық бақылау болмауы және жүргізушілер туралы ақпараттың аз болуы. indriver айтуы бойынша компанияның қызметіне бұл шағымдардың әсері шамалы. «Қызмет әкімшілігіне такси қызметтерінен, мемлекеттік органдардан ешқандай шағым келіп түскен жоқ. Шағым жазуға жұмсалған күшті өз қызметін жасақтауға, клиенттердің көңілінен шығуға бағыттағандары дұрыс болар еді, - деп жасақтаушы-компанияның баспасөз хатшысы Надежда Алексеева GM-мен ой бөлісті. Адамдар indriver-ді ол арзан, жылдам және сапалы болған соң таңдайды. Қызмет нарығына indriver келгенінің арқасында жолаушы тасымалындағы бағалар бірнеше жылдар бойы бір деңгейде тұрғаны анық». Жолаушылардың қауіпсіздігінің төмендігін-мыс негізге ала отырып, таксопарктың көліктері болмағандықтан, ұялы қызметке негізсіз айып тағылуда. «Қоңыраулардың тарихы мен тапсырыстардың мекенжайлары жүйеде сақталады, бұл қауіпсіздікпен қамтамасыз етуде басты роль ойнайтыны рас. Мысалы, форс-мажорлық жағдайларда көлікті бақылау және ақпаратты құқық қорғау органдарына жөнелту процедурасы қарастырылған», - дейді Алексеева. Қауіпсіздікті арттырудың маңызды құралы жүргізушілерді тексеру процедурасы болып табылады. Жүргізушілер өз деректерін растағаннан кейін, біз оған «тексерілген» статусын ұсынамыз. Клиенттер өз тапсырысын тек тексерілген жүргізушілерге жолдай алатын мүмкіндік ұсынылған. Сонымен қатар рейтингке талап қою мүмкіндігі бар, бұл жағдайда рейтингі төмен жүргізушілер бұл тапсырысты көре алмайды». Жау түбінде жалғыз емес indriver нарықта жалғыз жайлануы таңғаларлық жағдай болатын еді. Таяу күндері отандық жасақтаушылар өз баламалы қызметтерін ұсынған болатын. taxi.kz қосымшасын жасап шығарушы Тимур Худайбергенов нарыққа ресей ойыншысының келуі өзінің бизнес-жобасына әсер еткенін жасырмайды. Өз сөздеріне қарағанда Тимурдың тарихы мынандай. Ресейдегі студент кезінде ол түнгі уақытта таксист болып қызмет атқарған. Шығынсыз жолға түскен кезден бастап, өз көліктерін сатып ала бастаған жылы оның компаниясы жүздеген көліктерден тұратын ірі таксопарк қатарына қосылды. Батыста такси шақырту қызметтері белес алғанына куә болып, Худайбергенов «Бомбила» дәуірінің аяқталуының бірінші белгісі болып Қазақстан нарығына indriver ресей жасақтамасының келуі болды. Тапсырысты онлайн орналастыруға, өздігінен баға белгілеуге және көліктің қозғалысын смартфон экранында бақылауға мүмкіндік беретін қосымша клиенттердің, сондай-ақ жүргізушілер арасында бірден танымалдылыққа ие болды

42 44 DIGITAL MONEY Көлік құралы 6(14) желтоқсан 2015 «Батырманы бір басып кез келген мекемені таңдайсыз, ол туралы кеңестер оқисыз, қоңырау шалып орын броньдап, сол мекемеге такси шақыртасыз. Әр жөнелтім үшін клиентке баллдар сыйлаймыз, оларды мекемеде ұсынатын түрлі дисконттарға ауыстыра аласыз. Бұл шешім өзін ақтауда және жоба үшін қосымша табыс болу үстінде» өз қолданушыларына taxi.kz қосымшасын ұсынды және ол клиенттердің көңілінен шыққаны анық. Алайда бір жыл көлемінде Астана нарығында indriver пайда болды, бұл Тимурдың бизнесінің бағытына өзгерістер енгізді. «Бұл жігіттер бізді оза шауып, көптеген себептер бойынша олармен бәсекелесу мүмкін болмады. Негізгі себептердің бірі indriver қызметіндегі қолжетімді тіркелу. Біз жүргізушілер жинап, олармен сұхбат жүргізе отырып, айына ең көптегенде 500 адам жинай алатын едік. Ал бұл уақыттың ішінде indriver үш мыңнан бес мыңға дейін жүргізушіге ие болды. Бұл жағдай олардың бізден асқақ тұруына жеткілікті болды, ал бізге қандай да бір маркетингтік қадамдар жасауымыздың мәні қашты», - деп GM-мен ой бөлісті. Нәтижесінде 2015 жылдың наурыз айында қосымшаның барлық маркетингі тоқтатылып, ал жасақтаушылар жаңа өнімнің шығарылуын жарты жылға кештетті. Худайбергеновтың айтуынша, қосымшаның жаңа нұсқасында өзге баламалы қосымшаларда жоқ қызметтер қосылған. Негізінен taxi.kz-те жүргізушілердің рейтингін құруда тек клиенттердің бағалауы ғана емес, сондай-ақ автокөліктің келу уақыты және орындалған тапсырыстар саны ескеріледі. «Яғни, жүргізушінің жүйедегі тәжрибесі есепке алынады. Бұл біз үшін аса маңызды, себебі жүйедегі тапсырыстардың мардымды бөлігін кәсіби жүргізушілер орындағанын қалаймыз және олар өздерінің кәсібилігінің және клиенттермен жақсы қарым-қатынасының арқасында табыс тапқанын дұрыс деп есептейміз», - дейді кәсіпкер. Taxi.kz-тің өзгелерден тағы бір айырмашылығы «қайда барамыз» қызметі. «Батырманы бір басып кез келген мекемені таңдайсыз, ол туралы кеңестер оқисыз,

