ПРАВДА ЗА ДЕЦАта. Прирачник

Size: px
Start display at page:

Download "ПРАВДА ЗА ДЕЦАта. Прирачник"

Transcription

1 ПРАВДА ЗА ДЕЦАта Прирачник Овој проект е финансиран од Европската Унија Овој проект е конфинансиран и имплементиран од УНИЦЕФ

2

3 ПРАВДА ЗА ДЕЦАта Прирачник Овој прирачник беше подготвен со техничка поддршка од Penal Reform International. Оваа публикација е изготвена со помош на Европската Унија. Содржината на оваа публикација е единствена одговорност на УНИЦЕФ и на никаков начин не ги рефлектира гледиштата на Европската Унија. Овој проект е финансиран од Европската Унија Овој проект е конфинансиран и имплементиран од УНИЦЕФ

4 С о д р ж и н а ВОВЕД КОН ПРИРАЧНИКОТ ЗА ПРАВДА ЗА ДЕЦА... 3 дел 1 ПРИРАЧНИК ЗА ОБУКА ЗА ПРАВДА ЗА ДЕЦА... 6 дел 2 Деца во ризик дел 3 Апсење дел 4 Пренасочување дел 5 Жртви и сведоци дел 6 Судски процес и изрекување на казната дел 7 Затворање дел 8 Механизми за независен мониторинг дел 9 Реинтеграција дел 10 Примена на правдата за децата во пракса

5 ВОВЕД КОН ПРИРАЧНИКОТ ЗА ПРАВДА ЗА ДЕЦА Прирачникот за Правда за деца произлезе од еден поголем проект на УНИЦЕФ, кој има за цел да се подобри животот на децата во земјата. Концептот правда за деца е поширок отколку традиционалниот кој е фокусиран на малолетничката правда, бидејќи ги опфаќа не само децата во судир со законот, туку и децата кои се во ризик да дојдат во судир со законот и деца во контакт со законот како жртви и сведоци. Овој концепт за правда за деца беше развиен во последните го дини преку одреден број на значајни меѓународни иницијативи, вклучително и следното: Упатства на Економскиот и социјалниот совет за пра шањата на правда кои вклучуваат деца жртви и сведоци на кривични дела, усвоени во 2005; Белешка кон Упатствата за права за деца, издадена од генералниот секретар на ОН во 2008 Модел на Закон за правда за предмети кои вклучуваат деца жртви и сведоци на кривични дела (2009) Упатства на Комитетот на министри при Советот на Европа за правда по мерка на децата, усвоени на 17 ноември 2010 Темата за правда за деца опфаќа повеќе прашања, вклучително: детска заштита, спречување на криминалот, спроведување на законот, судски постапки, казнување и рехабилитација. Тоа е клучна област од социјалната политика, која се однесува на сѐ поголем број на ранливи деца кои честопати се маргинализирани од општеството. Начинот на кој се постапува со овие деца во правосудниот систем претставува критичен фактор при определувањето дали тие ќе бидат реинтегрирани во нивните семејства, училишта и заедници. Иако реформата на законите е неопходна во повеќе земји, од нашите искуства стекнавме разбирање дека законот и политиката не се единствениот одговор за да се постигне правда за децата. Моќта и способноста на правдата, поддршката и системите за заштита, како и оние кои работат во тие системи имаат клучно значење за ефективно и правично спроведување на принципите на правдата. Прирачникот за правда за деца е алатка која е дизајнирана за да се зајакнат капацитетите на оние кои се вклучени во работа со деца во процесот на правдата. Целта е прирачникот да претставува еден сеопфатен водич со упатства за најразличните професии или агенции во областа на правда за деца. Врз основа на меѓународните и регионалните стандарди, прирачникот содржи практичен пристап кон прашања кои се однесуваат на правда за деца, кое е илустрирано преку примери на добра 3

6 пракса од други земји. Прирачникот има десет дела, а во секој дел е опфатен важен аспект од правдата за деца како што е прикажано подолу: Дел 1 Дел 2 Дел 3 Дел 4 Дел 5 Дел 6 Дел 7 Дел 8 Дел 9 Принципи за правда за деца Деца во ризик Апсење Пренасочување Жртви и сведоци Судење и казнување Притвор Механизми за независен мониторинг Реинтеграција Дел 10 Примена на правдата за деца во пракса Секoј дел е структуриран на следниот начин: Преглед на целите за учење; Преглед на основните принципи кои се релевантни во областа на правда за деца како што е содржано во меѓународните и регионалните упатства и стандарди; Примена на тие принципи во пракса преку процесот за правда; Прашања за понатамошна дискусија, вклучително кратки студии на случај за да се отвори дебата и дијалог. Во секое од поглавјата наведени се примери на добра пракса од други земји за да се идентификува како примената на принципите на правдата за деца функционираат во реални животни ситуации. 4

7 5

8 Дел 1 ПРИРАЧНИК ЗА ОБУКА ЗА ПРАВДА ЗА ДЕЦА С о д р ж и н а Цели на обуката Основни принципи Дефиниции Преглед на меѓународните и регионалните стандарди A. Општи права на детето Б. Кривична правда В. Жртви и сведоци Начела на правдата за деца А. Најдобар интерес Б. Заштита В. Право да се биде слушант/а Г. Недискриминација Апликативни методи А. Меѓуагенциска соработка Б. Ресторативна правда Прашања за дискусија Студии на случај Референтна и дополнителна литература 6

9 НАЧЕЛА НА ПРАВ дата ЗА ДЕЦА Цели на обуката Откако ќе се запознаете со овој дел, би требало да бидете во состојба: Да го објасните концептот на правда за деца и да знаете, кои деца можат да бидат подведени под истиот; Да ги идентификувате основните одредби од домашните, регионалните и меѓународните стандарди, кои ја обезбедуваат основата на правдата за децата; Да ги наведете основните, начела на правдата за децата, применети насекаде низ овој прирачник. Основни принципи A. Децата имаат подеднакво право да ги ужива ат сите гаранции во сферата на човековите пра ва, кои им стојат на располагање на воз рас ните лица. (Универ зална декларација за човековите права; Конвенцијаза правата на детето) Б. Во сите активности, кои се однесуваат на де цата, од примарно значење се најдобрите интереси на детето. (Конвенцијаза правата на детето, Член 3) В. Секое дете има право на сопствено мислење и право на слободно изразување на тоа мислење за сите прашања, кои се однесуваат на детето, со тоа што на неговото мислење се посветува должно внимание во согласност со возраста и зрелоста на детето. За таа цел, на детето посебно му се дава прилика да биде сослушано во сите судски и административни постапки, кои се одне суваат на него, било непосредно или преку застапникот или соодветен орган. (Конвенцијаза правата на детето, Член 12; Упатства за правда за деца на Генералниот секретар на ОН; Пристап кон правда за деца на ОН) Г. Државите ги почитуваат правата без било каква дискриминација и без оглед на раса та, бојата на кожата, полот, јазикот, веро исповедта, политичкото или друго убеду вање, националното, етничкото или социјал ното потекло, имотната состојба, онеспос обеноста, потеклото или друг статус на детето или неговиот родител или старател и ги превземаат сите потребни мерки, за да се обезбеди заштита на детето од сите облици на дискриминација. Во сите активности од овој вид, превземените мерки и постапки, треба да го земат предвид и полот на детето. (Конвенција на ОН за правата на детето, Член 2; Упатства за правда за деца на Генералниот секретар на ОН; Пристап кон правда за деца на ОН) Д. Државите членки се обврзуваат да му обезбедат на детето таква заштита и грижа, кои се неопходни за неговата благосостојба. Сите деца мораат да бидат заштитени од било која форма на страдање, во текот на сите законски постапки пред јавни или приватни институции и понатаму и за таа цел, треба да ги превземат сите неопходни мерки. (Конвенција на ОН за правата на детето; Упатства за правда за деца на Генералниот секретар на ОН; Пристап кон правда за деца на ОН) Ѓ. Треба да се унапредува блиската соработка помеѓу различните стручни лица, со цел, да се обезбеди сеопфатно разбирање за детето, како и да се изврши проценка на неговата правна, психолошка, социјална, емоци онал на, физичка и когнитивна состојба. (Насоки на Советот на Европа за правда по мерка на децата) Е. Децата во конфликт со законот, вклучително и повратниците, имаат право 7

10 НАЧЕЛА НА ПРАВ дата ЗА ДЕЦА со нив да се постапува во насока кон поттикнување на нивна рехабилитација и реинтеграција, и можноста детето да заземе конструктивна улога во општеството. (Комитет за правата на детето, Општ коментар бр. 10) Ж.Програмите за ресторативна правда, вклучу вајќи ја и медијацијата, треба да бидат на располагање во текот на секоја фаза од кривично-правниот процес. Истите мораат да бидат целосно врз доброволна основа, како за жртвата, така и за сторителот и тие мораат да бидат во состојба, во секое време да ја откажат својата согласност и да се повлечат. (Основни начела за употребата на програмите за ресторативна правда во кривичната сфера, Број 6) Дефиниции Дете Mеѓународните стандарди посочуваат дека дете е било кое лице на возраст помала од 18 години. Детето е човечко суштество кое нема навршено осумнаесет години на животот, ако врз основа на законот кој се однесува на детето, полнолетноста не се добива порано. (Конвенција на ОН за правата на детето, 1989; Насоки на Советот на Европа за правда по мерка на децата, 2010) Малолетни лица Малолетници се лицата кои сеуште немаат постигнато полн развој или зрелост и и се на возраст до 18 години, но понекогаш и до 21 година. Помладо возрасно лице Ова е термин кој се однесува на лица кои постигнале полнолетство во согласност со законот (вообичаено на 18 или 21 година), меѓутоа сеуште немаат достигнато зрелост во друга смисла. Неодамнешните истражувања укажуваат на фактот дека својот полн ментален (како и емоционален) капацитет и зрелост, луѓето најчесто не не се достигнува се до 25-годишна возраст. Правда за деца Концептот на Правда за деца ги опфаќа децата кои дошле во судир со законот (односно, деца кои биле посочени, обвинети или препознаени како прекршители на кривичниот закон), децата кои се нашле во улога на жртви или сведоци на криминал, како и децата во ризик од вклучување во кривично-правниот систем (дали поради социјалната положба или бидејќи направиле дело кое би се сметало за криминал доколку би биле на возраст на кривична одговорност). Може да се каже дека ова е сеопфатен концепт, насочен во полза и кон најдобрите интереси на сите деца кои дошле во контакт со правниот и останатите релевантни системи. Тој вклучува различни аспекти, како што се превенцијата, диверзијата, рехабилитацијата, услугите на пружање помош и поддршка и мерките на заштита. Концептот на правда за деца се разликува од терминот малолетничка правда, затоа што не ги опфаќа само децата кои дошле во судир со законот, туку сите деца кои се во допир со законот, пример деца жртви и деца сведоци. Постапките на правосудниот процес низ кои минува дете во судир со законот се прикажани подолу. 8

11 Правосуден процес НАЧЕЛА НА ПРАВ дата ЗА ДЕЦА Дете во ризик ДЕЛО Апсење Судење и казнување Затворање Превенција Диверзија Општествена санкција Реинтеграција Преглед на меѓународните и регионалните стандарди A. Општо за детски права 1. Декларација за човековите права на ОН од 1948 година Ги дефинира основните права што ги имаат сите човечки суштества, без било каква дискриминација. Истата изврши големо влијание и претставуваше основа за усвојување на бројни други инструменти, стандарди и упатства, во сферата на човековите права. 2. Европска конвенција за заштита на човековите права и основни слободи од 1950 година Ги идентификува неотуѓивите права и слободи, кои ги поседува секој човек и ги обврзува државите потписнички, да ги гарантираат и штитат овие права, без било каква дискриминација. Кон истата се усвоени и 14 протоколи, со кои се менуваат некои од оригиналните членови или пак се додаваат некои дополнителни права и безбедносни мерки. За кршење на правата загарантирани со Конвенцијата, надлежен е Европскиот суд за човекови права, а секој поединец (вклучително и дете) или група од поединци, пред истиот може да поднесе тужба против соодветната држава потписничка, наведувајќи го видот на прекршувањето на правата загарантирани со Конвенцијата. 3. Конвенција на ОН против тортура и друг вид сурово, нечовечно или деградирачко постапување 1984 година (заедно со нејзиниот Факултативен протокол од 2002 година) Конвенцијата против тортура предвидува забрана на тортурата, без разлика на условите и ги обврзува државите потписнички да превземат мерки со кои ќе се спречи било каква тортура и било какво друго сурово, нечовечно или деградирачко постапување. Конвенцијата бара од државите, да ги истражат и кривично гонат сите наводни случаи на тортура и да обезбедат обука за спречување на тортурата за сите припадници на органите за спроведување на законот и армијата. Предвидува воспоставување на Комитет за борба против тортура, кој врши следење и контрола на примената на Конвенцијата и од државите бара редовно известување, во однос на нејзината имплементација. Со Факултативниот протокол е предвидено воспоставување на национални превентивни механизми за спречување тортура, задолжени и за посета на местата каде лицата се држат во притвор, како и за примање на сите жалби и поплаки во однос на наводните случаи на тортура и соодветно истражување на истите. Истиот предвидува и постоење на Подкомитет за спречување тортура, кој има право да врши посети на сите места каде има притворени или затворени лица во земјите потписнички. 9

12 НАЧЕЛА НА ПРАВ ДАТА ЗА ДЕЦА НАЧЕЛА НА ПРАВ дата ЗА ДЕЦА 4. Европска конвенција за спречување тортура и нечовечно или деградирачко постапување или казнување 1987 година Врз основа на Членот 3 од ЕКЧП, таа дополнително ја зајакнува заштитата на луѓето од евентуална тортура, нечовечно или деградирачко постапување или казнување и го воспоставува Европскиот комитет за борба против тортурата (ЕКТ), кој има овластување да врши посети на сите места, каде има притворени или затворени лица и да поднесува извештаи до државите, за своите наоди и заклучоци. 5. Конвенција за правата на детето 1989 година КПД е најшироко прифатената Конвенција, ратификувана од страна на сите освен две држави. Таа предвидува широк спектар на детски права и ги обврзува државите потписнички, да ги штитат истите. Државите се должни, на редовна основа, да доставуваат извештаи во однос на имплементацијата на овие права до Комисијата за правата на детото, која пак потоа изготвува Завршни наоди, во однос на конкретната состојба со овие права во земјата. Комисијата за правата на детото има издадено уште 13 дополнителни Општи коментари, кои содржат подетални толкувања на некои од детските права содржани во Конвенцијата. Од нив, Општиот коментар бр. 10 (2007) се однесува на третман на деца во конфликт со законот. 6. Упатства на Комитетот на министри при Советот на Европа во однос на правда по мерка на децата 2010 година Воспоставени се упатства за третман и мерки кои треба да се воведат за заштита на правата на сите деца кои доаѓаат во контакт со правосудните системи во својство на сторители, жртви, сведоци или трети лица во постапките (на пример, во случаи на старателство). Тие содржат општи начела и специфични упатства за секоја поединечна фаза на судскиот процес. Б. Кривична правда 1. Стандардни минимални правила на ОН за третманот на затворените лица 1955 година Комплет на необврзувачки правила, со кои се дефинираат начелата, преку кои се обезбедува со лицата лишени од слобода сепак да се постапува хумано, почитувајќи го нивниот дигнитет. 2. Кодекс на однесување на службениците кои го спроведуваат законот 1979 година Правила со кои треба да се обезбеди службените лица на органите за спроведување на законот ги исполнуваат своите работни должности на хуман начин и ги почитуваат човековите права на лицата кои доаѓаат во директен контакт со нив. 3. Минимални стандардни правила на ОН за спроведување на малолетничката правда 1985 година ( Пекингшки правила ) Група начела поврзани со спроведување на малолетничката правда, вклучувајќи ги и прашањата како што се малолетнички судови, возраста на кривична одговорност, кривично гонење на малолетните лица, казнена политика и стандарди за малолетници во случај да се затворени. 4. Упатства на ОН за спречување на малолетничка деликвенција 1990 година ( Упатства од Ријад ) Ги дефинираат стандардите за спречување малолетничка деликвенција, вклучувајќи и заштита на децата кои се сметаат под ризик од малолетничка деликвенција, како и мерките што треба да се применат за елиминација на ваквите ризици. Упатствата ја унапредуваат улогата што треба да ја имаат различните општествени сектори, како на пример семејството, заедницата, медиумите и образовниот систем, во однос на спречувањето на малолетничката деликвенција меѓу младите, кои се наоѓаат под ризик. 10

13 5. Правила на ОН за заштита на малолетни лица лишени од слобода 1990 година ( Правила од Хавана ) Комплет начела кои важат за секое малолетно лице лишено од слобода, во било која установа или институција, со кои се обезбедува унапредување на нивниот развој и благосостојба. Овие правила дефинираат стандарди за материјалните услови во случај на лишување од слобода, за заштитата на малолетниците додека се притворени или затворени, како и за образовните, стручните и работните програми. 6. Стандардни минимални правила на ОН за вонинституционални мерки 1990 година ( Правила од Токио ) Група правила со кои се регулира примената на вонинституционални казни и безбедносните мерки и гаранции, кои мораат да постојат за лицата на кои ќе им бидат одредени ваквите мерки. 7. Упатства за постапувањето со децата во рамки на кривично-правниот систем 1997 година Упатства за начинот на кој треба да се применат начелата од Конвенцијата за правата на детето и останатите меѓународни стандарди, поврзани со спроведувањето на малолетничката правда (веќе споменати погоре во текстот). 8. Основни начела на ОН за употреба на програмите за ресторативна правда во кривичната сфера 2002 година Говорат за употребата и начелата на програмите за ресторативна правда, за тоа кога истите треба да се користат во рамки на кривично-правниот систем, како тие функционираат и кој сѐ треба да биде вклучен. 9. Правила на ОН за третманот на затвореници жени и вонинституционални мерки за сторители жени 2010 година ( Правила од Банкок ) Ги надополнуваат и надминуваат Стандардните минимални правила за третманот на затворениците, со цел да се обезбеди соодветно исполнување на правата на жените и задоволување на нивните потреби. НАЧЕЛА НА ПРАВ дата ЗА ДЕЦА В. Жртви и сведоци 1. Декларација за основните начела на правда за жртвите од криминал и злоупотреба на моќ и службени овластувања 1988 година Предлага и промовира конкретни мерки, кои треба да бидат превземени, со цел да се гарантираат правата на жртвите и да се подобри нивниот пристап до правда, социјална помош, надомест на штета и компензација. 2. Рамковна одлука на Советот на Европа во однос на положба на жртвите во кривична постапка 2001 година Ги дефинира правата на жртвите во кривична постапка, односно предвидената помош, заштита, медијација (каде тоа е можно), надомест на штета и го опишува начинот, на кој секоја држава треба да обезбеди исполнување на овие права и начинот на кој тоа може најдобро да се направи. 3. Упатства на ОН за правда во ситуации во кои се работи за деца жртви и сведоци на криминал 2005 година Упатства за третманот на децата жртви и сведоци на криминал, нивните права и мерките кои треба да се превземат за да се обезбеди исполнување на таквите права и заштита на децата од било какво страдање во текот на целокупниот правосуден процес. 11

14 НАЧЕЛА НА ПРАВ дата ЗА ДЕЦА Начела за правдата за деца Ова се основните начела кои се наоѓаат во основата на сите мерки во рамки на правдата за деца и кои треба да бидат земени предвид во текот на било која постапка која се однесува или влијае врз децата. Самата примена на овие начела може да се види низ сите поединечни делови на овој Прирачник. А. Најдобар интерес Во сите постапки во кои децата се директно или индиректно вклучени или трпат влијание од кривично-правниот систем, од основна важност е да се заштити и да се постапува во најдобар интерес на детето. Токму затоа, за секое превземено дејствие мора да се размисли за начинот на кој таквото дејствие ќе влијае врз детето или пак врз група од деца, со цел да се обезбеди заштита на нивниот најдобар интерес. Сите останати општи начела: заштита, правото да се биде сослушан и недискриминацијата, се подеднакво важни при утврдување на најдобриот интерес за едно дете или група на деца. И покрај фактот што задоволувањето на најдобрите интереси на децата секогаш треба да биде од најголема важност, тоа мора да биде сторено на соодветен начин, постигнувајќи соодветна рамнотежа со евентуалните нарушувања на човекови права на некои други деца, група на деца или возрасни лица. Б. Заштита Начелото на заштита на благосостојбата и развојот на децата е поврзано со начелото за нивните најдобри интереси. Тоа ја потврдува потребата од дополнителни мерки и заштита поради ранливоста на децата, како и обврската што ја имаат државите да ја обезбедат таквата заштита. Заштитата на благосостојбата на децата не значи само заштита на детето од било каква штета или повреда, на пример преку вршење редовни посети и контроли на места, каде децата се згрижени или пак законско регулирање на забраната за нивно физичко казнување. Тука мора да постои и еден поактивен пристап и соодветни мерки и постапки на спроведување, за да се обезбеди здрав развој на детето. Ова би можело да значи обезбедувањена стручна и образовна обука во рамки на центрите за згрижување и престој на децата, како и воспоставување на соодветни безбедносни мерки за елиминација на сите негативни елементи кои би можеле да го попречуваат нивниот развој. В. Право да се биде слушнат/а Со правото да се биде слушнат/а се гарантира дека секое дете кое е способно да формира сопствено мислење, ќе добие шанса да се изрази слободно и целосно во однос на било кое прашање кое се однесува или влијае врз него. Тоа значи и дека неговиот став или мислење треба постојано да се имаат предвид, притоа имајќи ја предвид неговата возраст и зрелост. На децата треба да им се овозможи да ги изразат сопствените ставови, мислења и грижи и да земат активно учество во текот на судскиот процес (во согласност со нивниот најдобар интерес и преку соодветен законски застапник кога за тоа има потреба). Со цел, да се гарантира ваквото право, на детето треба да му се обезбедат соодветни информации во врска со самиот процес, изборите што му стојат на располагање и можните последици од направениот избор. Методологијата која се користи при испитувањето на децата и самото опкружување во кое се врши истото треба да бидат соодветни и адаптирани кон потребите на секое дете. Еден од важните елементи е проценување на возраста и зрелоста на детето,како и тежината која треба да се даде на неговите или нејзините ставови, мислења, грижи и сведочење во текот на судската постапка (за повеќе детали во врска со ова прашање, погледнете го Делот 5: Жртви и сведоци). 12

15 Г. Недискриминација Начелото на недискриминација значи дека ниту едно дете не смее да биде предмет на одвојување, ограничување, исклучување и преференцијален третман, врз основа на неговата раса, боја на кожата, пол, јазик, вера, политичко или друго убедување, национална, етничка или социјална припадност, имотна состојба, хендикепираност, место на раѓање или било кој друг статус. НАЧЕЛА НА ПРАВ дата ЗА ДЕЦА Сепак, тоа не значи дека не можат да се превземат афирмативни дејствија со цел да се обезбеди подеднакво исполнување на сите детски права. На пример, земјите ќе треба да обезбедат префернцијален третман за одредени деца, или групи на деца, со цел да ги елиминираат предусловите кои можат да ја предизвикаат или одржуваат дискриминацијата. Државите се должни да се осигураат дека ниту едно дете не е предмет на дискриминација и мораат да воведат соодветни активни мерки за да обезбедат подеднакви можности за сите деца. Ова е особено важно кога се работи за деца од женски пол и други ранливи групи, каде може да се јави потреба за преземање специјални мерки, за да се обезбеди подеднакво почитување и исполнување на нивните права. На пример, од основна важност е, да се обезбеди специјална здравствена грижа и задоволување на хигиенските потреби за девојчињата за време на згрижувањето или лишувањето од слобода; еднаков пристап за сите деца до образовни и стручни програми; или пак употреба на преведувач и обезбедување на соодветни преведени информации за децата кои говорат друг јазик. Во секоја фаза од контактот што детето го има со кривично-правниот систем, како и при утврдувањето на законодавството и политиките, треба добро да се размисли за положбата на децата. Треба да се обезбеди целосно почитување на правата на сите деца и треба да им се понудат соодветни услуги, без никаква дискриминација. На секој поединечен случај мора да се работи со посебна грижа и внимание и со полно разбирање на проблемите со кои може да се соочува едно дете или група на деца, како резултат на нивниот пол, возраст, раса, хендикепираност итн. АЛИКАТИВНИ МЕТОДИ А. Меѓуагенциска соработка Упатствата на Комитетот на министрите при Советот на Европа за правда по мерка на децата, ја потенцираат потребата од мултидисциплинарен пристап, како гаранција за задоволување на најдобрите интереси на децата. Треба постојано да се поттикнува блиската соработка помеѓу стручните лица кои работат со децата, со цел да се обезбеди целосно разбирање на децата и нивните лични потреби. Во работењето со децата е потребно да се воспостави соодветен меѓуагенциски пристап, притоа постојано водејќи сметка за доверливоста на постапките кои се однесуваат на децата и ситуацијата во која тие се наоѓаат. Ефективната меѓуагенциска соработка може да значи дека детето ќе добие целосен пристап до сите услуги и помош кои му се потребни и ќе биде ослободено од постојани и континуирани (или различни, или контрадикторни) проценки и поголем број интервенции отколку што се потребни за неговата или нејзината ситуација. Концептот на правда за деца вклучува поголем број различни државни тела и институции, стручни лица, агенции и организации од граѓанското општество, а сите тие треба да остварат еден пристап на меѓусебна соработка, преку кој ќе се обезбеди задоволување на најдобрите интереси на детето. 13

16 НАЧЕЛА НА ПРАВ дата ЗА ДЕЦА Б. Ресторативна правда Кога едно лице ќе изврши кривично дело, тој или таа ја оштетуваат заедницата како целина, како и секоја поединечна жртва. Кривично-правните системи кои се насочени кон казнување прават малку за да ги утврдат овие штети. Тие исто така често не успеваат да ги идентификуваат или утврдат проблемите и ситуациите кои го навеле сторителот да го стори криминалното дело. Основното начело на ресторативната правда, е дека истата ги промовира концептите на правда, репарација и рехабилитација, наспроти оние на казнување. Ресторативната правда е насочена кон решавање на конфликтот и надоместување на предизвиканата штета, во поголем број ситуации преку поттикнување на оние кои ја предизвикале штетата, да ги сфатат и прифатат ефектите кои ги предизвикале со стореното дело, давајќи им можност за надоместување на предизвиканите последици. Исто така, на жртвите им дава можност да се утврдат претрпената штета и повреди и да остварат соодветна надокнада. 1 Програмите за ресторативна правда се насочени кон остварување на овие резултати, преку поттикнување на лицата засегнати од извршеното дело, вклучувајќи ги тука и жртвата и сторителот, да поразговараат за она што се случило и да дојдат до еден заеднички договор во врска со најсоодветната санкција или последица. Иако санкционирањето е еден од аспектите и на ресторативната правда, акцентот во постапката се става врз надоместувањето на штетите и повредите предизвикани со делото, заздравувањето на жртвата или заедницата и обезбедувањето целосна реинтеграција на сторителот. Дефиниција на ОН: Ресторативна правда 2 Ресторативен процес е секој процес каде жртвата и сторителот, како и други поединци или членови на заедницата кои претрпеле некакво влијание од делото, активно и заеднички учествуваат во разрешувањето на сите прашања, кои произлегуваат од стореното дело, вообичано со помош на лице во својство на посредник. Ресторативната правда, на начинот на кој истата е дефинирана од страна на UNODC, се заснова врз следниве идеи: Секој одговор на стореното дело треба во најголема можна мерка да ја надомести штетата или повредите претрпени од страна на жртвата(ите). На лицата одговорни за стореното дело треба да им се укаже дека таквото агресивно однесување е неприфатливо и да ги сфатат последиците кои ги претрпеле жртвата и заедницата. Сторителот може и треба да преземе одговорност за она што го има сторено. Жртвите треба да ја одиграат сопствената улога во правосудниот систем и да добијат можност да ги искажат сопствените потреби и грижи и да учествуваат во процесот на одредување на најдобриот начин на кој сторителот може да ја надомести предизвиканата штета. Заедницата има одговорност да даде свој придонес во правниот процес. Ресторативната правда може да биде особено ефективна во рамките на системот за малолетничка правда. Поради постојаниот психолошки развој на детето, мерките на ресторативна правда е поверојатно да имаат големо влијание на малолетниот престапник, притоа обезбедувајќи и важен образовен аспект. Ресторативната правда претставува еден широк концепт кој може да биде применет во текот на предсудската постапка, пред изрекување на казната, по донесување на пресуда со прогласување на вина, како и во ситуации вон правосудниот систем (како на пример, за разрешување конфликтни ситуации во училиштата или со децата во ризик). Информациите за практична 1 Голдсон Б. (2008 година) Речник на правдата за младите 2 UNODC (2006 година) Прирачник за програми за ресторативна правда 14

17 примена на начелата на ресторативната правда, како на пример за медијација помеѓу жртвите и сторителот, како и семејни групни советувања, можат да се пронајдат во деловите кои се однесуваат на диверзијата (Дел 4) и одредувањето на казна (Дел 6). НАЧЕЛА НА ПРАВ дата ЗА ДЕЦА Прашања за дискусија А. На кој начин, концептот на правда за деца се разликува од традиционалниот концепт на малолетничка правда? Што е она, што истиот е предвиден да го постигне? Б. Поразговарајте за некои од причините, поради кои: а. на децата во ризик; б. Децата во конфликт со законот; и в. Децата жртви или сведоци, мора да им се посвети дополнително внимание за да се заштитат нивните човекови права. В. Дали меѓународните и регионалните стандарди кои беа разгледани во ова поглавје, треба да се сметаат како цели и аспирации или пак како реални заложби според кои треба да се оценува секоја држава? Г. Дали со децата во судир со законот и со децата жртви и сведоци треба да се постапува поинаку во текот на правосудниот процес? Студии на случај A. Едно 15-годишно момче е уапсено поради извршена кражба во еден стан, заедно со својот 21 -годишен вујко. Тие биле фатени на лице место и веднаш одведени во полициска станица. Кога се работи за 15-годишното лице, кои се елементите на кои треба да обрнат внимание стручните лица (полиција/обвинителство/социјални работници/судии) во текот на кривично-правната постапка која ќе следи? Што треба тие да направат за да се обезбедат начелата на правда за деца? Б. Вие сте социјален раб отник и работите истовремено на околу 15 случаисо деца кои се во различни фази во контакт со кривично-правниот систем. Само едно од овие деца е девојче. На кој начин, треба да постапувате и што треба да сторите, за да се уверите дека со неа ќе се постапува на соодветен и најдобар начин? На кој начин, општествените очекувања за начинот на кој таа би требало да се однесува, влијаат различно врз неа, во споредба со останатите момчиња под ваша грижа? В. Вие сте адвокат и работите со едно 12-годишно дете кое е сведок на едно судење. Детето е нервозно и заплашено од целокупниот процес. Кога одговара на прашања, одговара многу тивко и кажува многу малку. Мајка му ви кажува дека целокупната ситуација го трауматизира и дека има проблеми со спиењето ноќе. Таа предложила детето да биде избришано од списокот на сведоци. На кој начин ќе се обидете да постигнете соодветна рамнотежа помеѓу правото на детето да биде слушнато и неговото право да биде заштитено од повреда? Референтни материјали и дополнителна литература Голдсон Б. (Goldson, B.) (2008) Речник на правдата за младите УНИЦЕФ (2007) Прирачник за имплементација на Конвенцијата за правата на детето: Трето издание UNODC (2006) Прирачник за ресторативна правда 15

18 16

19 ДЕЛ 2 Деца во ризик С о д р ж и н а Цели на обуката Основни принципи Контекст на земјата Примена A. Важност на превенцијата Б. Ранливи деца B. Заштита Г. Обезбедување услуги за ранливи деца во ризик Д. Избегнување на жигосување (стигматизација) Ѓ. Неспособност за вршење кривично дело Е. Воспоставување на програми базирани на истражувања Ж. Доброволно учество З. Служби во заедницата Ѕ. Програми за родителство И. Програми за деца Ј. Пристапи кон целото семејство К. Институционализација како последна можна мерка Л. Мултисекторска соработка Прашања за дискусија Студии на случај Референтна и дополнителна литература 17

20 Деца во ризик Цели на обуката Откако ќе се запознаете со овој дел, би требало да бидете во состојба: Да дадете дефиниција за тоа што претставува дете во ризик и дете кое има потреба од грижа и заштита ; Да ги наведете главните меѓународни упатства за превенција; Да објасните зошто е важно да се направи национален план за превенција од учество на децата во криминал (Индикатор на политиката на ОН); Да ја објасните разликата меѓу различни превентивни политики и нивните предности и слабости. Основни принципи A. Треба да се земе предвид потребата и важноста на политиките за превенција на деликвенцијата. (Ријадски упатства, бр. 5; Генерален коментар бр.10) Б. Треба да им се даде конкретна заштита и помош на ранливите групи на деца, како децата-мигранти, децата-бегалци и баратели на азил, децата без придружба, децата со инвалидност, бездомните и уличните деца, ромските деца и децата во резиденцијални установи. (Упатства на Советот на Европа за правда по мерка на децата) B. Заштита им треба на оние коишто се видливо загрозени или изложени на социјален ризик и се во нужда од специјална нега и заштита. (Ријадски упатства, бр. 5) Г. Владините агенции треба да преземат посебна одговорност и да ги обезбедат неопходните услуги за бездомните или уличните деца. (Ријадски упатства, бр.38) Д. Сите превентивни политики, програми или студии за превенција на криминалот треба да избегнуваат криминализирање и казнување на детето за неговото однесување, што не предизвикува сериоз на штета врз развојот на детето, ниту им штети на другите. (Ријадски упатства) Ѓ. Државите треба да се стремат да промовираат утврдување на минимална возраст под којашто децата ќе се сметаат за неспо собни да го прекршат кривичниот закон. (Конвенција за правата на детето на ОН, член 40; Генерален коментар бр. 10) Е. Програмите за превенција на деликвенцијата треба да се планираат и да се развиваат врз основа на веродостојни, научно-истражувачки наоди, и периодично да се мониторираат, да се проценуваат и соодветно да се прила годуваат. (Ријадски упатства, бр. 48) Ж. Учеството во плановите и програмите треба да биде доброволно. Самите мла ди треба да бидат вклучени во нивната формулација, развивање и имплементација. (Генерален коментар бр.10) З. Треба да се развијат служби во заедницата и програми што одговараат на посебните потреби, проблеми, интереси и загриженост на младите лица и кои им нудат соодветно советување и водење ним и на нивните семејства, или да се зајакнат таму каде што постојат. (Ријадски упатства, бр. 32; Генерален коментар бр. 10) Ѕ. Треба да се развијат и целосно да се применуваат специјализирани превентивни програми и едукативни материјали, наставни програми, приоди и помагала. (Ријадски упатства, бр.24) И. Треба да се преземат мерки и да се развијат програми за да им се даде 18

21 можност на семејствата да научат за родителските улоги и обврски во однос на детскиот развој и детската гри жа, промовирајќи позитивни односи родители-деца, сензибилизирајќи ги родителите за проблемите на децата и младите. (Ријадски упатства; Генерален коментар бр.10) Ј. Треба да се направат владини и со цијални напори за да се сочува интегритетот на семејството, вклучувајќи го и поширокото семејство; општеството има одговорност да му помогне на семејството во обезбедување грижа и заштита на децата. (Ријадски упатства, бр.12) К. Институционализацијата на младите тре ба да биде последна можна мерка и да трае минимален потребен период. (Ријадски упатства, бр.46) Л. При превенција на престапништво од страна на деца треба да постои тесна интердисциплинарна соработка меѓу националните, државните, обласните и локалните власти, со вклучување на граѓани кои го претставуваат приватниот сектор во заедницата. (Ријадски упатства, бр. 9) Деца во ризик Контекст во земјата Постои Државен совет за превенција на малолетничка деликвенција при Министерството за правда, меѓутоа, тој е ограничен во извршувањето на својата должност. Се разви Национална стратегија за превенција на малолетничка деликвенција, но исходот допрва треба да се види. Во моментов, во заедницата постојат малку превентивни програми. Оние што ги има често се делумни, неконтинуирани и неодржливи. На пример, постојат полициски службеници при полициската единица за превенција, а во секоја полициска станица има службеник одговорен за активности изработени за спречување престапи од страна на деца. Сепак, нивните активности се ограничени и се состојат главно во поврзување со училиштата, со дневните центри за деца на улица, со локалните самоуправи и заедницата. За жал, нивните активности имаат многу скромен карактер). Законски предвидените локални совети за превенција на малолетничка деликвенција (при општините) сѐ во процес на формирање. Во моментов една локална НВО, се работи на основање на најмалку 10 локални совети во 10 општини и овој процес е во тек. Беа направени некакви обиди за развивање програми за родители; меѓутоа, тие сѐ уште се во почетна фаза, па ефектот треба допрва да се види. Центрите за социјална работа пилотираа проект со кој беа основани 10 едукативни центри за групна работа со родителите на децата со проблематично однесување или нарушувања како хиперактивност, за да се поучат родителите како рано да идентификуваат проблеми и соодветно да реагираат на нив. За жал, поради недостиг на финансиски средства, тие беа прекинати. Правната дефиниција за деца во ризик според актуелниот Закон за малолетничка правда е збунувачка бидејќи главно се фокусира врз возраста за кривична одговорност, а не врз однесувањето на детето. На пример, децата изложени на ризик да станат престапници се деца на возраст 7-14 години, (14 години е возраста за кривична одговорност). Овие деца може да бидат опфатени со т.н. мерки за помош и заштита кои ги спроведуваат центрите за социјална работа (ЦСР). Според Законот за малолетничка правда, ЦСР се должни да формираат специјализирани тимови кои ќе ја спроведуваат функцијата на диверзија. Една мерка која ЦСР може да ја применуваат е т.н. медијација, која во пракса е пред се насочена кон плаќање на отштета на жртвата. Во моментов, социјалните установи што обезбедуваат грижа и заштита за децата ги опфаќаат сите категории деца, мешајќи деца со различна возраст, однесување и ранливост. 19

22 Деца во ризик ПРИМЕНА A. Важност на превенцијата Најефективното средство за намалување на бројот на деца во судир со законот е превенцијата. Навистина, од сите познати интервенции за намалување на малолетничката деликвенција, превентивните интервенции што се фокусираат врз детската деликвенција веројатно ќе го одземат најголениот залак од криминалот. Генералниот коментар бр. 10 на Комитетот на Конвенцијата за правата на детето привлекува внимание врз потребата земјите да ја разгледаат превенцијата кога го решаваат прашањето на детски криминалитет, наведувајќи дека политиката за малолетничка правда без низа мерки наменети за превенирање од малолетничка деликвенција страда од сериозни недостатоци. Ова, затоа што спречувањето на криминалот е подобро за децата, нивните семејства, заедници и општеството во целост. Превенцијата може да се толкува на различни начини, кои покриваат три слоја: Терцијарна превенција Пристапи што се фокусирааат врз деца кои веќе биле виктимизирани или криминални. Секундарна превенција Пристапи што се фокусирааат врз деца во најго лем ризик од виктимизација или криминализација Примарна превенција Универзални пристапи што се насочени кон спречување криминал пред да се случи. Ова поглавје се концентрира на секундарната превенција: пристапи кои се фокусираат на деца во најголем ризик од виктимизација или криминализација. Б. Ранливи деца Децата во ризик од судир со законот, според карактеристиките што ги делат, се идентификуваат со децата во судир со законот. Нивното семејно потеклои моменталното однесување ги наведуваат професионалците да донесат суд дека имаат потенцијал за идно криминално однесување. Највообичаената карактеристика на децата во ризик од судир со законот е нивната ранливост. Децата во ризик од судир со законот имаат тенденција да покажуваат одредени одлики, именувани како фактори на ризик, коишто ги наведуваат стручните лица да веруваат дека тие деца може да извршат кривично дело во иднина. Повеќето од овие фактори на ризик може да се неутрализираат преку негување повеќе позитивни одлики или заштитни фактори. Во основата на превенцијата е обидот за справување со факторите на ризик преку негување заштитни фактори во животот на децата. Во табелата подолу дадени се примери на вообичаени фактори на ризик и заштитни фактори: 20

23 Фактори на ризик Низок семеен социо-економски статус Родители, браќа и сестри или други членови на семејството со престапничко и асоцијално однесување Грубо и недоследно родителство Лоши односи родители-деца Рана виктимизација (физичка, сексуална и друга злоупотреба) Насилство во домот Пасивен или толерантен став кон асоцијалното и криминалното однесување Семејни фактори Заштитни фактори Висок социо-економски статус Родители кои обезбедуваат просоцијални модели за пример Доследна родителска поддршка и надзор Цврсти врски со родителите Безбеден дом Јасни морални насоки од родителите во врска со асоцијалното и криминалното однесување Деца во ризик Училишни фактори Слаба заинтересираност за училиште Низок образовен успех Организациска слабост во училиштето Агресивно однесување и насилништво Цврсти врски со наставниците Висок образовен успех Училиште што добро функционира Добри односи со соучениците Фактори во заедницата Недостаток на врска со локалната заедница Лесна достапност на дроги Сиромашна област Постојана промена на населението Банди што оперираат во областа Висока вклученост во заедницата Соседство без дроги Област со висок социо-економски статус Стабилна популација Непостоење на банди во областа Индивидуални/Врснички фактори Дружење со деликвентни врсници Злоупотреба на супстанци Агресивност и импулсивност Поволен став кон престапувањето Про-социјални врсници Вештини за социјализација Самоконтрола Став против престапувањето Важно е да се забележи дека иако терминот деца во ризик често се користи за опишување мали деца, не постои старосна граница за овој термин. Деца од која било возраст може да се сметаат за изложени на ризик од вршење криминал, или да покажуваат карактеристики на таква изложеност. В. Заштита Повеќето деца во ризик од судир со законот обично се смета дека имаат потреба од грижа и заштита. Дефиниција на ОН: Дете кое има потреба од грижа и заштита: Дете коешто (a) било, е, или е изложено на ризик да биде злоупотребено, запоставено, напуштено или експлоатирано; и (б) коешто нема личност со родителски авторитет која е спремна и способна да обезбеди заштита од злоупотреба, запоставеност, напуштеност или експлоатација. (Инструменти на УНИЦЕФ за мапирање и проценка на системот за детска заштита) 21

24 Деца во ризик Децата во ризик може да бидат во ситуации во кои: Тие се на улица или имаат нестабилна средина на живеење; Се здружуваат со постари, криминални врсници или имаат членови на семејството во кривично-правниот систем; Се вклучени во комерцијална секс-индустрија или во проституција; или трговија со луѓе; Доживеале војна, конфликт или насилство. За нив е исто така најверојатно дека доаѓаат од проблематична средина и дека имаат доживеано една или повеќе форми на злоупотреба. Таквата злоупотреба може да вклучи запоставување, физичка злоупотреба, психичко-емотивна злоупотреба и сексуална злоупотреба. Постојат и докази кои сугерираат дека искуството со семејно насилство во домот е фактор на ризик за младите кои вршат кривично дело. Дефиниции: Злоупотреба на деца (Прирачник на Светската здравствена организација за злоупотреба на деца) Запоставување: Запоставувањето е недостаток на внимание или пропуштање од страна на старателот да обезбеди услови за развој на детето во сите сфери: здравје, образование, емотивен развој, исхрана, засолниште и безбедни услови за живот, во контекст на средствата кои му се разумно достапни на семејството или згрижувачите, и предизвикува, или има висока веројатност да предизвика штета врз детското здравје или физичкиот, менталниот, духовниот, моралниот или социјалниот развој. Ова подразбира неуспех од соодветено надгледување и заштита на децата од повреда, според можностите. (СЗО, 1999) Физичка злоупотреба: Физичката злупотреба на детето е онаа што резултира во конкретна или потенцијална физичка повреда од интеракција или немање интеракција, којашто е во контрола на родителот или на лицето во позиција на одговорност, моќ или доверба. Може да има единечни или повторени инциденти (СЗО, 1999). Сексуална злоупотреба: Сексуална злоупотреба на деца е вклучување на детето во сексуална активност којашто тоа воопшто не ја разбира, за којашто не може да даде информирана согласност, или за којашто детето не е развојно подготвено и на која не може да се согласи, или којашто ги прекршува законите или социјалните табуа на општеството. Сексуалната злоупотреба на деца се докажува преку активност меѓу дете и возрасен или друго дете кое според возраст или развој е (СЗО, 1999) во положба на одговорност, доверба или моќ, при што активноста е наменета кон угодување или задоволување на потребите на другото лице. Ова може да вклучи, но не е ограничено на: наведување или принудување на детето да се вклучи во каква било незаконска сексуална активност; експлоатативна употреба на детето во проституција или други незаконски сексуални практики; експлоатативна употреба на деца во порнографски изведби и материјали. (СЗО, 1999) Eмотивна злоупотреба: Eмотивната злоупотреба вклучува необезбедување развојно соодветна и средина на поддршка, вклучувајќи и достапност на личност за примарно поврзување, за детето да може да развие стабилни и цела низа емотивни и социјални способности пропорционални со неговиот личен потенцијал, и во контекст на општеството во кое живее. Може да има и постапки кон детето што предизвикуваат или имаат висока веројатност да предизвикаат повреда на детското здравје или психичкиот, менталниот, духовниот, моралниот или социјалниот развој. Ваквите постапки мора да бидат разумно во контрола на родителот или на лицето во положба на одговорност, доверба или моќ. Постапките вклучуваат ограничување на движењето, шаблони на омаловажување, клеветење, наметнување вина, заканување, заплашување, дискриминирање, исмевање или други нефизички форми на непријателско или отфрлачко однесување. (СЗО, 1999) 22