43 6(14) желтоқсан 2015 DIGITAL MONEY Көлік құралы 45 қоңырау шалып орын броньдап, сол мекемеге такси шақыртасыз», - деп тап өтті Худайбергенов. Әр жөнелтім үшін клиентке баллдар сыйлаймыз, оларды мекемеде ұсынатын түрлі дисконттарға ауыстыра аласыз. Бұл шешім өзін ақтауда және жоба үшін қосымша табыс болу үстінде. Uber-дің астында Әлемге танымал Uber (жеке көлігі бар жүргізушілер мен әлеуетті жолаушыларды байланыстыруға арналған смартфон қосымшасының жасақтаушысы) компаниясы Алматыда кеңсе ашып, қызметкерлер жинау туралы сыбыс нарық ойыншыларының үнжұрғасын түсіргені сөзсіз. Әлемнің 63 мемлекетінде және 300-ден астам қалаларда өз технологиясын шыңдаған компанияға қарсы тұру қиынның қиыны. Алайда Тимур Худайбергенов «бірегей мүмкіндіктері бар супер ойыншы ретінде Uber рөлін асқақтатушылар» қатарында емес. Uber Еуропаның лицензияланған нарығында айтулы жетістікке жетті, дегенмен де таксопарк құру кезінде көптеген қиыншылықтарға соқтырады. Және ол жерде өзіне өзі жұмыс істейтін жүргізушілер түсінігі мүлдем жоқ. Бұл жағдайларда Uber авто иелердің нарығына жеңіл сіңісіп оны демпингпен жаулауы оңайға соқты», - деп мәлімдеді кәсіпкер. Еуропамен салыстырғанда Қазақстанда Uber құратын нарық бұрыннан бар, деп санайды Худайбергенов: «Біздегі әр диспетчерлік қызмет мини-uber болып табылады. Олар лицензия алған кәсіби таксисттер емес. Бұл тапсырыс ұсынатын диспетчерлік қызметпен келісімге отырған қарапайым көлік жүргізушілері. Осының негізінде Uber Еуропада өз үкімін жүргізіп тұр». Жергілікті такси қызметкерлері Uberдің маркетингтік мүмкіндіктерінен сақтанулары қажет деп ескертеді Худайбергенов: «үлкен қаражаты бар халықаралық компания жөнінде сөз қозғаудамыз және бұл ретте тек Uber-дің маркетингтік стратегиясы ғана емес, сонымен қатар GetTaxi секілді ұлтаралық интернет-агрегаторлар үрей туғызады. Бұл жігіттер немен айналысады? Олар өзге нарықтарға айтарлықтай демпингпен келеді. Мысалы Мәскеуде GetTaxi бірінші шақыртуды тегін ұсынған. Бұл маркетингтік шығындар үшін миллиондаған доллар». Оның ойынша осындай үлкен шығындар компанияның клиенттік базасын өсіруге ұмтылысын білдіреді. «Мұндай асыра айтылатын хабар жаңа инвесторлар қарсаңындағы IPO болуы мүмкін. Айта кетерлік жайт бұл коммерциялық немесе таксидің салалық жобасына қарағанда, қаржылық жоба екені рас», - деп GM сұхбаттасушысы ой түйді. Оның ойынша, егер Uber пайда табу үшін емес, тағы бір мемлекетті өз қызметіне біріктіру үшін Қазақстанға келетін болса, онда жергілікті такси қызметтерінің жағдайы нашарлауы айдан анық. «Елестетіңізші, Uber тегін шақыртулар таратып, жүргізушілерге айлық төлейтін болса, яғни табыссыз салым салатын болса. Әрине мұндай қызмет қысқа мерзімнің ішінде танымалдылыққа ие болары сөзсіз», - деп ойын қорытты Худайбергенов. «Еуропамен салыстырғанда Қазақстанда Uber құратын нарық бұрыннан бар. Біздегі әр диспетчерлік қызмет мини-uber болып табылады. Олар лицензия алған кәсіби таксисттер емес. Бұлтапсырыс ұсынатын диспетчерлік қызмет пен келісімге отырған қарапайым көлік жүргізушілері. Осының негізінде Uber Еуропада өз үкімін жүргізіп тұр» ИНВЕСТИЦИЯЛАР UBER ÜBER ALLES Uber компаниясы қаржыландырудың келесі раундын жасауға дайындалуда, одан кейін ол әлемдегі ең бай жеке компаниясына айналуы мүмкін. Ағымдағы жылдың шілде айында Uber $1 млрд инвестиция тартты, Microsoft-тың $100 млн есепке алғанда. Тамыз айының басындағы жағдай бойынша компанияның нарықтық құны шамамен $50 млрд бағаланды. Анонимдік ақпараттандырушылар сөзіне сенсек, Uber тағы $1 млрд инвестиция алуды мақсат тұтуда, содан кейін компанияның бағасы $60-70 млрд дейін өсуі мүмкін. Стартаптың инвесторларды тарту жылдамдығы және жиілігі барлық мамандарды таңғалдыруда. Uber әлі ресми мәлімдеме берген жоқ. The New York Times

44 46 WORK MONEY Кадрлар 6(14) желтоқсан 2015 МӘДЕНИЕТ АРҚЫЛЫ НӘТИЖЕЛЕРГЕ ХХ ғасырдың өте ықпалды менеджмент теоретиктерінің бірі Питер Друкер бірде былай деген болатын: «Мәдениет стратегияның негізі». Компания мен оның көшбасшыларының стратегиясы қанша жерден үздік болғанымен, соған пара-пар корпоративті мәдениет болмаса ол түкке тұрмайды. Ринат Шаяхметов, RBK BANK басқарма төрағасының кеңесшісі, HR Club KIMEP төрағасы Корпоративті мәдениет мақсат-мүддені бір нәтиже үшін жұмылдыруға және бәсекеге қабілетті имиджді қалыптастыруға септігін тигізетін мықты стратегиялық құрал. RBK BANK үшін бұл жолдан тайдырмайтын ортақ құндылықтарға, қағидаттар мен қалыптарға негізделген біздің жұмыс істеуіміздің айрықша түрі. RBK брендінің аясында жұмыс істей бастағаннан бері (2011 жылдың күзі) корпоративті мәдениетке көп көңіл бөлінді, себебі стратегиялық мақсатымыз «сапалы қызмет көрсететін сапалы банк болу» еді, «тапсырыс бойынша тігілген» деген ұранмен жұмыс істейтін бутик тектес банк секілді, бұл бізге көп міндеттер жүктеді. Жаңа атаумен бірінші жыл ішіндегі жұмыс барысында өзара әрекет етумен құндылықтар қалыптасты, соның негізінде корпоративті этика Кодексі қабылданды, ол негізгі этикалық қалыптар мен іс-әрекеттер ережесін бекітті (2012 жыл). Келесі кезекте RBK BANK-ның барлық құрылымдық бөлімшелері мен филиалдарына біздің мәдениетіміздің негіздерін көшіру кезеңі болды (2013 жыл). Осы уақытта сыртқы және базалық мәдениет деңгейі қалыптасты: құндылықтар, қағидаттар, фирмалық стиль, кеңселер, фронт кеңседегі арнайы киім үлгісі, жиһаз, интерьерлер, слогандар, баламалар және басқа да қажетті элементтер. Басқа банктердегі іш пыстыратын қарабайлылықтан ерекшелендіру мақсатында мұның барлығын іс-қимыл үлгісін қалыптастыру үшін қызметкерлердің санасына құйып қана қоймай, бойына дарыту қажет болды. Біз сыртқы көріністерімізбен ғана емес, іс-әрекеттерімізбен өзгелерден өзгеше болуымыз керек еді, ал ол өте қиын шаруа. Бұған көп уақыт пен шыдамдылық керек, барлығын кезек-кезегімен енгізу қажет, шыдамсыздық таусылғанда төзімділік орнын басады. Бір белгілі бизнесменнің айтқаны бар: «Мен өз компаниямның стратегиясын ұшақтың креслосында қалдырып кетуім мүмкін, оны менің бәсекелесім оқиды, алайда мен ештеңеге уайымдамаймын, себебі мәселе мәдениетте

45 6(14) желтоқсан 2015 WORK MONEY Кадрлар 47 жатыр». Шынында да қандай да бір өнімді не болмаса қызметті көшіріп алуға болады, алайда корпоративті мәдениетті көшіре алмайсың. Оны қалыптастыратын көшбасшылар. Бұл керек десеңіз банктің ДНК-сы, аурасы. Ол мына маңызды функцияны атқарады: басқарушылық (іс-қимыл стандартын қалыптастыру, әсіресе этикалық жағынан күрделі жағдайларда, жеңіл бой үйрету, төзімділікті шыңдау), беделін арттыру (банк туралы бірыңғай пікір қалыптастыру, қоғам ішінде ол туралы жағымды пікірді қолдау) және интеграциялық (құндылықтарды қабылдап, қолдайтын қызметкерлерді командаға топтастыру). Қазақстанның қаржы нарығында алғашқы қадамдарынан бастап RBK BANK баршаның назарын өзіне аударды: «тұтыну несиелері» санатында көрсететін қызметінің сапасы бойынша үздік болып танылды (2012 жыл) және «Жылдың үздік маркетингтік жобасы» атағын жеңіп алды (2013 жыл). Корпоративті мәдениетті қалыптастыру мен дамытудың келесі кезеңі «тамыр жаю кезеңі» болды, 2014 жылы біз «Білім арқылы көшбасшылыққа» атты бағдарламаны жариялаған болатынбыз. Ұжымда мәдениет желілік басшылар арқылы тамыр жаюы керек, себебі олар бизнес үрдістерінің қайнаған ортасында жүреді. Көшбасшылық пен мәдениет егіз ұғым, басшының, әсіресе желілілік буындағы басшылардың іс-әрекетінен банктің стратегиялық мақсаттарына қол жеткізуі байланысты. Эдгар Шейн айтқандай бұл «медальдің екі жағы» секілді. Көшбасшы өз қызметкерлерін шабыттандырып, корпоративті стратегияны, мақсаттар мен құндылықтарды насихаттаушы болуы қажет. Егер сіз өз бөлімшеңіздің жұмысын қалай жақсарту керек екендігін білсеңіз, онда ұжым ішіндегі жаттықтырушы немесе тәлімгері боласыз, жауапкершіліктен қорықпаңыз. Осылайша сіз шынайы көшбасшыға айналасыз, жоғары қызметке тағайындауға және жалақыңызды өсіруге бірден бір үміткер боласыз. Бұл біздің қызметкерлерге қозғау салады: теңіздің тынышталғанын күтіп отырудың қажеті жоқ, белсенді әрі пайдалы болыңыз, ал атақ-даңқ деген өзі келе береді! Бұл үшін шеберлікті шыңдап, озық тәжірибелерді зерделеп, әріптестермен өз ойларыңмен, идеяларыңмен бөлісіп отыру қажет. Бұған RBK BANK Оқу орталығы көп қолдау көрсетеді, ол жақын арада сапалық жаңа деңгейге көтеріледі. Желілік менеджерлерді оқыту орталықтың басым бағыттарының бірі. Оқыту менеджерлік, кадрлық, корпоративтік және психологиялық құзырлықтың негіздері бойынша құрылады. Оңай болу үшін мен оны желілік менеджерлердің басқару құзырлығын дамыту ЖМБҚД деп атаймын. Біздің корпоративтік мәдениетіміз, ішкі оқыту жүйесі және қызметкерлердің интелектуалды капиталы банктің материалдық емес активі болып саналады, ол банктің капиталдандыруын еселей түседі, брендті бекітеді және банктің қоғамдағы беделін нығайтады. Банктің табысы анық: биыл Forbes Kazakhstan журналының мәліметі бойынша RBK BANK Қазақстандағы жедел дамушы компания болып танылды, осы ретте банк қызмет көрсетудің сапасын арттыруда, жаңа бөлімшелер мен филиалдарды ашуда, өнімдер мен қызметтер қатарын кеңейтуде, мәдениет пен спорт саласындағы әлеуметтік жобаларды қолдап келеді. Мәдениет деген сөз латынша «өңдеу» деп аударылады, сондықтан мақсаттар мен табысқа жету үшін біз өзімізді бау-бақшаны баптап, күтетін бағбан болдық деп есептеуіміз керек.

46 48 LIFE MONEY Автомектеп 6(14) желтоқсан 2015 ТЕМІР ТҰЛПАРЫҢ КЕНЕТТЕН ТҰРЫП ҚАЛСА Қыс көліктер мен олардың қожайындары үшін сындарлы сынақ. Аяздан астыңдағы «атың» ғана емес, бюджетің де қиындық көреді. Алоис Назаров Дайын бол Қыста көлік жолға себілетін тұз аралас құмнан және басқа да реагенттерден көбірек зақымданады. Егер профилактикалық шаралар қолданылмаса металл тез таттана бастайды. Бұл көп ретте жаңа көліктерге қатысты айтылмайды. Ең алдыменен пластмассалық қанатшаларын қадағалау қажет, олар көліктің барлық маркаларында бола бермейді. Олардың 4 жиынтығы 16 мың теңге тұрады. Оларды

47 6(14) желтоқсан 2015 LIFE MONEY Автомектеп 49 Көлікті жуғанда балауыз қосылған арнайы сабынсуды қолданған дұрыс. Жұқалап жағылған балауыз су мен балшықтың көлік сыртына жабысып қалуына жол бермейді, көлік таза болып тұрады. Біздегі қолданыста жүрген көліктердің есіктері қашықтықтан ашылып, жабылмайды, көбінде классикалық құлып орнатылған. Олар аяздың әсерінен сыр бере бастайды, бойында су қатып, ашылуы қиындайды. Тәжірибелі жүргізушілер құлыптың ішін солидолмен немесе арнайы маймен алдын ала майлап қояды. Егер қол астында оның екеуі де болмай қалса, капотты ашып, тежегіштің сұйығына кілтті бір малып алыңыз, құлып майланып шыға келеді. Отын багының құлыпты қақпағын да ұмытпаңыз, егер ол сіздің көлігіңізде қарастырылған болса. Ол құлыпты майламасаңыз, көктемнің күн жылуына дейін күтетін боласыз. Салондағы қысқы төсеніш кілемшелердің көп көмегі бар. Олардың резина жиектері аяқ киімнен тараған саз-балшықтың салонға жайылуына жол бермейді. Ол болмаса аяқ астыңыз шылқып суға толып, жазға дейін кеппейтін болады. Нарықта резиналық кілемшелердің түр-түрі бар (әр көліктің түрі үшін, әмбап түрлері), бағалары 6 мыңнан 20 мың теңгеге дейін жетеді. Таңдаудағы басты талап - резинаның жағымсыз иісінің болмауы, төзімділігі мен икемділігі. Айтпақшы, арулар үшін өкшесі үшкір аяқ киімдері кілемшені тесіп кетпейтін берік материалдардан жасалған кілемшелерді ұсынуға болады. орнатуға 4 мың теңге кетеді. Ең кемінде айына бір рет көлік жуу орындарына барып тұру керек. Аязды күні көлік жуу өте ұқыптылық пен тиянақтылықты қажет етеді. Біріншіден, сырттан жылы боксқа кіргенде бірден жууға кірісіп кетпеген жөн, кемінде 5 минут көлік жылынып тұрсын, себебі қатып тұрған терезеге жылы су тисе, ол шытынап кетуі мүмкін. Екіншіден, жуып болған соң есіктің жақтауындағы резеңкеге су тимегенін қадағалау қажет, өйткені түнімен далада тұрған көліктің есігі қатып, кейін ашылмай қалуы мүмкін. Суды шаң сорғыш пен компрессормен оңай құрғатуға болады. Бұл есіктің тұтқасы мен құлпына да қатысты. Сенімдірек болу үшін силиконды спрейді қолданған жөн, себебі ол сумен кетпейді, салондағы бөгде дыбыстарды құртады. Майды таңдау Көптеген көліктерге маусым талғамайтын май құйылған. Алайда көпшілігі майдың аязда қоюланып кететіндігін біле бермейді, ол от алдыруды қиындатып жібереді коленвал айналмай қалады. Синтетикалық майлар аязға төзімдірек. Олар мотордың оңай от алдыруды және поршеньдердің тозбауын қамтамасыз етеді. Күн ысығанда бұл май қоюлана түседі. Оның үстіне синтетикалық май мотор ішінде аз жанады және көпке шыдайды. Алайда оның бір кем тұсы бар, егер мотор ескі болса, синтетикалық май жылдар бойы сальниктер бойында жиналған кірді шайып, нәтижесінде тесіліп қалуы мүмкін. Сондықтан да синтетикалық майды он жылға дейінгі көлік моторына құю қажет. Біздің жағдайымызда мамандар синтетикалық майды әр шақырым жүрген сайын жаңалап тұруға кеңес береді. Майды таңдағанда көлікті пайдалану туралы нұсқауда көрсетілген кеңестерге құлақ асқан жөн. Алайда басқа фирмалардың ұқсас майларын да пайдалануға болады. Майдың жаздық әлде қысқы үлгісін Көлік