25 Г. Обезбедување услуги за деца во ризик Сите деца имаат право да бидат заштитени од повреда. Иако семејството е претпочитано место за децата, понекогаш односите меѓу детето и неговото семејство може да се нарушат. Кога тоа е случај, Ријадските упатства наведуваат дека во заедницата треба да бидат достапни служби што нудат соодветно советување, водење и рекреативни активности за децата и нивните семејства. Особено е важно ваквите услуги да им бидат достапни на сите деца без дискриминација, вклучувајќи ги децата на домородните, мигрантските и бегалските семејства. Деца во ризик Меѓународните стандарди нагласуваат дека владите треба да преземат мерки за промовирање семејна кохезија и хармонија и за одбегнување на раздвоеност на децата од нивните родители, освен ако поради околностите што ја засегаат благосостојбата и иднината на детето нема друга соодветна опција. На пример, се препорачува владините агенции да преземат посебна одговорност и да ги обезбедат неопходните услуги за бездомните или уличните деца. Исто така, треба да се основаат посебни установи заради обезбедување адекватно засолниште за младите лица кои повеќе не можат да живеат дома или кои немаат дом во кој ќе живеат. Поради превалентноста и штетата што произлегува од семејното насилство, Ријадските упатства препорачуваат да се развијат мерки и стратегии што ќе го превенираат семејното насилство врз и коешто влијае на децата. Семејното насилство често е фактор на ризик видлив во потеклото на ранливите деца и оние кои се во судир со законот. Д. Избегнување жигосување (стигматизација) Бидејќи се работи за предвидување на криминалност, а не за конкретен престап, што е карактеристично за деца во ризик, важно е да се внимава на стигматизацијата која детето може да ја искуси поради вклучување во програма за превенција. Меѓународните стандарди истакнуваат дека кога се спречува криминал, потребите на детето мора да бидат од примарно значење. Навистина, сите превентивни политики, програми или студии за превенција на криминалот треба да избегнуваат криминализација и казнување на детето за однесување што не предизвикува сериозна повреда за развојот на детето или за другите. На пример, Ријадските упатства бараат земјите да согледаат дека младешкото однесување или поведение кое не е во согласност со општествени норми и вредности често е дел од процесот на созревање и растење и има тенденција спонтано да исчезне кај повеќето поединци при преминот во полнолетство. Потоа, се наведува дека во превентивните политики и мерки треба особено да се знае дека етикетирањето на детето како девијантно, деликвентно или предделиквентно често може да придонесе кон развивање шаблон на такво однесување. Ѓ. Неспособност за вршење кривично дело Некои деца во ризик може да покажат однесување што е асоцијално или има негативно влијание врз оние во нивното општество. Ваквите деца се особено ранливи бидејќи се сметаат за конкретно изложени на ризик таквото однесување да ескалира во криминална активност. Тие дури може да извршат дела што би биле кривични доколку би биле на возраст на кривична одговорност, но нивната возраст значи дека мора да се сметаат за неспособни да го разберат поимот кривично дело, па затоа се неспособни да го извршат. Меѓутоа, овие деца се изложени на многу поголем ризик да продолжат со ваквите активности како што стануваат повозрасни. Истражувањето сугерира дека најтешките случаи со малолетнички сторители вклучуваат деца кои многу веројатно покажале проблематично однесување или извршиле престап кога биле помлади 1. Всушност, колку порано почне асоцијалното однесување, толку поголема е веројатноста дека детето ќе стане сериозен, насилен и хроничен престапник. 1 Сипријани (Cipriani,)

26 Дефиниција: Aсоцијално однесување Деца во ризик Aоцијалното однесување вклучува додевање, непристојност, неисправно или навредливо и/или преткриминално однесување, коишто кумулативно го поткопуваат квалитетот на живот во пошироката заедница, или предизвикуваат или најверојатно ќе предизвикаат вознемирување, тревога или несреќа за луѓето. (Голдсан (Goldson), 2008) Што да се направи со децата кои вршат тешки дела или асоцијални дела кои би биле кривични кога децата би биле на возраст на кривична одговорност е од пресудно значење. Членот 40 (3) oд Конвенцијата за правата на детето бара државите да се трудат да утврдат минимална возраст под која децата ќе се сметаат дека немаат капацитет да го прекршат кривичниот закон. Ова значи дека децата што вршат престап на возраст под тој минимум не смее да се сметаат за одговорни во кривична постапка. Иако е можно многу мали деца да имаат капацитет да го прекршат кривичниот закон, ако направат прекршок кога се под минималната возраст за кривична одговорност, непобитната претпоставка е дека не може да бидат формално обвинети и сметани за одговорни во кривична постапка. Генералниот коментар бр. 10 препорачува доколку е потребно, за овие деца да се преземат специјални заштитни мерки во нивни најдобар интерес. Генералниот коментар бр. 10 бара децата под возраст на кривична одговорност да добијат целосно почитување на нивните човекови права и правна заштита. Во таа смисла, државите во своите извештаи треба да го информираат Комитетот со конкретни детали како се третираат децата под минималната возраст за кривична одговорност (МВКО) утврдена во нивните закони, кога се утврдува дека го прекршиле кривичниот закон или кога наводно го направиле тоа или се обвинети за тоа, и какви видови правна заштита постојат за да им се обезбеди рамноправен и правичен третман како на децата што се на, или над МВКО. (За подетална дискусија околу возраста на кривична одговорност види Дел 3: Aпсење) Пример: Кaнада: Теренски проект Снап Теренскиот проект СНАП (SNAP) за оние под 12 години зазема мултисистемски пристап кон децата помлади од возраста на кривична одговорност кои се однесуваат асоцијално. Проектот е централна база за сите упатувања и одговори во однос на децата со асоцијално однесување во Торонто. Сите агенции вклучувајќи ја и градската полиција и противпожарните бригади, друштвата за помош на децата, училишните одбори и другите агенции за услуги за деца работат заедно од оваа централизирана точка. По почетниот скрининг, децата учат вештини за когнитивно однесување во структурирани групи, додека нивните родители учат ефективни стратегии за управување со семејството и децата. Децата може да добијат и партнери-ментори, советување, настава во домашни услови, училишно застапување и консултации со наставници. Евалуациите покажаа позитивни ефекти од програмата и таа беше нашироко реплицирана. 2 Пример Tурција: Центри за заштита, грижа и рехабилитација Во 2006 година, социјалните служби и Агенцијата за заштита на деца основаа центар за заштита, грижа и рехабилитација. Во моментов постојат шест такви центри за деца на возраст под кривична одговорност. Повеќето деца се сместуваат во центарот поради кражба и употреба на дроги (најчесто лепило и разредувач). Оние со проблеми на злоупотреба на супстанци се сместуваат во специјална установа за рехабилитација пред да бидат примени во центарот. Повеќето доаѓаат од насилна семејна средина и имаат слаби социјални вештини, а многу од нив примаат лекови поради психо-социјални проблеми. Персоналот вклучува социјални работници и едукатори. Станарите посетуваат 2 Eвропска мрежа за спречување криминал 2006, Преглед на добри практики при спречување малолетнички криминал во Европската унија 24

27 училиште во заедницата, но добиваат дополнителна настава и учествуваат во културни активности во центарот. 3 Е. Воспоставување програми врз основа на истражувања Ријадските упатства нагласуваат дека сите програми за спречување деликвенција треба да се планираат и да се развиваат врз основа на веродостојни наоди од научни истражувања и периодично да се мониторираат, да се проценуваат и соодветно да се приспособуваат. Истражувањето објавено во 2006 година од страна на Европската унија утврди дека следниве видови програми покажуваат ветувачки ефект : Развојна превенција од криминалот; Иницијативи за безбедност во училиштата; Вонучилишни активности; Ситуациска превенција од криминалот; Терапевтски интервенции, вклучувајќи мултисистемска терапија, семејна функционална терапија и обука за замена на агресивноста (меѓу другото); Менторство; Насочен полициски надзор на високо ризични деца и области каде е познато дека вршат криминал; и Ресторативна правда. Деца во ризик Спротивно, откриено е дека мерките што не се ефективни во спречување детски криминал (на секундарно или терциерно ниво) вклучуваат: Детски полициски час; Програми со директно заплашување, каде на децата во ризик им се покажуваат затвори за возрасни, и контактираат со возрасен затвореник, со цел да се оттргнат од понатамошно престапничко однесување; Условно казнување; Затворање; Кампови за војничка обука (бут-кампови); и Судење малолетници во судови за полнолетни лица. 4 При осмислување програма, меѓународните стандарди сугерираат дека таа треба: Да има јасна анализа на проблемот што ќе се третира и на расположивите ресурси; Да има добро дефинирани одговорности за агенциите, институциите и персоналот; Да има механизми за соодветна координација меѓу владините и невладините агенции; Да биде мониторирана и внимателно евалуирана за да се измери нејзината успешност; Да има вклученост на националните, државните, обласните и локалните власти, како и на приватниот сектор, работната сила, агенциите за детската грижа, здравството, образованието, социјалата, полицијата и судството; Да не е стигматизирачка; Да користи учество на децата во планирањето и водењето на превентивната програма; и Да вгради релевантна обука за сиот персонал на сите нивоа. 3 УНИЦЕФ (2010) Добри пракси и позитивни иницијативи во малолетничка правда во регионот ЦИЕ/Комонвелт на независни држави region: Каталог на УНИЦЕФ за практики документирани по иницијативата на критична маса во малолетничка правда 4 Eвропска мрежа за спречување криминал 2006, Преглед на добри практики при спречување малолетнички криминал во Европската унија 25

28 Деца во ризик Ж. Доброволно учество При изработка на превентивна програма, важно е да се запамти дека таа не е метод на казнување. Таа треба да биде доброволна за сите вклучени, бидејќи само така доведува до трајни резултати. Освен тоа, се препорачува програмите да се осмислуваат со вклучување на децата и нивните семејства. На овој начин кај нив се создава доверба со што ќе се постигне поголем ефект врз однесувањето и целокупниот исход. З. Служби во заедницата Сите деца имаат право да растат во околности што не ги изложуваат на ризик од судир со законот. Конвенцијата за правата на детето наведува дека на сите деца треба да им се почитуваат правата во смисла на имање адекватен животен стандард, висок здравствен стандард и пристап до здравствена заштита, пристап до добро образование, заштита од сите форми на физичко или душевно насилство, повреда или злоупотреба, и од економска или сексуална експлоатација. Како такво, државното законодавство треба да гарантира дека ниедно дете или младо лице не треба да биде предмет на сурови или деградирачки поправни или казнени мерки дома, на училиште или во некоја друга институција. Особено внимание треба да се посвети на превентивните политики кои ја олеснуваат успешната социјализација на сите деца. Меѓутоа, токму децата кои се изоставени од овие општествени структури имаат најголема потреба од помош. На пример, оние што го напуштаат училиштето или на друг начин не го завршуваат образованието имаат поголема веројатност од ризик од оние кои одат на училиште. Фокусот на превентивните програми треба да бидат ранливите деца кои се изоставени од таквата социјална заштита. Ријадските упатства наведуваат дека превентивните програми најдобро се развиваат преку служби во заедницата, а не преку формални агенции на владата. Успешната превенција на детскиот криминал ја вклучува целата заедница, а децата и младите треба да играат активна улога во превенцијата, работејќи во партнерство со останатиот дел од општеството. Успешните превентивни програми може да ги вклучат сите слоеви на граѓанскиот сектор и владата. Пример: Унгарија: Мокасини Мокасини е мултиагенциски пристап во заедницата за обезбедување корисни слободни активности за младите изложени на ризик. Друг фокус е училишна обука за социјални и животни вештини комбинирана со широки информативни и кампањи за подигање на свеста, како што е Бекарија (Beccaria) модел-проектот за превенција на криминалот. 5 Пример: САД: Заедници кои се грижат Заедници кои се грижат (Communities That Care (CTC)) е програма на Центарот за превенција на злоупотреба на супстанци. Тоа е коалициски превентивен оперативен систем што го користи пристапот на јавното здравство за спречување однесувања како насилство, деликвенција, напуштање на училиштето и злоупотреба на супстанци. Со помош на стратешки консултации, обука и помагала базирани на истражување, CTC е осмислена да им помогне на чинителите и одлучувачките структури во заедницата да ги разберат и да ги применат информациите за факторите на ризик и заштита, и програмите кои докажано внесуваат промена во унапредувањето на здрава средина за младите. Таа се фокусира врз јакнење на заштитните фактори коишто може да ги одбранат децата од проблематични однесувања и да промовираат позитивен младински развој.ги ангажира сите членови на заедницата кои имаат некаков интерес за здравата иднина на младите и поставува приоритети за акција врз основа на предизвиците и предностите 5 Eвропска мрежа за спречување криминал 2006, Преглед на добри практики при спречување малолетнички криминал во Европската унија 26

29 во заедницата. Со текот на времето се следат јасни, мерливи исходи за да се покаже напредокот и да се обезбеди одговорност. 6 Ѕ. Програми за родителство Доказите сугерираат дека превентивните програми кои се фокусираат врз родителите и другите членови на семејството се најефективни за помалите деца 7. И Генералниот коментар бр. 10 ги нагласува членовите 18 и 27 oд Конвенцијата за правата на детето, коишто ја потврдуваат важноста на одговорноста на родителите за воспитување на своите деца. Тој ја нагласува и потребата државите-страни да им обезбедат помош на родителите или старателите за подобро вршење на родителските должности. Ваквите мерки, се вели во Генералниот коментар треба не само да се фокусираат врз превенција на негативни ситуации, туку дури и повеќе, врз унапредување на социјалниот потенцијал на родителите. Програмите за родителство може да заземат форма на програми за обука на родителите заради подобрување на интеракцијата родители-деца и на програми со домашна посета, коишто може да започнат на многу рана возраст на детето. Деца во ризик Пример: Шведска: Програма во заедницата за едукација на родителите Шведскиот национален институт за јавно здравство отпочна предучилишна, семејна интерактивна превентивна програма, COPE (Community Parent Education Program- Програма во заедницата за едукација на родителите).програмата се состои од околу 15 групни сесии и може да опфати до 30 родители со еден или двајца лидери на групата, со цел промовирање позитивно однесување кај децата и нивно поучување како да постават граници и да избегнат конфликти, но и заради подобрување на соработката меѓу родителите и предучилишните деца. Евалуацијата спроведена во 2009 година покажа дека програмата е успешна во намалување на проблемите со однесување, хиперактивност, импулсивност, стрес на родителите и недостаток на родителска контрола. 8 Пример: Обединетото кралство: Вебстер-Стратон програма за обука на родители Оваа програма вклучува обука за родители и вештини за деца чија цел е да поттикнат про-социјално однесување и интерперсонални вештини, на пример, со помош на видео-моделирање, при што родителите добиваат, меѓу другото, неделни сеанси со терапевт недели. Околу 140 деца на возраст 3-8 години кои покажале знаци на асоцијално однесување и нивните родители биле распределени во експериментални или контролни групи. Извештаите на родителите покажале дека асоцијалното однесување во експерименталните групи се намалило, додека кај контролните групи не се променило. 9 И. Програми за деца Интервентните програми функционираат најдобро за децата кога истовремено се спроведуваат во домот и во училиштето. Превентивните програми фокусирани врз децата кои вклучуваат образование и позитивни активности се популарен начин за спречување асоцијално однесување. Ријадските упатства нагласуваат дека образовните системи се во најдобра положба да им помогнат на децата изложени на социјален ризик. Конкретно, треба да им се обрне внимание на децата кои имаат тешкотии со редовноста и на оние кои го напуштаат училиштето. Пример: Aвстрија: Аутсајдерите надвор Австриската програма Надвор аутсајдерите има за цел - со помош на мулитимедија, драматизација и обука за животни вештини - да ја развие личноста на младото лице со Сипријани (Cirpriani), Eвропска мрежа за спречување криминал 2006, Преглед на добри практики при спречување малолетнички криминал во Европската унија Торел Л. (Thorell, L.) (2009) Програма во заедницата за едукација на родителите: Влијание на третманот на клинички и примерок во заедницата. 9 Eвропска мрежа за спречување криминал 2006, Преглед на добри практики при спречување малолетнички криминал во Европската унија 27

30 Деца во ризик тоа што ќе научи како да даде отпор на притисокот од врсниците и да изгради сопствени граници. 10 Пример: Финска: Момчиња во шумата Финската програма Момчиња во шумата беше осмислена како емотивно искуство во терапевтска врсничка група, и се заснова врз учење за самодоверба и одговорност. Децата преземаат редовни активности во форма на пешачење, кампирање, планинарење, возење кану итн., со цел да се зајакнат социјално загрозените момчиња (на возраст 7-15 години), нивните емоционални ресурси, самоконтрола, социјални вештини и способност да се справат со емотивните искуства. 11 Пример: Aвстрија: Врсничка медијација Во Австрија, врсничката медијација се користи за решавање конфликти од страна на ученик кој, во текот на доброволна настава, бил обучен за т.н. помагач при расправии или медијатор што ја води расправијата, заради разрешување конфликти на начин соодветен за возраста. Истовремено, сите ученици се охрабруваат да преземат одговорност за своите постапки и да ги решаваат конфликтите на конструктивен ненасилен начин. Улогата на наставникот е ограничена на обуката на ученикот како медијатор и тој постапува како подучувач. Постарите ученици преземаат медијација кај проблемите на помладите. Со медијаторите се контактира со тоа што им се пушта ливче во поштенско сандаче или преку директно разговарање со посакуваниот медијатор. Понекогаш, се разгледуваат и анонимни барања добиени по пошта. Ваквата врсничка медијација резултираше во одлични коментари од учениците, родителите и наставниците. 12 Ј. Пристапи кон целото семејство Превентивните пристапи што го вклучуваат целото семејство имаат поголема веројатност да доведат до постојано подобрување во однесувањето на децата. Ријадските упатства поддржуваат општествен пристап кон помагање на семејството да обезбеди грижа и заштита, физичка и душевна благосостојба на децата. Пример Обединетото кралство: Вклучување на младите и панел за поддршка (Youth Inclusion and Support Panel (YISP)) YISP се за деца меѓу 8 и 13 години. Службата беше развиена со нагласок врз превенцијата на вклученост во криминал или асоцијално однесување. За децата да бидат прифатени за проценка во YISP, тие треба да се најдат во четири или повеќе од факторите на ризик наведени во барањето за упатување. Учеството во проценка на YISP е доброволно, па затоа, младото лице и неговите родители/старатели мора да дадат согласност и да потпишат договор што се испраќа со барањето за упатување. Откако упатот ќе се прифати, ќе се изврши проценка во врска со менталното здравје на детето или младото лице, неговиот статус на ризик, ранливост, злоупотреба на супстанци и родителството. YISP е во целосна усогласеност со процесите на другите служби за деца заради избегнување дуплирање кај семејствата и добивање усогласена услуга. Проценката на YISP покажува дека тоа е мултиагенциска интервенција и информациите за семејството се споделуват со другите агенции Eвропска мрежа за спречување криминал 2006, Преглед на добри практики при спречување малолетнички криминал во Европската унија 11 Eвропска мрежа за спречување криминал 2006, Преглед на добри практики при спречување малолетнички криминал во Европската унија 12 Голдстон Б. (Goldson, B)(2008) Речник на правда за млади. Вилан (Willan) 13 Eвропска мрежа за спречување криминал 2006, Преглед на добри практики при спречување малолетнички криминал во Европската унија 28

31 Пример Шведска: Функционална семејна терапија Функционалната семејна терапија (ФСТ) е семејна превентивна и интервентна програма која успешно беше применета во разни контексти заради третирање на високо ризични млади лица и нивните семејства. Овој пристап во своите семејни интервентни напори се потпира врз мултисистемска перспектива. ФСТ е насочена кон млади помеѓу 11 и 18 години од низа етнички и културни групи, но обезбедува и третман за помладите браќа и сестри на упатените адолесценти. ФСТ е краткорочна интервенција, вклучувајќи во просек 8 до 12 сесии за благи случаи, и до 30 часа директни услуги (на пр., клинички сеанси, телефонски повици и состаноци вклучувајќи ги ресурсите во заедницата) за потешките случаи. Во повеќето случаи, сеансите се распоредуваат во 3-месечен период. Без оглед на целната популација, ФСТ ја нагласува важноста на почитување на сите членови од семејството под нивни сопствени услови. 14 Деца во ризик К. Институционализација како последна можна мерка Во исклучителни околности, децата може да немаат семејства со кои ќе живеат, или семејствата може да се опасност за нивната благосостојба. Се препорачува да се преземат мерки во обид да се подобри стандардот на грижа што семејството им ја дава на децата. Сепак, кога тоа не функционира и кога не постои никој што ќе се заземе и ќе се грижи за детето, владата мора да направи алтернативни одредби. Ријадските упатства наведуваат: кога недостига стабилна и средена семејна средина, кога усилбите на заедницата да им помогне на родителите во таа смисла не успеале и кога поширокото семејство не може да ја исполни оваа улога, треба да се разгледаат алтернативни сместувања, вклучувајќи згрижување и посвојување. Во некои екстремни случаи, последна можна мерка може да биде институционалната грижа. Институционалната грижа треба да се разгледува единствено откако сите други обиди на грижа за децата во семејството или заедницата пропаднале и таа треба секогаш да биде во најкус можен период. За да се заштитат најдобрите интереси на децата, Ријадските упатства наведуваат дека критериумите според кои се одобрува институционална грижа треба да се ограничат единствено на следниве ситуации: а. Кога детето или младото лице претрпело штета нанесена од родителите или стартателите. б. Кога детето или младото лице било сексуално, физички или емотивно злоупотребено од родителите или старателите. в. Кога детето или младото лице било запоставено, напуштено или експлоатирано од родителите или старателите. г. Кога детето или младото лице е во опасност од физичка или морална закана поради однесувањето на родителите или старателите. д. Кога сериозна физичка или психичка опасност за детето или младото лице се манифестирала во однесувањето и ниеден од родителите, старателите, мало летничките или нерезиденцијалните служби во заедницата не може да одговорат на опасноста со други средства освен со институционализација. При секое разгледување детето да се смести во резиденцијална грижа, неговите најдобри интереси треба секогаш да бидат приоритет. Уште повеќе, институцијата организирана за нивна грижа треба да обезбеди да се почитуваат нивните права и потреби и на децата да им ја понуди неопходната средина за непречен развој. Пример: Обединетото кралство: Домови на Детството пред сѐ Детството пред сѐ е добротворна организација која обезбедува резиденцијална грижа, специјално образование и семејна поддршка за младите на возраст од 12 до 18 години. Тие имаат 4 резиденцијални установи формирани во прекрасна околина со голем имот

32 Деца во ризик Третираат деца кои покажуваат сериозни емоционални и проблеми со однесувањето како резултат од тешкотии со поврзувањето обично вкоренети во траума од раното детство, и користат интегрирана системска терапија. Овој пристап се фокусира врз исцелување на траумата и овозможување здрави врски и односи при што младите постигнуваат исклучителен исход во секој аспект од животот. Тие креираат терапевтска средина во која работат со децата овозможувајќи им заедно да живеат, да учат и да се развиваат. Голем акцент ставаме на грижливите и внимателни односи и создавањето чувство на припаѓање. 15 Л. Mултисекторска соработка Генералниот коментар бр. 10 нагласува дека државите-страни треба целосно да ја промовираат и да ја поддржуваат вклученоста на децата, во согласност со членот 12 од Конвенцијата за правата на детето, и на родителите, лидерите во заедницата и другите клучни актери (на пр., претставниците на НВО, службите за условни казни и социјалните работници) при развивање и спроведување превентивни програми, бидејќи квалитетот на ваквата вклученост е клучен фактор за успехот на овие програми. Пример: Полска: Mултисекторска превенција Во Полска, 10-годишната програма (Вијак, 2005), иницирана од министерствата за внатрешни работи, образование и спорт, социјална политика, здравство и правда, како и од Главниот штаб на полицијата, е насочена кон асоцијалното однесување и малолетничка деликвенција. Спроведува и евалуира различни модули: постапки за наставниците и методи на соработка меѓу училиштата и полицијата во ситуации кога децата и младите се во опасност од деликвенција, зависност од дроги, алкохолизам и проституција; поддршка за оние кои работат со младите во опасност од асоцијално и криминално однесување,, вклучувајки и итни интервенции во семејството; алтернативен проект со условно казнување за младите што престојуваат во институции за ресоцијализација и реформирање. Годишни извештаи за ефективноста на програмата се поднесуваат до Советот на министерства. 16 Пример: Обединетото кралство: Проект за семејна интервенција Проектот за семејна интервенција (ПСИ) на најризичните семејства им обезбедува високо квалитетна, интензивна поддршка за да внесат позитивни промени во својот живот. Неколку различни агенции ги поддржуваат семејствата да минат низ процес на промена, вклучувајќи ги и фазите на рецидивизам, до моментот кога ќе може ефективно да функционираат без интензивна поддршка и со цел семејствата да се сочуваат заедно кога тоа е можно. Една централна агенција постапува како посредник за сите други служби кои се насочени кон семејството. Тие обезбедуваат и проценка на целото семејство и ангажирање на семејството и службите; план на поддршка/планирање на безбедноста; интензивна поддршка/интервенција што користи низа модели и пристапи; редовни состаноци за ревизија и постојана проценка и планиран излез. Клучниот работник на секое семејство поседува транспарентност, чесност и искреност, е отворен и преиспитувачки поставен. Агенцијата обезбедува и продолжителена и постинтервентна поддршка Eвропска мрежа за спречување криминал 2006, Преглед на добри практики при спречување малолетнички криминал во Европската унија Eвропска мрежа за спречување криминал 2006, Преглед на добри практики при спречување малолетнички криминал во Европската унија 30

33 Прашања за дискусија А. Зошто е важно да се обезбеди превенцијата да биде дел од стратегијата за малолетничка правда на земјата? Б. Какви карактеристики имаат некои од факторите поради кои децата во ризик може да дојдат во судир со законот? На кој начин тие се слични или различни во однос на децата кои се во ризик да бидат виктимизирани? В. Конвенцијата за правата на детето вели дека треба да постои возраст под која за децата не може да се каже дека извршиле кривично дело. Зошто? Г. Некои превентивни програми се концентрираат на самото дете, некои на родителите, а некои на целото семејство. Кои се аргументите за и против кај различните методи? Д. При изработка на превентивна програма, како може да обезбедите самата програма да не ги стигматизира учесниците дека токму тие се со поголеми изгледи да извршат криминал? Ѓ. Како може стручните лица да обезбедат учество на децата во развој и дизајн на превентивни програми? Деца во ризик Студии на случај А. Вие сте полицаец во патрола во 2 ч. наутро. Наидувате на момче од околу 9 години коешто се шета на ќошето од улицата. Знаете дека живее во близина бидејќи сте го нашле на истото место минатата недела и сте го одвеле дома кај татко му. Што мислите, зошто продолжува да бега од дома? Како ќе ја испитате оваа ситуација и какви мерки ќе преземете за да го заштитите? Б. Вие сте социјален работник и има едно големо семејство што живее во вашиот град кое се состои од мајка, татко, 3 браќа и две сестри. Ниедно од децата не изгледа како да добива нови алишта, а хигиената не им е добра. Постарите се агресивни, а најмладите се повлечени. Ретко ги гледате мајката или таткото надвор. Комшиите пријавиле дека понекогаш слушаат расправии од куќата. Мислите ли дека има потреба да се утврди дали децава се безбедни или не? Ако е така, како би постапиле во врска со тоа? В. Вие сте наставник во училиште и има едно момче кое постојано прави проблеми во одделението. Се чини дека не се концентрира на предавањата и може да покаже агресивност кон вас ако нешто не разбира. Минатата недела, штипело две девојчиња без причина и сте го испратиле кај директорот. Момчето ве потсетува на брат му кој е 5 години постар и којшто вие сте го учеле. Знаете дека сега брат му има проблеми со законот. Не сакате истото да се случи и со ова момче. Што ќе правите? Г. Дванаесетгодишно девојче било најдено мртво во еден парк близу до локалното училиште. Таа починала од убодни рани, а се чини дека инцидентот е поврзан со банди. Други три девојчиња, исто на возраст од 12 години, биле уапсени во врска со смртниот случај. Тие признале дека учествувале во тепачка којашто ескалирала и завршила со убодна рана во жртвата. Кога сфатиле дека е повредена, не знаеле што да прават и избегале. Возраста на кривична одговорност во вашата земја е 14 години, а сепак, овие девојчиња се на возраст 12 до 13 години. Што ќе правите со нив? 31

34 Деца во ризик Референтна и дополнителна литература Сипријани (Cipriani (2009)) Детските права и минималната возраст за кривична одговорност: глобална перспектива. (Children s Rights and the Minimum Age of Criminal Responsibility: A Global Perspective) Ашгејт (Ashgate). Секретаријат на комонвелт (2006) Прирачник за обука на полиција во областа трговија со луѓе на Комонвелт Европска мрежа за спречување криминал(2006) Преглед на добри практики при спречување малолетнички криминал во Европската унија (A Review of good practices in Prevention Juvenile Crime in the European Union) Голдсан (Goldson) (2008) Речник на младинска правда (Dictionary of Youth Justice). Вилан (Willan) Сектор за образование на ОК (UK Department for Education) (2008) Проект за семејна интервенција: Евалуација на дизајнот, поставеноста и првичните резултати Краток преглед УНИЦЕФ (2010) Добри пракси и позитивни иницијативи во малолетничка правда во регионот ЦИЕ/Комонвелт на независни држави region: Каталог на УНИЦЕФ за практики документирани по иницијативата на критична маса во малолетничка правда УНИЦЕФ. Адаптирање на системски пристап кон детската заштита: клучни концепти и согледувања (Adapting a systems approach to child protection: key concepts and considerations) Достапно на: [отворено: август 2011] УНИЦЕФ. Инструменти за мапирање и проценка на системот за детска заштита (Child Protection system mapping and Assessment toolkit). Достапно на: protection/index_54229.html [отворено: август 2011] Светска здравствена организација (1999) Контрола на злоупотребата на деца (Managing Child Abuse). Веб страни:

35 33

36 ДЕЛ 3 Апсење С о д р ж и н а Цели на обуката Индикатор за политиките на ОН: 1. Дете во конфликт со законот: Број на деца уапсени во период од 12 месеци во однос на од детската популација 3. Деца во притвор пред судењето: Број на деца пред изрекување на казна во однос на од детската популација 4. Времетраење на притворот пред судето: Време кое децата го поминуваат во притвор пред судењето 7. Одделување од возрасните: Процент на деца во притвор целосно одделени од возрасни лице 10. Пренасочување пред судењето: Процент деца кои се пренасочени или осудени но внесени во шемите за преднасочување пред изрекувањето на казната Основни принципи Контекст на земјата Примена А. Возраст за кривична одговорност Б. Утврдување на возраста В. Децата треба подеднакво да се третираат Г. Права на детето при апсењето Д. Важноста на правичен почетен контакт Ѓ. Гарантирање дека детото разбира Е. Родители и старатели Ж. Правно застапување З. Заштита на идентитетот Ѕ. Потреба од експертска обука И. Пренасочување Проценка пред судење Прашања за дискусија Студии на случај Референтна и дополнителна литература 34

37 Цели на обуката Откако ќе се запознаете со овој дел, би требало да бидете во состојба: Да објасните зошто е важно полицајците да ги почитуваат и да ги штитат права на децата; Да ги наведете главните меѓународни насоки за апсењето; Да објасните како треба да се третираат децата кои се осомничени за извршување кривично дело. Апсење Основни принципи А. Старосната граница за кривична одговорност за малолетниците нетреба да се постави премногу ниско, имајќи ги предвид фактите поврзани со емоционалната, менталната и интелек туалната зрелост. (Пекиншки правила, бр.4; Општ коментар бр. 10) Б. Доколку не постои доказ за возраста и не може да се утврди дали детето е на или над најмала возраст на кривична одговорност, детето нетреба да се третира како кривично одговорно (Општ коментар бр. 10) В. Државите мора да ги преземат сите неоп ходни мерки да се погрижат сите деца во судир со законот да се третираат еднакво. (Општ коментар бр. 10) Г. Основните процедурални права како што се претпоставка на невиноста, правото да бидат известени за обвинувањата, право на одбрана, право на присуство на родител или старател, право на соочување и вкрстено испрашување на сведоци, како и право на жалба до повисоките власти се гарантираат во сите фази од постапката. (Пекиншки правила бр. 7, Насоки на Советот на Европа за правда по мерка на детето, бр. 1) Д. Контактите помеѓу агенциите за спрове дување на законот и малолетен прес тапник се одвиваат на начин на кој се почитува правниот статус на малолетникот, се промовира благосос тојба та на малолетникот, и се избегнува на не сување штета врз него, земајќи ги предвид околностите во случајот. (Пекиншки правила, бр. 10) Ѓ. На децата информациите и советите треба да им се даваат на начин прилагоден кон нивната возраст и зрелост, на јазик којшто може да го разберат и на начин којшто е чувствителен на родот и културата. (Насоки на Советот на Европа за правда по мерка на детето, бр. 1) Е. При апсење на малолетникот, неговите родители или старатели веднаш треба да бидат известени за истото, и, кога не е возможно такво итно известување, родителите или старателите треба да бидат известени во најкус можен рок. (Пекиншки правила, бр. 10) Ж. Во текот на постапката малолетникот има право да го застапува правен советник или да се пријави за бесплатна правна помош доколку во земјата постои можност за таква помош. (Пекиншки правила, бр. 15) З. Приватноста и личните податоци на де цата кои се или биле вклучени во судска или вонсудска постапка и други интервенции треба да се заштитат согласно националните закони. (Насоки на Советот на Европа за правда по мерка на детето, бр. 2; Пекиншки правила, бр. 8) Ѕ. Со цел најдобро да ја исполнат својата функција, полициските службеници кои често или исклучиво работат со малолетници или кои се постојано анга жи 35

38 Апсење рани за спречување на мало летнички криминал треба да бидат специјално упатени и обучени. Во големите градови, за таа цел треба да се основаат посебни полициски единици. (Пекиншки правила, бр. 12) И. Диверзија: Ќе се земе предвид можноста, секаде каде што е тоа соодветно, случаите со малолетни престапници да се решаваат без да се прибегнува кон формално судење од страна на надлежните власти (Пекиншки правила, бр. 11; Конвенција за правата на детето, член 40; Општ коментар бр. 10) Ј. Претпоставката на невиност се темели на заштитата на човековите права на децата кои се во судир со законот. Тоа значи дека товарот на докажувањето на обвинението(ијата) против детето е кај обвинителството. К. Позадината и околностите во коишто живее детето, како и условите под кои е извршен престапот, соодветно ќе се истражат со цел да се помогне во донесувањето на промислено судско ре шение за случајот од страна на надлежните власти. (Пекиншки правила, бр. 16) Контекст на земјата Според Законот за малолетничка правда (2007/2009), возраста на кривична одговорност е поставена на 14 години. Децата на возраст од 7 до 14 години коишто ќе извршат кривично дело/прекршок или се во ризик од извршување на престап се упатуваат во институцијата за социјална заштита (т.е. во Центрите за социјална работа) од страна на јавниот обвинител. Полицијата може да повика малолетник на на разговор и да го задржи најмногу 4 часа заедно со неговиот родител односно старател. Малолетникот задржан во полициска станица мора да биде изведен пред судија не подоцна од 12 часа од моментот на приведување. Законот за малолетничка правда не бара задолжително присуство на адвокат во текот на разговорот со полицијата. Судијата за малолетници одлучува дали детето ќе остане во притвор по добивањето на извештајот подготвен од страна на ЦСР. Притворот за малолетникот се изрекува со цел да се осигура присуството на малолетникот во текот на постапката. Полицијата располага со специјализирани тимови за истражување на делата извршени од страна на малолетниците. Во главниот град постојат девет полициски станици, секоја со по двајца или тројца службеници коишто се обучени за работа со деца и коишто работат исклучиво на предмети со малолетници. Надвор од главниот град постојат по двајца или тројца специјализирани истражители во секој од седумте региони (сектори за внатрешна контрола), но не нужно и специјализирани полициски службеници во секоја полициска станица. Полициско пренасочување (диверзија) не е законски забранета како работа на полицијата, но не е ни поттикната. Поради тоа таа ретко се случува во пракса. Официјално не се пријавени случаи на злоупотреба или физичко насилство врз малолетници од страна на полицијата. Меѓутоа, некои извори (адвокати и деца под институционална нгрижа) изјавиле дека полицијата користи повремени шлаканици и психолошки притисоци и насилства заради признавање на извршување на дела. Поради тековните (2010/2011) проблеми со надоместување на хонорарот на адвокатите, правото на детето на присуство на адвокат во фазата на полициска постапка не се почитува секогаш. Постојат само неколку услуги за децата за време на задржувањето пред судење. Не постои право на бесплатен телефонски разговор и процедурата за посети е прилично строга). Оправдувањето за ова е дека траењето на постапката пред судењето е толку кратко што не е можно било што да се направи во толкав краток период. Жаргонскиот термин што малолетниците го користат за именување на оваа установа (притворот во Скопје) е Црната порта. Во моментов се прават подготовки за изменување на Законот за малолетничка правда со цел да се усогласи со Законот за кривична постапка (којшто ќе стапи во сила во 2012 година): 36

39 ПРИМЕНА НА ПРИнЦИПИТЕ A. Возраст на кривична одговорност Согласно меѓународните стандарди за човекови права, децата смеат да се апсат само доколку се на возраст за кривична одговорност. Членот 40 од Конвенцијата за правата на детето бара од државните страни да утврдат најмала возраст под која ќе се смета дека децата не се способни да извршат кривично дело. Оваа најмала возраст значи дека децата на или над најмалата возраст на кривична одговорност во времето на извршувањето на делото (или прекршување на кривичниот закон) може формално да бидат обвинети и да подлежат на постапките од кривичниот закон. Конвенцијата за правата на детето не утврдува најмала возраст на кривична одговорност (НВКО). Како резултат од тоа, постои широк опсег на најмали возрасти на кривична одговорност низ светот, почнувајќи од 7 па се до 18. Во некои земји постојат и две најмали возрасти на кривична одговорност со дополнителна оценка за утврдување на зрелоста. Оценката на ваквата зрелост се остава на судот или судијата, често без да се бара да се вклучи експерт психолог. Со ова системот со две најмали возрасти може да стане конфузен и да остави преголема дискреција во рацете на судот или судијата, што може да доведе до дискриминаторни дејствија. Апсење Во поглед на овој пропуст, Општиот коментар бр. 10 дава дополнителни насоки и препораки во однос на НВКО. Тој вели: Најмалата возраст на кривична одговорност под возраста од 12 години Комитетот ја смета за меѓународно неприфатлива. Државните страни се охрабруваат да ја покачат нивната пониска НВКО на возраст од 12 години како апсолутно најмала возраст и истата да продолжат да ја покачуваат на повисоко ниво. Истовремено, Комитет ги поттикнува државните страни да не ја снижуваат нивната НВКО на возраст од 12 години. Општ коментар бр. 10 исто така вели дека секое лице на возраст под 18 години во времето на наводното извршување на делото мора да се третира согласно правилата за малолетничка правда. Се препорачува државите страни коишто ја ограничуваат применливоста на нивната малолетничка правда на деца на возраст од 16 години (или пониско), или кои допуштаат по пат на исклучок 16 или 17-годишните деца да се третираат како возрасни престапници, да ги променат своите закони во насока на остварување на недискриминаторна целосна примена на малолетничката правда на сите лица на возраст под 18 години. Комитетот го цени сознанието дека некои државни страни допуштаат одредбите од малолетничката правда да се применуваат на лица на возраст од 18 години или повеќе, обично до возраст од 21 година, или како општо правило, или по пат на исклучок. Б. Одредување на возраста Со цел да се утврди дали детето е на возраст на кривична одговорност, треба да се одреди неговата возраст. Не е невообичаено за децата да не се свесни за својата возраст и датумот на раѓање. Во некои случаи, дури и родителите на тие деца не се во можност да дадат детали во однос на истото. Документиран доказ за возраста не е секогаш достапен од повеќе причини, од кои едната е дека раѓањето на голем број деца никогаш и не било регистрирано. Општ коментар бр. 10 вели дека доколку не постои доказ за возраста и не може да се утврди дали детето е на или над НВКО, детето нема да се смета за кривично одговорно. Доколку постои страв дека ваквата претпоставка ќе се злоупотреби, заради утврдување на возраста може да се употребат методите како што се рендгенска снимка на рачниот зглоб, лекарски прегледи и сведоштва од родители, наставници или други членови на заедницата. 37

40 Апсење В. Децата треба еднакво да се третираат Општиот коментар бр. 10 утврдува дека државните треба да ги преземат сите неопходни мерки за да се осигураат дека децата коишто припаѓаат на расно, етничко, религиско или јазично малцинство, домородните деца, женските деца, децата инвалиди и децата кои во повеќе наврати биле во судир со законот, се третираат еднакво. Особено внимание мора да се обрне на дискриминацијата и нееднаквоста коишто можат да произлезат како резултат на недостиг од доследна политика. Ранливите групи на деца, како што се деца на улица и сексуално експлоатирани деца е поверојатно да дојдат во допис со законот, поради недостаток на надзор, средства за опстанок, и поради социолошки предрасуди. Полицијата мора да обезбеди овие деца да се третираат соодветно како жртви и да им се понуди подеднаква грижа и почит како и на другите деца. Г. Правата на децата при апсење Во секој контакт со детето треба да се води сметка за неговите права и да се избегнува нанесување повреда. Со Пекиншките правила се констатира дека тука може да спаѓа и груб јазик и физичкото насилство. Истото може да значи и било каква повреда што детето ја трпи од контактот со законот сам по себе. Затоа, со Пекиншките правила се зацртуваат сите основни мерки на заштита што треба да постојат за децата во сите фази на постапката: Претпоставка на невиност. Правото да се биде известен за обвинението. Правото на молк. Правото на совет. Правото на присуство на родител или старател. Правото на соочување со и вкрстено испрашување на сведоците, и Правото на жалба до повисоки власти. Детето коешто го испитува полицијата го има истите права како и возрасните да не одговара на прашањата коишто му се поставуваат. Ова значи дека детето мора да им ги каже на полицијата своето име и адреса, но не мора понатаму да одговори на ниту едно друго прашање без правен совет. Полицијата мора, колку што е можно поскоро по апсењето, да ја објасни природата на наводите и да го извести детето за неговите или нејзините права на правно застапништво. Д. Важноста од правичен првичен контакт Првиот контакт што детето ќе го оствари со системот на правдата ќе остави долготраен личен белег. Однесувањето кон детето со правичност и почит ја одразуваат важноста од почитувањето на правата на другите, што го подготвува теренот за процесот на рехабилитација којшто може да следи. Било какво однесување коешто води кон одбивност и чувство на неправичен третман само ќе ја отежне рехабилитацијата. Полициските службеници работат со децата и како жртви на насилство и како извршители на кривични дела. Тие се честопати првата агенција со којашто децата остваруваат контакт. Доброто прво искуство со полицијата ќе вроди поголема почит кај децата за полицијата и за законот воопшто. Секретаријатот на Комонвелтот 1 вели дека децата се една од најранливите групи во секое општество и дека при справувањето со децата полициските службеници треба: Да бидат исклучително внимателни, Да остварат однос на доверба со детето, Да бидат свесни за знаците на злоупотреба и експлоатација, 1 Упатство на Комонвелтот за човекови права, Обука за полицијата,

41 Да земат предвид дека децата можеби и не се свесни дека се или биле злоупотребувани или експлоатирани, и Да прифатат дека сексуалното или физичкото злоупотребување на децата не е приватна работа, туку криминално однесување и прекршување на човековите права. Во работата со децата, при апсењето треба да се употреби минимална сила. Доколку не е неопходно, не треба да се користат лисици и друг начин на ограничување на движењето, освен доколку постои потреба да заштита на детето од самоповредување, и не треба да има понижувачко однесување. Мора да се разбере дека превезувањето на детето до полициската станица исто така може да го доведе детето во ризик. Голем број деца после нивното апсење минуваат часови во задниот дел од полициското комбе во застрашувачки услови. Иако со меѓународните стандарди се бара држење на малолетниците во притвор одвоено од возрасните, истите честопати се игнорираат кога станува збор за превоз, затоа што не се изводливи. Една од можностите е полицискиот службеник да седи во задниот дел од комбето и да ги надгледува децата. Апсење Ѓ. Погрижете се детето да разбере Она што на детето му е прво потребно е информацијата за обвинението против него, неговите права и постапката на апсење. Во тој поглед, полицијата има должност да го извести детето за неговите/нејзините права на начин на којшто детето може да разбере. Доколку детето се апси, полициските службеници мора да му објаснат на детето зошто се апси, на начин на којшто ќе може да го разбере. На децата, информациите и советите треба да им се даваат на начин прилагоден кон нивната возраст и зрелост, на јазик којшто може да го разберат. Е. Родители и старатели Кога детето е задржано од страна на полицијата, неговите или нејзините родители или старатели мора веднаш да се известат за тоа. Кога таквото итно известување не е изводливо, родителите или старателите треба да се известат во најкраток можен рок после тоа. Полициските службеници мора да го советуваат детето за неговото или нејзиното право да разговара со родителот или друг возрасен и мора да му нагласи дека ова право е посебно од правото на одбрана. Пример Обединетото Кралство: Услугата на соодветна возрасна личност Во ОК услугата на соодветна возрасна личност се користи кога се бара присуство на возрасна личност за време на полицискиот распит и другите клучни фази од полицискиот притвор на малолетникот. Соодветната возрасна личност можат да бидат родители или старатели, социјален работник или друго одговорно возрасно лице на возраст од 18 години или лице кое повеќе не е вработено во полицијата. Услугата на соодветно возрасно лице ја даваат организации од трет сектор. Доброволците се разместуваат по полициските станици 24 часа на ден за да водат грижа уапсените деца коишто се на распит, а коишто немаат родител или старател на располагање, да може да добијат друга соодветна возрасна личност. 2 Ж. Правно застапништво Правото на детето на правно застапништво се втемелено во меѓународните стандарди, вклучително и Конвенцијата за правата на детето. Штом ќе се упаси или ќе се стави во притвор, службеникот кој го врши апсењето или надлежното службено лице мора веднаш да го известат детето за неговото или нејзиното право на одбрана. На детето мора да му се даде реална прилика да го искористи ова свое право. Детето мора да се извести за постоењето и расположливоста на применлив систем на одбрана по должност, бесплатен правен совет, како и правна помош во судството. 2 Голдсон, Б (Goldson, B) (2008) Речник за правда на млади, Вилан (Willan) 39

42 Апсење З. Заштита на идентитетот Според Пекингшките правила, правото на приватност на детето треба да се почитува во сите фази со цел да не му се нанесе штета со несоодветниот публицитет или етикетирањето. Насоките на Советот на Европа за правда по мерка на детето нудат дополнителни информации за овој вид заштита или приватност. Начелно, не смее да се објави ниту една информација која би го открила идентитетот на детето. На пример, личните податоци на детето не смее да се објавуваат или да бидат на располагање, особено во медиумите кои би можеле да го откријат или индиректно да овозможат обелоденување на идентитетот на детето. Тука спаѓа нивната слика, деталниот опис на детето или семејството на детето, нивните имиња или адреси, аудио или видео снимки. Ова е поради тоа што децата се подложни на осуди од општеството и може да претрпат последици од несаканите ефекти до кои може да дојде со објавувањето на овие информации во медиумите. Ѕ. Потреба од специјализирана обука Полициските службеници треба да добијат посебни инструкции и да се обучат по прашањето за правата на децата. Според Пекингшките правила, имајки предвид дека полицајците се првата контактна точка со малолетничкиот правен систем, од исклучителна важност е тие да дејствуваат на еден информиран и соодветен начин. Пример Турција: Специјализирани полициски единици Персоналот во Полицијата за деца, покрај полициските службеници, вклучува социјални работници, психолози и интернет техничари и сите минуваат низ интензивни обуки во текот на нивната служба. Воедно, Истанбулската канцеларија разви психолошки прашалник за евалуација на кандидатите, кој до крајот на 2009 година се користеше за проценување на целиот персонал. 3 И. Пренасочување (диверзија) Полициските службеници се првата контактна точка помеѓу децата и системот за правда и како такви, имаат клучна улога во одвраќање на децата од системот во најраната можна фаза. Доколку тие сметаат дека нема потреба да се продолжи со случајот со цел да се заштити општеството, да се превенира криминалот или за промоција на почитување на законот и правата на жртвите, тие можат да го одвратат детето од формалните судски постапки. Со цел да се одлучи за каков случај станува збор, препорачано е да се утврдат група од воспоставени критериуми. За секое пренасочување кое подразбира упатување кон соодветни услуги на заедница или други услуги, потребна е согласност на детето и неговите или нејзините родители или старатели. За подетални информации, види Дел 4: Пренасочување. Ј. Проценка пред судење Треба да се направи проценка на детето во моментот на неговото апсење и да се разгледа можноста дали со тоа дете може да се постапи на поинаков начин освен со кривично гонење. Главната цел на проценката е да се добијат информации за детето, кои ќе имаат удел во одлуката на службеникот за условен отпуст или социјалниот работник или по нивната препорака да се преиначи случајот, да се пушти детето дома кај неговите родители или старатели или кое би било соодветното привремено сместување за тоа дете. Воедно, тие треба да се осигураат дека надлежниот орган е информиран за важните податоци за детето, како што е нивната социјална и семејна позадина, образованието и образовните искуства, како и нивната емоционална и душевна состојба. 3 УНИЦЕФ (2010) Добри пракси и позитивни иницијативи во малолетничка правда во регионот ЦИЕ/Комонвелт на независни држави region: Каталог на УНИЦЕФ за практики документирани по иницијативата на критична маса во малолетничка правда 40