48 50 LIFE MONEY Автомектеп 6(14) желтоқсан 2015 инженерлері одағының (SAE) жасап шығарған қоюлану нормасына сәйкес білуге болады. SAE әріптерінен кейін алдыменен қысқы көрсеткіш жазылады (майдың аязда қандай күйде болуы), соңынан жазғы көрсеткіші жазылады, мысалға SAE 15w-40, қысы қатты жерлер үшін - SAE 5w-30. Дизельді қалай жылытамыз Дизельді моторға қысқы дизель отынын құйған жөн, себебі жаздық отын қатып қалады. Алайда қысқы отын қымбатырақ. Балама ретінде жаздық отынға алғашқы аяз түсер алдында арнайы қоспа қосылады (антигель), ол отынның қатып қалмауына жол бермейді. Кейбір жүргізушілер сақтық шаралары үшін қыстық отынға да антигель құяды, бірақ бұлай істеуге болмайды, кері әсері болуы мүмкін. Өкінішке орай, нарықта контрафакттық өнімдер қаптап кеткен, олар сипаттамалық көрсеткіштеріне сәйкес келмейді: 40 градусқа шыдайтын антигель құясың, 10 градус аязда дизель қатып қалады! Отынға авиациялық керосин қосудың тиімділігі аса жоғары. Алайда оның машақаты көп, керосинді іздеу керек, оны мөлшерін өлшеп құю қажет. Кейбір «мамандар» дизель отынына бензин құю керек деп кеңес береді. Аяқ астынан ай далада Қарағанды мен Астананың арасында тұрып қалғанда бұл кеңестің көмегі болар, бірақ мотордың сау болатындығына ешкім кепілдік бермейді. Кейбір жүргізушілер дизельді түнде көрпемен қымтап қояды, жамылғының мақтадан болғаны жөн, ал ең сенімдісі кигіз. Жамылғы температураны бірнеше градусқа көтереді және моторды қосуға қиындық туғызбайды. Осылайша бензинді моторды да қымтауға болады. Өрт қауіпсіздігі үшін жамылғы қызып тұрған моторға тимеуі тиіс. Автокөліктердің қатерлі жауы аяз, ол сұйықтарды қатырып, мұзға айналдырады, әсіресе көлік далада көп тұрып қалғанда. Сондықтан да қыс түспес бұрын сұйықтарды суыққа төзімді түріне алмастырған абзал. Бұл моторды суытатын, терезені жууға арналған сұйықтықтарға қатысты. Соңғы сұйықтық ретінде арнайы қоспа қолдануға болады, оның құрамын ауа-райына қарай өзгертіп тұрасыз. Терезені күтіп-ұстау Терезе сүрткішті де қысқа арнайы жасалған түріне алмастырған дұрыс. Олардың көп қолданыстағы түрлері 5 мың және одан қымбат бағада тұрады. Бұл ретте терезе сүрткіштердің қызметі көлік терезелерінің көлбеулігіне қарай әр түрлі болуы мүмкін. Терезе сүрткіштердің резеңкесі кремний оксиді мен графиттен жасалған, сондықтан олар қыста қатып қалмауы керек, ал оның терезеге бекітетін шарнирі де аяздың әсерінен жұмыс істей алуы қажет. Байқау бойынша Қазақстан аяздарында резеңке қатып жатады, алайда қандай аяз болмасын терезеге қонған қарды тазалай алады, аязды күндері терезе сулы болмайды, қатты қар жауғанның өзінде, жылы терезеден ол еріп кетеді. Егер терезеге мұз қатса, оны сүрткішпен тазаламаған дұрыс, себебі оның жиектері мұздан желініп, кейін тіпті терезе сүртуден қалады. Одан да терезені бірте-бірте жылытып, мұзды арнайы қалақшамен қолмен кетірген жөн.

49 6(14) желтоқсан 2015 LIFE MONEY Автомектеп 51 жылжып, терезе бетінің өн бойын тазалауды қамтамасыз етпейді. Дегенмен де мұндай кемшілігі жоқ терезе сүрткіштер шығарыла бастады, мысалға, Trico Innovision (бұларда қысқыш пен шарнир болмайды) және Valeo Silenso XTRM. Мамандар әр шақырым жүрген сайын терезе сүрткіштерді айырбастап тұруға кеңес береді. Әр көлік иесінде терезені тазалауға арналған пластмассадан жасалған қалақша және қарды сыпаратын сыпыртқы болғаны абзал. Олар әдетте бірге сатылады, бағасы 1500 теңге. Терезенің сыртына қатқан мұзды қалақшамен қыруға, сондай-ақ спиртпен немесе сүртуге арналған ешнәрсе қосылмаған концентратпен тазалауға болады. Терезеге қатқан мұз салон ішін жылытқан соң еріп кетеді. Егер пешті ауа айдау режиміне қоссаңыз салон іші үш есе тез жылиды, терезе де мұздан тез арылады, алайда салон ішінде адам болмауы тиіс, ол буланған ауаны жұтуы мүмкін. Салон ішін тез жылыту үшін пешті барлық қуатына емес, орташа қуатына қосу керек, себебі суық ауа пештен ақырын өткен сайын ол тез жылып үлгереді. Егер салон ішінде отырсаңыз, терезеде саңылау болғаны жөн, осылайша ылғал тез буланып кетеді. Қыста көлікті қоймас бұрын терезені қатып қалмауының жақсы тәсілі бар мотор мен пешті сөндіріп, бір-екі минутқа есіктерді айқара ашып тастау қажет. Сыртқы суық ауа салон ішіндегі ылғалды ауаны ығыстырып шығарады. Күн жылынғанда терезе сүрткішті қоспас бұрын оның терезеге жабысып қатып қалмағанын тексеріп алған жөн. Егер қатып қалса байқап жылытқышпен жылытып алғаныңыз жөн (егер көлігіңізде терезе сүрткіштің өздігінен жылытуы қарастырылмаса). Егер терезе сүрткіш аязда қатып қалатын болса, оны тоқтаған кезде көтеріп қойған дұрыс. Терезе сүрткіштің істен шығуының негізгі себебі оны қатып қалғанда қосу болып табылады. Классикалық терезе сүрткіштердің екі кемшілігі бар: а) қорғаныс қаптамасы тесіліп, шарнирге су тиеді; б) сағатына 80 шақырым жылдамдықпен жүргенде терезе сүрткіш «Тұтандырып» алайын Қысты күндері таңертең көліктің от алмай қалуының басты себептерінің бірі аккумулятормен (АКБ) байланысты. Сондықтанда көптеген көлік жүргізушілері қыстың алдында жаңа батареяны орнатады. Мұнда габариттері бірдей болғанымен қуаты күшті АКБ-ны таңдаған жөн. АКБ ескі немесе жаңа болсын оны дұрыс күтіпұстау қажет. Ең алдыменен оның электролитінің тығыздығын ареометр көмегімен өлшеп тұру керек. Тығыздығы 1,27-1,28 г/см. қалыпты болып есептеледі, ол -58 градуқа төтеп береді. Егер тығыздығы төмен болса, оны қуаттандырып алған дұрыс. Тығыздығын көбейтемін деп оған тығыздығы жоғары электролит құю дұрыс емес, одан зақымдану әрекеті күшейіп, АКБ-ның жұмыс істеу мерзімі едәуір қысқарады. Қыс бойы тұрған АКБ импульсы от алдыруға қауқары жетпегенде не істеу керек? АКБ қуаты пайызға азайса, оның шамдарды секунтқа қосуға қуаты жетеді. Осылайша оның бойында катодтық полярлану процесі жүреді де қуаты күшейе түседі. Егер қуаты төмендеп кетсе ше? Онда оның бір ғана жедел шешімі бар басқа АКБ-ны пайдалану керек. Кейбір жүргізушілер үйлерінен көлік тұрағына дейін қосалқы АКБ-ны тасиды, тұраққа