43 Пекиншките правила велат дека ваквата позадинска оцена на карактеристиките на детето и неговите околности е незаменлива. Овие проценителни извештаи понекогаш исто така се нарекуваат извештаи за социјалната состојба, социјални извештаи и тие најчесто се фокусираат на следниве три прашања: Веројатност од повторно осудување: Веројатност дека детето ќе биде уапсено и за други прекршоци. Веројатност за повторно осудување Ранливост: Ризик дека детето е повредено или ќе биде повредено од неговите сторени дела или пропусти или сторените дела и пропусти на другите. Ранливост Ризик од повреда Апсење Ризик од повреда: Ризик дека детето може да предизвика повреда било физичка или психолошка, до степен на смртен случај. Проценката може да се направи веднаш по апсењето и/или пред детето да биде изнесено пред суд. Истражувањето и извештајот кој ќе се добие од него треба да бидат направени од страна на квалификуван социјален работник или службеник за условен отпуст кој е поврзан со судот или одборот. Проценката може да се искористи за: да се испита подобноста на детето за пренасочување; да се разгледа можноста за кауција; одредување на казната; да се одлучи за содржината на програмите и интервенциите; да се идентификува ризикот од повторување на кривичното дело, ранливоста и ризикот од повреда/штета; да се преиспитаат промените во потребите и ризиците на време Главната цел на проценката е темелна проценка на ризикот. Целта на проценката на ризикот е придружена со препознавање на ризичните фактори (статичните и динамичните). Статичните фактори на ризик се оние кои не подлежат на промени. За децата престапници, релевантните статични фактори на ризик го вклучуваат родот, нискиот социо-економски статус, нестабилноста на семејната средина, историја на проблеми во училиштето, историја на злоупотреба/запоставување во детството, историја на употреба на недозволени супстанци, историја на сторени кривични дела и насилство (виктимизација и изложеност на неа, како и нејзин сторител), помлада возраст на започнување со асоцијално однесување и разни видово нарушувања и дефицити. Динамичните фактори на ризик се оние кои потенцијално би можеле да се променат преку планирана интервенција, рехабилитација и други влијанија. Овие промени можат да се јават кај самиот поединец (на пр. третман, рехабилитација) или во рамките на дадената ситуација (на пр. животната средина, пристапот до оружје). За дополнителни информации на тема фактори на ризик и заштитни фактори, види Дел 2: Деца во ризик. Пример: Обединето Кралство: Проценка на средства Во ОК, тимскиот работник на малолетникот-престапник ја има одговорноста да ја подготви проценката на младото лице. Со цел да се направи оваа проценка на 41

44 средствата, тие ќе го интервјуираат младото лице, неговите родители и ќе ја проценат останатата документација и извештаите од судовите за да се даде целосна проценка на младото лице и за веројатноста за повторен престап. Во оваа проценка тие исто така ги утврдуваат позитивните фактори што младото лице ги има во неговиот живот, како и ранливости кои ги покажуваат и нивниот потенцијал за повреда. 4 Апсење Пример на структура на извештај за социјално испитување: Средства - ОК 1. Сместување 2. Семејни и лични односи 3. Образование, обука и вработување 4. Соседство 5. Стил на живот 6. Користење на супстанции 7. Физичко здравје 8. Емоционално и ментално здравје 9. Перцепција на себе си и другите луѓе 10. Размислување и однесување 11. Став кон прекршување на законот 12. Мотивација за промена 13. Позитивни фактори 14. Показатели на ранливост 15. Показатели за сериозна повреда на другите Прашања за дискусија A. Кои се разликите помеѓу правата на децата и возрасните при апсење? Б. Кои се одговорностите на полициските службеници кога имаме работа со деца кои се под сомнение дека сториле кривично дело? В. Дали може полицијата да го испраша детето доколку не можат да ги најдат неговите родители или старатели? Зошто/зошто не? Г. Како може полицијата најдобро да го увери детето кое било уапсено дека е безбедно? Студии на случај A. Вие сте полициски службеник и додека не сте на должност, го забележувате Марко, 11-годишно момче, како излегува од која во која насилно влегол. Вие се сомневате дека украл мобилен телефон од куќата. Кога ја видел полицијата, тој бега со телефонот. Откако ќе го фатите откривате дека тој живее на улица веќе 18 месеци и е под сомнение дека краде храна од куќите. Тој не оди на училиште веќе подолго време. Откривате дека неговиот татко повеќе не е жив. Кои се првите чекори што би ги презеле при истрагата за овој предмет? Б. Бени има 15 години и живее дома со неговите родители. Неговиот успех почнал да се намалува откако почнал да изостанува од училиште без јасна причина, но неговите наставници го опишуваат како бистро дете со добра иднина доколку продолжи да се труди и остане во училиште. Бени сака да прави по свое така што некои вечери излегува 4 Стивенсон и др (Stephenson et al)(2011) Ефективни практики во правда за деца. Ратлиџ (Routledge) 42

45 низ прозорецот од спалната и се среќава со неговите постари пријатели. Кога е со нив тој користи недозволени супстанции. Еден ден тој е фатен како поседува марихуана којашто вели дека е само за негова употреба, но количината што ја има сугерира дека тој ја продава дрогата. Што мислите дека е најпогодно да се преземе во овој случај? В. Еми почнала да бега од дома и да ги поминува ноќите на улица. Со цел да преживее таа влегува во возила со мажи и се продава за секс. Една ноќ, додека Еми е во автомобил со постар човек, тој одбива да ѝ плати за сексот и таа се обидува насилно да ги земе парите од неговиот паричник. Избива физичка борба и за време на борбата Еми вади нож и го прободува во ребрата. Полицијата пристига и ја наоѓа три улици подолу, како сѐ уште го држи ножот. Жртвата е брзо однесена во болницата каде што се открива дека тој има пробиен бел дроб. Како полициски службеник, кои мерки би ги презеле кога би се соочиле со овој предмет? Апсење Референци и понатамошна литература: Секретаријата на Комонвелтот (2006) Упатство на комонвелтот за човековите права, Обука за полицијата Стивенсон и др. (2011) Ефективни практики за правда на млади. Ратлиџ Голдсон, Б (Goldson, B) (2008) Речник за правда на млади, Вилан (Willan) Голдсон и Мунси(Goldson & Muncie) (2006) Компаративна правда за млади. Сејџ (Sage) УНИЦЕФ (2010) Добри пракси и позитивни иницијативи во малолетничка правда во регионот ЦИЕ/Комонвелт на независни држави region: Каталог на УНИЦЕФ за практики документирани по иницијативата на критична маса во малолетничка правда 43

46 44

47 ДЕЛ 4 Пренасочување Индикатор за политиката на ОН: 1. Деца во судир со законот: број на деца уапсени во текот на 12-месечен период во однос на жители. 10. Пренасочување пред пресуда: процент на деца пренасочени кои влегуваат во шема за пренасочување пред пресуда (без разлика дали случаите биле само пренасочени или им била изречена казна). С о д р ж и н а Цели на обуката Основни принципи Теорија A. Правила на пренасочување Б. Предности на пренасочувањето В. Процес на наод и проценка Мерки на пренасочување во практиката А. Опомени или формални предупредувања Б. Служби за поддршка В. Доброволна работа Г. Семејни интервенции Д. Ресторативни правосудни мерки Согледувања за спроведувањето Прашања за дискусија Студии на случај Референтна и дополнителна литература 45

48 Цели на обуката Пренасочување 46 Откако ќе се запознаете со овој дел, би требало да бидете во состојба: Да ја разберете вредноста на користење мерки за пренасочување; Да знаете кога пренасочувањето може најдобро да се примени во клучните фази од правосудниот процес; Да наведете домашни, меѓународни и регионални стандарди за пренасочување на децата; Да испитате какви мерки на пренасочување може да се применат, кои институции треба да ги применат и како ова треба да се направи. Основни принципи A. Државите треба да промовираат и утврдуваат закони и постапки на мерки за работа со деца кои го прекршиле кривичниот закон, без да прибегнуваат кон судски постапки, под услов човеко вите права и правната заштита целосно да се почитуваат. (Конвенција за правата на детето на ОН, член 40) Б. Треба да се разгледаат можности за работа со малолетни престапници без да се прибегнува кон формалниот судски систем, секогаш кога тоа може да им послужи на најдобрите интереси на детето. (Упатства на Советот на Европа за правда по мерка на децата; Пекиншки правила, бр. 11 ) В. За секое пренасочување што вклучува упатување во служби на заедницата или други служби мора да се побара сог ласност од малолетникот или од неговиот родител или старател. Децата треба да бидат информирани за своите права во врска со судските или вонсудските постапки во коишто тие се, или може да бидат вклучени. (Упатства на Советот на Европа за правда по мерка на децата; Пекиншки правила, бр. 11) Г. Достапни се разни решенија како грижа, наредби за поддршка и надзор, сове тување, условно казнување, згрижу вање, образование и стручна обука, медијација, ресторативни право судни мерки и други алтернативи на инсти туционалната грижа за да се обезбеди работа со децата на начин соодветен за нивната благосостојба и пропорционален со нивните околности и престап. (Упатства на Советот на Европа за правда по мерка на децата; Конвенција за правата на детето на ОН, член 40; Белешка со упатства за пристапот на ОН кон правосудството за деца) Д. Пренасочување треба да се применува само кога има убедливи докази дека детето го извршило наводното дело, кога тој/таа своеволно и доброволно презема одговорност и кога нема примена на заплашување или притисок за да се добие признавање на вина, и најдосле, дека признавањето на вина нема да се употреби против него/неа во евентуалните следни правни постапки. (Конвенција за правата на детето на ОН, Генерален конетар бр. 10) Ѓ. Полицијата, обвинителството и другите агенции што се занимаваат со малолетнички случаи се овластени да решаваат такви случаи на своја дискре ција, без прибегнување кон формални сослушувања. (Пекиншки прави ла, бр.11; Ријадски упатства, бр.58) Е. Во програмите за пренасочување се избегнува затворање што може да има коруптивно влијание врз младите лица и да ги подрие изгледите за успешна рехабилитација. (Конвенција за правата на детето на ОН, член 37; Упатства на Советот на Европа за правда по мерка на децата)

49 Контекст во земјата Јавниот обвинител може да посредува меѓу страните (детето-престапник и жртвата) и ако тие се согласат, тој може да ја прекине понатамошната постапка. Ова е можно за случаи казниви со помалку од 3 години затвор. Во некои случаи, јавниот обвинител исто така може да ја одложи постапката за 6 месеци ако жртвата се обесштети. Јавниот обвинител и судијата за малолетници исто така може да го испратат предметот на медијација за малолетници кои извршиле престап казнив со најмногу 5 години затвор. Постојат обучени медијатори и воспоставена е постапка, но во пракса, сѐ уште нема случаи упатени на медијација. Во текот на овие постапки законот не ја нагласува заштитата на правата на детето во однос на присуството на адвокат за време на почетната постапка/разговор во ЦСР, правото да се биде сослушан и да се земе мислењето предвид, согласноста за упатување кон пренасочување или не, правото на родителите и детето да се жалат во врска со мерката на пренасочување итн. Сѐ уште не е разработено полициско пренасочување. Теорија за пренасочување Пренасочување Дефиниција: Пренасочување 1 Програмите за пренасочување се насочени кон избегнување на прв или ран контакт со кривично-правниот систем преку насочување на децата надвор од формалниот правосуден систем и прогонот, а кон поддршка во заедницата и соодветни служби и интервенции. Иако во теорија пренасочувањето може да се употреби за кој било престап, во пракса, тоа обично се користи за малолетници или за престапи извршени првпат. Може да се примени во различни стадиуми од постапките, вклучително и од страна на полицијата пред апсење, од истражителите, судиите или обвинителите пред или по пресудата и од судиите за време на судењето. Пренасочувањето има за цел да обезбеди детето да се пренасочи подалеку од кривичноправниот систем: Апсење Проценка Судење и осудување Мерка на пренасочување Пренасочувањето се заснова на теоријата дека иако детето можеби постапило спротивно од законот, за него ќе биде поштетно и ќе има поголеми изгледи повторно да изврши престап ако се 1 Коментари на Пекиншките правила (1985), Секција 11 47

50 спроведе низ формалниот кривично-правен систем. Општо е прифатена намерата да се избегне жигосување коешто обично е поврзано со прогонот и контрапродуктивните аспекти на многу традиционални санкции, особено притворот. Освен тоа, со пренасочувањето се избегнуваат прекумерните трошоци на водење на предметот низ формалниот правосуден систем, којшто често е бавен и создава натрупување на заостанати прекршочни предмети во судовите за малолетници. Кога е можно, мерките за пренасочувањето вклучуваат мрежи за поддршка на детето со семејството и заедницата. Пренасочувањето е тесно поврзано со ресторативните правосудни принципи (види Дел 1). Пренасочување A. Правила за пренасочување Бидејќи пренасочувањето значи неприбегнување кон формалниот правосуден систем, императив е со мерките на пренасочување да се почитуваат и да се штитат правата на детето, вклучувајќи го и правото на навремен процес. За да се обезбеди ова, треба да се следат следниве упатства: Пренасочувањето не смее никогаш да се користи кога нема соодветни докази за покренување обвинение или прогон. Детето мора секогаш да знае дека може да биде ослободено и ако постапката продолжи на суд. Мерките на пренасочување може единствено да се користат кога детето слободно ќе го признае престапот и кога ќе се согласи на вонсудско сослушување. Родителите или старателите на детето, исто така, мора да се согласат на мерката за пренасочување. Пренасочувањето не смее да вклучува лишување од слобода. Кога за детето не постои соодветна или прифатлива мерка на пренасочување, тогаш предметот треба да се упати назад до формалниот правосуден систем и судски процес. Правната заштита и човековите права мора секогаш целосно да се почитуваат кога се спроведуваат мерки на пренасочување. Мора да се почитува уреден процес, вклучувајќи и информирање на детето и старателот за нивните права, достапните опции и последиците од нивниот избор; придржување кон принципот на пропорционалност; и мора да постои систем што овозможува покренување жалби. Исто така, постои загриженост дека понекогаш мерките на пренасочување донесени од полицијата имаат ефект на ширење на мрежата при што деца кои вообичаено не би добиле понатамошно дејствие се пренасочуваат. Затоа, мерките за диверзија треба да се применуваат само кога процедурата за постапката на детето би продолжила со обвинение. Кога се одлучува каква мерка на пренасочување да се употреби, мора да се земат предвид возраста и зрелоста на детето, неговата религија, култура, заедница, неговите сопствени гледишта и грижи, и неговите најдобри интереси. Ниедно дете не треба да се дискриминира при изборот на програма за пренасочување, достапните опции или при процесот што е потребен. Б. Предности на пренасочувањето Пренасочувањето има неколку предности кога ќе се спореди со формалниот кривично-правен систем којшто може да биде премногу ригиден, гломазен и да не одговара на потребите на децата кои често се престапници за првпат или не се сериозни престапници. Пренасочувањето е поевтино. Трошокот е само мало делче од формалната судска постапка, што го прави пренасочувањето широко достапно. Програмите за пренасочување имаат за цел да му дадат на детето увид во последиците од неговите постапки, да ја преземеат одговорноста за него и да ја надоместат предизвиканата штета. Понатаму, брзината на процесот на пренасочување овозможува прекршителите подобро да ја видат непосредната последица од прекршувањето на законот и реакцијата на општеството. 48

51 Со пренасочувањето се спречува детето да добие кривично досие, намалувајќи го жигосувањето од формалните кривично-правни санкции, и му се дава подобра шанса за рехабилитација. Со пренасочувањето се намалува обемот на предмети во судовите, овозможувајќи му на судијата подобро да се фокусира врз потребите на оние деца кои навистина ќе завршат во формално-правниот систем. Со пренасочувањето се намалува бројот на деца кои се чуваат во притвор во преткривичната постапка, па така, се подобруваат условите за оние кои се задржани таму. Кога се вклучени ресторативно-правните принципи, се овозможува учество на жртвата или заедницата, а со надоместување на предизвиканата штета, се зголемува веројатноста детето подобро да се реинтегрира во заедницата. Флексибилноста на пренасочувањето овозможува комбинирање на разни санкции за подобро третирање на индивидуалната состојба на престапникот. Програмите за пренасочување често имаат поголема способност да ја препознаат причината која предизвикала престапничкото однесување и да се насочат кон неа преку службите за поддршка. Една германска студија 2 откри дека стапката на повратници била пониска кога случаите биле пренасочувани од кривично-правниот систем во споредба со сторители кои извршиле слични кривични дела, но биле осудени на затвор или на друга формална санкција. Пренасочување В. Проценка Проценката е првиот чекор при определување дали случајот е погоден за пренасочување. Секој случај треба да се разгледува индивидуално, а факторите што довеле до престапничко однесување мора да се проценат за да се утврди дали и какво пренасочување е соодветно. Пред да се пренасочи некое дете, треба да се земат предвид повеќе критериуми. Оние што ја вршат проценката треба да бидат во можност да ги проценат личните околности на детето, самиот престап и факторите што довеле до него. Пренасочувањето не смее да стане средство за избегнување на правдата. Тоа обично е ограничено на престапи сторени првпат, а поретко се користи за престапници по втор пат, но не и со повеќекратни повратници. Пренасочувањето не е сооветно за престапи како убиство, силување или во други ситуации каде престапникот претставува закана за општеството. Кога непостои основан доказ кон обвинетиот, нетреба да се преземаат правни или постапки на пренасочување и случајот треба да се затвори. и Пренасочувањето не е соодветно кога детето не е подготвен да ја признае својата одговорност или кога не сака да учествува во предложената мерка. Мерки на пренасочување во праксата Опциите во една ефективна програма за пренасочување може да понудат разновидни интервенции и санкции за третирање на конкретната ситуација на детето. Фокусот треба да биде кон рехабилитација, реинтеграција и намалување на можноста за повторни престапи. Понекогаш, неколку вакви мерки на пренасочување може да се применат истовремено за да се добие поинтензивна мерка за децата кои извршиле посериозен престап или кои имаат потреба од повеќе услуги, надзор или помош.. 2 Дункел (Dunkel) (2005) во Европска мрежа за спречување криминал (2006) 49

52 Упатствата на Советот на Европа за правда по мерка на децата (2010) исто така наведуваат дека децата треба да имаат можност за добивање правна или друга помош за да може да ја осознаат соодветноста или пожелноста на предложената програма. Во добрите програми за пренасочување се употребуваат низа мерки споменати подолу за да се обезбеди секое дете да биде третирано случај по случај и да добие најсоодветна(и) мерка(и). A. Неинтервенирање Неинтервенирањето е тактика на пренасочување која се користи кога се верува дека детето најверојатно нема повторно да направи престап и дека ќе го надрасне своето престапничко однесување. На пример, во некои земји судијата може да одлучи да не продолжи со судење доколку предметот се смета за тривијален. Неинтервенирањето може да се примени заедно со период на условна казна, каде сѐ додека детето не е осудено за друг престап, не се преземаат мерки. Пренасочување Пример Aвстрија и Германија: Неинтервенирање 3 Во Австрија, на децата кои имаат 14 или 15 години и извршиле кривично дело што се смета за умерен или несериозен прекршок им се дава имунитет од гонење, освен ако не постојат убедливи причини да се верува дека детето најверојатно пак ќе направи престап, во кој случај детето се изведува пред суд. Б. Опомени или формални предупредувања Опомените се ефективна опција за пренасочување на несериозни престапници на кои тоа им е првпат и кои веднаш го признаваат престапот. Тие се состојат од размена меѓу детето и полицијата и може да заземат форма на неформално вербално опоменување или поформално предупредување доколку има доволно докази за поткрепување на прогонот. Престапникот (и неговиот родител или старател) се информираат за законот што се однесува на престапот и на потенцијалната пресуда доколку тој престап се гони во формалниот правосуден систем. Пример Франција: Повикување на законот ( Rappel a la loi ) 4 Според францускиот систем, обвинителот може да го пренасочи детето од формална постапка со тоа што ќе побара од полицијата да изврши повикување на законот, кога полицаецот го информира младото лице и неговите родители за пресудата што најверојатно ќе ја добие за престапот за кој е обвинето. В. Служби за поддршка Кога тоа се смета за неопходно или соодветно, детето може да се упати до локални служби за поддршка или до специфични видови помош. Ова може да вклучи советување, лекување од злоупотреба на супстанци, или курсеви, едукативни или развојни вештини за справање со престапничко однесување како контрола на гневот или решавање проблеми. Со нив треба да се третира причината за однесувањето на детето и таа да се реши на конструктивен начин. Пример Република Чешка: Соработка меѓу полицијата и социјалните служби 5 Република Чешка спроведе проект за рана интервенција кај оние што се уапсени поради полесно кривично дело. Постои брза соработка меѓу полицијата, семејството на детето 3 Јунгер-Тас и Декер. (Junger-Tas & Decker) (изданија) (2006) Меѓународен прирачник за малолетничка правда (International Handbook of Juvenile Justice) 4 Дункел и др. (Dunkel et al.) (2010) Системи на малолетничка правда во Европа: Моментална состојба и развој на реформите; Јунгер-Тас и Декер. (Junger-Tas & Decker) (изданија) (2008) Меѓународен прирачник за малолетничка правда (International Handbook of Juvenile Justice) 5 Европска мрежа за спречување криминал (European Crime Prevention Network) (2006) Преглед на добри практика при спречување малолетнички криминал во Европската унија (A Review of Good Practice in Preventing Juvenile Crime in the European Union) 50

53 и социјалните служби, коишто потоа ќе обезбедат советување и други услуги независно од какви било правни постапки. Пример Белгија: Социјални услуги на Судот за млади Во Белгија, истражувањето за животната средина на детето и неговата личност се прави од страна на социјалните услуги при Судот за млади. Тие ги истражуваат социјалните околности на детето и даваат препораки во најдобар интерес за детето, и соодветни мерки за негово образование и третман. Дококу е потребно, психијатар може да побара дополнително медицинско-психолошко истражување. 6 Г. Доброволна работа Ова вклучува доброволна општествено корисна работа или работа со која ќе се обесштети или ќе ѝ донесе корист на жртвата или заедницата, ќе се поправи направената штета, или ќе се обезбеди едукативна или поправна функција (на пр., учење, или пишување труд). Д. Семејни интервенции Програмите за пренасочување може да вклучат и упатување на детето и неговото семејство до служби за семејна поддршка. Целта е да се зајакнат структурите на семејна поддршка и да се воспостават односи со кои се промовира љубов, одговорност, ограничувања и контрола (на пр. часови по родителство). Пренасочување Ѓ. Ресторативни правосудни мерки Ресторативните правосудни мерки се структуриран процес со кој сторителот и жртвата наоѓаат заеднички договорени средства на компензација за престапот, земајќи ја предвид можната штета врз заедницата во која живеат. За појаснување на концептот на ресторативна правда, види Дел 1. Програмите за пренасочување може да користат ресторативни правосудни механизми поврзани со други интервенции. Ваквите мерки може да се употребат или во фазата на пренасочување, или во фазата на изрекување пресуда на судскиот процес (за информации околу последново, види Дел 6). 1. Ресторативна опомена Ова е употреба на опомена или последно предупредување од полицијата, со кое исто така, се прави обид да се натера детето да преземе одговорност за своите постапки и да стане свесно зошто неговото однесување е штетно и неприфатливо, истовремено промовирајќи ја неговата реинтеграција во општеството. Треба да ја спроведат обучени службеници за да нема штетен, понижувачки или жигосувачки ефект врз детето и со неа треба да се испитаат причините зад престапот и да се позборува за влијанието врз засегнатите. Кога е соодветно, ова може да доведе до упатување кон социјалните служби. Пример Шкотска: Ресторативна опомена 7 Полициското ресторативно опоменување целосно се применува низ Шкотска од 2006 година. Специјално обучени полициски службеници ја изрекуваат опомената пред родителот или старателот на детето, со цел да испитаат зошто се случил престапот и која е последицата од престапот врз жртвите или заедницата. 2. Медијација Програмите за медијација им овозможуваат на жртвите кои за тоа се спремни и сторителот да се сретнат лице в лице во безбедна и сигурна средина, и да зборуваат за престапот со обучен медијатор-трета страна кој ја олеснува и ја насочува постапката. Тоа може да биде неверојатно 6 Голдсан и Манси (Goldson and Muncie) (2006) Компаративна малолетничка правда (Comparative Youth Justice) 7 Голдсон (Goldson) (2008) Речник за правда за деца (Dictionary of Youth Justice) 51

54 тешка ситуација и мора да се поведе грижа за соодветна заштита на децата, нивно известување за тоа што опфаќа процесот и дека во нивни најдобар интерес е тој да се спроведе. Постапката на медијација треба да се случи во неутрална средина којашто вообичаено не се поврзува со кривично-правниот систем и во која и детето и жртвата ќе се чувствуваат безбедно, како што е некој центар или библиотека во заедницата. За време на медијацијата, не важат правилата од судот, а судијата нема да биде присутен, а во повеќето земји, ниту една страна не е застапувана од адвокат. Пренасочување Многу програми на медијација бараат медијаторот прво посебно да се сретне со жртвата и со детето-престапник за да позборува за случајот и да ги испита релевантните проблеми. Од детето, исто така, може да се побара да се запише на часови за контрола на гневот или за семејно советување. Процесот обично има пропишан редослед, на пример, жртвата прва добива можност да зборува, потоа на престапникот му се дава еднакво време да одговори, да објасни и да се извини. Овој дијалог може да продолжи сѐ додека и двете страни не го кажат своето. Медијаторот е во независна, неутрална позиција во текот на постапката иако игра активна улога во процесот, помагајќи им на двете страни да го сфатат гледиштето на другиот и обезбедувајќи ниедна страна да не доминира со постапката или да се почувствува виктимизирана, одржувајќи го дијалогот продуктивен и обезбедувајќи целисходно учество на двете страни. Во сесиите на медијација може да се наметне широка низа санкции врз сторителот, вклучувајќи: општествено корисна работа, надзор, обесштетување (за оштетениот имот, лекарски и погребални трошоци, итн.), советување, лекување од дрога, задолжително образование, глоби, домашен надзор, условна казна, едноставно извинување, или каква било комбинација од истите. Во споредба со формалните пресуди, договорите постигнати за време на медијацијата се со тенденција да ги одразат желбите како на жртвата, така и на престапникот во врска со казната што треба да се наметне. Овие договори помагаат да се персонализира процесот и да се направи престапникот поодговорен: со тоа што ќе се обврзе да ги почитува условите од договорот и со тоа што разговарал за санкциите наспроти да му бидат наметнати од судот престапникот го става личниот интегритет во прашање. Искуството покажа дека сторителите кои влегуваат во такви договори имаат многу поголеми изгледи да се придржуваат до своите обврски отколку оние кои се осудени на формален начин. Пример Србија: Медијација жртва-престапник 8 Уредена со Законот за малолетни престапници од 2006 година, една форма на медијација жртва-престапник што се користи во Србија е Центарот за медијација основан во нивниот трет град по големина, Ниш. На почетокот воспоставен како пилот од страна на владата, градските власти, ЦСР и УНИЦЕФ, случаите главно беа упатувани во центарот од страна на јавниот обвинител и претставуваа повеќе од една четвртина од сите предмети во градот што вклучуваат малолетен престапник. Од почетокот на пилот проектот, активностите беа интегрирани во градските структури на ЦСР и сега случаите се упатуваат таму. Учесниците му дадоа позитивни оценки на центарот и го сметаат за целисходен механизам. 3. Конференции Основната цел и структура на конференциите е многу слична на медијацијата. Меѓутоа, улогата на медијаторот се заменува со улога на обучен олеснувач (фацилитатор) кој зазема слична улога во водење на дискусијата. Заедно, жртвите и другите засегнати од престапот се состануваат со престапниците за да дискутираат што се случило и што може да се стори за да се поправи направената штета. Разликата меѓу медијацијата и конференциите е тоа што конференциите се поинклузивни и поттикнуваат учество на жртвите, застапниците на жртвите, престапникот, 8 УНИЦЕФ (2009) Потенцијални и добри практики документирани од Регионалната канцеларија на УНИЦЕФ 52

55 членовите на неговото семејство, неговите пријатели, службениците за спроведување на законот, претставниците на заедницата и другите поединци засегнати со кривичното дело, коишто може да дадат информации за постапката. Конференциите го следат истиот шаблон како медијацијата. Откако жртвата и престапникот доброволно ќе се согласат да учествуваат, олеснувачот ќе ги подготви сите страни за конференциска сесија. Тие ќе договорат состанок на неутрална локација и за време на сесијата, секоја засегната страна ќе има можност да ги изрази своите гледишта и да поставува прашања. Како и кај медијацијата, целта е да се постигне договор (писмен или устен) околу соодветниот исход. Можните исходи од конференциите се исти како и кај медијацијата, со тоа што се нуди поструктурирано учество на другите вклучени страни и може да биде особено корисно во случај на деца. Пример Нов Зеланд: Семејна групна конференција 9 Нов Зеланд започна со примена на семејни групни конференции во својот систем за малолетничка правда во 1989 година. Наместо да ги апси сите малолетници кои извршиле кривично дело, полицијата има опција да ги упати малолетниците на семејни групни конференции. Конференциите, кои се засноваат врз традициите на Маорите, обично се состојат од жртвата, застапникот на жртвата, престапникот, членовите на семејството на престапникот и поддржувачите, полицискиот претставник и координаторот за малолетничка правда којшто постапува како олеснувач. Целта на конференциите е на семејствата да им се даде поголем увид во процесот, да се увидат потребите на жртвата, и да се помогне да се поврати хармонијата во заедницата како целина. Можните санкции вклучуваат општествено корисна работа, извинување, обесштетување или учество во програма за лекување или советување. Ако се постигне договор, не се покренува обвинение против престапникот. Пренасочување Добрите програми за пренасочување ќе им овозможат на полицијата или на обвинителите да употребат низа вакви мерки за да обезбедат секое дете да се третира случај по случај и да добие најсоодветна(и) мерка(и) што ќе одговори(ат) на неговите потреби, и за да се адресира престапот што тоа го извршило или причините за неговото однесување, како што е нагласено во примерите подолу. Пример од земјите: Холандија: Полициско пренасочување и бироа ХАЛТ ( HALT ) 10 Полицијата располага со неколку дискрециони мерки што може да ги спроведе заради пренасочување на младите од формалниот кривично-правен систем. Таа може: Да запре понатамошна кривична постапка и да го упати случајот на детето до службите за поддршка. Да изрече усно или писмено предупредување или опомена и потоа, да не презема понатамошни дејствија. Ако лицата се обвинети за прекршоци како вандализам, штета на имот или ситна кражба, полицијата може да ги упати во бирото ХАЛТ. На детето му се нуди ваква опција во писмен документ, во кој внимателно се наведува дека се работи за доброволна програма каде тоа ќе изврши до 20-часовна работа, надомест на штета или комбинација од двете. Во практика, од малку деца се бара да изработат повеќе од 10 часа. Откако програмата ќе се заврши со позитивни оценки од тимот на ХАЛТ, полицијата ги информира обвинителството за малолетници и државното обвинителство дека обвинението се повлекува. Од приближно деца уапсени од полицијата во Холандија, околу одат во некое ХАЛТ-биро Совет на Европа (Council of Europe): Примери на добри практики во системот на правда по мерка на детето: доставени од државите (Examples of good practice in child-friendly justice: state submissions) [ 53

56 Пренасочување Пример од земјите: Јужна Африка: Програма за пренасочување 11 Во почетокот на 80-ите, НИКРО (NICRO), национална НВО, воспостави неколку програми за пренасочување во Западен рт и Квазулу - Натал. Програмата е ограничена на малолетници кои имаат постојана адреса и чии родители или старатели се подготвени да преземат одговорност за редовното присуство на своите деца. Во оваа рамка, беа воспоставени пет опции за пренасочување. Шема за јакнење на младите: Обука за животни вештини во шест сесии која ги вклучува младите и нивните старатели, занимавајќи се конкретно со свест за криминалот, нормите и законите, како и со односите родители-деца. Општествено корисна работа во преткривичната постапка: Неплатена работа во корист на заедницата. Медијација меѓу жртвата и престапникот: Престапникот се сретнува со жртвата во обид да изнајдат решение што ќе ги задоволи и двајцата. Семејни групни конференции: Семејството и пријателите на престапникот се вклучени во усилба да изнајдат решение со жртвата. Патување: Малолетниците минуваат две недели во далечен камп каде им се даваат предизвици со разни физички активности. По враќањето, тие разговараат за своето искуство со врсниците и посетуваат настава насочена кон нивно развивање на животни вештини. Во студијата изведена со 56 учесници, НИКРО покажадека стапката на повратници е само 15 проценти. Пример од земјите: Италија: Програма за пренасочување 12 Законот за малолетничка кривична постапка на Италија од 1988 година диктира затворот да се избегнува за деца на возраст од 14 до 18 години (т.е. оние над возраст на кривична одговорност) колку што е можно повеќе, и уште повеќе, во судската постапка да се обрне внимание на тоа да не се попречува нормалното образование или развој на детето. Кога постојат докази за прогон на детето, постои задолжителна обврска тоа да се направи, па оттаму ќе се покрене кривична постапка од страна на обвинителот. Судскиот процес во Италија се состои од неколку судски фази низ кои судијата ќе се обиде да работи со детето-престапник без да прибегне кон целосно кривично судење. Мерките достапни за судиите вклучуваат полициски час или забрана на движење во одредени области. Сепак, најиновативните опции достапни за судијата кога се обидува да избегне целосно судење за детето се: Судијата може да одлучи дека престапот е ирелевантен, во случаи кога кога се смета за тривијален или случаен. Судијата може да понуди судско помилување ако се мисли дека нема да дојде до повторен престап. Ова е на располагање за кривични дела казниви до две години затвор. Судијата може да се одлучи за условна казна во преткривичната постапка, на италијански позната како messa alla prova, која може да се примени до една година за кривични дела казниви до 12 години затвор, и до три години за кривични дела што потенцијално носат поголеми санкции. Одлуката дали детето ќе има целосно кривично судење се одлага за да се види дали тоа спроведува некаква програма одобрена од судот која ќе вклучи аспекти на образование, работа, работа во заедницата, а кога тоа е соодветно, лекување или советување. Ако програмата целосно се заврши, детето нема да оди на кривично судење, па така ќе избегне осудителна пресуда за кривично дело Манси и Голдсан (Muncie and Goldson) (2006) Компаративна правда за млади (Comparative Youth Justice) 54

57 Согледувања за спроведувањето 1. Квалификуваниот персонал за спроведување на програмата за пренасочување е од суштинска важност за нејзиниот успех. За да може програмскиот персонал да ги мониторира, да ги насочува и да ги поддржува активностите на пренасочените лица треба да поседува добри меѓучовечки односи, раководни вештини, психологија и дисциплина. Перосналот на службите за поддршка мора да биде целосно обучен за да се справи со низа однесувања и фактори што влијаат врз престапувањето, а треба да има и медицински перонал во програмите за детоксикација. Вклучувањето интердисциплинарни тимови се покажа како ефективно во многу наврати. Соодветната обука е суштинска за аспектите на програмите за пренасочување што вклучуваат ресторативна правда, особено за чувствителните аспекти како состаноци меѓу жртвата и престапникот. 2. Јасните упатства се важни за воспоставување доследност во рамките на системот за пренасочување. Иако некаква слобода треба да им се даде на лицата што раководат со програмата заради приспособување кон индивидуалните околности на детето и престапот, постои фундаментална потреба санкциите да бидат правични и непристрасни. На пример, бројот на часови општествено корисна работа што детето мора да ги заврши треба да биде пропорционален со слични престапи. 3. Доверливоста во врска со информациите добиени за време на програмите е клучен принцип. Целта да се избегне жигосување на престапникот би била поткопана ако персоналот открива што било кажано во текот на програмите каде престапниците се замолуваат да ги објаснат причините за своите постапки. При медијација или опоменување, детето треба слободно да зборува знаејќи дека сѐ што ќе каже ќе остане доверливо. На престапникот треба да му се овозможи да се обрати до некој орган доколку доживее лош третман. 4. Одговорноста за престапот треба да биде примарен фактор при определување што треба да се вклучи во програмата за пренасочување. Иако можеби пренасочувањето е на маргините на формално-кривичниот систем, тоа не треба да биде на маргините на владеењето на правото и персоналот треба да биде одговорен за своите постапки. Персоналот, исто така, мора да може да ги оценува напорите што ги прави престапникот за да определи дали тој успешно ги исполнил обврските во програмата. 5. Лишувањето од слобода не треба да биде одлика на пренасочувањето. Затворот може единствено да се наметне со пресуда од кривичен суд основан со закон. Пренасочување Прашања за дискусија A. Еден од недостатоците на пренасочувањето беше опишан како ширење на мрежата. Полесните прекршоци кои обично не би покренале кривичен прогон, сега покренуваат пренасочување. Што мислите за тоа? Постојат ли чекори што би можеле да го неутрализираат ширењето на мрежата? Б. Одредени жртви кои учествуваат во семејни групни конференции не се задоволни поради недостаток на искрено жалење од страна на престапникот. Во таков случај, треба ли конференцијата да се смета за неуспех? Какви чекори треба да се преземат за решавање на оваа загриженост? В. Во некои земји, на децата коишто повторно извршиле престап им се дозволува да учествуваат во шемите за пренасочување. Мислите ли дека тоа е соодветно? Ако е така, под кои околности? Г. Во какви видови случаи би била соодветна медијација или други програми на ресторативна правда? Постојат ли случаи во кои ресторативната правда никогаш не треба да се употреби како мерка за пренасочување? 55

58 Д. Кои се некои пристапи за развивање и одржување поддршка од јавноста спрема програмите за пренасочување кои може да се гледаат како меки спрема криминалот? Конкретно, како би ја решиле загриженоста на јавноста во врска со примената на вакви програми спрема посериозни или насилни сторители? Пренасочување Студии на случај A. 12-годишен малолетник е обвинет за кражба во продавница. Обвинителот би сакал да го пренасочи кон програма што се состои од посетување настава за вредности и одговорност. Родителите даваат согласност, но малолетникот дава отпор. Што би направиле вие? Би имало ли разлика ако детето има 16 години? Б. 16-годишно момче го украло автомобилот на соседот во 10 часот навечер. Возел надвор од градот и го оставил возилото на селски пат 8 милји надвор од градот. Сопственикот не забележал дека му го нема возилото се додека не требало да оди на работа. Кога забележал дека возилото го нема, испаничил и повикал полиција. Полицијата го нашла и го вратила возилото. Момчето ја признало вината, но незнаело како да го надомести стореното. Соседот бил многу лут бидејќи го познавал момчето и сакал одговор на тоа зошто токму неговото возило, а се загрижил и дека тоа може да се повтори. Која би била користа од мерките на ресторативна правда во овој случај? В. Дете било пренасочено кон програма во која треба да помага во изградба на центар за лица со посебни потреби. Веќе изработило половина од задолжителните часови, но неговиот надзорник ве информира дека неговиот напор е минимален и дека се обидува да работи што е можно помалку. Би сметале ли дека детето не успеало во програмата? Утврдете ја слабоста на програмата. Како вие би го третирале овој проблем? Г. Едно од децата кое вие го надгледувате во текот на образовна програма за обука ви кажува дека не го извршило престапот за кој е обвинето. Ви вели дека не знаело за можноста да биде ослободено за време на судењето и дека се чувствувало притиснато да прифати пренасочување. Мислите ли дека треба да продолжи со програмата? Каква одговорност, доколку постои, вие имате да го следите ова? Д. Сфаќате дека во вашата програма многу малку учесници доаѓаат од етничките малцинства во заедницата. Згора на тоа, сте откриле дека некои деца од овие малцинства коишто извршиле ист престап не се пренасочуваат. Што мислите, кои причини би можеле да доведат до вакви разлики во третманот и под кои околности тие разлики би биле оправдани? Референтна и дополнителна литература Европска мрежа за спречување криминал (European Crime Prevention Network) (2006) Преглед на добри практика при спречување малолетнички криминал во Европската унија (A Review of Good Practice in Preventing Juvenile Crime in the European Union) Јунгер-Тас и др. (Junger-Tas et al.) (изданија) (2006) Меѓународен прирачник за малолетничка правда (International Handbook of Juvenile Justice) Јунгер-Тас и др. (Junger-Tas et al.) (изданија) (2009) Реформирање на малолетничката правда (Reforming Juvenile Justice) Манси и Голдсан (Muncie and Goldson) (2006) Компаративна малолетничка правда (Comparative Youth Justice) НИКРО (NICRO) (Јужна Африка) UNODC (2006) Прирачник за ресторативна правда (Handbook on Restorative Justice) 56

59 57

60 ДЕЛ 5 Жртви и сведоци С о д р ж и н а Цели на обуката Основни принципи Контекст на земјата Приемена на правата на децата Известување и истражување A. Известување Б. Обезбедување на ефективна помош В. Истражување и интервјуирање Фаза на судење A. Запознавање Б. Користење на претходно снимени докази В. Сведочење во суд Г. Испрашување и вкрстено испрашување По судење A. Затворање Б. Обесштетување Прашања за дискусија Студии на случај Референци и дополнителна литература Анекс I: Вежба интервју со скрипта 58

61 Цели на обуката Откако ќе се запознаете со овој дел, би требало да бидете во состојба да: ги разберете меѓународните и регионалните насоки во однос на децата жртви и сведоци на кривични дела и релевантното национално законодавство; знаете какви мерки за помош и заштита можат да се искористат во секоја фаза од судскиот процес за да се намалат штетните ефекти за децата жртви или сведоци; ја разберете важноста на комуникацијата и вештините за интервјуирање на деца и како и здобивање на вештини за подготовка и спроведување на интервјуа со деца жртви и сведоци, заштитата на нивните права при добивањето на точни информации; објасните каква помош и услуги треба да бидат достапни за децата жртви и сведоци на кривични дела и кога и како децата реба да бидат упатени на нив; разберете како правата за обесштетување на жртвата можат да се постигнат во пракса. Основни принципи A. Секое дете има право неговите најдобри интереси да бидат од примарна важност во сите одлуки што го засегаат, вклучувајќи го правото на заштита од секоја форма на непријатност, злоупотреба или запоставување. (Конвенција за правата на дете то, член 3; ОН Насоки во правдата за прашања поврзани со децата жртви и сведоци на кривични дела) Б. Возраста не треба да биде пречка за правото на целосно учество на детето во постапката. Секое дете треба да се третира како способен сведок, а неговото сведоштво не треба да се претпоставува за неважечко само заради возраста на детето, се додека додека неговата или нејзината возраст и зрелост овозможи давање на разбирливо и веродостојни сведоштво, со или без комуникациски помагала и/или друга помош. (ОН Насоки во правдата за прашања поврзани со децата жртви и сведоци на кривични дела) В. Секое дете има право слободно да ги изрази неговите погледи, мислења и грижи, со сопствени зборови и истите соодветно да бидат земени предвид. Доколку е невозможно да се излезе во пресрет на погледите и грижите на децата, на детето треба да му се објаснат причините зошто е тоа така. (Конвенција за правата на детето, член 12; ОН Насоки во правдата за прашања поврзани со децата жртви и сведоци на кривични дела) Г. На децата жртви и сведоци треба да им биде заштитена приватноста како прашање од примарна важност. Треба да се преземат мерки за да се заштити идентитетот на детето од јавноста. (ОН Насоки во правдата за прашања поврзани со децата жртви и сведоци на кривични дела) Д. Секое дете треба да се третира фер и рамноправно, независно од неговата раса, етничка припадност, боја, пол, јазик, религија, политички или други оп ре делби, национално, етничко или со цијално потекло, имот, инвалидитет и раѓање или друг статус. Во одредени случаи, ќе треба да бидат воспоставени специјални служби, за заштита и исполнување на правата на децата. (Конвенција за правата на детето, член 2; ОН Насоки во правдата за прашања поврзани со децата жртви и сведоци на кривични дела) Ѓ. Професионалците што работат со и за децата треба да ги добијат неопходните обуки за правата и потребите на децата Жртви и сведоци 59

62 Жртви и сведоци од различни возрасни групи, а кои можат да бидат во ситуација на особена ранливост. (Совет на Европа, Насоки за правда погодна за децата) Е. Професионалците треба да преземат мерки за спречување на непријатности за време на процесот на откривање, истрага и гонење вклучувајќи и потенцијално заплашување, одмазди или секундарна виктимизација. (ОН Насоки во правдата за прашања поврзани со децата жртви и сведоци на кривични дела; Совет на Европа Насоки за правда по мерка на децата) Ж. Интервјуата, испитувањата и другите фор ми на истражување треба да ги спроведат обучени професионалци кои се однесуваат со почит кон детето. (ОН Насоки во правдата за прашања поврзани со децата жртви и сведоци на кривични дела) З. Сите контакти треба да се спроведат во соодветна околина на начин којшто ги задоволува специјалните потреби на детето и тоа на јазик што детето го користи и разбира за да се подобри можноста за учество на детето. (ОН Насоки во правдата за прашања поврзани со децата жртви и сведоци на кривични дела; ОН Комитет за правата на детето, Општ коментар бр. 12) Ѕ. Деца жртви и сведоци, нивните родители или старатели, од нивниот прв контакт со правниот систем, треба да бидат навремено и соодветно информирани за нивните права (ОН Насоки во правдата за прашања поврзани со децата жртви и сведоци на кривични дела; Насоки на Советот на Европа за правда по мерка на детето) И. Треба да се постават мерки за да се ограничи непотребниот контакт помеѓу де тето и правниот систем, како што е ограничување на бројот на интервјуа со дете и користење на видео запис за сведоштвото. (ОН Насоки во правдата за работи поврзани со децата жртви и сведоци на кривични дела; Насоки на Советот на Европа за правда по мерка на детето) Ј. Децата жртви имаат право на правен лек, како што е утврдено во националното законодавство, за целосна реинтеграција и опоравување. (ОН Насоки во правдата за прашања поврзани со децата жртви и сведоци на кривични дела; ОН Декларација за основите начела на правдата за жртвите на кривично дело и злоупотреба на моќта) К. Децата жртви и сведоци треба да имаат пристап до услуги за помош и поддршка, како што се финансиски, правни, советодавни, здравствени, социјал ни и образовни услуги, услуги за фи зичко и физиолошко опоравување и сите останати услуги потреби за реинтеграција на децата преку владини, доброволни или други организации (ОН Насоки во правдата за прашања поврзани со децата жртви и сведоци на кривични дела; ОН Декларација за основите начела на правдата за жртвите на кривично дело и злоупотреба на моќта) Л. Треба да се поттикне формирањето, зајак нувањето и проширувањето на нацио налните фондови за компензација за жртвите. (ОН Декларација за основните наче ла за правда за жртвите на кривични дела и злоупотреба на моќта) Контекст на земјата Постои општа свест и правна рамка во поглед на децата жртви и сведоци, но потребен е понатамошен развој и напори за да се примени сето тоа во пракса. Заштитата и третманот на жртвата се регулирани со ЗКП (Закон за кривична постапка) и Законот за заштита на сведоци. Согласно овие правни акти, третманот на детето жртва и возрасната жртва не се разликува (белешка: новиот ЗКП ќе започне да се применува во 2012 и ги утврдува специјалните права на жртвите вклучувајќи ги и децата жртви). Децата жртви можат да бидат предмет на мерките за помош и заштита. Исто така постојат обиди за регулирање на ресоцијализацијата и третманот на жртвите преку програми и акциони планови, но сѐ уште е рано да се види користа од таквите почетни напори. 60

63 Најдобриот интерес како детско начело не е строго предвиден во националното законодавство, како што беше споменато во претходните поглавја. Првата на изразување на гледиштата и учеството во правниот процесдено споменати во законодавството (постојат неколку правни акти што ги споменуваат овие права). Правната одредба во Законот за сведоци (не прилагодена за децата) само наведува дека доколку малолетникот сака да учествува во програмата за заштита на сведоци, потребно е писмено одобрување од родителот/старателот/правниот застапник. За правото на приватност постојат некои подзаконски одредби (Кодекс на новинари), но сѐ уште праксата не е усогласена со одредбата. Прашањето за приватноста, иако генерално постои (Закон за малолетничка правда - ЗМП), сѐ уште треба да се елаборира во поглед на неговота практичната примена. Во фазата на идентификација и пријавување и подоцна во постапките, потребно е професионалците вклучени во предметите на децата жртви да бидат обучени за таа работа (а се во пракса). Сослушување на жртви за време на судењето, жртвите треба да се сослушаат најмногу двапати, сепак, ова не ја вклучува истрагата и фазите на кривично гонење коишто го зголемуваат бројот на сослушувања и испрашувања на жртвите. Видео опрема за таква намена сѐ уште не е достапна. За жал, известени сме дека целосно опремените простории прилагодени за деца (2 во Центрите за соцјална работане се користат. Исклучувањето на јавноста за време на судењето не е задолжително, кога се работи за возрасен престапник и дете жртва и во таквите случаи судијата (советот) одлучува за присуството на јавноста. Соочувањето помеѓу детето жртва и обвинетиот е одобрено доколку судијата смета дека тоа неопходно за предметот. Постојат одредби што бараат присуство на социјалната служба (СР) како помош за децата жртви за време на судењето. Исто така, на судењето децата жртви ги застапуваат нивните правни застапници. Децата жртви на насилство имаат право на надомест како тужители во постапката (кривична или граѓанска). Со новите измени во ЗМП се укинаа членовите за формирање на Фонд за надомест за децата жртви на кривично дело. Постапките за деца жртви треба да бидат итни. Сепак, некои истражувачи тврдат дека постапките можат да траат дури и подолго од 12 месеци, а ова е само времетраењето на судскиот процес. децата жртви кои се странски државјани или лица без државјанство и кои би можеле да бидат жртви на трговија со луѓе, се сместени во Транзитниот центар за странци (раководен од страна на Министерството за внатрешни работи). Децата жртви кои се странски државјани или не се државјани и кои може да се дел од трговијата со луѓе, по идентификацијата се поврзуваат со СР (социјалниот работник) и се сместуваат во Транзитниот центар за бездомници (управуван од Министерството за внатрешни работи). Жртви и сведоци Примена на правата на децата Начелата за Правда на децата ги вклучуваат правата на децата да можат да учествуваат во судските постапки на начин соодветен за возраста во согласност со нивните најдобри интереси. Сите случаи што вклучуваат мерки и заштита за децата жртви или сведоци се спроведуваат со цел истите да се заштитат од заплашување, или секундарна виктимизација што може да се случи во текто на пстапката. 61

64 ОН дефиниција: секундарна виктимизација Секундарната виктимизација се однесува на понатамошната виктимизација што не се појавила како директен резултат на кривичното дело, туку преку постапување со жртвата од страна на институциите и/или поединците. На пример, може да се појави кога жртвата се присеќава на настаните, при сведочење во судот или во присуство на сторителот. Искуството на детето како жртва или сведок на кривично дело може да има негативни ефекти во неговото школување, односите со врсниците и семејството, нивната способност да комуницираат и општото однесување. Од друга страна, можат да се појават нови проблеми поради стресот од учеството во правниот процес. Студија од Обединетот Кралство од 144 деца сведоци откри дека 85 проценти од нив искусиле стрес пред судскатапостапка во форма на напади на паника, самоповредување, повратно сеќавање, мокрење во кревет, пореметувања со јадењето и спиењето, депресија и губење на довербата 1. Еден од водечките начела на ОН Конвенцијата за правата на детето и ОН Насоките во правдата по мерка на децата жртви и сведоци на кривични дела е дека нивните најдобри интереси се од примарен интерес во секоја одлука што го засега детето. Во пракса, ова начело мора да биде балансирано со другите интереси, како што е правото на детето да учествува во постапките што го засегаат и правата на другите лица, како што е правото на обвинетиот во кривичните предмети. Жртви и сведоци Судиите и обвинителите треба да дадат приоритет на најдобрите интереси на детето вклучувајќи го спроведувањето на случајот без инволвирање на детето жртва или сведок доколку тоа се смета за неопходно за нивниот развој и заштита. Пример Унгарија: Закон за кривична постапка 2 Унгарскиот закон за кривична постапка наведува дека сведоците под 14 години можат да бидат испрашувани во истрага само ако доказите што се очекува да ги дадат не можат да бидат заменети на друг начин. Меѓународните стандарди наведуваат дека детето има право да се изрази за сите прашања што го засегаат, вклучувајќи ги судските постапки; затоа, треба да се постават мерки за да им се олесни на децата жртви и сведоци да можат целосно да учествуваат во судските постапки во согласност со нивните најдобри интереси. Детето, независно од возраста, треба да се почитува како компетентен сведок еднаков на возрасно лице и неговото сведоштво или изјава нема да се смета за невалидно или неповерливо само врз основа на неговата возраст. Многу земји имаат тест за компетентност за да се открие дали може да се прими сведоштвото на детето. Во Обединетот Кралство, тестот е дали детето може да ги разбере прашањата што му се поставуваат и дали неговите одговори можат да се разберат. Меѓународните стандарди наведуваат дека на гледиштата на детето треба да му се даде соодветна тежина во согласност со неговата возраст, способности, интелектуална зрелост и развоен капацитет. Како што е овде наведено, нивото на разбирање или способноста не можат да се мерат само според биолошката возраст бидејќи децата се здобиваат со разбирање, зрелост и способности на различна возраст. Оттаму, гледиштата на децата треба да се оценат за секој случај посебно за да се утврди колкава тежина ќе се додели на нивното сведоштво и докази, врз основа на овие фактори. 1 Плотникоф и Вулфсон (2007) Оценување на поддршката за млади сведоци:испитување на влијанието на сведоците и системот за правда при кривични дела. 2 Совет на Европа: Примери од добри пракси на правда по мерка на децата, Унгарија 62

65 Во државите каде што децата не се приморани да сведочат на судење, тие мора да бидат информирани за ова право и да им биде дадена можноста да одбијат да учествуваат. Насоките за правда по мерка на детето на Советот на Европа, член 46 наведува дека правото да се биде ислушан е право на детето, а не должност на детето. Правото да се биде ислушан значи да им се овозможи на децата жртви или сведоци да ги изразат нивните гледишта и грижи поврзани со прекршокот, судските постапки и нивните очекувања или потреби. Ова не значи дека постои должност за судот или за државата да се исполнат очекувањата на децата, но овозможува нивните очекувања да се слушнат и, кога не е возможно да се исполнат овие очекувања, а причината за тоа им се објаснува на децата. Пример Соединети Американски Држави: Изјава за влијание врз жртвата 3 Во САД, гледиштата на децата жртви (или возрасните жртви) и, кога е тоа применливо, на нивното семејство, за влијанието на прекршокот се собираат во изјава, којашто се приложува во извештајот пред изрекувањето на казната, а е подготвен од службеникот за условен отпуст и се користи за да се информира судот какво влијание имало кривичното дело врз жртвата. Постојат специјални верзии на оваа форма прилагодени на децата, достапни за различни возрасти на деца за да им овозможат на сите деца да учествуваат без дискриминација. Ова им овозможува на жртвите да се изразат на комотен и флексибилен начин. Известување и истражување A. Известување Постои должност да се пријават ситуациите кога постои верување дека детето е жртва на злоупотреба или запоставување и ваквата должност треба да биде вклучена во законодавството, или за категории на професии, како што се лекари или оние кои работат со деца, или за секого 4. Треба да се отворат телефонски линии за помош на децата за да им се овозможи на децата полесно да го пријават кривичното дело или злоупотребата, а потоа да се пренасочат кон соодветните служби и, кога тоа е потребно, полицијата. Жртви и сведоци Може да се постои огромен психолошки стрес за жртвата или сведокот при официјалното соопштување и раскажување на кривичните дела на полициските служби, особено за кривични дела на сексуална злоупотреба или кога сторителот е член на семејството. Детето може да биде загрижено од можна повреда или одмазда од сторителот, да биде окривено или отфрлено заради пријавување на кривичното дело, да не му се верува, или да наиде на негативна реакција од родителите или заедницата. Треба да се преземат чекори за да го увериме детето дека било во право кога го пријавило кривичното дело. Во некои земји, кога детето сака да пријави кривично дело се користат специјализирани полициски службеници или единици. Тие се обучени за заштита на децата, за техники на интервјуирање и имаат контакт со локалните детски служби каде што можат да го упатат детето кога тоа ќе биде соодветно. Пример Шведска: Специјализирана полициска обука 5 Во 2007 година, во Шведска започна нова програма базирана на истражување за обука за интервјуирање на деца сведоци од страна на Шведскиот национален полициски одбор, 3 UNODC/UNICEF (2009) Прирачник за професионалци и оние кои креираат политики за правда која вклучува деца жртви и деца сведоци на кривични дела ( Handbook for Professionals and Policymakers on Justice in matters involving child Жртви и сведоци of crime) 4 Исто како погоре 5 Тело одговорно за компензација и подршка на жртви (2010), The Crime Victim Compensation and Support Authority (2010) Child Victims in the Union Rights and Empowerment: A Report of the CURE Project

66 Полициската академија во Стокхолм и Универзитетот во Стокхолм. Тие се обучуваат за правилни техники за интервјуирање, како и за сродната развојна психологија. Нивниот сертификат за завршена обука е од Универзитетот и се доделува кога ќе се постигне задоволителен стандард на техники за интервјуирање. Од моментот кога децата доаѓаат во контакт со системот на правдата, тие треба да бидат целосно информирани за процесот бидејќи ова може да ги намали сите чувства на несигурност или вознемиреност што можат да ги имаат. Знаејќи кога и каде ќе бидат интервјуирани и од кого, како функционира системот, кога ќе треба да сведочат, кој ќе биде присутен, и кога сведочат ќе ја намали нивната несигурност и ќе има позитивно влијание на квалитетот на изјавата што ќе ја дадат. Давањето на информации на детето може да го охрабри детето и да му овозможи да чувствува поголема контрола во непозната ситуација. Ова е особено релевантно во случаи на злоупотреба, коишто честопати се карактеризираат со манипулирање од страна на обвинетиот за кривчното дело. За да се обезбеди детето да биде целосно информирано, треба да биде назначено обучено лице за да го води предметот на детето. Тие треба да им се дадат информации во сите фази на постапката и да бидат присутни кога децата се вклучени во судските постапки. Тоа треба да биде посебно обучено лице, полициски службеник или социјален работник. Тие треба да бидат достапни за да ги слушнат децата, да им одговорат на прашања пред и по постапката и да ги упатат до соодветните служби. Жртви и сведоци Б. Обезбедување на ефективна помош Да се биде жртва на кривично дело или сведок во постапка може да има сериозни последици за емоционалниот и психолошкиот развој и благосостојбата на децата, како и врз нивните односи со другите. Докажано е дека децата кои биле жртви на сериозна злоупотреба е поверојатно да станат жртви на злоупотреба и експлоатација во иднина. Сведоштвото на кривични дела или постојана злоупотреба или насилство може исто така да има несакано влијание на развојот на детето. Затоа е неопходно да се обезбеди колку што е можно повеќе помош за децата за да се намалат овие последици и да се олесни рехабилитацијата. Детето, и кога тоа е соодветно, неговиот родител или старател, има право да биде информирано за сите услуги што им се достапни и ова треба да се направи колку што е можно порано. Помошта може да се состои од финансиски, правни, советодавни, здравствени, социјални или образовни услуги; и физичко опоравување. Со цел најдобро да му се помогне на детето, овие служби треба да се достапни колку што е можно порано по починувањето или откривањето на кривичното дело, низ целата постапка и сѐ додека се смета неопходно за да му се помогне на детето по завршување на постапката. Помошта може да се обезбеди од јавните служби на државата, поддршка од семејството и заедницата, НВО, училиштата или другите институции во заедницата. Законодавството треба да обезбеди достапност на медицинска, психолошка или социјална помош за детето сведок на кривични дела. Сепак, законодавството е честопати недоволно, а државите треба целосно да ги спроведат правните одредби преку упатства, прописи и формирање на шеми за помош на децата жртви и, кога тоа е соодветно. Сите оние кои дошле во контакт со децата жртви или сведоци, особено оние со кои го имале првиот контакт, треба да бидат информирани за сите услуги кои постојат и како можат да дојдат до нив. На пример, социјални работници, полициски службеници, наставници, доктори и медицински сестри. Единиците за заштита на децата во полициските станици се еден начин на кој на децата жртви може да им се обезбеди помош во најкраток можен рок по откривање на кривичното дело. Во некои држави, полициските службеници се одговорни за упатување на жртвите кон службите за поддршка (со нивна согласност) за да се обезбедат одредбите колку што е можно порано. 64

67 Пример Обединето Кралство: Единици за заштита на сведоци 6 Во Обединетот Кралство, специјалните единици спроведуваат проценка на потребите на сите жртви и сведоци и потоа ги упатуваат до организациите што се оспособени да се справат со нивните специфични потреби. Пример Швајцарија: Полициски упатувања 7 Швајцарија ги има назначено полициските службеници одговорни за информирање на жртвите за помошта и поддршката што им се достапни и, кога тие ја даваат нивната согласност, ги упатуваат нивните контакт детали до службите за поддршка на жртвите со цел да се обидат и осигурат дека на жртвите им е понудена поддршка во најраната фаза. Пример Латвија: Политика за деца жртви 8 Во Латвија, специјални одделенија во општите медицински институции се користат за медицинска рехабилитација и третман на децата жртви, имено за насилство, физичка и сексуална злоупотреба со ресурси алоцирани од државниот буџет. Задолжителните финансиски средстава за психолошки третман се исто така покриени од државата со поврат на овие средства од сторителот. Пример Полска: Мрежа на локални центри за поддршка 9 Во Полска, Министерството за правда го започна проектот Мрежа на локални центри за поддршка што има за цел да ги координира активностите на полицијата, судството, НВО, локалните органи, институциите за социјална помош, училиштата и останатите кои се вклучени во давање помош на жртвите на кривични дела. Во локалните центри за поддршка, децата жртви на кривично дело, нивните родители или старатели и останатите ранливи лица можат да добијат бесплатно правна, психолошка и социјална помош. Доброволците во центрите даваат поддршка за жртвите, им го објаснуваат судскиот процес и ги контактираат соодветните институции што можат да обезбедат дополнителна помош за да ги исполнат нивните потреби. Жртви и сведоци В. Истражување и интервјуирање Начелото на експедитивност треба да биде прифатено при истрагите на предмети каде се вклучени деца жртви или сведоци. Откако ќе заврши пријавувањето, или од страна на самите деца или од страна на засегнатиот поединец или службеник, треба да се утврдат строги временски рамки за да се обезбеди дека истражниот процес ќе се спроведе без одложување. Ова начело исто така треба да се применува во истрагата на предметот, откако ќе се донесе одлуката за покренување на обвинение. Во различни фази од истрагата и подготовката на предметот, децата жртви и сведоци ќе треба да бидат испрашувани и интервјуирани и ова мора да се направи на начин што ги зема предвид потребите на детето и го почитува неговото достоинство и интегритет, додека истовремено се обезбедуваат точни информации што можат да се употребат во суд. Присетувањето на она што се случило може да предизвика секундарна виктимизација, страв од повреда од сторителот, страв дека нема да им се верува и чувства на самообвинување. Овие проблеми честопати се решаваат со комуникација и интервјуирање на детето на чувствителен и фер начин прилагоден за детето. Неправилните техники за интервјуирање при истрагата на предметот може да бидат стресни за детето и дури да предизвикаат интервјуто да биде повторено доколку се прашани 6 UNODC/UNICEF (2009) Прирачник за професионалци и оние кои креираат политики за правда која вклучува деца жртви и деца сведоци на кривични дела ( Handbook for Professionals and Policymakers on Justice in matters involving child Жртви и сведоци of crime) 7 Исто како погоре 8 UNODC/UNICEF (2009) Прирачник за професионалци и оние кои креираат политики за правда која вклучува деца жртви и деца сведоци на кривични дела ( Handbook for Professionals and Policymakers on Justice in matters involving child Жртви и сведоци of crime) 9 Совет на Европа: Примери од добри пракси на правда по мерка на децата, Полска 65

68 погрешните прашања или се собрани недоволно информации. Затоа, треба да постојат строги насоки за тоа кој што прави, за нивната професионална обука и кога и каде тоа ќе се случи. Сите оние што спроведуваат интервјуирање на деца жртви или сведоци треба да бидат професионално обучени за техники за интервјуирање на деца, вклучувајќи заштита на деца од повреда и за собирање на точни докази што имаат тежина во судските постапки. 1. Подготвување на интервју Планирањето на интервјуто е важен чекор и начинот на испрашување на детето треба да ги заштитува неговите права и избегнува предизвикување на каква било повреда. Планирањето ќе вклучи дискусија за тоа каде и кога ќе се одржи интервјуто, кој треба да го интервјуира детето и прашањата што ќе се постават (за да се покрие колку што е можно повеќе од работите и за да нема потреба од повеќекратни интервјуа од различни агенции). Кога детето е доволно возрасно, може да биде вклучено во процесот на планирање, како што е одлуката за тоа каде и кога ќе се одржи интервјуто. Жртви и сведоци Локација Основата за добро интервју со дете вклучува детето да се чувствува доволно комотно и во неговата околина и со лицето кое го интервјуира, така што се чувствува способно да се присети на она што се честопати трауматски настани. Претпочитана локација за интервју е околина позната на детето, на пример училишна просторија или, кога според законот тоа мора да биде во полициска соба или во судот, треба да се постојат специјални простории за деца што се комотни и опремени со детски мебел и играчки. Пример Полска: Простории за интервјуирање погодни за деца 10 Во Полска, Министерството за правда, со помош на НВО, има подготвено простории за интервјуирање погодни за деца со персонал за да ги интервјуира децата жртви и сведоци. Тие обезбедуваат интервјуто да го спроведе судија во присуство на психолог и други лица (обвинители, обвинетиот, адвокати) присутни во посебна просторија или преку двострано огледало или преку жив пренос на интервјуто. Просторијата е опремена така што детето се чувствува опуштено и комотно, а исто така ги исполнува потребите на системот на правдата, како што е камера, микрофони, итн. Лице кое го води интервјуто Насоките во правдата за прашања поврзани со децата жртви и сведоци на кривични дела наведува дека кога тоа е можно детето треба да биде подложено на едно интервју. За да се следи ова правило колку што е можно повеќе, честопати се поставуваат два различни пристапи: некои земји избираат да вклучат мултидисциплинарни тимови (вклучувај кривичен истражител, службеник за поддршка на жртвата, заштита на детето, итн.) за да се интервјуира жртвата или сведокот на начин прилагоден за децата во заедничка истрага или интервју; додека другите земји претпочитаат да користат висококвалификувани лица за водење на интервјуата со цел собирање на докази и информации што можат да бидат релевантни и да искористени од повеќе различни агенции за да му се помогне на детето и да се добијат корисни доказил. Пример Исланд: Барнхаус или Детска куќа Во Исланд, со цел да се избегне детето да поминува низ повеќе интервјуа со различни агенции, беше создадена Детската куќа за да се направи детето да се чувствува безбедно и комотно, истовремено олеснувајќи ја координацијата на разните агенции во општеството што се справуваат со предмети на сексуална злоупотреба на децата. Суштинскиот концепт е заедничко интервју водено од обучено лице за таа цел следено преку видео од страна на претставниците на разните агенции (полицијата, обвинителот, 10 Совет на Европа: Примери од добри пракси на правда по мерка на децата, Полска 66

69 социјалниот работник, адвокатите). Ова обезбедува професионална кривична истрага без да се компромитира правото на најдобри интереси на детето. Кога е неопходно да се интервјуира детето повеќе од еднаш, тоа треба да го направи истото лице. 2. Спроведување на интервјуто Комуницирањето и интервјуирање на децата кои се жртви или сведоци може да претставува тешка работа и треба да се подготват и следат насоките за да се обезбеди собирање на точни информации на начин што е прилагоден за децата и ги минимизира повредите на децата. Треба се следи прегледот што следува: Вовед и однос За да започне со интервјуто, лицето кое го води интервјуто треба целосно да се претстави себе си и да го подготви детето објаснувајќи му ја целта на интервјуто, кој ќе биде присутен, колку ќе трае и што ќе се случи кога интервјуто ќе заврши. Тоа исто така треба да му објасни на детето како ќе се снима интервјуто и како ќе бидат употребени информациите. Второ, тоа треба да го информира и увери детето дека ако не го знае одговорот на прашањето, или не го разбира прашањето, треба да го каже тоа. Понатаму, доколку изгледа дека лицето кое го води интервјуто погрешно го разбрало одговорот или неточно го резимирало одговорот на детето, тоа треба да му се каже. Овој дел од интервјуто треба да се искористи за да се опушти детето и да се изгради довербата помеѓу него и лицето кое го води интервјуто. Важно е да се разбере дека може да помине време додека детето е доволно опуштено и комотно да зборува со лицето кое го води интервјуто, особено кога се присеќава на настани што се трауматски или вклучуваат интимни детали. Жртви и сведоци Добивање на информации Интервјуто треба да се состои од колку што може повеќе сеќавања на детето и тоа треба да биде поттикнато да ја каже неговата приказна со свои зборови. Деталите, понатамошните информации или присетувањето 11 треба да бидат поттикнати со прашања како што е и тогаш што се случи?. Кога е неопходно да се постават прашања за да се појаснат настаните или да се побараат понатамошни информации, тие треба да бидат колку што е можно поотворени. Никогаш не треба да се користат прашања кои го наведуваат или му сугерираат на детето одреден одговор. Користењето на повторени прашања треба да се избегнува бидејќи може да му сигнализира на детето дека одговорот што претходно го дало бил неприфатлив или погрешен. Затворање Правилното затворање на интервјуто е исто така од витално значење. Детето треба да се праша дали би сакало да спомене уште нешто, дали сака да ви каже нешто или да постави прашање. Исто така е важно да се повтори како ќе се користат информациите и да се управува со очекувањата на детето за она што ќе случи во иднина. Треба да се му се заблагодариме на детето и да му укажеме на сите служби за поддршка што му стојат на располагање. Ве молиме видете го Анексот за пример на скрипта за интервју 11 Совет на Европа: Примери од добри пракси на правда по мерка на децата, Исланд 67

70 Фаза на судење Добро спроведено судење прилагодено на детето може да има позитивен или поттикнувачки ефект за детето, дозволувајќи му да ја отфрли неправдата од повредата на неговите права. Со цел ова да се случи, на детето треба да му се даде целосна поддршка и неговите потреби и права треба да се исполнети во сите фази на процесот на задоволување на правдата и од оние кои учествуваат во истиот. A. Пред судење Долгиот период на чекање може да биде стресен за децата жртви или сведоци, особено за оние на помала возраст или оние кои искусиле малтретирање од сторителите. Ова е од особено значење кога сторителот е член на семејството бидејќи детето е изложено на поголем ризик од притисок да го измени сведоштвото. Предметите каде што се вклучени жртви или сведоци треба да се процесираат најбрзо што може со цел да му овозможи на детето да го надмине искуството на жртва. Поголемиот дел од одговорноста за ова лежи кај обвинителот и секое одложување на рочиштето што го бара мора да биде оправдано само за да се земат предвид најдобрите интереси на детето. Друга мерка е да му се даде приоритет на предметот во судот пред предмети кои не вклучуваат деца жртви или сведоци. Жртви и сведоци Со цел да се направи помалку застрашувачко искуството на присуствување и сведочење во судот за детето, многу земји имаат воспоставено процеси на запознавање каде што на детето, на датум што му претходи на судењето, му се покажува судницата, каде ќе сведочи, некогаш се сретнува со оние кои ќе бидат присутни, му се објаснува што може да очекува да биде прашано и како ќе се одвива постапката. Кога тоа е возможно, детето го придружува лицето кое го води предметот така што ќе се чувствува поопуштено и ќе може да ги постави сите прашања што сака. Б. Користење на претходно снимени докази На децата жртви треба да им се дозволи да дадат докази без да има потреба да се појават во суд, преку претходно снимени докази. Ова може да има дополнителна корист за детето, така што не мора да чека да се појави на судењето, и се намалува времетраењето на судењето. Иако претходно снимените докази редовно се користат во судовите, некои честопати ќе побараат детето да присуствува на судењето и да биде вкрстено испрашувано или испрашувано за неговите оригинални претходно снимени докази. В. Приватност Приватноста е важно прашање и секое давање на информации во врска со идентитетот на детето може да има последици, како што е изложување на детето на ризик од одмазда или освета, предизвикување на срам или понижување на детето и/или емотивен стрес. Заштитата на правото на приватност на децата жртви или сведоци може да се постигне со ограничување на откривањето на информации што можат да доведат до нивно идентификување. Ова може да се направи така што документите од сите надлежни органи (обвинител, одбрана, судство, итн.) коишто можат да наведат информации за идентификување на детето, да се чуваат на безбедно место со строго ограничен пристап. Во многу држави постои законодавството коешто го забранува објавувањето или емитувањето на сите информации што можат да доведат (директно или индиректно) до идентификување на детето. Затоа, дури и кога информациите се дадени или откриени од документите од судењето, на медиумите им е забрането да ги објавуваат. Друга заштитна мерка за приватноста на детето е ограничување на присуството на судската постапка којашто вклучува дете жртва или сведок. Овие ограничувања можат да варираат, вклучувајќи и исклучување на одредени категории на лица или исклучување на јавноста воопшто. 68

71 Г. Сведочење во суд Кога законодавството не дозволува целосно прифаќање на претходно снимени докази, децата треба да сведочат во живо, или преку видео линк или со појавување на суд. Искуството на присуство и сведочење во суд може да биде стресно и застрашувачко искуство за детето. Треба да се воспостават мерки така што непријатностите или стресот се намалени колку што е можно повеќе. На пример, може да се преземат едноставни мерки за да се обезбеди судот да биде подостапен за децата: користење на микрофони во подиумот за сведоци, така што детето може лесно да се чуе; отстранување на периките и одорите каде што се користат; детски активности и помал мебел во чекалните или подготвување на посебни чекални за деца. Рамката на Советот на Европа за состојбата на жртвите во кривичните постапки исто така наведува дека сите судски простории треба да имаат посебни чекални за жртвите за да се обезбеди избегнување на контакт со обвинетите. За време на нивното сведочење во судот, многу држави го третираат во нивното законодавство присуството на и помошта од лице за поддршка, за да даде емотивна поддршка за децата жртви или сведоци. Иако тоа се разликува од земја во земја, лицето за поддршка е вообичаено член на семејството, некој кого детето го избира, правен старател или посебно квалификувано лице овластено од судот. Тие треба да бидат во можност да му дадат целосна поддршка на детето, детето да им верува и да ја зголемат неговата способност да учествува во постапката. Пример Обединето Кралство: судски лица за поддршка на сведоци 12 Правото на ОК овозможува обезбедување на судски лица за поддршка на сведоците за ранливите групи на сведоци, вклучувајќи ги и децата. Тие можат: да обезбедат емотивна поддршка; да го запознаат сведокот со судот и неговите постапки; да го придружуваат сведокот при предсудските посети; да се поврзат со правните, здравствените, образовните и социјалните служби во име на детето; и да идентификуваат и договорат специјални мерки што можат да бидат потребни за детето да сведочи и учествува колку што е можно повеќе. Тие имаат строги правила така што не смеат да ги дискутираат доказите или содржината на сведоштвото на детето, за да се избегнат обвинувањата за наведување на сведоците. Иако законодавството на ОК бележи дека овие улоги можат да ги преземат различни лица, кога тоа е можно, се претпочита меѓуресорски пристап од професионалец во контакт со повеќе различни агенции за да се одржи постојаност за детето. Жртви и сведоци Можат да се постават одреден број мерки за да се олесни сведочењето. Сега повеќе земји користат конференција преку видео линк за да му се овозможи на детето да сведочи од место прилагодено за детето во посебен дел од судот. Понатамошниот технолошки развој во оваа област значи дека е возможно децата да сведочат од локации надвор од судот. Кога не е достапен видео линк, другите мерки вклучуваат користење на екран така што жртвата или сведокот не може да го види обвинетиот или обвинетиот ја напушта судницата и го гледа сведочењето на монитор во посебна просторија од судот. Пример Норвешка: специјални локации за судење 13 Во Норвешка, испрашувањето на деца жртви или сведоци помлади од 14 години или чијашто ситуација покажува дека тоа е во нивен најдобар интерес, може да се случи 12 Министерство за внатрешни работи на ОК (2000) Добивање на најдобри сведоштва и докази во кривични постапки: Упатства за ранливи или заплашени сведоци, вклучиувајќи деца - UK Home Office (2000) Achieving Best Evidence in Criminal Proceedings: Guidance for Vulnerable or Intimidated Witnesses, including Children 13 UNODC/UNICEF (2009) Прирачник за професионалци и оние кои креираат политики за правда која вклучува деца жртви и деца сведоци на кривични дела ( Handbook for Professionals and Policymakers on Justice in matters involving child Жртви и сведоци of crime) 69

72 одделно од присуството во судот и на локација која судијата ја смета за најкорисна со цел да се добијат најдобрите докази и да се спречи повреда на детето. Д. Испрашување и вкрстено испрашување Меѓународните стандарди наведуваат дека децата треба да се испрашуваат на начин прилагоден за децата за да се намали потенцијалното заплашување и судиите имаат важна улога во обезбедувањето на ова. Искуството покажува дека ова најдобро се постигнува кога испрашувањето се одвива во форма на разговор со детето наместо со еднострано или нападно испитување или испрашување. Понатаму, треба да се препознае дека вниманието на детето е далеку помало од тоа на возрасно лице и треба да се дозволат соодветни прекини во испрашувањето, кога тоа е неопходно, или да се постават граници од судијата за да се ограничи бројот на прашања што можат да му се постават на дете, со цел да се одржи вниманието на детето и да се добијат најдобрите можни докази. Децата треба да се соочат со испрашување само еднаш за време на судењето, освен во исклучителни околности. Жртви и сведоци Разбирањето на прашањата поставени на детето може да ја намали неговата способност да даде точно сведоштво и кога на страните им е дозволено директно да го испрашуваат детето, тие треба да бидат потсетени да го направат тоа на едноставен јазик и земајќи го предвид нивното на разбирање и ранливоста на детето. Решението што го користат некои држави е да се дозволат специјални посредници да комуницираат со децата кога судијата смета дека тие погрешно го разбрале или не го разбрале целосно прашањето што им било поставено. Овие посредници може да бидат специјално назначен советник, психолог или експерт или кое било друго лице назначено од судот, вклучувајќи и член на семејството. Кога е дозволено детето да биде вкрстено испрашувано, судиите треба внимателно да го следат и надгледуваат видот на прашањата и начинот на кој тие се поставуваат. Тие треба да спречат одредени тактики кои ги користат адвокатите на одбраната, како што е поставување на нерелевантни прашања замислени да го заплашат или вознемират детето, брзо и повторено поставување на прашања за да го обесхрабрат или збунат детето, поставување на прашања на јазик што не одговара на зрелоста на детето или, особено во случај на сексуално злоупотребување, инсинуирајќи дека детето се сложило на активноста или пак поставување на прашања на детето што се однесуваат на неговото сексуална историја. Овие тактики можат да доведат до заплашување или малтретирање на детето што не само трауматско и стресно искуство за него, туку исто така не обезбедува точни докази за предметот. Пример Северна Ирска: посредници на сведоците 14 Во Северна Ирска, ранливите сведоци можат да користат посредници да им помогнат во давањето докази во полициската станица или во судот. Тоа се лица овластени од судот и независни од одбраната или обвинителството. Тие се користат за да им се објаснат на сведоците прашањата коишто судот, одбраната или обвинителството ќе им ги постави, а во некои случаи да ги комуницираат одговорите на сведоците.. По судење А. Затворање на судскиот процес Затворањето на судскиот процес и на предметот е важен чекор за детето. На детето треба да му се изрази благодарност и да се информира дека неговото сведочење било важно за просецот на задоволување на правдата. Онаму каде тоа е соодветно, а кога тоа не било случај, детето треба да се упати и да добие релевантна помош или поддршка. Детето исто така треба да се информира за исходот од случајот или судскиот процес, а кога исходот на случајот не е во

73 согласност со нивниот исказ или сеќавање за настанот, тие треба да се убедат дека нивните ставови и гледишта се земени предвид и дека се сфатени сериозно. Исто така, доколку е соодветно, oрганот одговорен за санкцијата орган (суд, судија, директорот на затворот) треба да ги информира детето и / или неговиот / нејзиниот старателите во врска со претстојната пушстање на слобода на сторителот барем неколку дена однапред за да се овозможи на детето или на нивните семејства да воспостават мерки на претпазливост Б. Обесштетување Обесштетувањето е важен чекор за жртвите заради признавањето на штетата која им е направена Обесштетувањето може да биде во форма на финансиски надомест за материјалната загуба или штета која ја претрпеле поради кривичното дело, медицински или психолошки услуги или признавање на болката која ја претрпеле. Ова може да биде и симболична порака за децата жртви дека тие оствариле некакво ниво на правда. Некои држави имаат старосна граници под која единствено родителите или старателите може да побараат обесштетување, и онаму каде ова е случај, треба да се направат обиди за измена на законодавството со цел да им се овозможи на децата нивниот пристап до правдата да не зависи од возраста. Процесот на обесштетување за децата жртви треба да биде колку што е можно поедноставен и не треба да биде се прима од сторителот (како што е регулирано во некои држави, обесштетувањето да биде дел од казната), туку тоа може да се бара од државата. Специјални фондови за обесштетување на жртвите се формирани во некои држави, иако честопати недостасуваат ресурси наменети за овие цели што ги прави неефикасна мерка за обесштетување. Заради надминување на оваа состојба, некои држави го вршат обесштетувањето преку национален фонд, но потоа прават поврат на средствата во највисок можен износ од сторителот или од другите одговорни тела. Жртви и сведоци Ова е исто така една област во која процесите за ресторативна правда можат да се употребат заради решавање на штетата направена врз жртвите. Сепак, во случаите кога жртвата е дете, ресторативната правда треба да се употребува единствено кога се смета дека е соодветно и кога тоа е во најдобриот интерес на детето. Прашања за дискусија А. Која е опасноста од употребата на наведувачки или сугестивни прашања кај децата? Кои се примери за сугестивно испрашување? Б. Што правите кога при интервјуирање на детето по втор пат увидувате дека тоа ви кажува поинаква верзија за настаните кажани во првото интервју? В. Како ја намалувате секундарната виктимизација? Г. Кои се силните и слабите страни на различните начини на кои различни земји ги третираат жртвите и сведоците? Која држава според вас најдобриот пример и зошто? Студии на случај A. Вие сте адвокат кој брани 13-годишно дете обвинето за избодување на свој соученик. Жртвата тврди дека со години пред настанот била малтретирана од вашиот клиент. Вашиот клиент, од друга страна, тврди дека жртвата него го малтретирала и дека ова тековно обвинување е дел од стратегијата за негово навлекување во стапица. Кога ја испрашувате жртвата на вашиот клиент, како се обидувате да ги балансирате конфликтните права на вашиот клиент и правата на 13-годишната жртва? 71

74 Б. Вие сте социјален работник од кого е побарано да интервјуира 5-годишно дете кое е сведок во случај на сексуална злоупотреба. Постои обвинение против нејзиниот татко за сексуална злоупотреба врз неа. Како пристапувате кон оваа чувствителна тема за детето? Ко и видови прашања или алатки ќе ги употребите со цел на благ начин да ги добиете информациите потребни за обвинување на сторителот? В. Вие сте судија кој води случај на домашно насилство. Мајката е обвинета за убиство на својот сопруг со кујнски нож по еден инцидент на домашно насилство. Нејзините две деца на возраст од 8 и 12 години се единствени сведоци на нападот. Тие се многу трауматизирани од смртта на својот татко но и исплашени од фактот дека нивната мајка може да оди во затвор. Тие не знаат дали да не кажат ништо или да споделат детали за ноќта во прашање. Тие постојано меѓусебно се советуваат за тоа која ќе им биде заедничката приказна. Како таков, нивниот исказ се разликува од оној искажан при распитот при судењето и тоа создава збунувачка слика за целиот наста н. Како се справувате со стравот на децата и обезбедувате вистинит исказ? Жртви и сведоци Г. Вие сте социјален работник кој работи на случај на насилство во толпа. Едно од 17-годишните момчиња со кое работите е жртва и учесник во голема борба во толпа која се случила во соседството. Тој и самиот е прободен во ногата и 2 недели лежел во болница. Од кога излегол од болницата тој се обидел да си го одземе животот голтајќи 40 таблети парацетамол и големи количини алкохол. По ова, тој повторно бил испратен во болница. Сега се опоравува. Во истиот инцидент тој е обвинет за удирање по глава на друго 17-годишно момче со метална прачка. Ова дете, исто така, е примено во болница каде престојувало 3 недели и сега заздравува. Првиот предмет на кој се работи е оној за момчето кое е удрено по глава. Како социјален работник дали го известувате судијата за ранливоста на вашето дете како жртва? Каков е факторот на ризик кој тој го претставува врз другите лица? Референци и дополнителна литертура Совет на Европа: Примери за добри практики кај детската правда: Улогата на државата. Достапно на: practices_en.asp [Accessed: August 2011) АУТ Универзитет Институт за јавна политика (2010) Децата сведоци во кривичните судови во Нов Зеланд: Преглед на практиката и импликациите врз политиката Скотиш егзекјутив (2003) Упатства за интервјуирање на децата жртви во Шкотска: Дополнителен материјал во пакетот упатства за поддршка на децата. Достапно на scotland.gov.uk/resource/doc/47176/ pdf [пристапено: август 2011] Надлежен орган за надоместувње и поддрка на жртвите на кривични дела (2010) Децата жртви во унијата права и спроведување на правото: Извештај од CURE проектот Министерство за внатрешни работи на ОК (2000) Добивање на најдобри сведоштва и докази во кривични постапки: Упатства за ранливи или заплашени сведоци, вклучиувајќи деца УНОДЦ/УНИЦЕФ (2009) Прирачник за правдата во материјата која вклучува деца жртви и сведоци на кривични дела УНОДЦ/УНИЦЕФ (2009) Прирачник за правдата во материјата која вклучува деца жртви и сведоци на кривични дела: Модел закон и коментари UNODC/UNICEF (2009) Handbook on Justice in Matters involving Child Жртви и сведоци of Crime UNODC/UNICEF (2009) Justice in Matters involving Child Жртви и сведоци of Crime: Model Law and Commentary 72

75 Анекс I ДЕЛ 5: Жртви и сведоци Сценарио на практично интервју Работни материјали 1 Упатство за интервјуирање на деца сведоци во Шкотска: Дополнителен материјал во пакетот упатства за поддршка на децата Лицето кое го води интервјуто може да ја менува содржината согласно конкретните потреби на детето како и да ја прилагодува кон неговата возраст. Вовед и однос Главно лице кое го води интервјуто: Здраво [име на детето], моето име е Јас сум полициски службеник/социјален работник/итн. Дел од мојата работа е да ги слушам децата и младите кога зборуваат за нештата кои им се случиле и да им дадам можност да ги опишат своите грижи. [Второто лице кое го води интервјуто исто така се претставува] Второто лице кое го води интервјуто: Јас ќе го запишувам тоа што ќе го зборуваме денес, бидејќи она што ќе го кажеш ми е важно и сакам да бидам сигурен дека точно ќе го запаметам. [Добијте согласност ако до тогаш не сте ја побарале. Исто така, одговорете на секое спонтано прашање кое детето ќе ви го постави во тој момент.] Жртви и сведоци Пред да започнеме, има некои работи кои сакам да ги поразговарам со тебе. Прво, јас сега најмногу ќе слушам. Ќе побарам од тебе да ми кажеш за работите кои ти се случиле и ова е твојата шанса да зборуваш колку што сакаш. (Пауза) Јас не знам што се случило, јас не бев таму, па треба ти да ми помогнеш да разберам сѐ. Дури и ако мислиш дека нешто знам, сепак треба да ми кажеш. Дали добро ти објаснив? (Пауза) Сега може ќе те прашам некои прашања на кои нема да го знаеш одговорот. Тоа е во ред. Ова не е како во училиште знаеш, кога учителката ќе ти постави прашање ти велиш дека не знаеш, што ти вели таа? (Детето: Тие велат дека треба да се обидам или да го погодам одговорот. ) Добро, но јас не очекувам ти да ги знаеш сите одговори. Ако не знаеш само кажи: Не знам, ајде да повежбаме. Ако јас те прашам Кога е мојот роденден? ти треба да одговориш... (Почекајте го одговорот на детето) Точно. Исто така, ако не се сеќаваш на одговорот во ред е да речеш: Не се сеќавам. 73

76 Сега, јас може да ти поставам прашања кои не ги разбираш или кои ти изгледаат помалку чудни. Ќе се обидам да ги одбегнувам, но ако ти ги поставам, сакам да ми кажеш: Не реазбирам. Тогаш ќе се обидам да ги поставам на друг начин. Па, ако ти кажам: Колку има капки вода во чашата (how many wegs are in a wug)? треба да одговориш... (Почекајте го одговорот на детето) Тоа е исправно. Не треба да се обидуваш да ги погодиш одговорите. Доколку прашањето нема смисла, само кажи ми. Исто така, доколку згрешам или нешто погрешно разберам, сакам да ми го кажеш тоа. На пример, доколку кажам, Значи, дали сакаш што имаш 7 години? тие треба да ми кажеш, Јас немам 7 години, имам 5 бидејќи толку години навистина имаш. Ајде да вежбаме со друг пример. Доколку јас кажам дека твојот татко се вика Х, ти треба да кажеш... (Почекајте го одговорот на детето) Да твојот татко всушност се вика Y. Секогаш поправи ме доколку кажам нешто погрешно. Жртви и сведоци Сега, денес може ќе ти го поставам истото прашање повеќе од еднаш. Или може да ти поставам прашање кое некој веќе ти го поставил. Тоа не значи дека си го дал погрешниот одговор првиот пат. Тоа е да ми помогне да се сетам што било кажано. Така што ако го повторно го поставам истото прашање, само кажи ми ја вистината, бидејќи тоа е многу важно. (Пауза) Сакам да ми ја кажеш вистината. Не нешто што некој друг ти кажал да го кажеш. Не сакам да измислуваш било што. Само кажи што навистина ти се случи - што виде со твоите очи, што слушна со твоите уши, помириса со твојот нос и вкуси со твојата уста. Ќе го направиш ли тоа? Градење на однос Досега јас многу зборував. Отсега натаму, ти ќе зборуваш повеќе. Зошто не ми кажеш нешто за тебе и твоето семејство? (Почекајте го одговорот на детето) А што друго можеш да ми кажеш за твоето семејство? (Почекајте го одговорот) Што уживаш да правиш? (детето: Да гледам телевизија.) Кажи ми за твојата омилена телевизиска програма. (Почекајте го одговорот) Не многу одамна, го прославивме настанот наречен [пр. Божиќ]. Кажи ми како ти го прослави [настанот]. (Почекајте го одговорот) 74

77 Што друго можеш да ми кажеш за [настанот]? (Почекајте го одговорот) Помисли уште еднаш за [настанот]. Би сакал да ми кажеш сѐ што се случи, од моментот кога стана тоа утро сѐ додека си легна таа вечер. [Доколку детето зборува кратко, поттикнете го со, А што се случи потоа?. Исто така, испитајте ги деталите за секоја работа која детето ќе ја спомене. На пример, доколку детето каже, Ги отворивме подароците вие кажете, Кажи ми сѐ на што можеш да се сетиш, секој детаљ, за отворањето на податоците. ] (Почекајте го одговорот.) Тогаш завршете со...) Ау, изгледа дека си имал/а прекрасен [настан]! Добивање на релевантни информации: слободно присетување [Обезбедете брз потсетување на основните правила] Сега е време да зборуваме за нешто друго, причината зошто си овде денес. Дали знаеш зошто си овде денес? [Доколку детето упати на или направи обвинување тогаш повторете го обвинувањето и прашајте го детето да го прошири со повеќе детали:] Жртви и сведоци Во ред, значи [накратко резимирајте го главното дело/проблем што детето само што ви го открило]. Сакам да ми кажеш сѐ што се случило; од самиот почеток од крајот, најдобро што можеш да се сетиш. [Од друга страна, доколку првото барање не даде каков било релевантен одговор тогаш продолжете со хиерархијата на поттикнувања подолу:] Кажи ми зошто си овде денес ; Слушнав дека кажа нешто за твојот наставник/пријател/мама минатата недела. Кажи ми сѐ што можеш за тоа ; Како што ти кажав, мојата работа е да зборувам со деца за работи што ги мачат. Многу е важно да разберам дали нешто те мачи тебе. Кажи ми зошто мислиш дека [старателот] те донесе денес овде. [Кога детето нема да упати на ова обвинување, поттикнете го слободно да раскаже користејќи ги отворените прашања, проследувањата и поттикнувањата кога детето ќе сопре] пр. Кажи ми сѐ што можеш за тоа, Тогаш што се случи?, леле, продолжи, Ти кажа Можеш ли да ми кажеш повеќе за тоа, те молам? 75