50 52 LIFE MONEY Автомектеп 6(14) желтоқсан 2015 түні бойы қойғанда АКБ-ны шешіп, таңертең оны қайта қосып жатады. Тағы бір тәсіл басқа АКБ-дан қуат алу үшін өзіне дейін сым жалғайды, от алған соң оны ажыратады. Тек моторды сөндірген соң ғана АКБ-ны шешіп, орнату керек. Клеммаларды ағытудың тәртібін білген абзал, ағытқанда теріс заряд жағынан, қосқанда оң заряд жағынан бастайды. «Тұтатудың» тағы бір тәсілі белгілі, яғни жұмыс істемейтін АКБ-ға жұмыс істейтін АКБ-ны арнайы сым арқылы жалғайды. Көлік жасаушылар оны пайдаланудың нұсқаулығында бұл тәсілді де жоққа шығармайды, бұл ретте олар қос көлікті де істен шығарып алмауға кеңес береді. Жаңа көлік жолда қалдырмас деме Судай жаңа көліктің иесінде қыс айларында көлігім ақаусыз жұмыс істейді деген соқыр сенім болмауы керек. Практика жүзінде көптеген жаңа көліктер, әсіресе Эмираттардан келетіндері аязға шыдамсыз болады. Бұның басты себебі олардың бойында жазғы маусымға арналған майлар сұйықтықтар құйылған: моторда, гидрокүшейткіште, суыту және басқа қондырғыларда. Бұл сұйықтықтар көлік қай жерде пайдаланатын болса, сол жердің климатына сай болуы керек. Олай болмағанда көлік иесі қысты күндері таңертең порталда күтіп тұрғанда уақытын, қаржысы мен денсаулығын құртуға мәжбүр болады. Қаржы шығыны 300 бен 500 доллар аралығында болуы мүмкін, бұған көлікті порталдан автосервис орталығына жеткізу шығыны кіреді. Әрине арзан сұйықтықтарды құйып үнемдеуге болады, бірақ жаңа көлікке күмәнды сұйықтық құйып құртып алуға болады. Қысқы консервация Егер сіздің көлікті қысқа дайындау және отынын қалтаңыз көтермесе, қысқы тайғақ жолда сенімді түрде жүре алмайтын болсаңыз, онда көлікті консервацияға қоюды ойлағаныңыз дұрыс. Алайда мұны да ақылмен істеген жөн, кейіннен қыс біткен соң көлікті жөндеу орталығына сүйреп апармас үшін. Ең алдымен сақтау орнын сайлап алу қажет. Ең дұрысы қоңыр салқын, ауасы желдетіліп тұратын орын. Ең қолайсызы темір гараж. Ашық аспан астында, шатырсыз немесе шатыры жоқ жерде көлікті қою да ең жаман амал емес. Көлікті жамылғымен жауып қою кузовтың тез тозуына әкеледі, жамылғы суланып, булануына жол бермейді. Жамылғы желмен желпініп, ол лакты құртады. Көлік шатыр астында тұрмаса, бетіне қонған қарды тазалап тұру қажет. АЯЗ ТӘБЕТТІ ШАҚЫРАДЫ ҮНЕМДЕУ Қысқы ауа-райында отынды жұмсау пайызға артады. Алайда тәжірибелі жүргізушілер жаңадан үйреніп жүрген жүргізушілерге қарағанда отынды 15 пайызға кем жұмсайды. Отынды жұмсау көптеген факторларға байланысты көліктің массасы, оның жай-күйі, санаты, жол жағдайы және жүргізушінің тәжірибесіне. Мотор жұмысының режимін дұрыс таңдау қажет, жылдамдықты үдету және тежеу, жол жағдайын ескеру керек. Бір қалыпты жылдамдықпен жүрген абзал. Тегіс және кептелісі аз жолды таңдаған дұрыс. Коленвал шарықтау шегінен 0,4-0,7 көрсеткіште айналғанда отын аз жұмсалады. Ең қолайлы жылдамдық сағатына 60 шақырым. Аз және артық жылдамдықта отын көп жұмсалады. Тежелу де артық отын шығындауға алып келеді, сондықтан да алда келе жатқан көліктен арақашықтықты сақтаған дұрыс. Жылдамдықты күрт арттыру және кеміту отынды жұмсауды 20 пайызға көбейтеді. Жылдамдық қорабы мен жүру тетіктері реттеуді қажет етеді. Қысымның 0,5кгс/см түсіп кетуі отын жұмсауды 10 пайызға көбейтеді. Подшипниктерді тым қатайту, тежегіш жүйесінің ақауы және реттелмеген тораптар, дөңгелек балансының дұрыс болмауы, майдың шектен тыс қою болуы отынның жұмсалуына әсер етеді. От алдыру тетіктері мен отынды жұмсау бір бірімен байланысып жатыр. Отын жұмсауда саңылаудың болуы 2 пайызға, ертерек от алдыру 5 пайызға, кейінірек от алдыру бұдан артық мөлшерде үнемдеуге септігін тигізеді. Артық жүктің болуы да бензинді жұмсауды 7 пайызға көбейтеді. Бұл жолаушылар мен жүкке де қатысты. V-transport.ru

51 6(14) желтоқсан 2015 LIFE MONEY Автомектеп 53 Көлік гаражда тұрса терезеден саңылау қалдырыңыз, ол конденсаттың жиналып қалмауына жол бермейді. Көлікті дұрыс конверсациялау үшін мынандай әрекеттер жасаған жөн: көлікті дұрыстап жуып, кептіру; кузов бетіне балауыз немесе полироль жағу, таттанатын тұстарын таттануға жол бермейтін арнайы маймен сылау; дөңгелектер мен резеңкелерге күтіпұстау құралдарын қолдану; салон ішіндегі кілемшелерді алып тастау немесе оларды кептіру; ауызы-мұрнына дейін толтырып жанар-жағар май құю; аккумулятор клеммаларын ажырату; цилиндрлерге шприц арқылы 50 грамм мотор майын құю, соңынан май қабырғаларына бірдей болып жағылу үшін коленвалдарды бірнеше мәрте айналдыру; май сіңген матамен түтін шығатын тұрбаны және ауа сүзгіштің шығатын тесігін тығындау; барлық тетіктерден суды ағызу; қаласаңыз көліктің дөңгелектерін салмақ түсірмес үшін колодкаға шығару; көлік тетіктерін кеміргіштердің құртып тастамау жолдарын қарастыру. Не болмаса көлікті мерзімді түрде от алдыртып, алға, артқа бірнеше мәрте рет жүріп тұру. Осы кеңестерді орындаған жағдайда көктемде рөлге отырып, еш қиындықсыз жүріп кете аласыз.