78 Добивање на релевантни информации: Испрашување [Откако ќе стане јасно дека детето завршило со слободното раскажување, утврдете дали опишаниот настан се случил еднаш или повеќе пати:] Дали тоа се случило еднаш или повеќе од еднаш? [Доколку детето одговори, еднаш тогаш насочете го вниманието на детето назад на конкретниот истакнат детаљ за кои што зборувало. Упатете го на тоа и на други детали кога е потребно, за да добиете поцелосно разбирање/појаснување] Ти претходно кажа дека Те молам кажи/објасни/опиши ми... [Доколку детето каже дека тоа се случило повеќе од еднаш:] Сети се назад на: на моментот кој најдобро го паметиш/првиот пат/последниот пат. Сакам да разберам што се случило, од самиот почеток до крајот. Жртви и сведоци [Откако детето ќе заврши да зборува за настанот бр. 1, продолжете со отворените поттикнувања, пр. И тогаш што се случи?, Што друго можеш да ми кажеш за тоа? Откако детето ќе заврши да зборува за инцидентот, прашајте за други истакнати детали и обидете се да добиете колку можете повеќе детали] [Конечно, прашајте, Дали можеш убаво да се сетиш и на другиот пат? Кажи ми за тогаш, од самиот почеток до крајот, користејќи ги горенаведените поттикнувања за да добиете дополнителни информации] [Доколку од детето се бараат поочигледни значајни детали, пр. за појавата на сторителот, тогаш испитајте го за оваа фаза со специфични зошто/кој/каде/како... прашања кога тоа е возможно.] пр. Како изгледаше човекот? [почекајте го одговорот потоа продолжете со] Кажи ми повеќе за тој човек, сѐ што можеш да се сетиш. Затворање [По резимирањето на главните точки од изјавата на детето и по советување со второто лице што го води интервјуто, прашајте:] Дали треба уште нешто да знам? (Почекајте го одговорот) Дали има уште нешто што сакаш да ми го кажеш? (Почекајте го одговорот) Дали ти имаш некои прашања што сакаш да ми ги поставиш? (Почекајте го одговорот) 76

79 [По оваа дискусија, дајте му на детето имиња/адреси/броеви за контакт. Тогаш кажете:] Ти благодарам што одвие време да позборуваш со нас денес, За една минута ќе те вратам кај [твојата мама/тато/друго лице]. Што ќе направиш кога ќе заврши интервјуто? (Почекајте го одговорот) [Доколку детето рече на пример дека ќе оди дома, прашајте го:] пр. Дали ќе гледаш телевизија? или Дали ќе јадеш нешто? (Почекајте го одговорот) Која е твојата омилена телевизиска програма/храна? [и така сѐ додека детето не се смири и опушти и не е спремно да си замине] Жртви и сведоци 77

80 78

81 ДЕЛ 6 Судски процес и изрекување на казната С о д р ж и н а Цели на обуакта Оснвни принципи Индикатори на политиката на ОН: 1. Деца во судир со законот: Број на деца лишени од слобода во еден 12-месечен период на во односн на 100,000 жители. 2. Времетраење на притворот: Време што децата го минуваат во притвор, пред да им биде изречена казна. 3. Процент на деца на кои им е изречена казна во форма на заводска мерка. 4. Пренасочување пред изрека на казната: Процент на деца, чиј случај се решава вон судовите или на кои им е изречена казна, кои стануваат дел од програмата за пренасочување пред казнување. Примена: Судски процес A. Избегнување неоправдани одложувања Б. Фер и праведно судење В. Средина која е пријатна за децата Г. Правен советник и застапување Д. Родители и старатели Ѓ. Право да се биде сослушан и да се искаже сопственото мислење Примена: Изрека на казна A. Пропорционалност Б. Пресудување и решавање на предметите В. Давање потребна помош Г. Ефективна имплементација Д. Потреба од професионалност и обука Видови мерки за решавање на предметите A. Договори за казната Б. Наредби за надзор В. Засилен надзор Г. Општокорисна работа Д. Парични казни Ѓ. Интервенции или наредби за посетување третман Прашања за дискусија Студии на случај Референтна и дополнителна литература 79

82 Цели на обуката Откако ќе се запознаете со овој дел, би требало да бидете во состојба: Да објасните зошто е потребен првичен извештај, со цел, да му се помогне на судот во донесувањето одлуки во врска со децата сторители на кривични дела; Да ги знаете правилата, кои важат при донесувањето на одлуката од судот во однос на затоворот и да го примените вашето знаење на конкретни случаи во пракса; Да наведете поголем број различни можни казни кои би се служеле во рамки на заедницата и да ги објасните предностите и недстатоците на секоја од нив; Да процените, кое од овие алтернативни решенија, наспроти затворот, би било најсоодветно за употреба во вашата земја и кои чекори би требало да се превземат, за негово остварување. Судски процес и изрекување на казната Основни начела А. Во сите постапки во кои се вклучени и децата, мора да биде применето и начелото на итност, за да се обезбеди брза реакција и одговор, притоа почи тувајќи го владеењето на правото. (Насоки на Советот на Европа за правда по мерка на децата; Пекингшки правила, Правило 20) Б. Постапката со малолетниците треба да се води пред соодветната надлежна власт (суд, трибунал, одбор, совет итн.) во согласност со начелата за фер и правично судење. (Пекингшки правила, Правило 14) В. Со предметите каде се работи за деца, треба да се постапува без никакво заплашување и во најсоодветно опкружувување за нив, притоа водејќи сметка за нивните потреби. (Насоки на Советот на Европа за правда по мерка на децата) Г. Децата треба да поседуваат право да имаат сопствен правен советник и застапување, во нивно лично име. (Насоки на Советот на Европа за правда по мерка на децата) Д. На децата треба да им биде дозволено да бидат придружувани од нивните родители или, каде има потреба, од друго возрасно лице според нивен избор, освен доколку не е донесена образложена одлука за спротивното, која се однесува на конкретното лице. (Насоки на Советот на Европа за правда по мерка на децата) Ѓ. Судиите треба да го почитуваат правото на децата да бидат сослушани во сите ситуации и за прашања, кои се однесуваат и влијаат врз нив. (Насоки на Советот на Европа за пријателски ориентирана правда кон децата) Е. Благосостојбата на малолетникот треба да биде главниот фактор што ќе не води, при размислувањето дали, неговиот или нејзиниот случај. (Пекингшки правила, Правило 17) Ж. Начелото на пропорционалност мора да се почитува. Сите интервенции во однос на младите сторители, треба да се засноваат, не само врз проценката на сериозноста на стореното дело, туку и врз личната ситуација во која се наоѓа сторителот. (Пекингшки правила, Правило 5; Правила од Токио, Правило 12) З. Треба да се превземат напори, на децата да им се обезбеди соодветна помош, како на пример сместување, образование или стручна обука, вработување или било каква друга корисна и практична помош, со цел, да се олесни и помогне процесот на рехабилитација. (Пекингшки правила, Правило 24) S. Професионалното образование, обуката на самото работно место, курсе вите за освежување на знаењата и другите соодветни модалитети на поучување, 80

83 треба да бидат искористени за да се воспостави и одржи неопходната професионална стручност на сите кадри, кои работат на малолетнички предмети. (Пекингшки правила, Правило 22) Ј. Надлежната власт мора да има на располагање голем број различни мерки и можности за решавање на предметите, што ќе овозможи флексибилност и избегнување на институционализацијата во најголем можен степен. (Конвенција на ОН за правата на детето, Член 40; Пекингшки правила, Правило 18; Правила од Токио, Правило 2) Контекст во земјата Децата можат да бидат изведени пред суд со наполнети 14 години. Не постојат малолетнички судови, меѓутоа постојат судии и обвинители, кои се специјализирани за предмети во кои се работи за деца и обвинети малолетници. Во државата, секој од 12-те основни судови со проширена надлежност има сопствен судија за малолетници, одговорен за постапување по малолетнички предмети. Сепак, не секој од нив работи исклучиво на малолетнички предмети. Судиите за малолетници имаат три посебни функции: функција на истражен судија, на судечки судија и на судија задолжен за извршување на изречените санкции. Според Законот за малолетничка правда, судиите за малолетници се надлежни да постапуваат во прекршочни предмети, што во пракса не се случува, односно, судиите кои работат прекршочни предмети за возрасните лица, постапуваат и по малолетнички предмети. Законот за малолетничка правда, за малолетниците предвидува исти права како и оние, што ги имаат возрасните лица во кривичната и прекршочната постапка, како и одредени специјални права, пропишани со ратификуваните меѓународни инструменти, како што е на пример Конвенцијата за правата на детето. Малолетниците имаат право на бесплатен законски бранител во текот на судската постапка. Во текот на судењето, малолетникот и неговиот или нејзиниот законски бранител, мораат постојано да бидат присутни. Дополнително, доколку тоа не е спротивно или штетно за интересите на малолетникот, во текот на постапката можат да присуствуваат и неговите или нејзините родители. Судскиот процес е поделен на претходна постапка, во текот на која се обезбедуваат и анализираат сите факти и се изготвува предлог за евентуалната санкција или мерка, и судење, каде се изрекува казната, без дополнително сослушување на сведоци. Со постапката раководи судија поединец за малолетници, а во одредени случаи за предметот може да решава и судски совет. Во случаите кога се познати сите факти, а не може да биде изречена заводска мерка, судењето се води по скратена постапка и се носи пресуда, само во однос на изречената санкција или мерка. Ваквата скратена или забрзана постапка може да трае најдолго 38 дена. Постапката против едно малолетно лице не може да трае подолго од една година, со исклучок на кривичните дела, за кои, законски пропишаната казна е најмалку четири години затвор и во тој случај, целата постапка може да трае најдолго една година и шест месеци. Кога се работи за сторен прекршок, постапката може да трае најдолго шест месеци. Судењата се затворени за јавноста. Постојат жалбени совети, кои се состојат од еден судија за малолетници и други двајца судии кои постапуваат во втор степен, како и малолетнички совет при Врховниот суд, задолжен за евентуалната постапка во трет степен. Доколку се работи за малолетници на возраст од 14 до 16 години, можат да се изречат само воспитни мерки. Некои од таквите воспитни мерки се од институционален карактер, како на пример, згрижувањето во центар за деца, д и воспитно поправната институцијата од полуотворен тип. Другите мерки се укорот и засилениот надзор од страна на родителите/ старателите, згрижувачко семејство или Центарот за социјална работа. Судски процес и изрекување на казната 81

84 Во случај на постари малолетници (на возраст од 16 до 18 години), покрај воспитните мерки, можат да се изречат и следниве незаводски мерки: условна казна со засилен надзор, одложена казна, општокорисна работа и парична казна. Не постојат податоци за нивната евентуална употреба во пракса досега. Заводска мерка може да им биде изречена само на малолетниците на возраст од 16 до 18 години казна малолетнички затвор. Што се однесува до активностите за ресоцијализација и третман на располагање, тоа претставува голем предизвик во сите можни ситуации. За време на притвороѕ нема никакви активности (иако законот вели дека такви треба да постојат) и во оваа сфера постојат одредени потешкотии, со кои се соочуваат сите претходно споменати институции. Ресурсите, кои можат да се искористат за отпочнување на имплементацијата на незаводските мерки се ограничени (иако за некои од незаводските мерки не се потребни дополнителни финансиски средства). Примена: Судски процес A. Избегнување неоправдани одложувања Кога децата ќе дојдат во судир со законот, особено важно е, да се обезбеди отпочнување на судската постапка. што е можно поскоро. Насоките на Советот на Европа за правда за децата, предвидуваат нивните случаи да бидат класификувани како итни, со цел, да се заштитат најдобрите интереси на детето. Истите, советуваат дека кога има потреба, судските власти можат да размислат за можноста за надзор и контрола на првичните пресуди во текот на одреден временски период, со цел, подоцна истите да бидат повторно разгледани. Судски процес и изрекување на казната Што се однесува до обвинителството и одбраната, на обете страни мора да им се гарантира доволно време за подготовка на случајот. Сепак, детето, исто така, има право на правична и брза постапка, особено кога судскиот процес е затворен за јавноста и затоа, ваквите права мораат соодветно да бидат избалансирани. На пример, тоа значи дека мора да постојат некои ограничувања во однос на можните одложувања на постапката, поради отсатен сведок или нерасположиви докази. Пекингшките правила велат дека брзото спроведување на формалните постапки во предметите каде се работи за деца, е од исклучителна важност. Ова особено мора да се испочитува, затоа што во спротивно, би било загрозено сето она добро, што би можело да се постигне во текот на постапката и со изречената санкција. Како минува времето, за малолетникот ќе станува сѐ потешко, па дури можеби и невозможно, да ја одржува врската помеѓу постапката и санкцијата и самото сторено дело и тоа како на интелектуално, така и на психолошко ниво. Б. Фер и правично судење На децата мора секогаш да им се обезбеди фер и правично судење. Тоа вклучува и судски процес пред соодветна надлежна власт, во присуство на правен застапник и помош од родителите, во атмосфера на взаемно разбирање, која оди во прилог на нивните најдобри интереси. Децата на кои им се суди, мораат да бидат во состојба да учествуваат во било кој процес на одлучување, а сите постапки треба да се спроведат во најкраткиот соодветен период. Судот или судијата, е одговорен за следново: Да се увери дека детето го разбира обвинението; На детето да му ги објасни можните последици и самата постапка за време на судскиот процес; Да му објасни на детето, доколку тоа е соодветно, дека може да ја признае или да не ја признае вината. 82

85 Овие информации треба да му се пренесат на детето, на еден пријателски и разбирлив начин, така што детето ќе може да разбере точно со што се соочува. Не смее да се заборави, дека судот и судницата се заплашувачки за детето, кое, во зависност од судската традиција во државата, можеби се соочува со еден судија во тога, кој седи на повишена маса и одреден број други, за него непознати луѓе. Токму затоа, уште на самиот почеток на рочиштето, особено е важно, судијата да му ја објасни постапката на детето. Детето мора да биде запознаено со судската процедура и да знае, кои ќе бидат следните чекори од истата, како и какви резултати и последици ќе има секој наод или постапка за него или за неа лично. В. Средина која е пријатна за децата Судницата претставува едно застрашувачко опкружување, за било кое лице на кое му се суди, а таа е особено туѓа и заплашувачка за децата. Имајќи го тоа предвид, во сите постапки, особено е важно со децата да се постапува со полна почит и согласно нивната возраст, нивните специјални потреби, зрелост и способност за разбирање. Треба да се превземат сите можни напори, за да во најголема можна мерка се обезбеди безбедно и нeзаплашувачко опкружување за децата, во кое ќе се води сметка за нивните потреби. На пример, изгледот на судот може да се направи повеќе неформален, бројот на учесниците може да се намали и нивната облека може да биде по неформална. Со цел, да се обезбеди дека детето е смирено и подготвено за она што го очекува, Насоките на Советот на Европа за правда за децата предвидува, пред отпочнувањето на постапката, децата да бидат запознати со организацијата и поставеноста на судницата или било кој друг соодветен простор, како и со улогите и идентитетот на службените лица, кои учествуваат во постапката. Дополнително, во текот на постапката, треба да се користат јазик и терминологија, соодветни за возраста на детето и неговата способност за разбирање. Децата имаат право на заштита на нивната приватност, поради нивната возраст. Токму затоа, во голем број држави, на јавноста вообичаено не е дозволен пристап во судницата, а во некои други земји пак, сите постапки за малолетни лица се одвиваат на затворено заседание на судот (in camera). Рочиштата пред судот каде се постапува со деца, треба да се адаптираат спрема нивниот ритам и способност за одржување на вниманието и концентрацијата: треба да се планираат редовни паузи и рочиштата не треба да траат многу долго, со цел, да се обезбеди дека детето е способно да ја следи постапката во текот на сите нејзини фази. Дополнително, за потребите на полесно учество на децата во постапката, до максималниот степен на нивниот когнитивен капацитет и во подршка на нивната емоционална стабилност, се препорачува евентуалните прекинувања на рочиштата, да бидат сведени на минимум. Судски процес и изрекување на казната Меѓународните стандарди препорачуваат, до степен до кој тоа е можно, да се воспостават специјализирани судови (или судски совети), постапки и институции за децата во судир со законот. Тоа би можело да вклучува и воспоставување специјализирани единици во рамки на полицијата, правосудството, судскиот систем и канцелариите на јавното обвинителство. Пример: Белгија: Младински суд 1 Младинските судови во Белгија постапуваат во сите предмети, каде се работи за дела сторени од малолетни лица, на возраст помала од 18 години, која истовремено е и возраста на кривична одговорност. Затоа, младинските судови можат да изрекуваат единствено заштитни мерки во најдобар интерес за детето и за нив не постојат кривични санкции. Пример: Обединето Кралство: Младински суд 2 Младинскиот суд претставува специјализирана форма на прекршочен суд, надлежен за предмети каде се работи за деца и млади луѓе, на возраст од 10 до 17 години. Рочиштата 1 Голдсон и Мунси(Goldson & Muncie) (2006) Компаративна правда за млади. Сејџ (Sage) 2 Голдсон Б. (Goldson, B) (2008) Речник на правдата за младите. Издавач: Willan 83

86 пред младинскиот суд се слични како оние во прекршочните судови, иако постапката често се адаптира и менува, во зависност од возраста на обвинетото лице. Предметите ги судат прекршочни судии или окружни судии. Седниците на младинскиот суд не се отворени за општата јавност и вообичаено, присуството им е дозволено единствено на лицата, кои се директно вклучени во постапката. Младинските судови се клучните институции во рамки на правосудните системи за младите во Англија и Велс, како и во Северна Ирска. Г. Правен советник и застапување Сите деца имаат право да бидат застапувани од адвокат или правен советник. Тие мораат да добијат можност и да побараат бесплатна правна можност, во земјите каде таквата опција е законски предвидена. Судијата или судот, мора на детето да му го објасни ваквото право уште на почетокот на рочиштето, а кога детето присуствува на судење во отсуство на адвокат, судот е должен да го поучи детето за неговото право на адвокат и одбрана и да му даде разумна можност да ангажира бранител. Во сите случаи кога судот смета дека детето на кое му се суди во отсуство на адвокат, не го разбира обвинението, мора да побара детето да добие одбрана од соодветен бранител. Сите адвокати кои застапуваат деца, треба да бидат соодветно обучени и да имаат познавања од сферата на детските права и сите други поврзани прашања. Тие треба да добиваат редовна континуирана и опсежна обука и да бидат во состојба да комуницираат со децата, на нивното ниво на сфаќање и разбирање на нештата. Тие се должни, на децата да им ги обезбедат сите неопходни информации и објаснувања, во однос на можните последици во зависност од ставот и/или мислењето на детето и истите се должни да ги презентираат пред судот. Судски процес и изрекување на казната Д. Родители и старатели Родителите или старателите мораат да бидат вклучени во подготовките за судскиот процес и присутни во текот на истиот. Тие треба да бидат информирани на писмено, од страна на полицијата, обвинителот или судијата, дека ќе се одржи формален судски процес, на кој ќе бидат поканети да присуствуваат. Доколку постои некаков конфликт во семејството, родителите или старателите можат да бидат целосно или делумно исклучени од постапката, доколку тоа е во најдобар интерес за детето. Доколку детето не сака да зборува во присуство на родителите, детето треба да биде сослушано во нивно отсуство и одвоено од нив. Насоките на Советот на Европа за правда по мерка на децата, наведуваат дека во сите случаи, каде постојат спротивставени интереси помеѓу родителите и децата, надлежната власт е должна да назначи законски старател, во својство на застапник или друго независно лице, кое ќе ги застапува мислењата и интересите на детето. Ѓ. Право да се биде сослушан и да се искаже сопственото мислење Во Насоките на Советот на Европа за правда за децата, е наведено дека судиите треба да го почитуваат правото на децата да бидат сослушани во сите постапки и за сите прашања, кои се однесуваат на нив. Детето мора да биде свесно, дека правото да се биде сослушан е право што тој/таа го има, а не негова обврска и тоа мора да ги добие сите неопходни информации за начинот, на кој ефективно може да го искористи сопственото право да биде сослушано. Детето има право да даде изјава, право да повикува сведоци и генерално, да врши испитување на сведоците во било која фаза на постапката и тоа да го прави директно и самостално или преку својот бранител. Судијата има право да одлучува за дозволеноста на прашањата и за тоа, дали сведокот ќе одговори на поставеното прашање или не. Уште поважно е правото на детето, да се соочи со сведоците на обвинителството и да изврши нивно вкрстено испитување. Во земјите кои го негуваат обичајното право, вкрстеното испитување помага во одржувањето на соодветната рамнотежа помеѓу правата на обвинителството и одбраната, додека пак во земјите 84

87 со континентален правен систем, судијата е оној, што одлучува за правото на обраќање пред судот и моментот во текот на постапката, кога тоа може да го стори. Во секоја постапка пред судот, детето има право да се обрати последно. Ова е важно, особено пред самата изрека на казната, затоа што на тој начин, детето добива шанса да остави одреден впечаток врз судскиот совет или порота, кој може да има одредено влијание по нивното повлекување и врз донесувањето на конечната одлука. Сите одлуки и пресуди на судот, кои имаат директен ефект врз децата, мораат да бидат соодветно образложени и објаснети, на начин и јазик, кој е разбирлив за нив, а особено оние одлуки во кои ставовите и мислењата на децата не се испочитувани. Конечно, детето има право по неговиот предмет да се решава и одлучува во догледно време, како и да го слушне и добие во писмена форма образложенито на судот за конкретната одлука. Тоа претставува и основа за било какво понатамошно оспорување или обжалување на пресудата односно за правото на жалба пред повисоките судски инстанци. Примена: Изрека на казна А. Пропорционалност Меѓународните стандарди пропишуваат дека во секој поединечен случај, конечната пресуда и изрека на казна, мора да биде пропорционална на условите и сериозноста на стореното дело и на личната состојба и потребите на малолетникот, како и на потребите што ги има општеството. Затоа, истите не можат да бидат донесени, пред да се изврши детална анализа на историјатот и личната ситуација во која се наоѓа малолетното лице или пак на условите, под кои е извршено делото. Ваквата проценка треба да се направи што е можно поскоро, по лишувањето од слобода на детето. За повеќе информации во врска со ова прашање, погледнете го Делот 3 - Лишување од слобода. Во одредени случаи, оценката која е веќе направена од страна на социјалниот работник, не обезбедува доволно информации за детето, а и судијата може да побара спроведување на дополнителна оценка. Судот може да нареди да се изврши оценка на детето, од страна на квалификувано стручно лице, во ситуација кога: Судот има разумна причина да верува дека детето страда од физичка или ментална болест или нарушување, психолошко нарушување, емоционална вознемиреност или потешкотии во учењето и ментална нестабилност; Детето има претходен историјат на осудуваност и повторништво; Детето е обвинето за извршено сериозно и насилно кривично дело. Судски процес и изрекување на казната Едно од фундаменталните начела е дека кривичната санкција мора да биде пропорционална на сериозноста на стореното дело и степенот на одговорност на детето за делото. При утврдувањето на сериозноста на делото и степенот на одговорност на детето, судот мора да земе предвид некои од следниве фактори: Предизвиканата штета за жртвите и дали се работи за намерно или пак дело, кое разумно можело да се предвиди; Претходно утврдено присуство на вина за други дела; Било кои други олеснителни или отежнувачки околности поврзани со детето или стореното дело, кои се релевантни во конкретниот случај. Сепак, при оценувањето на овие фактори, судот не смее да заборави дека: Само еден мал број деца сторители се навистина сторители на тешки кривични дела ; Висок степен на безбедност е потребен, само за сторителите од највисок ризик; 85

88 Стореното дело не е веродостоен индикатор за евентуалниот ризик од сторување други дела; Приоритетот на санкционирањето треба да биде рехабилитацијата, а не казнувањето; Контактите со остатокот од заедницата, ја јакнат и одговорноста на самата заедница Откако ќе ја утврди сериозноста на стореното дело и степенот на одговорност на детето, судот мора да утврди која од можните санкции или нивна комбинација е онаа вистинската и најсоодветна за стореното дело. Сосема е можно да постои повеќе од една можна санкција, која ќе го задоволи барањето за пропорционалност во конкретниот случај. Постојат и други елементи на можните санкции, како на пример, потенцијалниот ефект на рехабилитација, кои ќе влијаат врз изборот на најсоодветната казна. На пример, краткотрајната општокорисна работа, би била пропорционална за одредени помалку сериозни дела. Ваква санкција со подолго времетраење и порестриктивни услови би била пропорционална и соодветна за потешките дела. Санкцијата, која се одредува за едно дете, не смее никогаш да биде посериозна и подолга од онаа, која би се изрекла на возрасно лице за истото дело. Клучен елемент за ефективно изрекување на казната, е да се обезбеди дека санкцијата ќе ја унапреди рехабилитацијата на детето. Сепак, мерките и санкциите насочени кон рехабилитација, не смеат да значат и кршење на начелото на пропорционалност. Тоа значи дека мерките за рехабилитација не смее да резултираат во казна, која ќе ја надмине санкцијата која би била пропорционална на тежината на стореното дело и степенот на одговорност на детето. Таквата санкција би значела казнување на детето, поради неговите или нејзините потреби, и покрај фактот што судијата истата ја изрекол со најдобра намера, во обид да му се помогне на детето. Доколку детето има одредени потреби, кои го надминуваат соодветниот опфат на кривичноправната интервенција, тогаш мораат да се бараат други средства за постапување со сторителот, вон системот на детска правда. Судски процес и изрекување на казната Судот мора да изврши проценка на останатите можни пропорционални санкции, што значи дека изречената санкција за детето мора: Да биде онаа најмалку рестриктивната, која сепак може да ја исполни целта на рехабилитација; Да биде санкцијата која има највеќе шанси да ја придонесе кон рехабилитацијата и реинтеграцијата на детето; Да го поттикне чувството на одговорност кај детето и сфаќањето и признавањето на предизвиканата штета за жртвата и заедницата. Сите мерки, кои се превземаат против децата, кои сториле некакво дело треба: Да придонесуваат кон зајакнување на почитта што детето ја има во однос на општествените вредности; Да го поттикнуваат надоместувањето на штетата предизвикана на жртвите и заедницата; Да бидат од значај за конкретното дете, земјаќи ги предвид неговите потреби и ниво на развој; Кога тоа е можно, во процесот на рехабилитација и реинтеграција на детето, да ги вклучат и родителите, поширокото семејство, заедницата и институциите од социјален и друг карактер; Да ги испочитуваат сите полови, етнички, културни и јазични разлики; Соодветно да ги исполнуваат потребите на децата со специјални потреби. 86

89 Б. Пресудување и решавање на предметите Целта на изрекувањето казна, е детето да ја превземе одговорноста за стореното дело. Тоа се постигнува со изрека на праведна санкција со последици, кои ќе имаат соодветно значење за детето и кои ќе придонесуваат кон неговата рехабилитација и реинтеграција во општеството. Доколку се размислува за евентуална заводска мерка, на пример, важно е да се знае, дека последиците кои не се од заводски карактер, како на пример, надоместувањето на штетата предизвикана за жртвата, за голем број деца, имаат поголема шанса да бидат од позитивен значај и важност за детето, наспроти неговото упатување во одредена институција. Секоја санкција, уште од самиот свој почеток, треба да ја има предвид крајната цел на казнувањето, а тоа е рехабилитација на детето и негова реинтеграција во општеството. Иако, истражувањата во оваа област, покажуваат дека постојат бројни фактори вон контрола на судот, кои можат да влијаат врз шансите за успешна разврска на поединечните случаи, од судот се очекува да избере санкција, која ќе значи максимално унапредување на можностите за рехабилитација и реинтеграција. Треба да се запамети дека изрекувањето санкции со одредени рокови и услови, кои најверојатно нема да бидат испочитувани, не е конзистентно со потребата за унапредување на рехабилитацијата на детето и затоа, истите не би се сметале за валидни и соодветни. При утврдувањето на соодветната санкција, надлежната власт треба да го земе предвид следново: Степенот до кој детето зело учество во извршување на делото; Предизвиканата штета за жртвите и дали детето имало претходна намера да ја предизвика истата или пак можело разумно да го предвиди настанувањето на штетата; Претходно утврдена вина за други дела извршени од истото дете; Било каква извршена надомест на штетите од страна на детето, во корист на жртвите или заедницата; Временскиот период што го има минато детето во притвор, поради стореното дело; Било кои други олеснителни или отежнувачки околности поврзани со детето или стореното дело, како на пример, природата и околностите под кои делото е сторено; Личниот историјат, социјалните услови и личните карактеристики на детето. Дополнително, во врска со пресудувањето и решавањето на предметите, во Пекингшките правила е наведено следново: Ограничувањето на личната слобода на малолетниците треба да се изврши, само откако за истото внимателно ќе се размисли и истото треба да се ограничи на минимално можно времетраење. Лишување од слобода нема да се изрекува, освен ако на малолетникот му се суди за тешко кривично дело со употреба на насилство против некое друго лице или ако лицето и претходно има сторено други тешки кривични дела и доколку не постои друго соодветно решение во конкретниот случај. Смртната казна не може никогаш да се изрече, за било кое кривично дело извршено од дете. Децата не смеат никогаш да бидат изложени на физичко казнување. Судски процес и изрекување на казната Надлежните власти се должни да обезбедат, дека при изрекувањето на санкцијата се испочитувани сите основни права на децата, а особено основните права на личен развој и образование. В. Давање потребна помош Децата во судир со законот, често немаат соодветно и постојано сместување и/или не се вклучени во образовниот процес и не се вработени. Затоа, меѓународните правила предвидуваат 87

90 превземање соодветни напори, за да им се помогне на децата во однос на обезбедување на следново: сместување; образование и/или стручна обука; подршка и охрабрување; и заштита од било каква злоупотреба и повреди во домот или заедницата. Токму ваквата помош има најголеми шанси да му помогне на детето, во текот на процесот на рехабилитација. Затоа е неопходно, судот да е запознает со сите околности поврзани со детето со цел да донесе одлука во која ќе наведе каква помош му е потребна на детето со цел да ја изврши санкцијата. Г. Ефективна имплементација на мерките и санкциите Санкции кои се извршуваат во рамки на заедницата бараат надзор и контрола од страна на соодветна надлежна власт или лице. Вообичаено, тоа е службеникот за условен отпуст за млади или социјалниот работник, кој ја претставува контакт за детето, во текот на извршувањето на санкцијата. Пекингшките правила предвидуваат постоење на соодветна надлежна власт или одредени независни тела (одбор за условни казни, канцеларија за условен отпуст, институции за грижа за младите или друго), со подеднакви квалификации, како оние на надлежните власти, кои првично постапувале по предметот, задолжени за надзор и контрола на извршувањето на санкцијата. Тоа би можело да го вклучува и овластувањето на надлежната власт или тело, со тек на време, да ги менува судските наредби, кога смета дека за тоа има причина. Судски процес и изрекување на казната Најдобрата пракса покажува, дека е најдобро да постои едно службено лице, кое постојано ќе биде задолжено за истиот предмет и дете, за целото времетраење на извршувањето на санкцијата. Ваквиот службеник, раководител со предметот, при извршувањето на судската наредба, ќе биде задолжен за следново: Организација на сите активности и мерки, насочени кон исполнување на барањата од судската наредба. Вклучување на родителите во постапките и/или пружањето подршка за детето. Следење на придржувањето на децата кон судската пресуда. Извршување на налози за предупредување, санкции или упатување на детето назад пред судот, доколку тоа не се придржува кон судската пресуда. Обезбедување и помош во пристапот до надворешни услуги и третман, во својство на посредник. Координација на интервенциите со сите останати колеги. Обезбедување директен надзор и еден-на-еден контрола на детето. Следење на нивната ранливост и потенцирање на евентуалните закани по нивната грижа и сигурност пред релевантните власти. Следење на ризиците и посочување на било какви закани по ризикот, пред релевантните власти. Правилата од Токио наведуваат дека треба да постои добра координација помеѓу службите задолжени за незаводските мерки и останатите релевантни агенции во кривично-правниот систем, здравствениот сектор, домувањето, образованието и вработувањето, како и со масовните медиуми. Имајќи го сето ова предвид, способноста на раководителот на предметот, да вклучи што повеќе различни надворешни агенции, во формулацијата и реализацијата, односно извршувањето на санкциите за детето, ќе биде од корист, како за детето, така и за заедницата. 88

91 Пример: Обединето Кралство: Тимови за млади сторители 3 Тимовите за млади сторители се мулти-агенциски тимови, кои се состојат од стручни кадри од здравството, образованието, полицијата, службите за условен отпуст и социјалните служби. Тие се одговорни за одредувањето и надзорот на санкциите во рамки на правдата за младите во Англија и Велс. Од сите членови на тимовите, се очекува да работат на еден флексибилен начин, каде секој поединечен предмет се распоредува според нивните лични вештини. Моментално, насекаде низ земјата се воведува еден нов организационален модел, каде децата добиваат различно ниво на надзор и контрола, врз основа на факторите на ризик, утврдени за секое од нив. Постојат три категории на интервенции: стандардни, зајакнати и интензивни. Препорачаната категорија на интервенција, ја утврдува и санкцијата, која ќе му биде предложена на судот, како и содржина на самата интервенција. Секој раководител на поединечни предмети врши координација на работата на сопствените случаи, врз основа на овие елементи. Д. Потреба од професионалност и обука Пекингшките правила предвидуваат, професионалното образование, обуката на самото работно место, курсевите за освежување на знаењата и другите соодветни модалитети на поучување, да бидат искористени за да се обезбеди неопходната професионална стручност на сите кадри, кои работат на предмети каде се работи за деца. Дополнително, се бара составот на вработените во рамки на системот на правда за децата, да биде одраз на разноликоста на децата, кои доаѓаат во контакт со правосудниот систем, вклучувајќи и правична застапеност на жените и претставници на малцинствата во агенциите, кои работат на малолетничката правда. Пекингшките правила ја промовираат и употребата на доброволците, доброволните организации, локалните институции и други ресурси од заедницата, за потребите на рехабилитација на децата. Во нив се наведува дека соработката со заедницата е неизбежно потребна, доколку се очекува директивите на надлежните власти да се спроведат на ефективен начин. Се посочува и дека искористувањето на поранешните сторители (со исклучок на поранешните зависници), може да обезбеди значителна помош. Видови мерки за решавање на предметите Судски процес и изрекување на казната Со цел, да се обезбеди најсоодветната мерка, односно санкција за детето, Правилата од Пекинг пропишуваат, дека на надлежната власт мора да и се стават на располагање најразлични мерки за санкционирање. Истите мораат да овозможат доволна флексибилност, за во најголема можна мерка да се избегне институционализацијата на децата. Дополнително, се потенцира дека мора целосно да се искористат постојните најразлични алтернативни санкции и да се развиваат нови алтернативни санкции, притоа имајќи ја на ум, безбедноста на пошироката јавност. Затворските казни за децата, треба секогаш да се избегнуваат, освен доколку не постојат други соодветни мерки, кои во конкретниот случај би ја заштитиле безбедноста на јавноста. Постои еден поширок избор на можни санкции, кои судот може да ги земе предвид, при утврдувањето на најсоодветната казна. Тие ги вклучуваат и следниве: A. Договори за казната Б. Наредби за надзор В. Засилен надзор Г. Општокорисна работа Д. Парични казни Ѓ. Интервенции или наредби за посетување третман 3 Голдсон Б. (Goldson, B) (2008) Речник на правдата за младите. Издавач: Willan 89

92 Санкциите во рамки на заедницата се доволно многустрани и различни, за да можат да вклучат различни елементи од секоја од програмите. Во дијаграмот прикажан подолу е даден приказ на еден пример, за тоа, како би можела да изгледа една таква санкција во рамки на заедницата. Санкција во рамки на заедницата Дете сторител Средби со стручниот работник два пати неделно Општокорисна работа Одење на училиште Советување Групни програми Судски процес и изрекување на казната A. Договори за казната Со цел и детето да се вклучи во формирањето на санкцијата, одлуката за казната би можела да се префрли и донесе во едно помало и помалку формално опкружување. Договорите за казната се постигнуваат по завршувањето на формалното судење, а идејата е на едно место, заедно да се соберат детето сторител, неговите родители и стручните работници, како ижртвите, доколку ги има, за да поразговараат за стореното дело и начинот, на кој детето ќе може да ја надомести штетата предизвикана за општеството. Клучното начело кај договорите за казната, е употребата на пристапот на ресторативна правда. Целта на ресторативната правда е да го разреши конфликтот и да ја надомести предизвиканата штета. Притоа, сторителот на делото се поттикнува да го сфати и признае негативниот ефект што го предизвикал со делото, а на жртвите и оштетените им дава шанса да ги изразат своите чувства и да бидат слушнати. Целта е, да му се помогне на детето сторител, меѓутоа и на неговите жртви. За повеќе информации во врска со мерките на ресторативната правда, погледнете го Делот 4: Пренасочување. Пример: Обединето Кралство: Наредби за упатување 4 Наредбите за упатување се стандардната првична санкција во Англија и Велс, за децата и младите луѓе, кои ја признале вината за стореното дело и за кои тоа е прва осудителна пресуда. Во рок од 20 дена, откако судот ќе ја донесе ваквата наредба, детето, заедно со неговите родители, треба да се појави пред таканаречениот младински кривичен совет. Во споредба со судовите за млади, овој совет преставува помалку формален форум, во рамки на кој се разгледуваат условите и фактите поврзани со стореното дело, во присуство на сторителот и жртвата, како и двајца доброволци од локалната заедница. Судот го одредува времетреаењето на санкцијата, меѓутоа поконкретните услови се утврдуваат од страна на советот и истите се дефинираат и стануваат дел од еден пишан договор, кој потоа го потпишува детето и сите други присутни лица. Со договорот за детето, може да се регулираат следниве работи: Вработување или чиракување, учество во образовни програми и програми за стручна обука; 4 Голдсон Б. (Goldson, B) (2008) Речник на правдата за младите. Издавач: Willan 90

93 Прецизно дефинирање на местото на престој, на активностите во слободното време, евентуален третман за зависност од алкохол или дрога; Исплата на надомест на штета; Број на часови општокорисна работа (неплатена). Пример: Заедници на Абориџините во Канада: Кругови за одмерување на казната 5 Кругот за одмерување на казната е програма на ресторативна правда, со која на заедницата и жртвата им се овозможува да соработуваат со детето сторител, во одредувањето на најсоодветната казна, откако сторителот веќе го признал делото во формална постапка пред кривичниот суд. Круговите за одмерување на казната вообичаено се користат, откако сторителот веќе ја признал вината за стореното дело пред судот. Во надлештвата каде ваквите кругови се користат, сторителите кои можат да се квалификуваат за ваквата постапка, можат да побараат казната да им биде одредена во круг за одмерување на казната, наместо од страна на судијата на кривичниот суд. Круговите за одмерување на казната се состојат од најразлични учесници, вклучувајќи го сторителот, лицата кои му пружаат подршка на сторителот, жртвата, лицата кои даваат подршка на жртвата, претставници од заедницата, поединци од заедницата, кои се општо познати и признати (односно постари и ускусни лица), претставници од правосудниот систем (на пример, обвинителот и адвокатот на одбраната), претставници од социјалните служби и модератор или група од модератори, кои се обучени во врска со динамиката на работа во рамки на круговите. Откако секој од учесниците ќе добие шанса да се обрати пред групата, потоа сите зедно се обидуваат да дојдат до заедничко решение за санкцијата или санкциите. Доколку биде постигнат договор, од сторителот може да биде побарано во иднина, на редовна основа да се појавува пред кругот за одмерување на казната. Доколку сторителот не се придржува кон постигнатиот договор, вообичаено кругот за одмерување на казната има овластување и можност да го упати назад пред судот, кој ќе му изрече казна. Б. Наредби за надзор Преку наредбите за надзор, детето се става под надзор на одредено тело или поединец во рамки на заедницата, за одреден временски период. Тоа би можело да биде некој службеник за условен отпуст за млади или пак социјален работник, кој ја превзема улогата на раководител, задолжен за конкретниот случај, одговорен за детето, во текот на извршувањето на неговата или нејзината казна. Тие се задолжени за координација на сите елементи на изречената санкција и надзорот и се лица задолжени за контакт со полицијата или судовите, за сите прашања поврзани со делата што ги сторило детето. Судски процес и изрекување на казната Надзорот е една структурирана и стриктно контролирана санкција, која се извршува во рамките на заедницата. Со наредбата може да се предвидат повеќе услови и барања, кои можат меѓусебно да се комбинираат, а можат да го вклучуваат и следново: Participate in specified activities and attend places as directed either by the supervising officer Учество во конкретизирани активности и посета на институции според барањата на стручното лице задолжено за надзорот или според упатствата дадени од судот; Престојување на точно утврдено место, односно локација; Надоместување на штетата предизвикана на жртвата или заедницата, во форма на општокорисна работа; Воздржување од вклучување во конкретни активности или забрана за престој во одредена географска област; 5 UNODC (2006) Прирачник на програми за ресторативна правда (Handbook on Restorative Justice Programmes) 91

94 Лекување за потребите на менталното здравје и други видови третман; Придржување кон дефинираните планови за едукација; Придржување кон одредена програма за лечење и одвикнување од дрога. 1. Засилен надзор Доколку се работи за сторител од највисок ризик или пак за дете со хаотичен начин на живот, засилениот надзор е поригорозната верзија на надзор, која би можела да се употреби во пракса. Тоа подразбира близок надзор и контрола над детето, со цел, да се намалат сите евентуални можности за сторување нови дела и да му се помогне на детето, повторно да се интегрира назад во општеството. Програмите на засилен надзор (ПЗН), се програми во рамки на заедницата, чија реализација следи по судскиот процес и се одвива вон институциите, дизајнирани на начин, кој врши ограничување на делувањето на сторителот во рамки на општеството. Овие програми се карактеризираат со повисоко ниво на контакт со одговорните лица за конкретниот предмет и стриктни услови на придржување. Тие вообичаено вклучуваат најразлични стратегии за контрола на ризикот, со повеќекратни лични неделни контакти и средби, ноќни посети на домот, проверка на урина, како и електронско набљудување и следење. Дополнително, најголемиот број ПЗН вклучуваат и пружање на повеќе различни услуги, насочени кон задоволување на потребите на сторителот. Судски процес и изрекување на казната Пример: Обединето Кралство: Засилено старателство 6 Засиленото старателство беше развиено во Орегон пред 35 години, а во Обединетото Кралство беше воведено како пилот проект, од страна на Одборот за младинска правда. По изрекувањето на санкцијата, младото лице се испраќа во згрижувачко семејство, за период од шест до девет месеци, при што, постојано на располагање му стојат социјалните работници, семејни терапевти и офицери за врска. Програмата е многу строга: за да уживаат во одредени привилегии, како на пример гледање телевизија, учесниците мораат да заработат одреден број поени преку своето добро однесување, на пример, преку редовно завршување на домашните задачи и легнување в кревет навреме. Детскиот карактер на програмата не е случаен: засиленото старателство е дизајнирано, со цел, да се репрограмираат искуствата од детството на младото лице. Ефективноста на оваа програма беше многу позитивно оценета и призната, од страна на развојно-истражувачката организација Нов филантропски капитал (New Philanthropy Capital), затоа што истата придонесува младите луѓе да се задржат што е можно подалеку од затворите. 2. Следење Целта на следењето на децата, е да се потврди нивното придржување кон судската наредба и да се промовира животен стил, кој води кон нивна ресоцијализација. Истото може да се употреби и за ограничување на активностите на децата во рамки на заедницата. Оваа санкција им овозможува на децата да останат во нивните домови, да одат на работа, да вршат други работи, да одат на училиште и да исполнуваат други одговорности. Во секој случај, сите нивни активности се предмет на блиско следење (на електронски начин /или преку редовни контакти со стручните лица), за да се обезбеди нивно придржување кон условите одредени од судот. Некои од ваквите санкции во рамки на заедницата, можат да бидат придружувани и со дополнителна мерка на полициски час. Придржувањето кон таквото ограничување на движењето, понатаму може да следи со помош на различни видови уреди. На овој начин, детето може да ги исполни своите обврски од аспект на вработување, образование или медицински или друг третман, меѓутоа од нив се бара, да бидат постојано дома за време на вечерните часови и во текот на ноќта. 6 Неал, Хазел (2008). Споредба на малолетничката правда (Neal, Hazel (2008) Cross-national comparison of youth justice. YJB) 92

95 Пример: Европа: Електронско следење 7 Во Европа, популарноста на мерката на електронското следење, станува сѐ поголема и таа вообичаено се изрекува паралелно со полицискиот час или налозите за засилен надзор. Покрај другите земји, таа моментално се користи и во Англија и Велс, Франција, Шведска, Холандија и Шкотска. Пример: Швајцарија: Eлектронско следење Во регионот околу Базел во Швајцарија, електронското следење беше воведено како алтернативна мерка, наспроти притворањето на малолетниците. Иако, воглавно, истото се користи како замена за полициското задржување / притвор, може да се користи и како алтернативно решение, наспроти извршувањето на затворските казни. На тој начин, лицето и понатаму останува во неговата заедница, меѓутоа, мора задолжително да биде во неговиот дом во одредени временски периоди, во текот на денот и ноќта. Електронското следење најдобро функционира, кога денот на малолетникот е добро структуриран, вклучувајќи го училиштето или било кои други активности, наложени од страна на судот или полицијата. Г. Налози за општокорисна работа Општокорисна работа, е работата, која ја врши детето во полза на општеството. Таа нуди можност, детето да ја почувствува одговорноста и да надомести дел од штетата, која ја предизвикало со своето криминално однесување. Оваа санкција вклучува конкретен број часови неплатена работа, која вообичаено се врши вон редовните училишни часови, за да не го попречува образовниот процес на детето. Општокорисната работа е особено полезна, затоа што ја вклучува и локалната заедница во реинтеграцијата на детето. Најдобро функционира, кога видот на работата одговара и може да се поврзе со делото, извршено од страна на младото лице. На пример, ако малолетникот извршил дело против некое постаро лице, тој би можел да биде испратен да работи во некој дом за згрижување стари лица. Важно е да се запамети, дека за да се донесе налог за општокорисна работа, претходно мора да се обезбеди и слободно дадена согласност од детето. Пример: Источна Европа: Налози за општокорисна работа 8 Во некои држави од источна Европа, вклучувајќи ги тука и Ерменија, Молдавија, Украина и Азербејџан, законодавството пропишува дека налозите за општокорисна работа можат да бидат изречени, само во случај на осудени малолетни лица над одредена возраст. Ваквата условеност со возраста, произлегува од минималната пропишана возраст за работа во законите за труд во овие земји. На пример, во Ерменија, Молдавија и Украина, малолетниците можат да бидат упатени на општокорисна работа, само доколку се постари од 16 години. Во Грузија, законот со кој се регулираат налозите за општокорисна работа, предвидува дека таквата работа може да се извршува, единствено вон редовното време, предвидено за посета на училиште. Судски процес и изрекување на казната Пример: Канада: Налози за општокорисна работа 9 Програмата за налози за општокорисна работа (НОР), која ја води организацијата Свети Леонардо, е задолжена за извршување на санкциите во случај на деца сторители. Услугите кои се нудат во рамки на истата се најразлични вработените се обидуваат, во најголема можна мерка, да одговорат на потребите и способностите на секое поединечно лице. Одржувањето на контактот помеѓу децата и нивните заедници, помагајќи им да превземат 7 Хазел, Н. (Hazel, N.) (2008) Меѓудржавни споредби на правда за млади. ОК, Одбр за правда на млади (Cross National Comparisons of Youth Justice, UK, Youth Justice Board.) 8 УНИЦЕФ (2010) Развој на системите за малолетничка правда во земјите на Источна Европа: Постигнувања и предизвици од реформата во Ерменија, Азербејџан, Грузија, Молдова и Украина 9 Европска мрежа за спречување криминал(2006) Преглед на добри практики при спречување малолетнички криминал во Европската унија 93