52 54 LIFE MONEY Денсаулық 6(14) желтоқсан 2015 САБЫРЛЫҚ, ТЕК ҒАНА САБЫРЛЫҚ Қаржы дағдарысы адамның санасы мен іс-әрекетіне өзіндік өзгерістер енгізіп жатыр. Жайлылықтың ауылы алыстап, дағдарысқа дейінгі дағдылардан амалсыз арылуды әркім әрқалай қабылдауда. Кейбіреулері экономиканың шыр айналуына дайын болып, самурайлар секілді әр нәрсеге сабырлықпен қарауда, енді біреулері шыдамдылықтарын шыңдау үстінде. Андрей Егорин

53 6(14) желтоқсан 2015 LIFE MONEY Денсаулық 55 Соңғы уақыттың дүмпулерін әркім өз жеке қасиетіне және тәжірибесіне қарай қабылдайды. Мұндай жағдайға бұрын тап болып, мәселені өз бетімен шешкісі келетіндерде қиындықтан шығудың өз амалдары бар. Ал дағдарыстан салы суға кеткендер немесе теңгенің құнсыздануынан, жұмыс орнынан айырылуынан шақшадай басы шарадай болғандар үшін психологтардың есіктері ашық. Дегенмен де GM сауал жүргізген мамандар дағдарыстың кесірі тиген клиенттердің көбейгенін байқамағанын атайды. Раушан Каримова, психологиялық ғылымдар докторы, профессор «Психологтарға адамдар көп келе бастады деп айта алмаймын. Бұл біздің көмегіміздің қажеті жоқ деген сөз емес, адамдар бұған уақыт пен ақшаны құртуға қажетті шаруа емес деп ойлайды. Бізге тек жағдай ушығып кеткенде ғана келеді. Халықтың басым көпшілігі бүгінгі орын алып отырған жағдай қалайда болатын еді деп қабылдайды. Адамдар қазіргі жағдайдағы өмірге бойларын үйретіп жатыр, себебі өзгерістер кеше, бүгін болған жоқ. Қазақстандықтардың бойында өмірге деген сыни әрі практикалық көзқарас қалыптасқан деп кесіп айта аламын. Бәрі мұның барлығы ұзаққа созылатынын, ешкімнен көмек келмейтінін және осы қиын-қыстау кезеңді барынша эмоциялық шығынсыз бастан кешіруді барша жұрт түсінеді. Мен осы орын алған жағдайдан аман-есен өтетінімізге сенемін, тұтынуымыздың кейбірін шектейміз, қажетіз шығындардың заманы кеткен. Жұмыстағы қысқарту бола қалатындай болса, «қосалқы аэродром» сайлап алған жөн, күннің күркіреуін күтпей, оған жан-жақты дайын болу керек, психологиялық жағынан да. Кәсіби салада басқа мамандыққа қарай ойысу керек болуы «Адамзат баласы ешқашан жақсы тұрып көрмегенін атап өткім келеді. Дағдарыс келіп-кететін жағдай. Қазір бізде бар болғаны экономикалық дағдарыс. Әрине оңай тиіп жатқан жоқ, бірақ адам психологиясына айтарлықтай ауыр тимейді» да мүмкін. Ең маңыздысы қиын жағдайда жалғыз қалып қоймау. Мұндайда отбасы мен достардың қолдауы аса қажет. Ницшенің жазғаны бар: егер өмірлік мақсаты болса, адамның бәрін бастан кешіруге күші жетеді. Жаныңыз қалайтын істі таңдап алыңыз, бар көңіліңізді соған аударыңыз, қайғы-мұңнан арылыңыз, бәрі жақсы болады». Анна Кудиярова, Орталық Азия психоталдау институтының басшысы «Ұнжырғасы түсіп кеткен адамдарды әлі байқағаным жоқ. Соңғы бірнеше айдың ішінде халық көндігіп, тіпті тынышталды десем де болады. Мынандай қанаты сөз бар: адам үш күннен кейін көрге де үйренеді. Бұл жақсы да, адамның өмірге психологиялық бейімделуі туа біткен қасиеті. Қалай болғанда да өмір сүру керек екендігін барлығы жақсы түсінеді, өмірге деген құлшыныс тұла күш, екі көлбақа туралы хикая естеріңізде болар? Кең ауқымда ойлатын болсақ, соғыстың болмағаны, аш адамдардан гөрі тоқ адамдардың басым болуы жақсы, себебі әлеуметтік дүмпулердің орын алу мүмкіндігін азайтады. Ал экономикалық қиындықтарды қалыпты жағдайда бастан кешіреміз. Менің ойымша қазір ең бастысы дүрлікпеу керек, жинақталып, 2008 жылғы дағдарыстың тәжірибесін еске түсірейік. Сол кездегі дағдарыс кенеттен келді, көпшілігі оған дайын емес еді, сол күндері зардап шеккендерге психологиялық көмек көрсету туралы сөз қозғауға болар еді. Енді біз қандай да бір жағдайларға дайынбыз. Әлеуметтік желілерге зер салып, оны пайдаланушылардың көпшілігі көбейіп кеткен валюталық тұрақсыздықтар туралы әзілдегенін көремін. Құр босқа байбалам салғаннан гөрі қиындықты осылай қабылдаған дұрыс. Рас деликатестерді аз жеп, ойын-сауық, саяхаттар шығынын қысқартамыз, осылайша отбасы құндылықтары алдыңғы қатарға шығады. Жан-жақты дамыған тұлға арақ-шарап, есірткі, діни секталарға қызықпайды, ол өз шаңырағының шуаққа толуына алаңдайды. Рухы күшті адамдар бұл дағдарысқа төтеп береді, бизнестің жаңа түрін ойлап шығаруы да мүмкін, осылайша жаңа жұмыс орындарын ашып, дағдарыстың біту мерзімін жақындатады». Анжелика Мерсиянова, Bliss психологиялық орталығының директоры «Адамзат баласы ешқашан жақсы тұрып көрмегенін атап өткім келеді. Дағдарыс келіп-кететін жағдай. Қазір бізде бар болғаны экономикалық дағдарыс. Әрине оңай тиіп жатқан жоқ, бірақ адам психологиясына

54 56 LIFE MONEY Денсаулық 6(14) желтоқсан 2015 айтарлықтай ауыр тимейді. Экономикалық құлдырау сіздің салыңыздың суға кетуіне жол бермеңіз. Жағымсыз жаңалықтарға бір мезгіл көңіл бөлмеңіз. Өз ойыңызды ретке келтіріңіз. Есіңізде болсын: жарқын сезімдер күйзелістерден арылтады. Бұл әлемде ләззат сыйлайтын нәрселер жетерлік, оның біршамасына ақша төлеудің қажеті жоқ. Көз сүйіндіртер көк аспанға қараңыз, балалардың ойнап, күлгенін қызықтаңыз. Сөредегі оқылмай қалған кітаптарды оқып бітіріңіз. Ең бастысы өз достарыңыз бен әріптестеріңізге қолдау көрсетіңіз, олар сізге, сіз оларға. Ізгі ниеттегі сөздер айтуға сараңдық танытпаңыз. Бірбіріңізді назардан тыс қалдырмаңыз және қиындықтың алдында қасқайып тұрыңыз». Елена Алферова, психолог «Бұл қаржы дағдарысы бұрынғыларына қарағанда ерекше, қазір адамдардың көпшілігінде ақша бар, соңғы уақытта болған оқиғалар қиын кезеңдерге арнап ақша қорын жасап қоюға үйретті. Осы мезетте біз жол айырығында тұрғандаймыз: сатып аламыз ба әлде кейінге қалдырамыз ба, сатамыз ба әлде сатпаймыз ба, ұлттық валюта бағамының үнемі өзгеріп отыруынан ұтылып қалмайтындай ақшамызды қайда саламыз. Осында келіп белгілі бір дүрлігу туады. Алайда бұл мейрам алдындағы қызу саудаға әсер ете қойған жоқ. Гипермаркеттер алдындағы тұрақтар көлікке толы, жаңа жылдық жәрмеңкедегі ығы-жығы сауда, жыл сайынғы мерекелік корпоративтер тізбегі соның айғағы. Бұл бір жағынан жақсы да, алда Жаңа жыл келе жатыр, құттықтаулардың, сыйлық сыйлау, келер жылы өткен жылмен салыстырғанда жақсырақ болады деген үміттену науқаны басталды. Ізгі ойдың теріс сипаттағысынан қашан да күшті болатыны баршаға аян, сондықтан да қанша қиын болса да жақсылыққа жақын жүріңіз, туғандарыңыз бен таныстарыңызды құттықтаңыз, ізгілік пен махаббаттың асыл дәндерін себіңіз. Сондай-ақ эмоциялық өрлеу кезінде бұрын бойда бұйығып жүрген таланттар мен дарындар ашыла түсетіндігін еске салғым келеді. Оларды қалай және қашан пайдалану керектігін әркім өзі шешеді, өзіңді көрсетудің қазір жолы жетерлік. Бастысы әрине бұғып қалмау керек. Бәсекелестеріңіздің де сіз секілді қиналып жүргенін ұмытпаңыз. Бар күшті жинап бір қадам жасауыңыз, тосын шешімге баруыңыз сізді жеңімпаз етеді. Тұрып қалмай, бастысы артқа шегінбегеніңіз абзал».

55 6(14) желтоқсан 2015 LIFE MONEY Денсаулық 57 ӨЗ БЕТІМЕН КҮЙЗЕЛІСПЕН КҮРЕСУГЕ БОЛАДЫ РЕЦЕПТ Өз күшіне сенімсіздікпен қарайтындар басқаларға қарағанда күйзеліске тез бой алдырады. Сондықтан да бұл сырқатқа бейім тұратындар өз сенімділігін арттыруды үйренгені дұрыс. Төменде көрсетілген сабақтар күйзеліспен күрестің әдісі емес, дегенмен де өзін еркін ұстауға, көңіл күйді жақсартуға септігін тигізеді, ұнжырғасы түспеуге көмектеседі. Шығармашылықпен айналысыңыз. Қандайда бір іспен шұғылдану пайдалы: сурет салу, тігіс тігу, аспаздық, музыкалық аспаптарда ойнау, гүлдерден комбинация құру, өлең шығару, әңгіме жазу. Ең маңыздысы осы іспен шұғылданғанда күнделікті мазалаған ойлардан арылып, қиял мен сезімге ерік бересіз. Белсенді түрде дене шынықтырыңыз. Спортпен шұғылдану адам ағзасында эндорфиндерді «бақыт гормонын» бөліп шығарады. Бұл заттар бездердің жұмыс істеуін жақсартып, көңіл күйді көтереді. Сонымен қоса дене шынықтыру адамның өзіне деген сенімділігін арттырады. Жиі серуендеңіз. Тәуліктің бірінші жартысындағы серуен күйзелістің көріністерін азайтатыны дәлелденген. Серуен құрып жүріп ләззат алуға тырысыңыз айналаға зер салыңыз, шыққан үндерге құлақ түріңіз, жұпар иісті жұтыңыз. Алғашқы кезде серуен құру әбестеу көрінер, алайда уақыт өте келе, алған әсерлер бойыңызға қуаныш сыйлайтын болады. Ақпарат көздерін мұқият таңдаңыз. Егер түрлі авариялар мен апаттар, суыт оқиғалар туралы айтатын теледидар хабарларын жиі көріп, газеттер мен интернет басылымдарды жиі оқитын болсаңыз, соның әсерінен көңіл күйіңіздің түсіп кетуі мүмкін. Мұндай ақпараттарды жариялау адамдардың ойын басқа жаққа бұрудың жеңіл жолы, оны көптеген БАҚ қолданады. Жағымсыз жаңалықтар оқырмандар назарын аударғанымен, олардың бойында алаңдатушылық туғызып, күйзелістерін күшейтіп жіберуі мүмкін. Мұндай әдістері қолданбайтын басылымдарды таңдаған жөн. Жиі жымиыңыз. Қуаныш сезімі шаттық күлкі туғызады. Алайда оның күнгей тұсы да бар. Тәжірибе жүзінде анықталғандай біз күлгенде ағзамыз химиялық зат бөліп шығарады, сол арқылы бойды қуаныш сезімі бөлейді. Шаттанып күлу үшін күлкілі фильмдерді көріп, қызықты кітаптарды оқыңыз және жиі әзілдеңіз. Жиі жүздесіңіз. Өз ойларыңызбен бөлісе алатын әңгімелесушіні табыңыз. Кейде өзіңді өзің түсініп, күйзеліспен күресу үшін сізді тыңдай алатын, ісіңізді сынап, баға бермейтін адаммен әңгімелескен дұрыс. psysolo.ru