96 одговорност за сопствените дела и обезбедувањето на неопходното вработување и социјални вештини, се само некои од целите, кои стојат зад НОР програмата. Со внимателно снимање на секој клиент, вработените се обидуваат да го сместат поединецот во опкружување, кое од нив ќе го извлече најдоброто, во обид таквото позиционирање да биде корисно за сите лица вклучени во процесот. Секој клиент е под надзор за време на сместувањето, а извештаи за нивните активности, директно се испраќаат до стручниот кадар, притоа уверувајќи се дека лицето ги има одработено часовите одредени од судот. Повеќе од 130 локални непрофитни организации учествуваат во програмата, што на клиентите им дава можност да работат директно со заедницата и да развиваат врски и контакти, кои ќе им осигураат поздрав животен стил, ориентиран кон ресоцијализација. Д. Парични казни Паричните или материјалните казни можат да бидат изречени како единствена санкција, како една од повеќето санкции, или пак како предуслов за условно пуштање на слобода. Износот на казната мора да коинцидира со способноста на сторителот да ја плати истата. Плаќањето може да се обезбеди преку различни методи, санкционирани од страна на судот, вклучувајќи и директно плаќање на целата сума одеднаш, плаќање на рати, одбитоци од месечните примања на сторителот или пак заплена и одземање на имотот на сторителот. Сепак, иако ретко но се случува казни да се наметнат на децата кои не се вработени. Во Обединетото Кралство, доколку детето е на возраст под 16 години, родителите на детето мора да ја платат казна во негово или нејзино име.. Судски процес и изрекување на казната Паричните казни се најдобро познатата и највообичаена форма на монетарно санкционирање. Паричните казни се сметаат за хумана санкција, која предизвикува минимални социјални нарушувања кај децата, кои можат да си ги дозволат. Во секој случај, паричните казни може да создадат нееднаквости, преку дискриминирање на сиромашните деца, за кои неспособноста да се плати казната, може да значи заминување во затвор. Надоместот на штета вообичаено се изрекува, со цел, да им се обезбеди компензација на жртвите во случаите на имотни деликти, измами, фалсификување или кражба. Може да се искористи и во случај на надоместување на жртвите на насилен криминал, за евентуалните медицински трошоци, за нивното физичко и ментално здравје. Директните услуги или работата за потребите на жртвите, е најретката форма на надомест на штета. Се работи за еден вид на помирување, каде сторителот и жртвата остваруваат меѓусебна средба, во внимателно контролирано опкружување, на која треба да дојде до договор за начинот, на кој сторителот може да ја надомести штетата на жртвата, преку пружање одредени услуги. Ваквите услуги, вообичаено вклучуваат поправање на имотот што го оштетил сторителот или пак некои други услуги, како на пример, косење на тревата во дворот или чистење снег. Ваквиот персонализиран вид на надомест на штета, има и дополнителна корист, затоа што жртвата може лично да се сретне со сторителот, што многу често го намалува стравот, кој е резултат од меѓусебната средба во моментот на извршување на делото (доста слично со програмите за медијација). Ѓ. Интервенции или налози за посетување третман Пристапите на користење различни третмани, се интервенции, кои се дизајнирани со цел, да го зајакнат однесувањето кое води кон социјализација. Во продолжение се наведени некои поконкретни видови на пристапи на третман: индивидуална терапија; контрола на лутината и гневот; решавање проблеми; модификација на однесувањето; групна терапија; 94

97 мултисистемска терапија; и индивидуализирано планирање. Мултисистемската терапија (МСТ), претставува интензивна семејна програма за третман, заснована во заедницата, која се фокусира на сите аспекти од животите на хроничните и насилни малолетни сторители на нивните домови и семејства, училишта и наставници, соседства и пријатели. МСТ се бави со деца со хаотични историјати. Во продолжение се прикажани некои од елементите на МСТ: МСТ терапевти одат на местото каде се наоѓа детето и дежураат 24 часа дневно, седум дена во неделата. Тие интензивно работат со родителите и лицата кои се грижат за децата, со цел, да се воспостави контрола над нив. Терапевтот работи заеднички со лицата кои се грижат за детето, за да адолесцентот постојано биде фокусиран на училиштето и стекнувањето работни вештини. Терапевтот и лицата кои се грижат за детето, го запознаваат детето со убавините на спортот и рекреативните активности, како алтернатива која може да го замени празното шетање наоколу. МСТ се докажа дека функционира и дава позитивни резултати, дури и со најпроблематичните деца. Таа претставува мешавина на најдобрите клинички третмани когнитивната терапија за однесувањето, обуката за контрола на однесувањето, семејните терапии и психологијата на заедницата, за да на тој начин се справи со оваа категорија на население. После 30 години истражувања и 18 студии, МСТ и понатаму го докажува следново: Успева да ги задржи децата во нивните домови Ги задржува децата на училиште. Ја намалува стапката на нивно повторно апсење Ги подобрува меѓусебните односи во семејството и неговото функционирање. Ги намалува психијатриските симптоми кај адолесцентите. Ја намалува употребата на дрога и алкохол меѓу адолесцентите. 10 Дневните установи за третман (или дневните центри за пријавување) се структурирани, нерезиденцијални програми засновани во заедницата, кои се реализираат по донесената судска пресуда, наменети за малолетни сторители на тешки кривични дела. Целта на дневниот третман, е да се обезбеди, како интензивен надзор за потребите на безбедноста на заедницата, така и широк избор на услуги за сторителот, за да се спречи идно проблематично и криминално однесување. Интензивниот надзор и контрола, се постигнуваат со тоа, што од сторителот се бара да се јавува во установата секој ден во точно определено време, каде ќе минува еден извесен временски период. Вообичаено, програмите се нудат и реализираат во установата, во текот на денот и/или навечер и тоа најмалку пет дена во неделата. Можат да се спроведуваат и специјални викенд активности. Судски процес и изрекување на казната Пример: Обединето Кралство: Налог за младинска рехабилитација 11 Започнувајќи од 2009 година, на младите сторители во Англија и Велс, може да им биде изречен Налог за младинска рехабилитација (НМР). Истиот, од малолетникот може да бара исполнување на еден или повеќе услови, за време на надзорот во рамки на заедницата, каде еден од нив, може да биде и барањето за посетување третман за одвикнување од дрога. При одредувањето на ваквата санкција, младото лице мора да се согласи на третман за одвикнување од дрога или алкохол, при што, судот одлучува, дали истиот ќе биде од резиденцијален карактер или не, односно дали сторителот треба Голдсон Б. (Goldson, B) (2008) Речник на правдата за младите. Издавач: Willan 95

98 притоа да престојува во одредена установа. Оваа санкција се изрекува паралелно со барањето за проверка за дрога, што значи дека младото лице мора да се согласи да му се вршат проверки за евентуална употреба на дрога и алкохол, за време на времетраењето на налогот. Во моментов има 202 специјализирани стручни лица за дрога, кои работат со тимовите за млади сторители, за да се обезбеди соодветен пристап до услугите за третман за одвикнување од дрога за младите престапници, како и за оние во ризик од евентуално престапништво и тоа во нивното локално опкружување. Судски процес и изрекување на казната Прашања за дискусија A. Правилата од Токио наведуваат три прашања, кои секогаш треба да бидат земени предвид, кога се разгледуваат другите можни решенија, како замена на заводските мерки: Дали истите нудат рехабилитација за сторителот? Дали нудат соодветна заштита за општеството? Дали ги земаат предвид интересите и потребите на жртвите? Поразговарајте за ограничувањата, кои се точни и применливи за сите овие (на пример, општеството нема да биде заштитено, доколку еден насилен сторител на тешко кривично дело биде ставен под надзор и контрола, кои не се од интензивен карактер; потребите на жртвата се заштитени и задоволени, доколку на сторителот му биде наредено да ја поправи оградата, која претходно ја вандализирал, итн.). Б. Меѓународните стандарди наведуваат, дека санкциите и мерките во рамки на заедницата, треба да бидат од што поголемо значење и за самиот сторител и истите треба да придонесат за личен и социјален развој. На кој начин, може тоа најдобро да биде постигнато? Кој видови незаводски мерки, би можеле да бидат најефективни во остварувањето на оваа цел? В. Во бројни правосудни системи, голем дел од времето и ресурсите се посветени на работа со деца, осудени за ситни дела. Во рамки на вашиот систем, за кои од ваквите деца, би можело да се размислува за примена на незаводски мерки? Кои дела би можеле да бидат идентификувани како ситни? На кој начин и до кој степен, вашето лично мислење коинцидира со дефинициите за криминал, содржани во вашите национални закони? Г. На кој начин, концептите на сериозни, соодветни и фер последици за криминалното однесување од страна на малолетните лица, би можеле да се искомбинираат со целите на рехабилитација и социјализација на младите сторители, со цел, да се промовираат позитивни промени во нивното однесување? Д. До кој степен, природата на извршеното кривично дело, возраста и карактерот на сторителот, неговите животни услови, или пак мислењето на жртвата, би требало да се земаат предвид, при одредувањето на алтернативните решенија, кои би можеле да бидат применети? Дали постојат ситуации и услови, во кои треба да биде изречена затворска казна, без претходно разгледување на било кои други алтернативни можности за казнување? Ѓ. Споредете ги предностите и недостатоците на секоја од незаводските мерки опишани погоре. Во кои околности би одбрале некое од тие алтернативни решенија, наспроти било кое друго? За секоја опишана мерка, дајте два примери, во кои алтернативната мерка би била соодветна и уште два примери, каде истата не би била соодветна. Објаснете зошто. Е. Дали на насилните сторители на сериозни кривични дела, треба да им се дозволи да учествуваат во програмите на ресторативна правда? Образложете го својот позитивен или негативен одговор и кажете зошто? Ако на таквите сторители им се дозволи учество, кој треба да ја донесе конечната одлука во однос на квалификуваноста на секој поединечен сторител (на пример, судијата, обвинителот, координаторот, жртвата итн.)? 96

99 Студии на случај A. На едно 15-годишно момче му се суди за извршена кражба на една постара жена. Неговата мајка умрела кога тој имал само 3 години и за него сам се грижел таткото. Неговиот татко моментално се наоѓа на условна слобода, поради извршена кражба на една продавница, а има и претходен историјат на извршени други насилни дела. Некои луѓе се сомневаат дека тој самиот го подготвувал синот и го насочувал кон извршување кражби. Во својство на судија, дали сметате дека таткото треба да биде присутен во судницата за време на судскиот процес или не? Образложете зошто. Б. Вие сте судија и пред Вас се наоѓаат две 16-годишни момчиња, обвинети за нанесување тешки телесни повреди на еден друг маж. Едно од момчињата било и порано осудувано за сериозни напади, додека пак ова е прво дело за второто момче. Обајцата ја признале вината и навеле дека физичкиот напад го извршиле заедно, кога биле пијани. Каква санкција би му изрекле на секое од момчињата? Дали санкциите би биле исти или би се разликувале? Зошто? В. Вие сте адвокат на едно 17-годишно девојче, обвинето за убиство без умисла. Девојчето има претходен историјат на самоповредување, а додека била држена во притвор, имала и обид за самоубиство. Таа е многу ранлива и стручните лица се загрижени за нејзиното ментално здравје. Какви чекори би превзеле, за да ја утврдите и разберете ранливоста и ризикот под кој се наоѓа таа? Каков вид казна доаѓа предвид во нејзиниот случај? Г. Вие сте адвокат, кој постапува по предметот на едно 14-годишно момче, обвинето за кражба на автомобил. Неговиот социјален работник Ве има известено дека неговите родители се зависници од различни супстанции и дека детето е изложено на семејно насилство во домот. Обвинетиот Ви објаснил дека истата вечер кога се случил инцидентот, дошло до караница помеѓу неговите родители, додека биле под влијание на таквите супстанции, која подоцна станала насилна. Тој истрчал надвор од куќата и украл автомобил. Вие сметате дека сето ова мора да биде земено предвид како олеснителна околност во предметот, меѓутоа, на располагање немате службен извештај, кој би ги содржел сите информации во однос на ситуацијата во која се наоѓа момчето. На кој начин ќе се осигурате, дека со овие елементи соодветно ќе биде запознаен и судијата? Каков вид санкција би му предложиле на судијата? Судски процес и изрекување на казната Референтна и дополнителна литература Европска мрежа за спречување криминал(2006) Преглед на добри практики при спречување малолетнички криминал во Европската унија European Crime Prevention Network (2006) A Review of good practices in Preventing Juvenile Crime in the European Union Голдсон Б. (Goldson, B) (2008) Речник на правдата за младите. Издавач: Willan Голдсон Б Компаративна Малолетничка правда (Goldson & Muncie (2006) Comparative Youth Justice. Sage) Неал, Хазел (2008). Споредба на малолетничката правда (Neal, Hazel (2008) Cross-national comparison of youth justice. YJB) Стивенсон и други (Stephenson et al) (2011) Ефективна пракса во правдата за младите. Издавач: Routledge УНИЦЕФ (2010) Добра пракса и ветувачки иницијативи во малолетничката правда во земјите од регионот на централна и источна Европа и Комонвелтот на независни држави: УНИЦЕФ каталог на пракса документиран преку инцијативата за Критична маса во малолетничката правда Видео материјали МСТ 97

100 98

101 ДЕЛ 7 Затворање С о д р ж и н а Индикатори за политика на ОН: 1. Деца во затвор: Број на деца во затвор во однос на 100,000 од детското население. 2. Деца во притвор пред изречување на казна: Број на деца пред изречување на казна во однос на 100,000 од детското население. 3. Времетраење на притвор пред изречување на казна: Времето поминато во притвор од страна на децата пред да бидат осудени. 4. Времетраење на мерката затвор: Времето поминато во затвор од страна на децата откако ќе бидат осудени. 5. Смртност кај децата во затвор: Број на смртност кај децата во затвор во период од 12 месеци во однос на 1,000 затворени деца. 6. Одделување од возрасните: процент н деца во затвор кои не се целосно одвоени од возрасните. 7. Контакт со родителите и семејството: Процент на деца во затвор кои биле посетени од, или посетиле, родители, старатели или возрасен член од семејството во последните 3 месеци. 8. Затворска казна: Процент на деца осудени кои добиваат затворска казна. 9. Рехабилитација: Процент на деца ослободени од затвор кои добиваатпонатамошна грижа. 10. Редовни независни инспекции: постоење на систем кој гарантира редовна независна инспекција во затворите. Процент на затвори кои имале независна инспекциска посета во последните 12 месеци. Цели на обуката Основни принципи Контекст на земјата Примена A. Институциите како последна опција Б. Важноста на правата на затворените деца В. Грижа и образование Г. Децата кои очекуваат судење се сметаат за невини Д. Сместување Ѓ. Правата на девојчињата Е. Уредување Ж. Кажете ги правилата на начин на кој можат да ги разберат З. Евиденција Ѕ. Персонал И. Планирање Ј. Образование и стручна обука К. Програми, рекреација и религија Л. Здравствена услуга Љ. Одржување на семејните врски М. Одржување на врски со заедницата Н. Заштита: самонаштетување и малтретирање (булинг) Њ. Дисциплина. Транзиција П. Инспекции и жалби Прашања за дискусија Судија на случај Референтна и дополнителна литература 99

102 Цели на обуката Откако ќе се запознаете со овој дел, би требало да бидете во состојба: Опишете кои практични мерки ќе можат да се преземат да се заштитат затворените малолетници од насилство и експлоатација; Објасните кои мерки персоналот на затворот може да ги преземе за да го промовира образованието, развојот на вештините и реинтеграцијата во општеството на малолетните притвореници; Ги идентификувате основните меѓународни и домашни стандарди кои се однесуваат на третманот на затворениците кои имаат ментално здравствени проблеми; Ги идентификувате одредбите од меѓународните и домашните закони кои го забрануваат измачувањето, злоупотребата и лошиот третман на сите аспекти на работата на затворот. Затворање Основни принципи A. Лишувањето од слобода на малолетник треба да биде последна опција и истата да биде во најкраток можен рок и треба да биде лимитирана за посебни случаи. (Правила на Хавана, правила 1, 2, 19 (Havana Rules, Rules 1, 2, 19) Б. Малолетниците треба да имаат корист од сите загарантирани човекови права достапни за возрасните. (Универзална декларација за човекови права, член 2; правила Хавана; правило 13; Конвенција за правата на детето на ОН, член 37 (Universal Declaration of Human Rights, Article 2; Havana Rules, Rule 13; UN Convention on the Rights of the Child, Article 37) В. Целта на обуката и третманот на малолет ниците сместени во институции е да овозможи грижа, заштита и сета неопходна индивидуална помош - социјална, образовна, стручна, ментална, медицинска и физичка која ќе им биде потребна согласно нивната возраст, пол и личност. (Правила на Пекинг, правило 13, 26 (Beijing Rules, Rule 13, 26) Г. Малолетниците кои се притворени или исчекуваат судење ( кои се уште не се судени ) се сметаат за невини и треба да се третираат како такви. Притворот пред судење треба да се избегнува што е можно повеќе и да се лимитира до посебни околности. (Правила на Хавана, правило 17( Havana Rules, Rule 17; Правила на Пекинг, правило 13 (Beijing Rules, Rule 13) Д. При сместувањето на децата треба да се земат предвид нивните особени потреби, состојби и посебни потреби согласно нивната возраст, личност, пол и вид на прекршок, како и нивното ментално и физичко здравје со што се осигурува нивната заштита од штетни влијанија и ризични ситуации. Тие мора да бидат одвоени од возрасните. (Правила на Хавана, правило 18, 29; Меѓународен договор за граѓански и политички права, член 10 (Havana Rules, Rule 28,29; International Covenant on Civil and Political Rights, Article 10) Ѓ. Затворските власти треба да преземат соодветни мерки за да им излезат во пресрет на неопходните потреби за заштита на малолетните женски затворенички. (Правила на Банког, правило 36,37; Правила на Пекинг, правило 26 Bangkok Rules, Rule 36, 37; Beijing Rules, Rule 26) Е. Уредувањето на затвор за малолетници како и физичката средина треба да бидат во согласност со рехабилитационата цел на третманот. (Правила на Хавана, правило 32 Havana Rules, Rule 32) 100

103 Ж. При прием, сите малолетници треба да добијат копија од правилата кои важат во затворот, адреса на властите кои се назначени за примање жалби, како и оние кои нудат правна помош на начин кој овозможува целосно разбирање на овие правила. (Правила на Хавана, Havana Rules) З. Персоналот треба да биде квалификуван и да има доволен број на стручни лица како што се едукатори, стручни инструктори, советници, социјални работ ници, психијатри и психолози (Правила на Хавана, правило 83, Havana Rules, Rule 83) Ѕ. Секој малолетник кој е на возраст кога образованието е задолжително има пра во на образовна и стручна обука, соодветна за неговите или нејзините потреби и способности, изготвена да го/ја подготви за ресоцијализација во општеството. (Правила на Хавана, пра вило 38, 42; Правила на Пекинг, правило 26, Havana Rules, Rule 38, 42; The Beijing Rules, Rule 26) И. Секое дете треба да има дневни сло бодни вежби, треба да им биде пону дена рекреативна и физичка обука и терапија, под медицински надзор (Пра вила на Хавана, правило 47, Havana Rules, Rule 47) Ј. Секој малолетник треба да добие соодветна медицинска нега, превентивна и медицинска, вклучувајќи стоматолошка, офталмолошка и ментално здрав ствена нега, како и фармацевтски производи и посебна исхрана, доколку медицински е одредена. Малолетникот кој боледува од ментална болест треба да биде згрижен во специјализирана институција под независно медицинско раководство. (Правила на Хавана, правило 49, 51, 53; Стандардни Правила на ОН за постапување со затвореници, правило 82). Havana Rules, Rule 49, 51, 53; UN Standard Minimum Rules for the Treatment of Prisoners, Rule 82). К. Родителите или старателите треба да имаат право на пристап до детето кое е сместено во институција и мора да бидат известени за приемот, трансферот, ослободувањето, болест, повреда или смрт на малолетникот. (Правила на Пекинг, правило 10, 11, 26; Beijing Rules, Rule 10, 11, 26; Council of Europe Guidelines on Child-friendly Justice) Л. Треба да се обезбедат сите начини за да се осигура дека малолетниците имаат соодветна комуникација со надво ре ш ни от свет, кој е составен дел на правото на фер и хуман третман и истиот е важен за подготовката на малолетниците за нивна ресоцијализација во општеството. (Правила на Хавана, правило 59; Havana Rules, Rule 59) Љ. Сите дисциплински мерки кои се состојат од суров, нечовечки и понижувачки третман треба да бидат строго забранети, вклучувајќи го и телесното казнување. (Правила на Хавана, правило 67; Правила на Пекинг, правило 65; Универзална декла рација за човекови права, член 5; Меѓу народната конвенција за граѓански и политички права, член 7; декларација на Каиро, член 20; Исламската Декларација, член 7; Минимум стандардни правила за постапување со затвореници,, член 31) Havana Rules, Rule 67; Beijing Rules, Rule 65; Universal Declaration of Human Rights, Article 5; International Convention on Civil and Political Rights, Article 7; Cairo Declaration, Article 20; Islamic Declaration, Article 7; Standard Minimum Rules for the Treatment of Prisoners,, Rule 31) М. Секој малолетник треба да има право на жалба. (Правила на Хавана, правило 76; Havana Rules, Rule 76) Затворање Trial and Sentencing 101

104 Затворање Контекст во земјата Според Законот за малолетничка правда, лишувањето од слобода е последната мерка која може да му се изрече на малолетникот. Сепак, Законот за малолетничка правда се однесува само на затворот и притворот пред судење како форми на лишувањето од слобода. Преивременото лишување од слобода за време на судењето, образовните мерки кои вклучуваат и институционализација и употребата на дисциплинска мерка која врши упатување во центарот за млади се исто така форми на лишување од слобода. Малолетниците ги имаат сите права кои им се достапни на возрасните, како и дополнителни права кои произлегуваат од ратификуваните меѓународни документи како што е Конвенцијата за правата на детето. Во затворот на малолетниците треба да им биде обезбедена работа или други активности кои се корисни за нивното образование и за елиминирање на негативните последици од лишувањето од слобода во согласност со нивната личност. Сепак во пракса ова не се спроведува. Малолетниците кои се упатени во воспитно поправни установи или во затвор за малолетници имаат право да посетуваат основно и средно образование, кое е задолжително за сите. Сепак, во пракса за некои институции ова е многу тешко да се спроведе. Во однос на девојчињата, се уште не постојат посебни програми или програми наменети за девојчиња. Девојчињата и момчињата се сместуваат во одделени установи кога се изрекуваат мерки и санкции за нив. Меѓутоа девојчињата се мешаат во однос на мерката која им се изрекува. Така оние на кои им е изречена мерка притвор, воспитна мерка или пак затвор се сместени во една установа и се мешаат како меѓусебе, така и со возрасни затворенички. Програмите за третман и спортски активности не се стандардизирани. Во институциите на малолетниците им е загарантирана медицинска грижа; меѓутоа, понекогаш практичното спроведување ги остава малолетниците без некои видови на лекување, на пример стоматолошки преглед и, или одреден период имаше проблем со Хепатит Ц поради недостаток од лекување, лекарства и витамини итн. Правото на посета, комуникација и контакт со надворешниот свет се регулирани со внатрешни правила на институциите. На пример кога се во притвор тие немаат бесплатна непречена телефонска комуникација, па средбите и посетите со роднините и бранителите ги договараат за време на тековните посети. Исто така, од страна на секоја институција се регулирани дисциплинските процедури. Не постои стандарден документ кој ја регулира оваа постапка. Она што вреди да се спомене е дека конечната одлука што се однесува на дисциплинските мерки кои им се изречени на малолетниците исклучиво ја донесува директорот на установата. Не е пријавено телесно казнување, но од страна на малолетниците е споменато како пракса која се користи од персоналот. Тоа не е строго забрането. Децата во затворот за малолетници може да останат до 23 години пред да бидат префрлени на институција за возрасни. Сепак, не постојат посебни прописи во однос на трансферот. Имало случаи кога луѓе останале во затворот за малолетници до 26 или 27 години кога нивната казна е завршена. Исто така постои и можност, ретко се бара оваа можност, да се пренесат во затвор за возрасни пред 23 години, на нивно барање. Исто така, постои право на жалба, но таа често не се користи од страна на малолетниците (според некои малолетници во институциите). Понекогаш, бидејќи тие не знаат како да ја поднесат жалбата, а понекогаш бидејќи се обесхрабрени од ефикасноста на ваквата процедура. 102

105 Примена A. Институциите како последна опција Дефиниција на ОН: Лишување од слобода 1 Лишувањето од слобода значи која било форма на притвор или затвор или задржување на лица во јавни или приватни простории од затворен тип, кои на личноста не и е дозволено да ги напушти по своја волја, а таму е сместена по налог на кој било судски, административен или друг јавен орган. Лишувањето од слобода на малолетник треба да биде последна опција, истата да биде во најкраток можен рок и треба да биде лимитирана за посебни случаи. Задржувањето на детето во затвор се покажа на дело како фактор кој ќе ја направи поверојатна, наместо помалку веројатна, можноста повторно да извршат криминал, откако ќе бидат пуштени на слобода. Најдобро е децата да се третираат во заедницата. Само децата кои претставуваат вистинска опасност за јавноста треба да бидат затворени, овие деца сочинуваат многу мал број од целокупниот број на деца кои сториле кривично дело. Пример: Шведска: Нема затвори за деца Во Шведска само помеѓу седум и четиринаесет млади луѓе на возраст помала од 18 година добиваат затворски казни секоја година. Следствено, не постојат посебни затвори за млади лица. Сепак, постојат заводи, кои иако официјално се за грижа и лекување, вклучуваат стотина деца, во времетраење од една до четири години, најмногу во зависност од кривичното дело. Во Шведска, каде што само неколку прекршители се во затворпоради многу сериозни кривични дела, т.е. тие се наоѓаат под институционална грижа од затворен карактер, каде што акцент е даден на заштитата и третманот. 2 Б. Важноста на правата на притворените деца Акцентот на секоја институција за малолетници треба да се стави на грижата, заштитата, рехабилитацијата, како и обуката на детето. Пристапот кон малолет ничката рехабилитација треба да е мултидисциплинарен, вклучувајќи голем број на професионалци, пример наставниците, обучувачи, психолози итн. Установите треба да понудат целосна програма за образование, спорт, стручна обука, рекреација и други значајни активности. Затворскиот персонал треба да создаде средина во која децата се чувствуваат безбедно - безбедни од возрасните, безбедни од другите деца и безбедни од затворскиот персонал. Средината на страв може да вроди насилство и проблеми во однесувањето. Затворање Trial and Sentencing Правилата од Хавана (Havana Rules) пропишуваат дека децата кои се лишени од нивната слобода не треба поради некоја причина да бидат лишени од граѓанските, економските, политичките, социјалните или културните права на кои тие имаат право според националното или меѓународното право. Со нив мора да се постапува хумано и со почит кон достоинството на човековата личност, како и на начин кој ги зема предвид нивните потреби. Пример: Германија и Австрија: Отслужени казни Германија имплементираше краток период на притвор до четири недели кој, најважно, не се појавува во криминалното досие на сторителот. Во исто време, Германија има воведено минимална казна од шест месеци затвор, бидејќи тие веруваат дека образованието (која ја сочинува суштината на германскиот систем) не може да се спроведе во рамките на еден пократок период. Австрија отиде еден чекор понапред имајќи затворска казна без 1 Правилата на Хавана - Havana Rules (1990) Rule 11 (b) 2 Cavadino and Dignan (2005) Казнени системи: Компаративен пристап Cavadino and Dignan (2005) Penal Systems: A Comparative Approach 103

106 пресуда каде што досието ќе го покаже затворската казна како предупредување, но без одлежување на казната (и ова не се третира како условна казна). 3 В. Грижа и образование Главната цел на институционалнизацијата е да се да се обезбеди грижа, заштита, образование и стручни вештини, со цел да им се помогне на децата да преземат социјално конструктивни и продуктивни улоги во општеството. Во Пекншките правила (Beijing Rules) се утврдува дека малолетниците во институциите ќе добијат грижа, заштита и сета неопходна помош - социјална, образовна, стручна, психолошка, медицинска и физичка која им е неопходна, во зависност од нивната возраст, пол и личност, како и во интерес на нивниот целокупен развој. Г. Децата кои очекуваат судење се сметаат за невини Сите уапсени лица, вклучувајќи ги и децата, мора да бидат изведени пред суд во рок од 48 часа по апсењето, каде што судијата ќе одлучи дали или не да го стави детето во притвор до нивното судење. Децата кои не се осудени, секогаш мора да се сметаат за невини. Нивниот притвор треба да биде само во исклучителни случаи, како последно средство, на пример ако има индикации дека тие претставуваат закана за општеството. Во најголем број на случаи, мора да се најдат други алтернативи. Ако децата се приведени, тогаш правилата на Хавана (Havana Rules) предвидуваат дека истражните органи треба да дадат највисок приоритет за да се осигураат дека нивните случаи се обработуваат што е можно побрзо и во најкраток можен рок. Меѓународните насоки укажуваат дека деца кои не се осудени треба да бидат одделени од осудените деца, но дека сепак, условите под кои деца кои не се осудени, а се се во притвор треба да бидат во согласност со правилата утврдени за осудени деца. Особено во ова е важно правото на тековните и приватните комуникации со нивните правни советници и пристапот до правна помош. Затворање Пример: Европа: Притворот како последна опција Голем број на земји, вклучувајќи ги и Северна Ирска, Франција и Словенија, сега експлицитно наведуваат дека притворот треба да се користи само во посериозните случаи - кои обично значат само сексуални или многу насилни случаи - и бројот е сведен на мал број на деца во секоја држава. Со цел да се постигне ова, во 1999 година, Словенија воведе услови за алтернативна рестриктивна кауција, вклучувајќи домашен притвор, полициски час и многу редовно известување до полициската станица. Во некои земји, вклучувајќи ги Австрија и Канада, притворот мора да се даде само ако затворската казна е неминовна после осудувањето. 4 Пример: Низ светот: Временски ограничен притвор Во делови на Австралија, Луксембург, Саудиска Арабија, Шпанија, Швајцарија и Замбија, притворот во исчекување на судењето (вклучувајќи го периодот помеѓу датумите на судењето) и е ограничен на 30 дена или помалку. Во други земји, тој е ограничен на период од два месеци (вклучувајќи ги Ерменија, Индија, Јапонија и Либија), во текот на три месеци (Колумбија, Бахреин, Либан) и до пет месеци (Кина). Во Словенија времето во притвор може да се земе предвид при издржувањето на казната. 5 3 Неал, Хазел (2008). Споредба на малолетничката правда (Neal, Hazel (2008) Cross-national comparison of youth justice. YJB) 4 Неал, Хазел (2008). Споредба на малолетничката правда (Neal, Hazel (2008) Cross-national comparison of youth justice. YJB) 5 Исто како погоре 104

107 Д. Сместување Кога се сместуваат децата во затоврени установи (притвор/затвор), најголемо внимание треба да се посвети на заштита на нивните потреби. Нивната возраст, личноста, полот, видот на кривичното дело, а мора да бидат земени предвид менталното и физичкото здравје. Секогаш мора да се обезбеди дека тие се заштитени од штетни влијанија и ризични ситуации. Аспектот на соодветен третман на детето е обезбедувањето дека тие се соодветно одделени од возрасните. Искуствата во светот покажуваат дека контактот со возрасните затвореници е опасно за децата. Само под контролирани услови, или ако тие се членови на нивните семејства, тогаш децата можат да бидат сместени заедно со внимателно избрани возрасни лица како дел од специјална програма која се покажала како корисна за децата. Треба да се обезбеди транспорт на децата за нивното сместување и да се почитува нивното одвојување од кои било возрасни лица. Возилата кои се користат мора да имаат соодветна вентилација и светлина, да има услови кои во никој случај не треба да ги подложат децата на тегоби или понижување. Децата во ниту еден момент не треба произволно да се префрлаат од еден објект во друг. Кога се сместуваат деца кои имаат нивни деца, важно е да земе предвид одговорноста за пружање на грижа кон нивните деца. Во врска со ова, Правилата на Банког (Bangkok Rules) особено посветуваат внимание во однос на девојчињата. Ѓ. Правата на девојчињата Девојчињата сместени во институција заслужуваат посебно внимание за нивните лични потреби. Правилата на Банког (Bangkok Rules) предвидуваат дека затворените девојчиња мора да имаат еднаков пристап до образование и стручна обука кои се достапни за затворените момчиња. Покрај тоа, тие треба да имаат пристап до конкретните програми и услуги прилагодени на нивната возраст и пол, како што се советување за сексуалната злоупотреба или насилство. Потребите на девојчињата од здравствена заштита мора да бидат исполнети со тоа што ќе им се овозможи образование за здравствена заштита на жените, како и редовен пристап до гинеколози. Сите бремени девојчиња мора да добијат поддршка и медицинска нега еднаква на негата која е предвидена за возрасните женски затвореници и нивното здравје треба да се следи од страна на лекар специјалист, земајќи го предвид фактот дека тие можат да имаат поголем ризик од здравствени компликации за време на бременоста поради нивната возраст. Е. Уредување Уредувањето на просториите каде што се затворени малолетници и физичката средина треба да бидат во согласност со рехабилитационата цел на третманот, како и потребата на малолетникот за приватност, учество во спортски и физички активност, како и активности во слободното време. Затворање Trial and Sentencing Во правилатата од Хавана (Havana Rules) се препорачува дека просториите за затворање на деца треба да бидат отворени или да имаат минимални безбедносни мерки. Тие, исто така, препорачуваат дека установите за затворање треба да се што е можно помали, - доволно мали за да овозможат индивидуализиран третман. Овие мали установи за затворање колку што е можно повеќе треба да се воспостават и интегрираат во општествената, економската и културната средина на заедницата и никогаш да не се наоѓаат во области каде што има здравствени или други опасности или ризици. Добро уредената установа за затворање на деца ќе обезбеди позитивни и индивидуални услови за децата. Установата треба да биде со соодветна големина, да има добро осветлување и вентилација, да е добро опремена во однос на спиењето и живеењето. Секое дете треба, во 105

108 согласност со национални стандарди, да биде обезбедено со посебна и доволна постелнина, која треба да биде чиста кога ќе му биде дадена, да се чува во добра состојба и да се менува доволно често за да се осигура соодветна хигиена. Поседувањето на лични предмети е основен елемент на правото на приватност и е од суштинско значење за психолошката благосостојба на детето. Доколку е возможно децата треба да имаат право да ја користат својата облека која одговара на климатските услови и е соодветна за да им обезбеди добра здравствена состојба. Секоа установа треба да осигура дека секој малолетник добива храна која е соодветно подготвена и е послужена во соодветното време за оброци, како и за квалитетот и квантитетот кои треба да бидат задоволителни за стандардите за исхраната, хигиената и здравјето, и колку што е можно, да се задоволат религиозните и културните потреби. За сите деца, во секое време треба да има достапна чиста вода за пиење. Пример: Европа: Делумен притвор Во некои земји се употреба на наизменичено затворање. На пример, во некои земји, како Италија и Холандија, постои ноќен затвор каде што младиот човек во текот на денот е слободен да оди на работа или да посетува училиште, но потребно е да ја помине ноќта во затвор. Во Шпанија постои обратна казна, каде што дневните центри обезбедуваат цврста структура, но детето преспива дома. Во Шпанија, исто така, има затворање само за време на викендите. 6 Пример: Турција: Отворен затвор Има отворени три заводи за младите престапници, кој се наоѓаат во Анкара, Елазиг и Измир. Тие се сите отворени објекти и имаат комбиниран капацитет од околу 400 лица на возраст од години. Објектот во Анкара нуди широк избор на стручни програми, како што се стекнување вештини за фризер, како и за лица кои се занимаваат со греење и климатизација. Една третина од затворениците се вработени во заедницата. Физичките објекти се стари, но пространи, добро одржувани и чисти. На затворениците им се доделуваат домови во кои спијат шест лица. Тие посетуваат училиште во заедницата. 7 Затворање Ж. Известување за правилата на начин на кој можат да ги разберат децата Децата кои одат во било која затоврена установа се во ранлива позиција и мора да се третираат со големо внимание и почит. Тие бараат од вработените да им помогнат да разберат зошто тие се таму и што е тоа што тие може да го очекуваат во текот на нивниот престој во затворот. Како такви, правилата од Хавана (Havana rules) предвидуваат дека при приемот во секој објект, на сите деца треба да им се даде копија од правилата на институцијата и писмен опис за нивните права и обврски на јазик што може да го разберат. Покрај тоа, тие имаат право на контакт детали за органите кои се надлежни да примаат жалби, како и информации за тоа како тие да добијат пристап до правна помош. Многу е веројатно дека многу деца кои се примени во затвор може да имаат потешкотии во учењето или може да не знаат да читаат и пишуваат. Затоа меѓународните стандарди пропишуваат дека сите овие информации треба да му се пренесат на детето на начин на кој тие можат да го разберат. З. Евиденција Сите деца кои се примени во затворена установа мора да се таму порадо одлука од судските, административните или другите јавни органи со овластување да го прати детето во затворена 6 Неал, Хазел (2008). Споредба на малолетничката правда (Neal, Hazel (2008) Cross-national comparison of youth justice. YJB) 7 UNICEF (2010) - Добри пракси и иницијативе во малолетничка првда: Католог на УНИЦЕФ за пракси кои се документирани во рамките на иницијативата за формирање на критична маса за малолетничка правда - UNICEF (2010) Good practices and promising initiatives in juvenile justice in the CEE/CIS region: A UNICEF catalogue of practices documented through the Juvenile Justice Critical Mass initiative 106

109 установа. Овој налог мора да се евидентира и да се чува во поединечната датотека на секое дете. Оваа датотека мора да се чува доверливо и да ги вклучува сите извештаи, правни записи, медицинска евиденција и евиденција на дисциплинските постапки, како и сите други документи кои се однесуваат на формата, содржината и деталите од третманот. Во правилата од Хавана (Havana Rules) се наведува дека што е можно поскоро по приемот, треба да бидат изготвени и доставени целосни извештаи и релевантни информации до надлежните органи во врска со личната состојба и околностите за секое дете. Покрај тоа, комплетна и безбедна евиденција на следниве информации треба да се чуваат за секое дете кое е примено во затвор: Информации за нивниот идентитет; Фактот или причините поради кои детето е во затвор; Денот и часот на прием, трансфер и ослободување; Детали за известување на родителите и старателите за секој прием, трансфер или ослободување на детето; Детали за познати физички и ментални здравствени проблеми, вклучувајќи ја злоупотребата на дрога и алкохол; Детали за секое дете кое е во установата, нивните имиња и возраста. Датотеката на детето треба добро да се чува, да е достапна само за овластени лица и да биде класифицирана на таков начин да биде лесно разбрана од страна на детето. Секое дете треба да има право да го оспори кој било факт или мислење содржани во неговото или нејзиното досие за да се овозможи отстранување на неточни, неосновани или неправедни изјави. Заради остварување на ова право, треба да постојат процедури кои ќе и овозможат на соодветната трета странка да има пристап до датотеката и да се консултира со датотеката по потреба. Досиетона детето треба да го придружува детето, доколку тоа е префрлено во друга установа. Информациите за прием, место, пренос и ослободување мора да бидат обезбедени, без одлагање, на родителите и старателите или најблизок роднина на малолетникот. Покрај тоа, по ослободувањето, евиденцијата на малолетниците треба да биде запечатена и истата да биде избришана по одреден временски период. Ѕ. Персонал Квалитетот на персоналот во затворот ќе постави стандард за сета работа што се извршува таму. Нивниот ентузијазам, посветеност и вештини се доволни да го направат дури и лошо опремениот објект да изгледа како дом. Како такви, правилата од Хавана наведуваат дека персоналот треба да биде составен исклучиво од лица кои се квалификувани да работат со деца. Составот на персоналот треба да биде мултидисциплинарен и да вклучува доволен број на стручни лица како што се едукатори, стручни инструктори, советници, социјални работници, психијатри и психолози. Се препорачува дека установите треба да ги користат сите помошни, образовни, морални, духовни и други ресурси и форми на помош кои се соодветни и достапни во заедницата. Затворање Trial and Sentencing Регрутирањето на персоналот е од клучно значење за да се обезбеди дека персоналот кој ќе го вработат го поседува потребниот квалитет и искуство. Целиот персонал кој работи во институција за деца треба да сака да работи со деца. Персоналот на сите нивоа треба да биде внимателно избран, како што правилата од Хавана истакнуваат дека правилното управување со установата зависи од нивниот интегритет, хуманост, способност и професионален капацитет за справување со малолетниците. Од суштинско значење е на персоналот да им се дадат соодветни плати со цел да привлечат и задржат соодветен број на женски и машки вработени. Затворите треба да имаат персонал од мешани пол така што присуството на машкиот и женскиот персонал може 107

110 да има корисен ефект за поттикнување на одреден степен на нормален тек. Директорот на установата мора да биде соодветно квалификуван и треба да ги извршува своите должности со полно работно време. Обезбедувањето дека постои култура на почитување и размена на информации помеѓу различните видови на персонал во установата е од клучно значење за ефикасно водење на истата. Персоналот треба да добие обука за теми како што се детска психологија, заштита на децата и меѓународни стандарди и норми на правата на детето. Персоналот треба да биде охрабрен да го задржи и да го подобри нивното знаење и професионален капацитет со посетување на обука, кои ќе се организираат во соодветни интервали во текот на нивната кариера. Целиот персонал и раководството на објектот мора да бидат посветени на создавање на безбедна и сигурна средина за децата. Тие мора да бидат позитивни примери за децата. Како такви, во извршувањето на нивните должности, тие треба да ги почитуваат и да ги заштитат основните права на сите деца, особено, како што следува: Ниту еден член на установата или персоналот не смее да нанесе, поттикне или толерира било каков чин на тортура или каква било форма на грубо, сурово, нечовечно или понижувачко постапување, казна, корекција или дисциплина под кој било даден изговор или околност. Целиот персонал треба строго да се противи и да се бори против секој акт на корупција и истата да ја пријави без одлагање до надлежните органи. Целиот персонал треба да обезбеди целосна заштита за физичко и ментално здравје на децата, вклучувајќи и заштита од физичка, сексуална и емоционална злоупотреба и експлоатација, како и да обезбедат лекарска помош, кога е потребно. Целиот персонал треба да го почитуваат правото на детето на приватност, а особено треба да ги заштитат сите доверливи прашања кои се однесуваат на децата или нивните семејства кои им се познати преку вршење на нивните професионална улога. Целиот персонал треба да работи кон минимизирање на каква било разлика меѓу животот во установата и надвор од неа, која има тенденција да го намали достоинството на децата како човечки суштества. Затворање Ставот на персоналот кон децата во установата може да има големо влијание врз децата. Грижливите, чувствителните и професионалните членови на персоналот може позитивно да влијаат на рехабилитацијата на детето. Важно е членовите на персоналот да комуницираат со децата. На пример, за персоналот да сфати зошто тие се тепаат е можно само преку добри вештини за слушање и блиска комуникација со децата. Без овој напор да се разберат чувствата на децата, нивното чувство на лутина и неправда најверојатно ќе се зголеми, попречувајќи го нивниот напредок кон рехабилитацијата. Пример: Обединето Кралство: Мултидисциплинарен тим Во единицата Кепел (Keppel) во северна Англија има мултидисциплинарен тим од професионалци кој вклучува затворски службеници, наставници, психолози, медицински сестри и ментални здравствени работници. Пред да се отвори единицата, сите овие вработени беа заедно обучени. Оваа групна обука ги сруши бариерите и сомневањата меѓу професиите и беше формирана посебна врска меѓу нив. Истата се одржува преку редовни мултидисциплинарни средби, секое утро и попладне. На овој начин тие се способни да изработат стратегии за да си помагаат едни на други со однесувањето на одредено дете. 8 8 Кордис Брајт/Одбор за правда за млади на ОК (Cordis Bright/UK Youth Justice Board) (2011) Евалуација на процесот (Keppel Unit Process Evaluation) 108

111 Пример: Турција: Обука на персоналот 9 Министерството за правда во Турција (со средства од ЕУ и техничка поддршка од УНИЦЕФ) спроведоа нов дизајн и стандард на обука за Психосоцијални и други стручни лица кои работат со деца во затворите, притворите и образованите домови. Сите материјали беа развиени во Министерството за правда.. Материјалот соджи, обука за управување, алатки и информации за поефикасно работење со децата и создавање на позитивна промена на ставот кон затоврените деца. Проектот е дизајниран да се обучува персонал вработен во единиците на Министерството за правда (психолози, социјални работници и наставници) за справување со деца со специфични проблеми како што се управување со гнев и развој на доверба. И. Планирање Доколку детето е затворено, императив е да се изготви план за неговиот/нејзиниот третман за времето додека е во установата. Планот треба да се изготви што е можно побрзо по приемот во установата и треба да се заснова на сите познати информации и извештаи за нивното потекло, потреби, карактеристики и фактори на ризик. Исто така треба да се земе предвид и крајното враќање во заедницата како првобитна цел како и фактот дека сите интервенции треба да бидат изготвени да овозможат позитивен исход во овој поглед. За да се осигура дека овој план е заснован на потребите на детето, правилата од Хавана предивудуваат веднаш по приемот, секој малолетник да биде интервјуиран, и да се изготви психолошки и социјален извештај во кој се идентификуваат сите релевантни фактори за специфичниот вид и ниво на нега. Овој извештај, заедно со извештајот изготвен од страна на медицинското лице кој го прегледал малолетникот при приемот, треба да бидат дадат насоки за потребниот вид и ниво на нега, како и соодветните програми. Обучениот персонал во установата треба да изготви пишан, индивидуален план за тертман, наведувајќи ги целите, времетраењето и начините, фазите и одложувањата со кои треба да се пристапи кон целите. Пример: Обединето Кралство: Планирање на нега 10 Во единицата Кепел (Keppel), специјализирана единица за затворање на млади луѓе во Обединетото Кралство, вработените користат 6 неделна алатка за планирање на нега за да ги проценат ранливоста и ризиците кај детето. Ова вклучува средба помеѓу работникот кој е одговорен за детето во установата, неговите/нејзините наставници, раководителите на одделението, неговите/нејзините родители и кој било друг професионалец кој е вклучен во унапредување на неговото/нејзиното ментално здравје. Напредокот на детето е следен за време на оваа средба и се изготвуваат стратегии со цел справување со какви било потешкотии со кои би се соочило детето. Секој план се надградува на севкупниот план за интегрирање на детеот во алтернативни сместувања или во заедницата. Затворање Trial and Sentencing Ј. Образовна и стручна обука Сите деца лишени од нивната слобода имаат право на образование. Ова треба да биде случај и за оние деца кои се на возраст кога образованието е задолжително, но и за оние кои не се на оваа возраст, но би имале придобивки од образованието. Спроведувањето на образованието треба да ги земе предвид способностите за учење и социјалните вештини на детето. Квалификуваните наставници кои работат во установата или вон неа, мора да го спроведат образованието во согласност со индивидуалните потреби на секое дете. Онаму каде е можно, 9 УНИЦЕФ (2009) Потенцијални и добри практики документирани од Регионалната канцеларија на УНИЦЕФ UNICEF (2009) Potential and Good practices still being documented by UNICEF Regional Office 10 Кордис Брајт/Одбор за правда за млади на ОК (Cordis Bright/UK Youth Justice Board) (2011) Евалуација на процесот (Keppel Unit Process Evaluation) 109

112 ваквото образование треба да се понуди надвор од самата установа, односно во училиштата во заедницата. Дополнително, посебно внимание треба да им се посвети на децата кои имаат потешкотии во учењето, кои имаат потекло од странство или имаат одредени потреби кои произлегуваат од нивата културна или етничка припадност. Една успешна образовна програма побарува наставниците и персоналот на установата да работат заедно како тим. На пример, персоналот на установата мора да осигура дека малолетникот има време и соодветни услови во кои може да ја напише домашната задача. Со цел намалување на стигматизацијата по ослободувањето, во образовните сертификати (дипломи) не треба да се наведе дека истите се здобиени во институција. Правилата од Хавана наведуваат дека секоја установа треба да овозможи пристап до библиотека која е соодветно снабдена и децата треба да се охрабрат и овозможат истата да ја користат. Сите деца имаат право на стручна обука по професии кои најмногу ќе ги подготват за идно вработување. Онолку колку е можно, тие треба самите да изберат каков вид на работа сакаат да ја имаат. Со цел давање на чувство на вредност на детето и помош при градење на мост помеѓу нив и заедницата, Правилата од Хавана наведуваат дека каде е можно малолетниците треба да бидат наградени за нивниот труд.. Видот на стручната обука и работа треба да се изберат така што ќе бидат од корист за детето по неговото/нејзиното ослободување. Како таква, организацијата и методите на понудената работа во самата установа треба да наликува колку што е можно повеќе на работата во заедницата, за да ги подготви децата за условите при нормално вработување, како и прифаќање на продуктивно вработување по нивното ослободување. Важно е да се запомни дека девојчињата треба да имаат еднаков пристап до стручното образование како и момчињата. Сите национални и меѓународни стандарди и закони поврзани со детскиот труд се однесуваат и на децата во установи и овие деца треба да бидат во можност да се наградат за нивната работа. Дел од парите кои ќе ги заработат, нормално, треба да се тргнат настрана како заштеда која ќе биде дадена на малолетникот кога ќе биде ослободен. Малолетникот треба да има право да го искористи остатокот од заработените средства да купи продукти за негова/нејзина лична употреба или пак да плати оштета на жртвата која била повредена/оштетена од неговиот/ нејзиниот сторено кривично дело или пак да ги испрати на неговото/нејзиното семејство или други личности надвор од установата. Затворање Пример: Франција: Образовен затовр 11 Во Франција, казните со мал временски рок се отслужуваат во надгледувани образовни центри. Овие центри овозможуваат образовни активности во времетраење од три до шест месеци. Пример: Австрија: Обука за работа 12 Во Австрија, учесниците во обуката добиваат професионална обука за работа и соодветна плата за работата која најголемиот дел се заштедува до ослободувањето. К. Програми, рекреација и религија Сите деца треба да имаат соодветно време за слободни дневни активности. Овие треба да бидат на отворено секојпат кога временските услови го дозволуваат тоа и исто така треба да вклучуваат соодветна рекреативна и физичка обука. Децата, исто така, треба да земат учество во ликовна уметност како и развој на вештини. 11 Европска мрежа за спречување криминал (European Crime Prevention Network) (2006) Преглед на добри практика при спречување малолетнички криминал во Европската унија (A Review of Good Practice in Preventing Juvenile Crime in the European Union) 12 Европска мрежа за спречување криминал (European Crime Prevention Network) (2006) Преглед на добри практика при спречување малолетнички криминал во Европската унија (A Review of Good Practice in Preventing Juvenile Crime in the European Union) 110

113 Децата треба да добијат лекување и советување или индивидуално или во група. Ваквото лекување и советување треба да се изготви според индивидуалните потреби на детето. Програмите треба да обработуваат теми за справување со бес, вештини за справување со кризи и зависност од дрога/алкохол како и навредливо однесување, кои се клучни за да се осигура дека детето е способно да живее живот без да стори кривично дело откако ќе ја напушти установата. Децата исто така, треба да бидат во можност да ги задоволат нивните религиозни потреби и духовен живот, особено со посетување на литургии и поседување на соодветни книги или предмети од религиозно значење. Доколку установата има доволен број на деца од одредена религија, еден или повеќе квалификувани претставници од таа религија треба да бидат назначени или одобрени и на истите да им се даде дозвола за одржување на редовни обреди и приватни посети на барање на малолетникот. Секое дете треба да има право на посета од страна на квалификуван претставник на која било религија од негов/нејзин избор, како и право да не учествува на религиозни обреди и слободно да одбие религиозно образование, советување или обука. Л. Здравствени услуги Децата имаат право нивнитемедицински потреби да бидат идентификувани и да се лекувааат додека се во установата. Дотаму што правилата од Хавана наведуваат дека децата треба да бидат прегледани од лекар веднаш по нивниот прием со цел забележување на било каков знак на претходни здравствени лекувања и идентификување на физичка и ментална состојба која бара медицинска нега. По ваквата проценка, институцијата треба да осигура дека сите неопходни потреби на детето се опфатени. Неопходно е секој малолетник да добие соодветна медицинска нега, превентивна и медицинска, вклучувајќи стоматолошка, офталмолошка и ментално здравствена нега, како и фармацевтски продукти и посебна исхрана, медицински назначена. Доколку е можно, ваквата медицинска нега треба да биде овозможена во здравствени установи и услуги кои се наоѓаат во заедницата во која се наоѓа институцијата, со цел спречување на стигматизација на малолетникот и промовирање на самопочит и интеграција во заедницата. Секоја установа за малолетници треба да има слободен пристап до медицински институции и опрема соодветна за бројот и побарувањата на тие што престојуваат во институцијата, како и обучен персонал за превентивна здравствена нега и справување со медицински итни случаи. Секој малолетник кој е болен, треба да биде навреме прегледан од страна на медицинско лице. Менталното здравје на децата треба да се процени со самото нивно пристигнување во институцијата, како и во одредени периоди база. Децата може да страдаат од ментално здрав ствени проблеми, како што се депресија, пореметувања во однесувањето, променливо расположение, пореметување во спиењето, психички пореметувања и пореметувања од пост-трауматски стресови. Затоа, секоја установа за млади треба да има обучен детски психолог во своите редови. Правилата од Хавана укажуваат дека секое медицинско лице кое има причина да верува дека физичкото и менталното здравје на малолетникот негативно ќе влијае на него/неа доколку се задржи во установата, треба веднаш да го пријави овој факт кај директорот на институцијата, како и до властите одговорни за заштита и добросостојба на малолетникот. Доколку детето се смета дека страда од ментална болест тоа мора да се лечи во специјализирана институција. Лекови треба да се обезбедат само за неопходните лекувања издадени со медицински налог и обезбедувањето на лековите секогаш треба да биде овластено и спроведено од страна на стручно медицинско лице. Секое дете кое ќе биде дијагностицирано со емоционална или психолошка состојба, мора да добие советување и лекување од стручни деца од персоналот во затворот или од квалификувани членови од заедницата. Затворање Trial and Sentencing Децата кои се се во установи може да имаат проблеми со недозволиви супстанци. Затоа, при самиот прием, децата треба да имаат лекарски преглед и да добијат соодветен третман за зависност од дрога или алкохол. Правилата од Хавана наведуваат дека институциите треба да усвојат специјализирани програми на спречување на употреба на дрога и програми 111

114 за рехабилитација спроведени од страна на стручни лица. Овие програми треба да бидат прилагодени на возраста, полот и другите побарувања кои се однесуваат на децата. Исто така услуги за детоксикација треба да им бидат на располагање на малолетниците зависници од дрога или алкохол. Спроведувањето на ваквото лекување од зависност од дрога може да биде на индивидуална основа или пак да биде спроведено во рамките на заедницата. Пример: Франција: Меѓуагенциска соработка 13 Франција ја пренесе одговорноста за затворската здравствена грижа од затворските власти на Министерството за здравство. Како дел од овој трансфер, негата и лекувањето на затворениците се надгледува од страна на јавните болници. Пример: Ирска: Единица за детоксикација и терапија 14 Во затворот Монтџој (Mountjoy) во Ирска властите основаа единица за детоксикација и терапија за затворениците зависници. Влезот во единицата е волонтерски. Откако ќе бидат примени, затворениците поминуваат ден детоксикација под медицински надзор. По завршување на детоксикацијата, затворениците започнуваат шест-осум неделна програма кој е организирана од персоналот на затворот и агенциите од заедницата. По завршување на програмата, затворениците имаат можност за трансфер во полузатворен дел во затворот кој е осмислен како дел слободен од дрога. Затворање Љ. Одржување на семејните врски Значајно е децата да одржуваат контакт со своите семејства колку што е можно повеќе за време на нивниот престој во притворот, бидејќи се покажало дека помага при нивната реинтеграција. На децата треба да им биде дозволено слободно да комуницираат со своите семејства, пријатели и други личности и контактот со семејството треба активно да биде поттикнуван од страна на персоналот. Сите можности кои обезбедуваат контакт со семејството и вклучување на истото во секојдневниот живот на детето треба да бидат искористени. Клучно за ова е да се осигуруваа сите деца да добиваат редовни и чести посети. Правилата од Хавана наведуваат дека ова треба да биде на принципот еднаш неделно и не помалку од еднаш месечно и треба да се спроведе во средина во која се почитува нивната приватност. Исто така, треба да се охрабруваат и можностите детето да го посетува своето семејство за време на нивниот престој во установата, освен ако не постојат причини за кои се верува дека би биле од ризик за злоупотреба од страна на детето. Како што наведуваат правилата на Хавана, одржувањето на семејните врски можат да бидат значајни за помош на малолетникот за враќање во општеството и заедницата. Малолетниците со поддршка од семејството имаат повеќе шанси да живеат живот почитувајќи го законот. Меѓународните стандарди укажуваат дека родителите исто така имаат право да побараат информација за здравствената состојба на нивното дете вклучувајќи и информација за какви било значителни промени во здравјето на нивното дете. Директорот на институцијата треба веднаш да го извести семејството или старателот доколку детето почине, добиве болест која бара трансфер во медицинска установа надвор од институцијата или има здравствена состојба која бара клиничка нега во рамките на институцијата повеќе од 48 саати. М. Одржување на врски со заедницата Децата кои се отсечени од заедницата имаат помала веројатност да се реинтегрираат во неа кога ќе бидат на слобода. Децата кои се изолирани од заедницата се со поголем ризик за повторување на делото. Како такви, персоналот во установата треба да обезбеди членови од заедницата да бидат во редовен контакт со малолетниците во притвор преку рекреативни, културни, образовни и други програми. Волонтери од заедницата може да организираат 13 Европска мрежа за спречување криминал (European Crime Prevention Network) (2006) Преглед на добри практика при спречување малолетнички криминал во Европската унија (A Review of Good Practice in Preventing Juvenile Crime in the European Union) 14 О Махони, П. (O Mahony, P.) (2002) Кривично право во Ирска (Criminal Justice in Ireland) 112

115 и спроведуваат културни, образовни и стручни активности. Ваквите врски може да имаат корисно влијание и за малолетниците и за волонтерите: малолетниците ги одржуваат врските со заедницата и нејзините вредности, додека пак за заедницата има помала веројатност да го исклучи малолетникот по неговото/нејзиното ослободување од затвор. За да се охрабри контактот со луѓето кои живеат во заедницата, децата имаат право да добиваат дописи и да комуницираат писмено или по телефон најмалку двапати неделно. Овој контакт треба да биде со луѓе по нивен избор, децата треба да имаат можност да бидат информирани редовно за случувањата преку читање на дневни весници, месечници и други публикации, исто така да имаат пристап до радио и телевизиски програми и филмови Н. Заштита: самоповредување и малтретирање (булинг) Децата во овие установи се ранливи. Затоа од особено значење е заштитата на децата и целиот персонал треба да биде свесен за знаците кои покажуваат дека детето страда. Некои деца се изложени на ризик од самоповредување па дури и самоубиство. Децата кои сами се повредуваат може да се повредат со сечење или горење на нивната кожа, со удирање со разни предмети или пак со предозирање со дрога. Со однесувањето кое покажува знаци на можно самоповредување треба да се справува ефикасно од страна на персоналот во институцијата преку посебно планирана процедура. Програмите кои ги спојуваат секое дете со работник на случај, на кој детето може да се повери, помага да се осигура дека детето чувствува дека има каде да се обрати доколку страда. Членовите на персоналот треба да ги следат и другите знаци на малтретирање (булинг) помеѓу децата. Знаци на малтретирање вклучуваат физички и сексуален напад, вербален напад, притисок и кражба на работи кои припаѓаат на други деца. Персоналот треба да создаде политика против малтретирање и да ја стави истата во сила. Ваквата стратегија бара жртвата да биде заштитена (и да се држи во тајност доколку е можно) и да го спречат малтретирањето. Поребно е да се изготват процедури за известување и поддршка за персоналот за да има јасни насоки како да постапува. Пример: Обединето Кралство: Оценување на негата во притвор и тимска работа За да се справат со самоповредување на децата, затворските услуги во ОК користат систем за планирање на негата наречен ОНПТ (оценување, нега во установата и тимска работа) (ACCT (Assessment, Care in Custody, and Teamwork)). ОНПТ му дозволува на установата одблиску да го следат детето, вклучувајќи ги во начините за планирање за намалување на нивните проблеми и да им помогне да изградат сопствени извори за поддршка. Децата се целосно вклучени во ОНПТ процесот. Тие поминуваат низ интервју со обучен персонал, од кое понатаму се изготвува индивидуален план. Потоа посетуваат редовни средби каде што се врши евалуација на случајот, каде раководителот на случајот ја евалуира негата и поддршката која ја добиваат. Планот за нега ќе ги опфати проблемите кои му причинуваат болка на детето и го доведуваат до самоповредување или обид за самоубиство и ќе изнајде начин да излезе во пресрет на потребите на детето без потребата од самоповредување. Планот за нега исто така ќе ја испита можноста за поврзување на затвореникот со други форми на поддршка и ќе му помогне во рамките на затворот. 15 Затворање Trial and Sentencing Њ. Дисциплина Доколку мора да се употребат дисциплински мерки, тие секогаш треба да бидат во правец на одржување на безбедност и уреден општествен живот. Тие секогаш треба да бидат усогласени со одржување на самопочитта на детето и основната цел на институционалната нега, односно

116 охрабрување на чувството за правда, самопочит и почит на основните права на секоја личност. Правилата од Хавана јасно укажуваат на фактот дека сите дисциплински мерки засновани на суров, нечовечки и понижувачки третман треба да бидат строго забранети, вклучувајќи и телесно казнување, затворање во темна ќелија, самица или друг вид на казнување кое може да го доведе во прашање физичкото или менталното здравје на детето. Намалување на исхраната и лимитирањето или забраната на контакт со членови од семејството треба целосно да се забрани. Трудот не треба да се наметнува како дисциплинска мерка. Доколку детето треба да се дисциплинира, тоа најпрво треба да се информира за наводниот прекршок на начин на кој тоа ќе разбере за што се работи. Тогаш треба да му се даде соодветна можност да каже нешто во своја одбрана, вклучувајќи и право на жалба до соодветна неутрална служба. Целосна евиденција треба секогаш да се чува за сите дисциплински мерки. Инструментите за рестрикција/ограничување треба да се користат само во исклучителни случаи, кога сите други контролни методи се истрошени или не успеале. Со наредба на директорот на администрацијата, ваквите инструменти може да бидат изречени за да се избегне само повредување на детето, повреда на другите или сериозно уништување на инвентарот. Носењето и употребата на оружје од страна на персоналот треба да биде забрането во која било институција каде што се притворени малолетници. О. Транзиција Трансферот на дете од затвор за малолетници во затвор за возрасни или кога се враќе назад во заедницата, секогаш треба да е добро планиран. Тоа може да биде збунувачко и тешко време за детето. Трансферот може да доведе до намалување на фреквенцијата на контакт и поддршка која тие ја добивале. 16 Тоа е од суштинско значење, па затоа, оваа транзиција треба да е внимателно организирана, така што детето да не стане жртва со промената на услуги Затворање Со цел добро да се планира трансферот од една установа во друга, мора да биде дел од севкупното планирање како детето ќе ја издржува казната. Од самиот почетокот мора да се предвиди дали детето во текот на издржувањето на казната е веројатно да биде префлено во установа за возрасни. Оваа транзиција треба да биде земена предивид и да се вклучи во планот за издржувањето на казната. На пример, важно е да се знае какви програми и образование ќе биде достапно на детето во затворот за деца, а што би можело евентуално да добијат кога ќе бидат префлени кај возрасните. Плановите за нивната рехабилитација треба да се последователни и однапред треба да се обрне внимание на достапноста на ресурсите во двете установи. Најмалку 6 месеци пред трансферот детето мора да знае: Каде ќе оди; Кога ќе оди; Со какво образование и програми тие ќе можат да продолжат, а што ќе треба да заврши во затворот за малолетници; Како информации за напредокот на детето ќе бидат споделени со новата установа и Кој работник ќе биден одговорен за детето во новата установа. Необјавените консултации со деца кои биле подложени на транзиција во установа со возрасни покажуваат дека тие бараат: да бидат предупредени пред физички да бидат преместени; да добијат информации за тоа како установата за возрасни функционира, а што ќе биде достапно за нив; да влијаат на изборот каде ќе бидат префрлени, доколку тоа е можно и 16 HM Chief inspector of Prison & HM Chief inspector of Probation (2008) The Indeterminate Sentence for Public Protection: A thematic review

117 да се зборуваат за некој кој е веќе бил сместен во таа установа и на денот на неговото ослободување да дојде и да одговори на нивните прашања. 17 Персоналот во установата мора да бидат добро обучен за процедурата на пренос на детето во установа со возрасни. П. Инспекции и жалби Сите деца кои се во установата мора да се информираат како може да поднесат жалба. Треба да го имаат начинот и слободата да изготват барање или жалба до директорот на институцијата, до неговиот/нејзиниот овластен претставник и по можност и до правобранителот. Доколку е потребно, детето треба да биде во можност да побара помош од членовите на семејството, правните советници, хуманитарните групи или слично. Особено важно е децата кои имаат јазични потешкотии или потешкотии со учењето, треба да добијат помош при составување на жалбата. Сите жалби треба да се земат предвид и да се одговорат без одложување. Децата може ќе се плашат да ги искажат своите грижи или проблеми поради страв од казна, дискриминација или освети од страна на персоналот поради жалбата. Затоа треба јасно да им се укаже на децата дека таквото нешто нема да се случи и доколку е потребно своите жалби и проблеми може да ги покренат и индивидуално. Независни инспектори треба да спроведуваат редовни инспекции и ненајавени инспекции на нивна иницијатива. Таквите инспектори треба да имаат неограничен пристап до сите лица вработени од институцијата или кои работат во некоја институција. Секое дете треба да има право доверливо да разговара со секој инспектор. За повеќе информации видете дел 8: Механизми за независен мониторинг. Прашања за дискусија A. Многу малолетници лишени од слобода всушност не треба да се затворени. Кои се некои од причините кога малолетникот не треба да биде затворен? Б. Здравствените работници кои работат во приемниот дел на затворот може да се првите кои ќе забележат потенцијални проблеми со менталната состојба на затвореникот. Доколку членовите на персоналот се сомневаат дека некој ново примен затвореник е ментално нестабилен, што треба да им кажат на останатите членови на персоналот кои треба да се справат со затвореникот во приемниот дел? Како треба да се третира таквиот затвореник? В. Многу деца во затвор се од домови за деца или други установи. Како може потребите за семејни односи на овие деца најдобро да се исполнат додека се во затвор? Г. Како можат лекарите кои работат во затворот и другите здравствени работници да остварат врска со нивните професионални колеги во заед ницата? Кое се главните предности на ваквите врски? Д. Какви методи на дисциплина може да се користат во затворот со децата кои се многу непослушни и кој постојано прават сериозни прекршоци? Каков вид на образование и обука може да се поттикнат да посетуваат? Затворање Trial and Sentencing Студии на случај A. Повеќето од малолетниците во затвор се во притвор пред судење. Две деца се во притвор осудени на шест месеци и се уште не биле изнесени пред судија. Што можете вие, како 17 Необјавено истражување на Кордис Брајт заодборот за правда за млади во Англија и Велс (Unpublished research by Cordis Bright for the Youth Justice Board for England and Wales. 2010) 115

118 вработен во притвор, да направите за да се осигурате дека овие луѓе ќе добијат фер и брзо судење? Б. Малтретирањето и притисоците за време на периодот на рекреација станаа голем проблем вашата институција. Кои се некои од начините да се спречи ваквото однесување без да се ограничи слободата на движење на притворениците? В. Вие сте вработен во затвор и сте на должност. Еден ден добивате телефонски повик во кој ви кажуваат дека вашиот син е осуден за криминал со дрога и е однесен во затвор. Која ќе биде вашата реакција? Г. За време на медицински преглед, медицинскиот работник наоѓа белези на телото на детето кои наликуваат на оние од тепање. Детето признава дека било удрено од некој од персоналот, но вели дека не сака да поднесе жалба поради страв од освета. Што треба да направи лекарот? Д. Доцна навечер во затворот се прима дете. Ги дава сите знаци кои укажуваат дека може да изврши самоубиство. Медицинскиот работник си заминал дома и не може да се стапи во контакт со него/неа. Што треба да направи вработениот за да осигура дека детето нема да си наштети за време на ноќта? Ѓ. Во заедницата во која е лоциран затворот има недостаток на психијатри и добри здравствени установи за ментално болните. Затворот има неколку деца кои имаат некаков вид на ментално растројство. Како може директорот на затворот да осигура дека сите затвореници ќе добијат медицинска и психолошка нега која им е потребна? Е. Вие сте вработен од повисок ранг и сте на должност во затворот. Еден затвореник удри член од персоналот во лице. Тој е совладан од страна на друг член на персоналот и додека вие да пристигнете тој е веќе однесен во ќелиите за казна. Членовите на персоналот се многу вознемирени поради случката со нивниот колега. Се сомневате дека штом ќе си заминете, затвореникот ќе биде тепан. Како ќе ги убедите вработените дека не треба да го сторат тоа? Затворање Референтна и дополнителна литература Cavadino and Dignan (2005) Penal Systems: A Comparative Approach Цordis Bright/UK Youth Justice Board (2011) Keppel Unit Process Evaluation Неал, Хазел (2008). Споредба на малолетничката правда (Neal, Hazel (2008) Cross-national comparison of youth justice. YJB) Европска мрежа за спречување криминал (European Crime Prevention Network) (2006) Преглед на добри практика при спречување малолетнички криминал во Европската унија (A Review of Good Practice in Preventing Juvenile Crime in the European Union) Манси и Голдсан (Muncie and Goldson) (2006) Компаративна малолетничка правда (Comparative Youth Justice) УНИЦЕФ (2010) Добра пракса и ветувачки иницијативи во малолетничката правда во земјите од регионот на централна и источна Европа и Комонвелтот на независни држави: УНИЦЕФ каталог на пракса документиран преку инцијативата за Критична маса во малолетничката правда UNICEF (2010) Good practices and promising initiatives in juvenile justice in the CEE/CIS region: A UNICEF catalogue of practices documented through the Juvenile Justice Critical Mass initiative True Vision Productions (2002) Kids behind bars (Accessed September 2011) 116

119 117

120 ДЕЛ 8 Механизми за независен мониторинг С о д р ж и н а Цели на обуката Основни принципи Контекст на земјата Цели на механизмите за независен мониторинг Индикатор на политики на ОН: 1. Деца во судир со законот: број на уапсени деца во период од 12 месеци, во однос на жители. 2. Деца во затвор: Број на деца во затвор во однос на детска популација. 12. Редовни независни инспекции: Постоење на систем кој гарантира редовни независни инспекции на местата за затворање. 13. Механизами за поплаки: Постоење на систем за поплаки за децата во затвор. Различни типови на мониторинг А. Судски мониторинг Б. Законски тела за инспекција В. Мониторинг од граѓанското општество Г. Парламентарни инспекции Д. Механизми за поплаки Ѓ. Регионални механизми Е. Меѓународни механизми UNOHCHR (ОН Канцеларија на висок комесар за човекови права) Клучни принципи за инспекција на објекти за затвор Практични елементи на мониторингот А. Прибирање информации Б. Набљудување В. Интервјуирање деца Г. Давање препораки Прашања за дискусија Студии на случај Референтна и дополнителна литература 118

121 Цели на обуката Откако ќе се запознаете со овој дел, би требало да бидете во состојба: Ги наброите главните меѓународни и регионални стандарди поврзани со независниот мониторинг на објектите каде луѓето се лишени од слобода како и сите релевантни домашни закони; Ги знаете различните видови на независни механизми кои можат да спроведат мониторинг; Ги идентификувате основните принципи на мониторинг и кои практични аспекти од притворот подлежат на инспекција; Знаете како извештаите од инспекцијата и ефикасните препораки можат да започнат промена внатре во институцијата. Основни принципи А. Ќе има редовни инспекции на местата каде луѓето се лишени од слобода од страна на независни меѓународни и национални тела составени од квалификувани и искусни инспектори назначени од страна на компетентни власти. Нивната задача е да се осигураат дека овие институции се раководени во согласност со постоечките закони и правилници и да спречат тортура и друг суров, нечовечки или деградирачки третман. (ОН Стандардни минимални правила за третман на затвореници бр. 55 Опционален протокол за заштита од тортура OPCAT) Б. Инспекторите треба да се овластени да спроведуваат ненајавени инспекции по нивна, сопствена иницијатива. Треба да имаат неограничен пристап до сите деца и до сета документација во таквите установи. Секој малолетник треба да има право во доверба да разговара со службеникот кој ја врши инспекцијата. (Правила од Хавана, бр. 72) В. Квалификувани медицински лица кои се работат со инспекциските власти или службите на јавното здравство треба да учествуваат во инспекциите на условите на институционализиран живот кои влијаат на физичкото и менталното здравје на малолетниците. (Правила од Хавана, бр. 73) Г. По завршувањето на инспекцијата, од инспекторот се бара да поднесе извештај за наодите, кој треба да вклучи и евалуација на усогласеноста на установите со меѓународните стандарди и соодветните одредби во домашното закондавство, како и препораки во однос на чекорите кои се сметаат за неопходни за да се обезбеди усогласеност со нив. Онаму, каде што ќе се открие дека има нарушување на правата на децата, за ова треба да се разговара со одговорните за истраги и обвинителството. (Правила од Хавана, бр. 74) Д. Секој малолетник треба да има право да поднесе барање или поплака, без цензура на содржината, до централната администрација, судските власти или други соодветни власти преку одобрени канали, како и да биде информиран за одговорот без одложување. (Правила од Хавана, бр. 76) Механизми за Trial независен and мониторинг Sentencing 119

122 Контекст во земјата Има неколку различни механизми на следење на сосјбата со деца кои се лишени од слобода. Тие се:еден од начините на надгледување на затворените институции, особено во однос на третманот на децата и малолетниците е улогата на судијата, кој е одговорен да ги посетува малолетниците кои лично ги осудил или упатил во затворена институција. Оваа алатка е прилично слаба. Според законот за извршување на санкции (2008), се предвидува формирање на парламентарна комисија со цел да врши инспекции и набљудување на состојбата во сите институции уредени со тој закон. Ова би ги вклучило воспитно поправната институција Тетово и затворот за малолетници во Охрид. Оваа законска обврска сѐ уште не е исполнета. Заменикот на народниот правобранител за деца е главното независно тело кое има должност да ги набљудува и да известува за состојбата на децата во институциите. Канцеларијата на правобранителот беше основана во 1997, а специјализираниот заменик правобранител за деца во Заменикот правобранител за права на децата ја следи состојбата на децата во резиденцијалните објекти. За несреќа, влијанието од овие иницијативи е ограничено. Друг оддел при канцеларијата на Правобранителот е единицата на националниот превентивен механизам за заштита од тортура, нечовечки и деградирачки третман или казнување, која е основана во Единицата би требало да спроведува редовни и ад хок посети на сите официјални и неофицијални места каде луѓето се лишуваат од слобода. Оваа единица официјално почна со работа во Друго тело кое може да се смета за инспекциско тело е Постојаната комисија за човекови права во Собранието на РМ од 1992, чија улога е да дискутира за прашања поврзани со човековите права. Ова тело нема истражни или судски одговорности. Мониторингот од граѓанското општество е исто така механизам кој се користи во земјата. На пример, во минатото Хелсиншкиот комитет за човекови права спроведе посети во две установи и извести за наодите. Оваа алатка треба и натаму да се јакне. Земјата и речиси сите установи беа домаќини на Европскиот комитет за превенција на тортура (CPT) кој смета дека ситуацијата и третманот во некои од институциите под надлежност на Министерството за правда и Министерството за внатрешни работи во кои престојуваат малолетници, не се соодветни. Последниот извештај на CPT беше во 2008, а сѐ уште не е објавен извештајот за посетата во Комитетот за тортура на ОН и Меѓународната федерација на црвениот крст имаат можност да ги посетуваат и спроведуваат инспекција во установите, и да разговараат со малолетниците. Во врска со процедурите за поплаки во самата резиденцијална установа за деца, треба да се забележи дека не постои стандардна регулативна процедура за утврдување на правото на детето на поплака. Секоја институција има свој начин на справување со овие ситуации, кој е регулиран со внатрешно правило во секоја од установите. Воопшто, детето има право на поплака, но често процедурите се прилично нејасни. Механизми за независен мониторинг Цели на механизмите за независен мониторинг Кога државата ќе лиши некое лице од слобода, безбедноста и добросостојбата на тоа лице станува одговорност на државата. Меѓународните стандарди утврдуваат дека децата треба да бидат затворени само како последно средство и во најкраток период, како и да е, сѐ уште има деца затворени во институции каде се соочуваат со нарушување на нивните права. Установите каде се држат децата често се изолирани од заедницата и затоа поверојатно е дека незабележано ќе мине кога нивните права ќе се прекршат. Постоењето и работата на независни механизми за мониторинг е важна, за да се обидат да ги превенираат нарушувањата и да известат кога се случуваат нарушувања. Инспекциите на затворените установи и континуираниот мониторинг се витални за да се обезбеди гаранција дека условите на затворот се во согласност со националните и меѓународните стандарди и дека се почитуваат човековите права на децата. 120

123 Инспекциите го постигнуваат ова со: Превенција. Знаењето дека една установа ќе биде подложена на инспекција и дека за тоа ќе се известува, често е доволно за да ги охрабри властите да ги подобрат условите во нивната установа. Документација. Запишувајќи ги условите во затворените установи, можно е да се направат споредби меѓу установите, во споредба со меѓународните и националните стандарди и во споредба со претходните записи од инспекциите. Поднесување извештаи. Поднесување извештаи, препораки и проследување до соодветното ниво на властите управители на затвор, локална самоуправа, влада може да обезбеди сериозно идентификување и справување со проблемите. Справување со сериозни инциденти каде на инспекциските тимови треба да им биде дозволено да го интервјуираат персоналот и притворените, за да се осигураат дека секој инцидент е третиран во согласност со човековите права и нема да има повторување. Независните тимови за мониторинг треба: Да имаат добро квалификувани инспектори, вклучувајќи и инспектори со медицинска обука; Да вклучуваат и жени во инспекцискиот тим; Да прават редовни посети; Да имаат право на ненајавени посети; Да имаат неограничен пристап до сите места каде се децата лишени од слобода; Да имаат пристап за вршење интервјуа во доверба со децата и да бидат соодветно обучени за тоа; Да можат своите извештаи да ги направат достапни за јавноста; и Да имаат способност за проследување на наводите за злоупотреба или насилство. Различни типови на мониторинг Дефиниција: Механизми за независен мониторинг 1 Механизмите за независен мониторинг се тела кои спроведуваат инспекции на установи каде луѓето се лишени од слобода. Тие ја одржуваат својата независност со тоа што не се под исто раководство со институциите кои се надлежни за затворите. Во рамките на оваа дефиниција, постојат многу форми кои може да ги земе едно независно инспекциско тело. Многу земји користат повеќе од следниве опции за да обезбедат ефикасна инспекција на местата за затвор. А. Судиски мониторинг Судиите често имаат формална улога на надгледување на затворите преку посета на местата за притвор и сослушување на поплаките на затворениците. Овие системи најдобро функционираат кога судиите се во состојба да посветат адекватно време на оваа област од нивната работа. Механизми за Trial независен and мониторинг Sentencing Пример Австрија; судскиот надзор Во Австрија, судијата, со мандат од претседателот на Младинскиот суд, мора да го посети затворот еднаш месечно да се зборува со деца кои биле испратени од страна на Судот во тој затвор, вклучувајќи ги и оние кои се притворени во притвор. Судијата тогаш 1 APT (2004) Практичен водич:следење на затвор - APT (2004) Monitoring Places of Detention: A Practical Guide 121

124 мора да поднесе извештај до претседателот на Младинскиот суд за неговите откритија, и претседателот има право да се справи со недостатоците кои се идентификувани, а се однесуваат на затворскиот персонал. Б. Законски тела за инспекција Ова се инспекциски тела чии одговорности и функции се утврдени со закон. Потребно е со закон да се утврди дека имаат полн пристап до сите установи и да составуваат извештаи за властите кои можат да ги имплементираат нивните препораки. Во оваа сфера на активности припаѓа работата на Детскиот комесар и Детскиот омбудсман кои често имаат законско право да вршат инспекција на местата за притвор каде се држат деца и примаат поплаки и жалби од децата во притвор, како и да ги истражат истите. Пример Нов Зеланд: Канцеларија на детскиот комесар 2 Детскиот комесар во Нов Зеланд има законска основа според Актот за деца, малинци и нивните семјства од 1989, како и Актот за детски комесар 2003 и според обврските на Нов Зеланд кон OPCAT, номиниран е како Национален превентивен механизам. Комесарот е одговорен (заедно со затворскиот правобранител) за надгледување на децата во затворските установи. Во пракса, Канцеларијата на детскиот комесар ги спроведува инспекциите и посетите и потоа ги доставува извештаите и наодите до Правобранителот кој ги вклучува во неговиот/нејзиниот извештај. Тимот за мониторинг е составен од квалификувани социјални работници со искуство во мониторинг. Независноста на Комесарот е потенцирана во законите и од неговото назначување за Национален превентивен механизам. Според новите закони, неговите одговорности во однос на мониторингот станаa позајакнати. Пример Обединето кралство: Инспекторат на затворите на Нејзиното Височество (HMIP) 3 HMIP во Обединетото кралство има законска одговорност да врши инспекција на условите и третманот во сите затвори, малолетнички установи и имиграциски центри за притвор. Главниот инспектор поднесува извештај директно на владините министри и Секретарот за правда. Инспекцискиот персонал вклучува здравствени инспектори, инспектори за дроги, истражувачи и административен персонал. HMIP прави извештаи по инспекциите на поедини установи, како и тематски извештаи за посебни прашања поврзани со притворот. Механизми за независен мониторинг В. Мониторинг од граѓанското општество Неформалното испитување од страна на граѓанското општество веројатно ќе се спроведе ако има контакт меѓу заедницата и затворените установи на пример кога има културни, верски или образовни групи на поединци кои работат внатре во установите за притвор. Како и да е, во некои земји се спроведува официјален мониторинг од страна на граѓанското општество, каде независни одбори за мониторинг составени од членови на локалната заедница редовно прават посети на затворот и за тоа ги известуваат властите и заедницата. Пример Обединето кралство: Независни одбори за мониторинг (НОМ) 4 Во Обединетото кралство, секоја институција, каде некој е затворен има законска обврска да има НОМ. Овие одбори се оставени од членови на јавноста, кои се обучени и кои имаат неограничен пристап во било кое време до установата која е цел на мониторингот. Исто така, имаат дозвола да разговараат со било кој затврен со кој ќе посакаат и секој затворен може да побара средба со член на нивниот НОМ. Тим на одборот го посетува центарот за притвор редовно, а целиот одбор се состанува еднаш месечно да разговара

125 за работите кои се од интерес за установата. Секој одбор прави годишен извештај за установата која ја надгледува и дава коментари на крајот на секоја редовна посета. Г. Парламентарни инспекции Пример Швајцарија: Женевска парламентарна комисија 5 Женевската парламентарна комисија е основана во 1825 година и има дозвола да го посети секое место каде има луѓе лишени од слобода. Составена е од 9 членови на Парламентот, со репрезентативен примерок од политичките партии. За должноста на посетите, тимот за мониторинг се состои од тројца членови на комисијата, претставници на три различни партии и може да употреби надворешни експерти како што е медицински персонал, адвокати, или поранешни управители на затвори. Спроведува најмалку две ненајавени посети годишно, а исто така може да спроведе ненајавена посета каде смета дека е потребно. Комисијата прави годишен извештај кој ги сумира нејзините опсервации и препораки, кој се доставува до Државниот обвинител, посетените институции и одделот од казнениот систем под чија надлежност се институциите. Исто така, има мандат да ги проследува примените поплаки поврзани со стандардите на притворот. Д. Регионални механизми Исто така, постојат регионалните тела кои имаат мандат да ги посетат местата за притвор и да ги известат владите за нивните наоди. Овие можат да воспостават стандард според кој ќе можат да се споредат новосоздадените домашни механизами за инспекција. Пример Совет на Европа: Европски комитет за превенција од тортура и нечовечки или деградирачки третман или казнување (КПТ) 6 КПТ има неограничен пристап до сите места каде се приведени луѓе во рамки на државите членки на Советот на Европа и може да ги интервјуира или да разговара со приведените или со други кои можат да им дадат информации. По секоја посета, се праќа извештај до државата, кој ги потенцира наодите и препораките на КПТ, спрема кои државата мора детално да одговори. И извештајот, и одговорот се доверливи со цел да се подобри соработката меѓу државата и КПТ, освен ако државата самата не реши да ги објави овие документи, што повеќето и го прават. КПТ мора да ја информира државата за планираната посета и инспекција, но штом се направи ова известување, тие можат да го посетат секое место во таа држава во кое се држат притворените луѓе. Ѓ. Меѓународни механизми Пример ОН: Опционален протокол за Конвенцијата против тортура ОПКПТ 7 ) ОПКПТ стапи на сила во 2006 и до 2011, ратификуван е од страна на 56 земји. Државите кои го ратификувале ОПКПТ се обврзани да основаат нивни национални независни тела за мониторинг (национални превентивни механизми) за извршување инспекции во установи за затвор. Како и да е, Поткомитетот за превенција од тортура (ППТ) поставен од ОПКПТ, може исто така, да го посети секое место каде лица се лишени од слобода во земјите кои го ратификувале протоколот. Пример Меѓународно ниво: Меѓународен комитет на црвениот крст (МКЦК) 8 КЦК има мандат преку Женевските конвенции да ги посетува лицата лишени од слобода и да се осигура дека се третирани достоинствено и човечно. Иако нивниот главен фокус е на воените заробеници и цивилите затворени за време на воен конфликт, тие ги проширија нивните посети на сите кои се уапсени или затворени од било која причина. МКЦК работи Механизми за Trial независен and мониторинг Sentencing

126 со државите за да се превенира тортурата и лошиот третман и да се подобрат условите во институциите каде се притворени луѓе. Посетите на установите за притвор на МКЦК имаат строги насоки за да обезбедат најобјективен поглед за установата, вклучувајќи и неограничен пристап до сите делови на установата за притвор; можност да се зборува насамо со секој притворен и да биде дозволено повторно посетување онаму каде што е потребно. Е. Механизми за поплаки Децата лишени од слобода треба да имаат право да поднесат поплаки, кога сметаат дека однесувањето кон нив било нефер, или лошо. Првично, прашањата би требало да може да се покренат кај персоналот кои директно ги надгледува, но, ако прашањето не може да се разреши, тие би требало да се во состојба да поднесат поплака до управата на установата. Исто така, би требало да има механизам со кој посериозните поплаки или прашањата кои не можело да се разрешат, ќе бидат изнесени пред надворешни тела за инспекција. Децата треба да се известат при влегувањето во некоја институција каква е процедурата за покренување прашања или поплаки. Децата може да се плашат да ги искажат своите грижи или проблеми од страв од казна или малтретирање од страна на персоналот и затоа, на децата треба да им се објасни дека тоа нема да се случи и треба да им се овозможи, ако е потребно, да ги искажат своите грижи или поплаки доверливо. Механизмите за поплаки треба да се пристапни до сите деца без оглед на нивната возраст, зрелост, разбирање и ниво на писменост. Механизми за независен мониторинг ОН Канцеларија на висок комесар за човекови права (UN OHCHR) Клучни принципи за инспекција на установи за притвор 1. Не нанесувајте штета. Често кога се врши инспекција во место каде деца се лишени од слобода, постои судир на интереси меѓу потребата да се добие информацијата и безбедноста на тие деца, на пример, ризикот од притисок врз оние кои ќе бидат интервјуирани. Кога се извршуваат инспекции безбедноста на децата во установата мора да се има предвид цело време и ниедна активност на телото кое ја врши посетата не смее да го загрози тоа. 2. Знајте ги стандардите. Инспекторите мора да имаат добро познавање на меѓународните и националните стандарди. Тоасе однесува подеднакво на оние стандарди кои им даваат мандат за инспекција, како и оние стандарди кои ги поставуваат соодветните услови за установата врз кои вршат инспекција. 3. Почитувајте ги властите. Улогата на инспекторот е на крајот да ги убеди властите да го променат однесувањето, а ова најдобро се постигнува со воспоставување на взаемна почит. Инспекторите треба да го почитуваат функционирањето на властите и да ги идентификуваат хиерархиските нивоа и нивните одговорности за да може проблемите да се решат на вистинското ниво. 4. Кредибилитет. Кредибилитетот е клучен за успешен мониторинг и инспекторите не треба да ветуваат нешто што не можат да го исполнат. Кога се интервјуира дете, особено е важно да се утврди дека детето ги знае ограничувањата на тоа што може да го направи еден инспектор и дека секоја информација е дадена анонимно и доверливо. 5. Доверливост. Сите информации кои ги добива инспекциското тело мора да се чуваат како доверливи информации, бидејќи во спротивно може да се предизвикаат сериозни последици и за интервјуираното лице и за кредибилитетот на инспекторот. Треба да се преземат посебни мерки за зачувување на доверливоста на прибраните материјали, како што е идентитетот на интервјуираните, на пример, користејќи кодиран јазик. 124

127 6. Безбедност. Инспекторите мора да се свесни за својата безбедност, безбедноста на оние со кои доаѓаат во контакт и за безбедноста на институцијата во целина. 7. Сензитивност. Кога се интервјуираат деца, императив е инспекторите да бидат сензитивни дека потсетувањето на одредени настани може да има трауматскиот ефект врз децата. 8. Објективност. Инспекторите треба да работат на документирање на факти и да направат извештај за установата кој е објективен и ослободен од чувства или однапред стекнати идеи. 9. Видливост. Инспекторите треба да се сигурни дека властите ја знаат нивната методологија и мандат за мониторинг на институцијата. Работата на инспекторите треба да се објавува преку пишани извештаи и внимателно да се користат медиумите за да се информираат локалните заедници за нивната работа. Практични елементи на инспекцијата А. Прибирање информации За да се добие најмногу од една независна инспекција, основното прибирање на информации мора да се изведе пред посетата. Ова вклучува прибирање информации за: Бројот на деца; Возраста на децата; Категорија на кривичните дела кои ги извршиле; Дали судењата се во тек или се осудени; Кои се раководните лица во установата и какви одговорности има секое ниво на персоналот; Дали постојат наводи за тортура или малтретирање; и дали примиле поплаки од децата во установата Б. Набљудување Инспекцијата секогаш треба да вклучува набљудување на сите објекти и аспекти на институцијата. Ова ги вклучува сите аспекти на: сместување, храна, облека лична сопственост, хигиена, образовна/професионална работа, рекреација, практикување на религија, контакт со надворешниот свет, употреба на сила и ограничување, дисциплински мерки, медицински услуги, третман адаптиран на полот, програми за реинтеграција и обука и екипираност со персонал. Механизми за Trial независен and мониторинг Sentencing 125

128 Листи на поими за инспектори може да се најдат во следниве извори: APT (2004) Monitoring Places of Detention: A Practical Guide Мониторинг на места за притвор: Практичен водич AMIMB (2010) A Practical Guide to Monitoring Prisons Практичен водич за мониторинг на затвори HMIP (2009) Expectations: Criteria for Assessing the Treatment and Conditions for Children and Young People held in Custody Очекувања: Критериуми за оценување на третманот и условите за деца и млади држени во притвор В. Интервјуирање деца Децата имаат право да бидат слушнати во сите области на правдата за деца и инспекциите на местата каде што се лишени од слобода не се исклучок. Витално е да се слушнат погледите на децата со цел да се добие целосен увид во нивните искуства во рамките на установите. Како и да е, интервјуирањето деца мора да се направи на сензитивен начин, но само и без ризик дека детето ќе се соочи со притисок заради тоа што зборувало со инспекцискиот тим. Битно е да се запомни дека детето кое се интервјуира ќе биде во ранлива позиција и интервјуирањето треба да го изврши некој обучен за комуникација со деца. Императив е детето доброволно да се согласи да биде интервјуирано откако ќе му бидат дадени сите потребни информации за да направи одлука според нив. Децата избрани за интервјуирање треба да се репрезентативен примерок на оние кои се притворени во установата (во однос на возраста, категоријата на престапот итн.) и не треба да се само оние кои се предложени од персоналот. Треба да се најде локација со колку е можно поголема приватност и каде детето ќе се чувствува безбедно. Интервјуто треба да се сними (или на лента или од секундарен интервјуирач) и детето треба да е свесно зошто се снима и како ќе се чува доверливоста на снимката. Интервјуто треба да следи сличен образец како оној за интервјуирање на деца жртви и сведоци (види Дел 5): Претставување и поврзување; прибирање информации; и завршување. Додека се прибираат информации на детето треба да му се поставуваат отворени прашања, како: Кажи ми како е учењето овде. Битен аспект од интервјуирањето дете во притвор е управувањето со нивните очекувања за тоа што ќе постигне интервјуто. Оној што интервјуира треба и при претставувањето и при завршувањето да објасни за што ќе се користи дадената информација и границата на тоа што е можно да се смени во однос на работите за кои го информирало детето. Битно е да не се потхрануваат лажни надежи за тоа што ќе се постигне со интервјуто. Механизми за независен мониторинг Г. Давање препораки Ефикасно делување по независната инспекција е многу битен дел од процесот на инспекцијата. Без тоа нарушувањата на правата може да бидат документирани или опсервирани, но нема да се случат промени. Ова делување може да биде корисна алатка за лобирање на различни нивоа. Пишаниот извештај од инспекцијата треба секогаш да е завршен на крајот на инспекцијата и да се прати до установата во која се вршела инспекцијата, потенцирајќи ги сите прашања кои биле идентификувани како и препораки (кои се одредени, мерливи, достижни, имаат реалистична временска рамка и имаат насоченост) за нивно унапредување. Препораките не треба да се само повторување на меѓународните стандарди и именување каде установата не ги исполнува, туку треба да ги истражат причините зошто не се достигнати и да предложат решенија. Ова треба да е насочено кон оние луѓе во установата кои можат да спроведат промени, или на повисоко ниво ако вклучува промени во регулативата, законите или политиките. Онаму каде што се има желба извештајот да се користи како алатка за лобирање, тој треба да се објави во јавноста и да се испрати на релевантните владини претставници, организации 126