56 58 FUN MONEY Оғаш оқиғалар 6(14) желтоқсан 2015 Тесік бюджетке тесік рубль Мұрттың пайдасы бар Американдық денсаулық сақтау жүйесіне дәрігер болып жұмысқа тұрғыңыз келсе, ол үшін мұрты бар ер адам болғаныңыз дұрыс болар еді. Сан-Францискодағы Калифорния университетінің ғалымдары осындай тосын қортындыға келді. Дәрігер болып жұмыс істеу көптеген американдықтардың арманы, себебі бұл мамандық адамды қомақты жалақыға және керемет әлеуметтік пакетке кенелтеді. Американдық дәрігерлер елдегі ауқатты адамдардың қатарында, бұның себебі Америкада медицина ақылы. Зерттеушілер белді дәрігер болуы үшін мұрты бар ер адам болуы керек екендігін анықтады. Америкадағы медицина мектептерінің алымдарының 13 пайызы ғана әйелдер екен. Ал мұртты ер адамдарының үлесі 20 пайызды құрайды. Қалың мұрт иелері психиатр, паталогия және анестезия бөлімшелерінің басшылары болып шықты. Зерттеу авторларының айтуынша жұмыс берушілер мұрты бар адамдар жауапты, есейген, беделді және өзіне сенімді деген пікірде болады деп санайды екен. Үнем үшін тесік темір ақшаларды шығаруды және бақырлардан бас тартуды Мемлекеттік Дума төрағасының конституциялық заңдылық және мемлекеттік құрылыс жөніндегі орынбасары Вадим Соловьев Орталық банкке ұсынды. «1, 2, 5, 10 номиналды рубльдерді тесігі бар етіп шығаруды қарастыруыңызды сұраймын. Сондай-ақ бақыр тиындарды шығаруға кеткен қаржы оларды пайдалану тиімділігіне сәйкес келетіндігін және номиналы 1 рубльден төмен темір ақшаларды шығаруды тоқтатуды қарастыруыңызды сұраймын», - деді депутат ОБ-ке жолдаған хатында. Соловьевтің пікірінше темір ақшадағы тесіктер металды үнемдеуге септігін тигізеді, ақшаны адамдар қолына ұстаған соң айыра алатын болады. Депутат халықаралық тәжірибеге арқа сүйеді, мұндай тесік ақшаның Дания мен Норвегияда шығарылатынын атап өткен. Орталық банк халық қалаулысының бастамасына жауап бере келе, тесігі бар ақшаларды шығару әлемде сирек кездесетіндігін және көлемі бірдей, алайда номиналы басқа ақшаларды айыру үшін қолданылатынын атап өтті. «Ресей Банкісінің темір ақшаларының көлемі мен түр-түстері бөлек, олардың номиналдарын айыру қиын емес. Темір ақшаларды тесу оларды шығаруға кеткен шығынға бәлендей әсері жоқ», - деп жауап қайтарды ОБ баспасөз қызметі. Тікелей эфирдегі тонау Тілші тікелей эфирде бұған дейін болған банктің тоналуы туралы репортаж жүргізіп жатқан сәтте американдық банкті тонады. Бұл туралы KIMT News 3 телеарнасы хабарлады, оның репортері Минисота штатындағы оқиға орнында болған. Тілші Адам Саллет 14 желтоқсанда болған тонау туралы айтып жатқан еді. Осы сәтте ғимараттың несие беру мекемесінен қызметкер жүгіріп шығып, қылмыскер тағы да тонау жасағанын айтады. «Бұл тікелей эфир, достар! Банк қызметкерінің айтуы бойынша тонаушы жаңа ғана осы жерден жүгіріп өткен. Мен 911 қызметіне телефон шалуым керек», - деді Саллет камераға қарап. Тонаушы 36 жастағы банк қызметкері Райан Лискоу болып шықты. Анықталғандай ол тонау кезінде қаржы мекемесінің қызметкерлеріне сол бұрынғы жазған жазбасын ұсынған екен.

57 6(14) желтоқсан 2015 FUN MONEY Оғаш оқиғалар 59 Үлкен жолдың романтигі Ұрлап алдың, ішіп-жеп қойдың, түрмеге қамалдың. Минскідегі таныс қызының үйінен 24 млн. беларусь рублін (1,3 мың доллар) ұрлап, сол ақшаға қызы үшін романтикалық кеш ұйымдастырған жас жігіт осы классикалық жолды өмірде жүзеге асырды. Ірі көлемдегі ақшаның жоғалғаны туралы қыздың анасы милицияға арызданды. Әйел біршама уақыт бұрын 20 жасар қызының интернет арқылы Слуцк қаласындағы 28 жасар жігітпен танысып, оны қызы үйіне қонаққа шақырғанын айтқан. Қонаққа келген жігітті қыз шамалы уақыт үйде жалғыз қалдырады, қайтып келген соң жігіт қызды қымбат мейрамханаға қонаққа шақырады. Ақшаның жоғалғаны келесі күні анықталады. Ірі көлемдегі ақша туысқан әйелдікі екен, ол ауруханаға жатар алдына сақтай тұруға қалдырыпты. Ғашық жігітті қылмыстық іздестіру қызметкерлері Слуцк қаласында қолға түсіреді. Ол бұған дейін алаяқтық, тонау жән ұрлық жасағаны үшін сотталып, 2015 жылдың шілдесінде түрмеден босап шыққан көрінеді. Ұрлық бойынша қылмыстық іс қозғалған. Таң қаларлық ұмытшақтық Аустралиялық Жаңа Оңтүстік Уэльс штатының шенеуніктері кездейсоқ керемет олжаға кенелді. Кабинетте бір ғасырдан аса уақыт бойы тұрған ескі қораптың ішінен олар 10,7 келілік саф алтын кесегін тауып алды. Осы уақыт ішінде мемлекеттік қызметшілер қорапты кабинеттерінде крикет ойыны үшін қақпа ретінде пайдаланып келіпті, күндердің күнінде қазына кездейсоқ қорап ішінен түсіп қалыпты. Жүргізілген тергеу амалдарының нәтижесінде, бұған дейін әлемде табылған таза тастардың ішіндегі ең бағалы қазба кесегі болып саналған алтын 1887 жылы Жаңа Оңтүстік Уэльстегі шахталар департаменті сатып алған көрінеді. Бұдан кейін штаттың қазынашылық өкілдерінің бірі салмақты алтынды қорапқа салып қоюға шешім жасайды. Бұл туралы ол ешкімге тіс жармайды. Нәтижесінде саф алтын туралы бәрі ұмытып кетеді, жүз жылдан аса уақыт бойы штат үкіметінің кеңсесінде жатып қалады, оны ешкім байқамаған. Залалдың құны 3 млн доллар АҚШ-та бұрынғы банкир дәрі-дәрмек шығарушылардың үстінен сотқа арыз беріпті, талап арыз жазушының пікірінше оны ішкеннен кейін оның бойында құмар ойынға деген құмарту артып кеткен көрінеді жылдар ішінде Рэндолф Сайменс Паркинсон сырқатынан айығу үшін емдік дәрі қабылдаған. Ол дәріні қабылдағанға дейін тиіп-қашып құмар ойын ойнайтынын мәлімдеген, ал дәріні іше бастағаннан кейін казино мен ойын сайттарында түнімен отыратын болған, нәтижесінде 3 млн. доллар ұтылып қалыпты. Кейінірек бір ғылыми мақаладан аталған дәрі адамның іс-әрекетіне кері әсер етіп, соның ішінде құмар ойнына деген құмаршылықты қоздыратынын оқып біліпті. Дәріні қабылдаудан бас тартқан бес аптаның ішінде құмар ойынға құмартушылығы сырқатынан айыққан екен. Медицина әзірге Паркинсон сырқатымен немесе дірілдеу мешелімен күресу жолдарын білмейді. Дәрі-дәрмектер Паркинсон сырқатына шалдыққандарды емдей алмайды, тек аурудың көріністерін ғана жеңілдетеді. Бұл дәрілердің кейбіреуі оғаш әсер етуі мүмкін. Сайменс өзінің талап арызында фармацевтика компаниясы мен американдық дәріні таратушыларды дәріні сынақтан өткізбегендігі, салғырттығы және дәрі туралы толық ақпарат бермегендігі үшін кінәлаған. Lenta.ru, БЕЛТА, Madikforum, ABC материалдарынан