129 на граѓанското општество, медиумите и меѓународните организации кои можат да извршат дополнителен притисок врз властите да ги прифатат препораките. Информациите, или извештаите исто така, можат да бидат пратени до телата на ОН како што се Специјалниот известувач за тортура, УНИЦЕФ, УНХЦР или Комитетот на ОН за права на децата. Препораките треба да се земат како пораки на застапување. (Повеќе детални информации за застапување има во Дел 10) Пример Полска: Полска канцеларија на комесарот за заштита на граѓанските права 9 Канцеларијата на полскиот комесар за заштита на граѓанските права спроведува инспекции во сите места во Полска каде се луѓето лишени од слобода. Нивниот извештај од секоја инспекција се објавува и дистрибуира, а спроведува и активности за подигнување на свесноста преку конференции, соопштенија до јавноста и публикации. Одржуваат добри односи со медиумите со цел да им помогнат во ширењето на информацијата за нарушување на правата и малтретирањето во рамки на затворените установи. Прашања за дискусија А. За внатрешни механизми на поплаки во рамките на затворените установите, како и на кого детето треба да ја поднесе поплаката? Кој би требало да е вклучен во решавањето по поплаката на детето? Б. Што треба да се стори за да се обезбеди секое дете, без оглед на нивото на писменост, да може да поднесе поплака? В. За кои типови на инциденти потребна е истрага од независно инспекциско тело? Г. Под кои услови може директорот на затворот активно да бара независна инспекција на установата? Дали постојат услови при кои веројатно е дека независната инспекција нема да е од помош? Д. Како би пристапиле кон инспекција на затворена установа во која знаете дека се злоупотребувани децата кој престојуваат таму? Студии на случај А. Доаѓате во затвор во кој не сте биле порано. Интервјуирате одреден број од персоналот и тие покажуваат дека установата е во согласност со меѓународните насоки. Затворот има многу убави простории, но многу малку деца се присутни Кога побарувате да ги видите децата, дознавате дека сите се во една заклучена соба. Тие сите тивко седат на излитени душеци. Чуварот кој ве донесе таму стои до вас и ја набљудува вашата интеракција со децата. Како ќе продолжите со инспекцијата? Како ќе се осигурате дека ќе биде слушнат ставот на децата за тоа како е воден центарот? Б. Вие сте управител на установа од затворен тип. Загрижени сте дека дел од вашиот персонал лошо се однесува и затоа сакате да дознаете дали децата имаат поплаки. За таа цел поставувате кутија за поплаки во заедничката просторија на установата. Единствениот проблем е што по 6 месеци ниедно дете не поднесува поплака. Не знаете зошто е тоа така, а вашите стравови дека децата се злоупотребувани не исчезнуваат. Што мислите, зошто не се користи кутијата за поплаки? Кои други методи можете да ги употебите за да ги проверите вашите стравувања? Механизми за Trial независен and мониторинг Sentencing 9 Асоцијација з превенција на тортура (2003) Посета на затвори: Научени лекции и праки од домашни институции- Association for the Prevention of Torture (2003) Visiting Places of Detention: Lessons Learned and Practices of Selected Domestic Institutions 127

130 В. Вие сте независен набљудувач кој е назначен да известува за условите во 4 установи каде деца се лишени од слобода. Владиниот претставник кој ве назначил е особено импулсивен и не е благонаклон кон спроведувањето на инспекцијата. Сега, за несреќа, утврдивте дека поголемиот дел од установите каде децата се лишени од слобода не функционираат добро со споредба со меѓународните стандарди. Се плашите да ја пренесете оваа порака до владиниот претставник, стравувајќи дека нема повторно да ве вработи. Како ќе известите за ситуацијата која сте ја откриле без да се оттуѓите од владиниот претставник на кого му поднесувате извештај? Г. Само што почнавте да работите во установа каде децата се лишени од слобода. Еден ден сведок сте како управителот казнува едно дете удирајќи го со палка. Знаете дека овој чин е спротивен на правилата, но застрашени сте од вашиот управител и не сакате да ја изгубите работата? Што ќе направите? Референтна и дополнителна литература Association of Members of Independent Monitoring Boards (2010) A Practical Guide to Monitoring Prisons/ Здружение на членови на Независните тела за мониторинг (2010) Практичен прирачник за мониторинг на затвори Association for the Prevention of Torture (2003) Visiting Places of Detention: Lessons Learned and Practices of Selected Domestic Institutions/ Здружение за превенција на тортура (2003) Посета на центри за притвор: Научени лекции и пракси кај избрани домашни институции. Association for the Prevention of Torture (2004) Monitoring Places of Detention: A Practical Guide/ Здружение за превенција на тортура (2004) Мониторинг на центри за притвор: Практичен водич European Committee for the Prevention of Torture and Inhuman or Degrading Treatment or Punishment (CPT) (2010) CPT Standards/ Европска Комисија за превенција на тортура и нечовечки или деградирачки третман или казна (CPT) (2010) CPT Стандарди Available at/ Достапни на: [Accessed: August 2011] HMIP (2009) Expectations: Criteria for Assessing the Treatment and Conditions for Children and Young People held in Custody International Centre for Prison Studies (2009) A Human Rights Approach to Prison Management, 2 nd edition/ Меѓународен центар за затворски студии (2009) Пристап на управување со затвор од гледна точка на човекови права 2 ро издание Механизми за независен мониторинг Penal Reform International (2011) Safeguarding Children in Detention: Механизми за независен мониторинг for Children in Detention in MENA/ Казнена реформа на меѓународно ниво (2011) Заштита на децата во притвор: Механизми за независен мониторинг за децата во притвор во МЕНА UN (2001) Training Manual on Human Rights Monitoring/ ОН (2001) Прирачник за обука за мониторинг на човековите права Stern, V. (1998) A Sin against the Future. Penguin/ Стерн, В. (1998) Грев наспроти иднина. Пенгвин. 128

131 129

132 ДЕЛ 9 Реинтеграција С о д р ж и н а Цели на обуката Основни принципи Контекст на земјата Примена Индикатор за политиката на ОН: 1. Процент на деца во затвор кои биле посетени од, или посетиле, родители, старатели или возрасен член од семејството во последните 3 месеци 2. Рехабилитација: Процент на деца кои се отпуштени од затвор кои добиваат рехабилитација. A. Реинтеграција на заедницата Б. Континуитет на грижа B. Обезбедување на услуги Г. Условен отпуст Д. Полу-институционални уредувања и надзор Прашања за дискусија Студии на случај Референтна и дополнителна литература 130

133 Цели на обуката Откако ќе се запознаете со овој дел, би требало да бидете во состојба: Да наведете кога властите треба да започнат со планирање за ресоцијализација на децата; Да ги објасните условите со кои најверојатно ќе го спречи детето од повторување на делото; Да ги наброите седумте насоки кои се важни за ресоцијализација на детето по периодот поминат во затвор; Да дадете приоритет како ќе ја изготвите програмата за реинтеграција на детето. Основни принципи А. Сите малолетни лица треба да имаат корист од програмите изготвени да им помогнат при враќањето во општеството, семејниот живот, образованието или вработувањето по ослободувањето. (Havana Rules, Правила на Хавана, правило 79-80) Б. Треба да постои континуитет на грижа помеѓу третманот обезбеден во рамките на затворот и третманот обезбеден во заедницата по ослободувањето. (Стандарден правилник на ОН за третман на затвореници, правило 81 UN Standard Minimum Rules for the Treatment of Prisoners, Rule 81). В. Надлежните органи треба да обезбедат соодветен престој, вработување, облека и доволно средства за една лич ност да се издржува себеси по ослобо дувањето со цел да се олесни успешната реинтеграција. Треба да бидат консултирани претставниците од аген циите кои обезбедуваат такви услуги и истите треба да имаат пристап до малолетниците додека се во затвор, со цел да им помогнат при нивното враќање во заедницата. (Beijing Rules, Правила на Пекинг) Г. Условниот отпуст од установата, во најго лема можна мера, ќе се користи од страна на надлежните органи и истиот треба да биде даден во најкраток можен рок. На малолетниците кои се условно пуштени од установата треба да им се пружи помош и да бидат надгледувани од страна на надлежните органи и треба да добијат целосна поддршка од страна на заедницата, а воедно поддршката од заедницата треба да биде охрабрена. (Beijing Rules, Rule 28 Правила од Пекинг, правило 28). Д. Треба да се направат напори за да се обезбедат полу-институционални уре ду вања, како што се домови за закрепнување, образовни домови, дневни цен три за обука и други соод ветни уре дувања кои можат да им помогнат на малолетниците во нивната правилна ре интеграција во општеството. (Beijing Rules, rule 29, Правила на Пекинг, правило 29) Контекст на земјата Постои можност дека детето може да добие условен отпуст од институција, по отслужување на најмалку 6 месеци (Закон за малолетничка правда) или една година (Закон за кривична постапка) за казна затвор. Се уште нема развиено систем за ресоцијализација. Иако според Законот за извршување на санкциите, центрите за социјална работа треба да продолжат со третманот во заедницата и надзорот на малолетниците откако тие го напуштаат затворо, сепак тоа во пракса тоа не функционира. Реинтеграција Trial and Sentencing 131

134 Примена A. Реинтеграција на заедницата Дефиниција: Реинтеграција 1 Реинтеграција е ефективна враќање на детето заедницата по служење на затворската казна. Терминот, сепак, има погрешна употреба на изразот бидејќи процесот едноставно не започнува откако сторителот ќе биде пуштен на слобода. Процесот на сеопфатната реинтеграција обично почнува по пресудата, продолжува преку затворање и потоа следи периодот на ослободување во заедницата. Тоа бара создавање на беспрекорен збир на интеракција помеѓу формалниот и неформалниот општествен систем, како и создавање на континуитет на службите во заедницата за да се спречи повторното појавување на антисоцијалното однесување. Правилата од Хавана (Havana Rules) пропишуваат дека сите деца треба да имаат корист од програмите или услугите, изготвени со цел да им помогнат во враќањето во општеството, семејниот живот, образованието или вработувањето по ослободувањето. На децата кои се ослободени од затвор треба да им се помогне за да го одржат начинот на живот преку почитување на законот. Најголемиот дел од децата кои излегуваат од системот на кривичната правда ќе имаат многу неопходни потреби со кои треба да се справат, со цел да се обезбеди интеграција на заедницата. Профил на децата ослободени од затвор Доказите покажуваат дека децата ослободени од затвор, најверојатно: Имаат мало или никакво образование или обука во периодот пред нивниот прием во затвор; Имаат ниско ниво на писменост и математика; Имаат некој вид на посебни образовни потреби; Имаат искуство со некој вид на проблеми со менталното здравје; Имаат искуство со проблеми поврзани со злоупотреба на супстанци; Се бездомници или сместени во дом; Доаѓаат од хаотични и проблематични средини Децата често се сместени во затворски институции, кои се далеку од нивните домови. Ова ја прави реинтеграцијата тешка, бидејќи малку е веројатно дека семејството ќе биде во можност да ги посети своите деца додека тие се во затвор. Тоа исто така значи дека институциите не можат да развијат програми со локалната заедница. Целосното повлекување на поддршката (која му се дава на детето), на крајот на казната може да биде вознемирувачка и екстремна за детето. Реинтеграција При враќањето во заедницата од затвор, исто така, има ефект на етикетирање бидејќи луѓето на децата кои се враќаат од затвор гледаат како на сторители или опасни. Срамот, на сторителите кои се враќаат во заедницата, може да го отуѓи детето дури и пред тие да се обидат да се реинтегрираат назад во нивната заедница. Правилата од Хавана (Havana Rules) пропишуваат дека надлежните органи треба да обезбедат или да осигураат услуги кои ќе им помогнат на малолетниците повторно да се втемелат во општеството, а исто така и да се намалат предрасудите кон нив. Заедницата и организациите од волонтерскиот сектор можат да бидат добро поставени за да обезбедат широк спектар на услуги за сторителите и нивните семејства, како во затворите така и во заедницата. 1 Goldson (2008) Dictionary of Youth Justice. Willan 132

135 Потврдување на историјата на детето за кое станува збор; Прифаќање дека процесот може да одземе многу време и може да се појават проблеми; Потврдување дека една програма или пристап не важи за сите; Работа на сеопфатен и холистички начин, без прекумерно истакнување на еден фактор на ризик; Потврдување дека различни индивидуи поседуваат различни вештини или ресурси од истата програма и дека резултатите може да се разликуваат 2. Б. Континуитет на грижа Подготовките за излез на детето од системот на кривичната правда е нешто што мора да се земе предвид од моментот кога ќе влезат во системот на кривичната правда. Треба да се преземе темелна проценка на факторите на ризик уште на самиот почеток на процесот за да се осигура дека целиот нивен пат преку системот на кривичната правда е насочен кон нивната евентуална реинтеграција во заедницата. Со цел соодветно да се изврши реинтеграцијата по излегувањето од затвор, претставниците на агенциите кои обезбедуваат такви услуги треба да бидат консултирани и треба да имаат пристап до децата пред да се ослободат со цел да го испланираат нивното враќање во заедницата. Имањето на социјален работник за за даден случај во текот на целиот процес е важен начин да се осигура дека потребите на детето се земаат предвид цело време преку: Поддршка пред да служи казна, Старателство додека служи казна, Социјализирање додека служи казна, и Социјализирање по завршување на затворската казна. Затворските установи и заедницата треба да работат заедно за да се осигураат дека пред нивното ослободување, малолетниците да добијат насоки за основните животни вештини, вклучувајќи ја и комуникацијата и решавањето на конфликти, вештини за кариерата и курсеви за тоа како да живеат самостојно како возрасни. Покрај тоа, стратегиите за интервенција (на пример, советување, програми за однесувањето, условна казна, вработување, стручни и академски програми), кои се справуваат со индивидуалните фактори на ризик за секое дете, се суштински предуслов за реинтеграција. Можни аспекти на реинтеграцијата кои треба да се земат предвид се: Помош на детето да развиве стратегии за управување со задачите и решавање на проблемите. Помош при развивање независност и самостојност. Градење позитивни односи со нивните семејства и пријатели. Обезбедување на образование и стручна обука. Помош при контролирање на нивните мисли и однесување. Реинтеграција Trial and Sentencing 2 Stephenson et al (2011) Effective Practice in Youth Justice. Routledge 133

136 Вообичаени грешки направени при реинтеграцијата 3 Поддршката на социјалниот работник се влошува додека детето е во затвор, а планирањето за ослободување се случува предоцна или премногу бавно. Лош пренос на клучните информации за потребите на детето и напредокот помеѓу установата и заедницата. Висока стапка на промена на персоналот во затворените установи и кај оние кои работат на случајот. Недостаток на континуитет помеѓу институционалните услуги и оние што се обезбедени (ако воопшто постојат) во заедницата. Услуги од заедницата кои исклучуваат некои млади додека се во затвор, што ја прави многу потешка реинтеграцијата кога тие се враќаат во нивните заедници. Ослободување од затвор во несоодветно време, на пример непосредно пред или за време на празник (на пример Божиќ) кога можеби ќе биде тешко да се најде соодветно престојувалиште. В. Обезбедување на услуги Многу деца ќе доаѓаат од тешки и нестабилни животни услови пред да отидат во затвор, а многу од нив не ќе имаат каде соодветно да се вратат после ослободувањето. Во врска со тоа, службеникот што го води случајот треба да се осигура дека може да се преземат активности децата да имаат место за живеење, вработување, облека и други основни потреби после ослободувањето. Сите празнини помеѓу ослободувањето од затвор и немањето соодветно место за живеење или образование може дополнително да го отуѓи детето и може повторно да се врати во затвор. Овие празнини може да бидат кратки за стручните лица, но тие можат да бидат како долг и вознемирувачки период во животот на детето. Спречување на повторниот престап очигледно е клучниот фактор за сигурноста дека детето е успешно реинтегрирано. Со истражувањето од Велика Британија идентификувани се голем број на причини за повторување на делото и истите ако се решат ќе можат да ги спречат поранешните престапници од извршување на повеќе кривични дела: Недостаток на образование, Недостаток на вработување, Злоупотреба на дрога и алкохол, Слабо ментално и физичко здравје, Недостаток на позитивни ставови и самоконтрола, Институционализација и недостаток на животни вештини, Недостаток на место за домување, Недостаток на финансиска поддршка, Недостаток на семејна поддршка. Реинтеграција Како одговор на тоа, Владата на Велика Британија разви пет насоки за справување со овие основни причини. Можно е со обезбедувањето на поддршка во овие клучни области да се создаде успешна ресоцијализација на детето, а тоа значи дека тие нема да го повторат делото. 3 Stephenson et al. (2011) Effective Practice in Youth Justice, p

137 Образование обука и вработување Ставови, размислување и однесување ДЕТЕ Здравје Финансии придобивки и долг Дрога и алкохол Г.Условен отпуст Децата треба да бидат ослободени од затвор што е можно порано, за да го отслужат остатокот од казната во заедницата. На децата ослободени со такви услови од установата мора да им се помогне и да бидат надгледувани од страна на надлежен орган. Правилата од Хавана (Havana Rules) пропишуваат дека околностите кои дозволуваат условен отпуст претпочитаат отслужување на целосна казна. Во случаите кога престапниците се условно ослободени од установата, треба да се обезбеди помош и надзор од службеник или друго стручно лице и треба да се поттикнува поддршката од заедницата. Исто така е можно за постепено реинтегрирање на децата во заедница преку употреба на краткорочни ослободувања од затворот. Таквите кратки посети му помагаат на детето да се чувствува повеќе поврзано со надворешниот свет и постепено да добие искуство за тоа како е да се биде дел од заедницата. Пример: Обединето Кралство: Отпуст со привремена дозвола (ROTL) Во Велика Британија, децата имаат можност да добијат дневен отпуст од затвор со цел да извршат општествено корисна работа, посета на семејството или за образование. Овој отпуст со привремена дозвола се дава со цел да им помогнат на младите во постепената реинтеграција во рамките на заедницата 4. Д. Полу-институционални уредувања и надзор Преодот од затворска средина во заедницата не е директен процес. Затворот е структурирана средина каде што постои ограничен избор, строги правила и јасни системи на наградување и казнување. За некои деца кои живеат во хаотични домови, ова може да биде многу поразличен вид на искуство, а пак за некои истиот може да го доживуваат како безбедно засолниште. Шокот може да биде многу тежок од преминувањето од оваа високо контролирана средина во средина каде што детето е слободно. Правилата од Хавана (Havana Rules) пропишуваат дека треба да се направат напори за да се обезбедат полу-институционални уредувања, како што се домови за закрепнување, образовни домови, дневни центри за обука и други соодветни уредувања кои можат да им помогнат на малолетниците во нивната правилна реинтеграција во општеството. Ова правило ја нагласува потребата за различни видови на објекти и услуги изготвени за да ги задоволат различните потреби на децата кои повторно се враќаат во заедницата и да обезбеди структурна поддршка како важен чекор кон успешната реинтеграција во општеството. Реинтеграција Trial and Sentencing 4 Goldson, B (2008) Dictionary of Youth Justice. Willan 135

138 Станбените центри и домовите за закрепнување се објекти во заедницата за домување, рехабилитација и обука на осудените престапници. Основните цели на станбените центри и домовите за закрепнување се да им обезбедат на децата високо структуирана и грижлива средина, вклучувајќи и, образование и програми за обука кои го олеснуваат преминот на детето назад во општеството. Исто така, надзорот на заедницата кога детето е ослободено во заедницата, може да биде начин за да им се обезбеди на децата тековни и структурирана поддршка. Конкретни примери за воздржаност на заедницата се активностите како контактот со социјалните службеници. Пример: Соединети Американски Држави: Интензивна програма за понатамошна грижа 5 Оваа програма се фокусира на обезбедување строго структуиран период во заедницата по ослободувањето. Моделот е најповеќе развиен во Колорадо, Невада и Вирџинија. Пример: Финска: Подемот на младите (Youth Rise) 6 Во Финска, проектот Подемот на младите (the Youth Rise) е интензивна холистичка интервенција. Тоа е комбинација на интензивна три месечна програма за непосредна интервенција, која започнува неколку дена по затворот со еднонеделен отворен камп (вклучувајќи и обука за стекнување вештини), со интензивно менторство. Менторите се лица кои бараат работа, кои обезбедуваат интензивна поддршка на младите пред сѐ да се здобијат со вредно работно искуство. Пример: Украина: Програма за реинтеграција 7 Во Украина, шест месеци пред да се ослободат малолетните затвореници, тие започнуваат да посетуваат посебна програма која ги подготвуваа за нивната реинтеграција во нивната заедница. Caring councils, кои ја вклучуваат локалната самоуправа и претставници на невладините организации им обезбедуваат понатамошна помош по нивното ослободување. Насоки за соработка меѓу Стејт департментот за спроведување на кривичните закони и државните социјални услуги за семејството, децата и младите, биле развиени во 2006 година и истите беа создадени со допринос од младите престапници,. Тие се однесуваат на помошта од локалните центри за социјални услуги кои треба да ја дадат откако малолетните затвореници ќе се вратат во заедницата, Прашања за дискусија А. Во некои земји, повеќе од 80 проценти од децата кои се затворени се осудени за друг прекршок во рок од две години после нивното ослободување. Ова укажува дека затворот не успева да им помогне на овие деца да водат мирен живот. Дали е можно да се направи нешто во врска со оваа ситуација? Ако е така, како? Б. Кои се веројатно најважните прашања за детето веднаш по неговото или нејзиното ослободување од затвор? В. Размислете како заедницата може да биде вклучена во помагање на децата за да се подготват за ослободување? Како може тие најдобро да работат заедно за да обезбедат сеопфатна поддршка за оние кои остануваат во затвор? Реинтеграција 5 Neal, Hazel (2008) Cross-national comparison of youth justice. YJB 6 Eвропска мрежа за превенција на кримина (2006), Преглед на најдобри пракси во превенција на малолетнички криминал во Европската Унија - European Crime Prevention Network (2006) A Review of good practices in Preventing Juvenile Crime in the European Union 7 UNICEF (2009) развој на системи за малолетничка правда во Источна Европа и Централна Азиај: Лекции од Албанија, азербеџан, Казахстан, Турција и Украина. - UNICEF (2009) The Development of Juvenile Justice Systems in Eastern Europe and Central Asia: Lessons from Albania, Azerbaijan, Kazakhstan, Turkey and Ukraine 136

139 Г. Во затворот има добро развиена шема за да им помогне на децата кои биле затворени подолг временски период за да се подготват за ослободување. Сепак, поголемиот дел од децата се на отслужување на кратки казни. Тие немаат добиено соодветна подготовка за ослободување бидејќи тие не се доволно долго во затвор. Многу од нив веројатно се повторни престапници кои биле затворани многу пати. Што може да се стори за време на краткиот временски период додека се во затвор за да се подготват да водат чесен живот? Студии на случај А. Вие сте наставник во затвор и му држите настава на 15-годишно момче за времетраењето на неговата 5 месечна казна. Момчето првично беше многу немирно на наставата и ги задеваше другите деца. По разговорот насамо со него вие откривте дека неговото лошо однесување е затајување на неговата неспособност да чита и пишува. Тој ви кажа дека уште од рана возраст не оди постојано на училиште и дека не бил на училиште најмалку 2 години пред да ја издржува неговата казна. По интензивната работа со него, тој е способен да чита основни книги и да пишува кратки реченици за него. Вие сте многу задоволни од напредокот што тој го направи. Како може да се осигурате дека оваа добра работа ќе продолжи кога тој ќе ја напушти установата? Кои клучни информации ќе треба да ги дадете и на кого? Б. Вие сте мајка на 16-годишно момче кое е ослободено од затвор откако одлежа 1 година за грабеж поврзан со банда разбојници. Во деновите кои водеа кон неговото ослободување сте имале безброј посети од неговите пријатели од бандата во која тој припаѓа. Тие постојано го прашуваат кога ќе излезе и ве заплашуваат. Се плашите дека кога вашиот син ќе биде ослободен од затвор, тој повторно ќе се здружи со неговата банда и ќе изврши друго кривично дело. Како вие би сакале властите да го олеснат ова? В. Пред три месеци бевте ослободени од затвор каде што отслужувавте 6 месечна затворска казна. Кога ве ослободија ви беше извршен упис во вашето локално училиште и ви беше даден проект по градинарството во домовите за стари лица. За жал, откако се вративте дома, една вечер не се согласувавте со вашиот очув. Моравте да спиете на креветот на вашиот пријател и се чувствувавте толку депресивни следниот ден така што одлучивте да не одите да ја извршите вашата работна задача. Ова резултираше со отказ. Сега сте загрижени дали ќе можете да одите на училиште и се обидувате да најдете место за живеење. Како може најдобро да ви помогне службеник кој е надлежен за вашиот случај? Г. Само што ви беше доделено ново дете со кое треба да работите. Има уште четири недели пред детето да го напушти затворот, но вас не ви беа дадени информации во врска со неговиот напредок додека било во установата. Се што знаете е дека тој во моментот нема дом каде би можел да оди, а воедно нема ниту образовна ниту стручна обука која ќе му е од корист кога ќе излезе од установата. Кој е вашиот прв приоритет? Како ќе се осигурате дека тој ефективно се реинтегрирал во заедницата? Референтна и дополнителна литература Social Exclusion Unit (2002) Reducing re-offending by ex-prisoners Home Office (2004) Reducing Re-offending National Action Plan Goldson, B (2008) Dictionary of Youth Justice. Willan Neal, Hazel (2008) Cross-national comparison of youth justice. YJB Stephenson et al (2011) Effective Practice in Youth Justice. Routledge Jonathan Trigell, Boy A Film: Boy A (2007) Реинтеграција Trial and Sentencing 137

140 138

Март Opinion research & Communications

Март Opinion research & Communications Март 2014 Opinion research & Communications Метод: Телефонска анкета Примерок: 800 испитаници кои следат македонски спорт стратификуван со репрезентативен опфат на сите етнички заедници, урбани и рурални

More information

ЕНаука.мк 1 милион Сајт на годината ( Образование, Наука и Култура )

ЕНаука.мк 1 милион Сајт на годината ( Образование, Наука и Култура ) Инфо ЕНаука.мк е единствениoт интернет пoртал вo Р.Македoнија кoј ги следи и пренесува најактуелните нoвoсти, истражувања и достигнувања во повеќе научни области. Главни цели на порталот се враќање на

More information

Заштита на личните податоци во Република Македонија. Охрид, 27 мај 2014 година

Заштита на личните податоци во Република Македонија. Охрид, 27 мај 2014 година Заштита на личните податоци во Република Македонија Охрид, 27 мај 2014 година 1 1 Правна рамка за заштита на личните податоци 2 Закон за заштита на личните податоци ( Службен весник на Република Македонија

More information

ГОДИШНА ПРОГРАМА ЗА РАБОТА на

ГОДИШНА ПРОГРАМА ЗА РАБОТА на ул. Христо Смирненски 16а 1000 Скопје, Македонија www.glasprotivnasilstvo.org.mk coordinator@glasprotivnasilstvo.org.mk ГОДИШНА ПРОГРАМА ЗА РАБОТА на Националната мрежа против насилство врз жените и семејно

More information

Регионални упатства за идентификација на жртвите на трговијата со луѓе. Правилник(прирачник) за Југоисточна и Источна Европа

Регионални упатства за идентификација на жртвите на трговијата со луѓе. Правилник(прирачник) за Југоисточна и Источна Европа Регионални упатства за идентификација на жртвите на трговијата со луѓе Правилник(прирачник) за Југоисточна и Источна Европа Автори: Татјана Фомина, Интернационален центар Ла Страда - Молдавија и Мариа

More information

Публикација: Анализа за процена на националните програми и мерки за вработување на лицата со попреченост

Публикација: Анализа за процена на националните програми и мерки за вработување на лицата со попреченост А З А З И Е Л Т И Н АНА Л А Н О И Ц А Н А Н А Н Е ПРОЦ А З И К Р Е М И И М А А Т ПРОГР А Ц И Л А Н Е Њ А В У Т О Б А ВР Т С О Н Е Ч Е Р П О П О С Публикација: Анализа за процена на националните програми

More information

БАРAЊE ЗА ИЗДАВАЊЕ/ПРОДОЛЖУВАЊЕ НА ДОЗВОЛА ЗА ПРИВРЕМЕН ПРЕСТОЈ APPLICATION FOR ISSUE/EXTENSION OF TEMPORARY RESIDENCE PERMIT

БАРAЊE ЗА ИЗДАВАЊЕ/ПРОДОЛЖУВАЊЕ НА ДОЗВОЛА ЗА ПРИВРЕМЕН ПРЕСТОЈ APPLICATION FOR ISSUE/EXTENSION OF TEMPORARY RESIDENCE PERMIT Образец бр.2 Назив на органот до кој барањето се поднесува Name of the receiving authority Priemen штембил Stamp of receipt БАРAЊE ЗА ИЗДАВАЊЕ/ПРОДОЛЖУВАЊЕ НА ДОЗВОЛА ЗА ПРИВРЕМЕН ПРЕСТОЈ APPLICATION FOR

More information

Семејството и заедницата

Семејството и заедницата Практикување на наученото. Прирачник за професионален развој на учителите Фокусно подрачје: Семејството и заедницата За да можат децата да учат и да се развиваат, потребна е цврста соработка на учителите

More information

ГОДИШНА ПРОГРАМА ЗА РАБОТА на Националната мрежа против насилство врз жените и семејно насилство

ГОДИШНА ПРОГРАМА ЗА РАБОТА на Националната мрежа против насилство врз жените и семејно насилство ул. Божидар Аџијата 1/1-6 1000 Скопје, Македонија тел/факс 02/2 772 400 www.glasprotivnasilstvo.org.mk coordinator@glasprotivnasilstvo.org.mk ГОДИШНА ПРОГРАМА ЗА РАБОТА на Националната мрежа против насилство

More information

ЛИСТА НА ЛЕКОВИ КОИ ПАЃААТ НА ТОВАР НА ФОНДОТ ЗА ЗДРАВСТВЕНО ОСИГУРУВАЊЕ НА МАКЕДОНИЈА

ЛИСТА НА ЛЕКОВИ КОИ ПАЃААТ НА ТОВАР НА ФОНДОТ ЗА ЗДРАВСТВЕНО ОСИГУРУВАЊЕ НА МАКЕДОНИЈА Врз основа на член 9 став 1а точка 8 и став 1в точка 2 и член 56 став 1 точка 3 од Законот за здравственото осигурување ( Службен весник на РМ бр. 25/2000, 34/2000, 96/2000, 50/2001, 11/2002, 31/2003,

More information

Биланс на приходи и расходи

Биланс на приходи и расходи 1 of 5 06.03.2016 12:00 ЕМБС: 05196248 Целосно име: Здружение за советување,лекување,реинтеграција и ресоцијализација на лица зависни од психоактивни супстанции ИЗБОР-Струмица Вид на работа: 540 Тип на

More information

ПОВРЗАНОСТА НА НАРУШУВАЊЕТО ВО ОДНЕСУВАЊЕТО НА ДЕЦАТА И УСЛОВИТЕ ЗА ЖИВОТ ВО СЕМЕЈСТВОТО

ПОВРЗАНОСТА НА НАРУШУВАЊЕТО ВО ОДНЕСУВАЊЕТО НА ДЕЦАТА И УСЛОВИТЕ ЗА ЖИВОТ ВО СЕМЕЈСТВОТО УНИВЕРЗИТЕТ ГОЦЕ ДЕЛЧЕВ ШТИП ПЕДАГОШКИ ФАКУЛТЕТ ГРУПА СОЦИЈАЛНА ПЕДАГОГИЈА КАНДИДАТ: ТАЊА КАМЧЕВА ПОВРЗАНОСТА НА НАРУШУВАЊЕТО ВО ОДНЕСУВАЊЕТО НА ДЕЦАТА И УСЛОВИТЕ ЗА ЖИВОТ ВО СЕМЕЈСТВОТО МАГИСТЕРСКИ ТРУД

More information

Правното уредување на семејното насилство во Р. Македонија

Правното уредување на семејното насилство во Р. Македонија Правното уредување на семејното насилство во Р. Македонија Автор: M-р Александра Талевска Декември, 2013година 1. Правното уредување на семејното насилство во Р. Македонија de lege lata Општествената положба

More information

ОД СИГУРНО СМЕСТУВАЊЕ ДО СОЦИЈАЛНА ИНТЕГРАЦИЈА НА ЖРТВИТЕ ОД ТРГОВИЈА СО ЛУЃЕ

ОД СИГУРНО СМЕСТУВАЊЕ ДО СОЦИЈАЛНА ИНТЕГРАЦИЈА НА ЖРТВИТЕ ОД ТРГОВИЈА СО ЛУЃЕ ОД СИГУРНО СМЕСТУВАЊЕ ДО СОЦИЈАЛНА ИНТЕГРАЦИЈА НА ЖРТВИТЕ ОД ТРГОВИЈА СО ЛУЃЕ Здружение за акција против насилство и трговија со луѓе Отворена Порта Издавач: Здружение за акција против насилство и трговија

More information

Биланс на приходи и расходи

Биланс на приходи и расходи 1 of 5 28.02.2015 23:20 ЕМБС: 05196248 Целосно име: Здружение за советување,лекување,реинтеграција и ресоцијализација на лица зависни од психоактивни супстанции ИЗБОР-Струмица Вид на работа: 540 Тип на

More information

Семејно насилство. Автор: м-р Јасмин Калач, Ноември, 2016 год. Абстракт

Семејно насилство. Автор: м-р Јасмин Калач, Ноември, 2016 год. Абстракт Семејно насилство Автор: м-р Јасмин Калач, Ноември, 2016 год. Абстракт Семејното насилство е едно од преовладувачките криминални поведенија во повеќе општества и носи со себе разорувачки последици како

More information

СОЦИЈАЛИЗАТОРСКА ФУНКЦИЈА НА СЕМЕЈСТВОТО- ПРАВНИ АСПЕКТИ

СОЦИЈАЛИЗАТОРСКА ФУНКЦИЈА НА СЕМЕЈСТВОТО- ПРАВНИ АСПЕКТИ СОЦИЈАЛИЗАТОРСКА ФУНКЦИЈА НА СЕМЕЈСТВОТО- ПРАВНИ АСПЕКТИ Автор : м-р Јулијана Трајановска Февруари, 2016 Наместо вовед Семејството е основна клетка на секое општество и на секоја нација. Оттука, неговиот

More information

Односот помеѓу интерната и екстерната ревизија. Презентира: Верица Костова

Односот помеѓу интерната и екстерната ревизија. Презентира: Верица Костова Односот помеѓу интерната и екстерната ревизија Презентира: Верица Костова Што е ревизија http://www.youtube.com/watch?v=rjmgrdjhufs&sns=em Регулирање на внатрешната ревизија Закон за банки Закон за супервизија

More information

ПРЕДИЗВИЦИ ВО РАТИФИКАЦИЈА НА КОНВЕНЦИЈAТА НА СОВЕТОТ НА ЕВРОПА ЗА СПРЕЧУВАЊЕ И БОРБА ПРОТИВ НАСИЛСТВОТО ВРЗ ЖЕНAТA И ДОМАШНОТО НАСИЛСТВО

ПРЕДИЗВИЦИ ВО РАТИФИКАЦИЈА НА КОНВЕНЦИЈAТА НА СОВЕТОТ НА ЕВРОПА ЗА СПРЕЧУВАЊЕ И БОРБА ПРОТИВ НАСИЛСТВОТО ВРЗ ЖЕНAТA И ДОМАШНОТО НАСИЛСТВО Тања Кикерекова, дипломиран правник 1 ПРЕДИЗВИЦИ ВО РАТИФИКАЦИЈА НА КОНВЕНЦИЈAТА НА СОВЕТОТ НА ЕВРОПА ЗА СПРЕЧУВАЊЕ И БОРБА ПРОТИВ НАСИЛСТВОТО ВРЗ ЖЕНAТA И ДОМАШНОТО НАСИЛСТВО 1.04 Стручна статија УДК

More information

Општествена интеграција на жртвите на трговија со луѓе: Проценка на институционалните капацитети на Македонија за заштита на жртвите на трговија со

Општествена интеграција на жртвите на трговија со луѓе: Проценка на институционалните капацитети на Македонија за заштита на жртвите на трговија со Општествена интеграција на жртвите на трговија со луѓе: Проценка на институционалните капацитети на Македонија за заштита на жртвите на трговија со луѓе 06 Ноември 2009 Реинтеграцијата на жртвите на трговија

More information

Структурно програмирање

Структурно програмирање Аудиториски вежби 1 Верзија 1.0, 20 Септември, 2016 Содржина 1. Околини за развој.......................................................... 1 1.1. Околини за развој (Integrated Development Environment

More information

м-р Марјан Пејовски Сектор за регулатива

м-р Марјан Пејовски Сектор за регулатива Трета анализа на пазар за Физички пристап до мрежна инфраструктура (целосен и поделен разврзан пристап) на фиксна локација и четврта анализа на пазар за услуги со широк опсег м-р Марјан Пејовски Сектор

More information

УПАТСТВО ЗА ПРОЦЕНКА НА ПОВРЗАНОСТА НА СОСТОЈБАТА НА ИНВАЛИДИТЕТ И ЖИВОТНАТА И РАБОТНАТА СРЕДИНА НА ЛИЦАТА СО ПОСЕБНИ ПОТРЕБИ

УПАТСТВО ЗА ПРОЦЕНКА НА ПОВРЗАНОСТА НА СОСТОЈБАТА НА ИНВАЛИДИТЕТ И ЖИВОТНАТА И РАБОТНАТА СРЕДИНА НА ЛИЦАТА СО ПОСЕБНИ ПОТРЕБИ ЈЗУ ИНСТИТУТ ЗА ЈАВНО ЗДРАВЈЕ НА РЕПУБЛИКА МАКЕДОНИЈА- СКОПЈЕ УПАТСТВО ЗА ПРОЦЕНКА НА ПОВРЗАНОСТА НА СОСТОЈБАТА НА ИНВАЛИДИТЕТ И ЖИВОТНАТА И РАБОТНАТА СРЕДИНА НА ЛИЦАТА СО ПОСЕБНИ ПОТРЕБИ Скопје, 2015

More information

YEARS. Правата на едните и другите деца. by Васка Бајрамовска Мустафа OF THE CONVENTION ON THE RIGHTS OF THE CHILD

YEARS. Правата на едните и другите деца. by Васка Бајрамовска Мустафа OF THE CONVENTION ON THE RIGHTS OF THE CHILD 25 YEARS OF THE CONVENTION ON THE RIGHTS OF THE CHILD Правата на едните и другите деца by Васка Бајрамовска Мустафа Насловна: Петгодишно девојче во очекување да почне со изведба на песна заедно со другите

More information

Препораки за политика и законодавство за делотворна примена на одредбата за неказнување на жртвите на трговија со луѓе

Препораки за политика и законодавство за делотворна примена на одредбата за неказнување на жртвите на трговија со луѓе Канцеларија на Специјалниот претставник и координатор за борба против трговија со луѓе Препораки за политика и законодавство за делотворна примена на одредбата за неказнување на жртвите на трговија со

More information

ГОДИШЕН ИЗВЕШТАЈ НА МЗМП ЗА ПРАКТИКИТЕ НА ЗАДРЖУВАЊЕ СТРАНЦИ ВО МАКЕДОНИЈА ОД ИМИГРАЦИСКИ ПРИЧИНИ 2017

ГОДИШЕН ИЗВЕШТАЈ НА МЗМП ЗА ПРАКТИКИТЕ НА ЗАДРЖУВАЊЕ СТРАНЦИ ВО МАКЕДОНИЈА ОД ИМИГРАЦИСКИ ПРИЧИНИ 2017 ГОДИШЕН ИЗВЕШТАЈ НА МЗМП ЗА ПРАКТИКИТЕ НА ЗАДРЖУВАЊЕ СТРАНЦИ ВО МАКЕДОНИЈА ОД ИМИГРАЦИСКИ ПРИЧИНИ 2017 Скопје, февруари 2018 COPYRIGHT 2018 MACEDONIAN YOUNG LAWYERS ASSOCIATION Наслов: ГОДИШЕН ИЗВЕШТАЈ

More information

Компоненти на пристојната работа како содржина на работниот однос

Компоненти на пристојната работа како содржина на работниот однос Компоненти на пристојната работа како содржина на работниот однос Автор: Асистент м-р Марјан Габеров (Европски универзитет Р.M. Факултет за правни науки) Maj, 2015 г. Од историски аспект пристојната работа

More information

2.3 ЗАКОН ЗА БЕЗБЕДНОСТ И ЗДРАВЈЕ ПРИ РАБОТА. Службен весник на Република Македонија бр. 53 од 11 април 2013 година

2.3 ЗАКОН ЗА БЕЗБЕДНОСТ И ЗДРАВЈЕ ПРИ РАБОТА. Службен весник на Република Македонија бр. 53 од 11 април 2013 година 2.3 ЗАКОН ЗА БЕЗБЕДНОСТ И ЗДРАВЈЕ ПРИ РАБОТА Службен весник на Република Македонија бр. 53 од 11 април 2013 година ОСНОВНИ БАРАЊА ЗА БЕЗБЕДНОСТ И ЗДРАВЈЕ ПРИ РАБОТА Со Законот за безбедност и здравје при

More information

Бесплатно издание Интервју Јан Стола

Бесплатно издание Интервју Јан Стола Година IV / Број 6 / мај 2016 година / ISSN 1857-8926 / Бесплатно издание Врата за отворена дебата Тема на бројот: Млади и дроги Интервју: Јан Стола Претседател на меѓународната мрежа Млади во акција за

More information

Slobodanka LAZOVA-ZDRAVKOVSKA

Slobodanka LAZOVA-ZDRAVKOVSKA ПОГЛЕДИ-МИСЛЕЊА-ДИЛЕМИ ПРОЦЕС НА ДЕИНСТИТУЦИОНАЛИЗАЦИЈА НА ЛИЦАТА СО ИНВАЛИДНОСТ ВО РЕПУБЛИКА МАКЕДОНИЈА Слободанка ЛАЗОВА-ЗДРАВКОВСКА Член на Национално-координативно тело за еднакви права на лицата со

More information

МЕЃУНАРОДНИ И РЕГИОНАЛНИ ПРАВНИ ИНСТРУМЕНТИ ПРОТИВ ЗЛОУПОТРЕБАТА НА СЛУЖБЕНАТА ПОЛОЖБА (КОРУПЦИЈАТА)

МЕЃУНАРОДНИ И РЕГИОНАЛНИ ПРАВНИ ИНСТРУМЕНТИ ПРОТИВ ЗЛОУПОТРЕБАТА НА СЛУЖБЕНАТА ПОЛОЖБА (КОРУПЦИЈАТА) Дарко МАЈХОШЕВ 1 УДК: 343.352/.353:341.24 МЕЃУНАРОДНИ И РЕГИОНАЛНИ ПРАВНИ ИНСТРУМЕНТИ ПРОТИВ ЗЛОУПОТРЕБАТА НА СЛУЖБЕНАТА ПОЛОЖБА (КОРУПЦИЈАТА) Апстракт: Трудот ги обработува и анализира меѓународните и

More information

МАКЕДОНСКА РЕВИЈА ЗА КАЗНЕНО ПРАВO И КРИМИНОЛОГИЈА. ISSN (год. 20, бр. 1, 2013 )

МАКЕДОНСКА РЕВИЈА ЗА КАЗНЕНО ПРАВO И КРИМИНОЛОГИЈА. ISSN (год. 20, бр. 1, 2013 ) МАКЕДОНСКА РЕВИЈА ЗА КАЗНЕНО ПРАВO И КРИМИНОЛОГИЈА ISSN 1409-5327 (год. 20, бр. 1, 2013 ) I. ПРЕВЕНЦИЈА И ЗАШТИТА ОД СИТЕ ФОРМИ НА НАСИЛСТВО ВРЗ ЖЕНИТЕ И ДОМАШНО НАСИЛСТВО ИСТАНБУЛСКА КОНВЕНЦИЈА II. ПРИКАЗИ

More information

а) Сексуално и репродуктивно здравје - Пристап до информации - Лица со оштетен вид и слух - Македонија - Истражувања

а) Сексуално и репродуктивно здравје - Пристап до информации - Лица со оштетен вид и слух - Македонија - Истражувања 1 CIP - Каталогизација во публикација Национална и универзитетска библиотека «Св. Климент Охридски», Скопје 613.88-056.262/.263(497.7)(047.3) ПРИСТАП до информации и услуги за сексуално и репродуктивно

More information

НЕЗАВИСНОСТ НА СУДСТВОТО

НЕЗАВИСНОСТ НА СУДСТВОТО НЕЗАВИСНОСТ НА СУДСТВОТО Автор: Асистент м-р Марјан Габеров (Европски универзитет Р.M. Факултет за правни науки) Март, 2015 г. Остварениот степен на независност на правосудниот систем претставува клучен

More information

ОДМЕРУВАЊЕ НА КАЗНАТА ВО ГЕРМАНСКОТО ПРАВО

ОДМЕРУВАЊЕ НА КАЗНАТА ВО ГЕРМАНСКОТО ПРАВО Норберт Костер, судија 1 ОДМЕРУВАЊЕ НА КАЗНАТА ВО ГЕРМАНСКОТО ПРАВО Апстракт 1.02 Прегледна научна статија УДК: 343.242:340.13(430) Одмерувањето на казната која во конкретниот случај треба да биде изречена

More information

Европски суд за човекови права. Прашања и Одговори

Европски суд за човекови права. Прашања и Одговори Европски суд за човекови права Прашања и Одговори Прашања и Одговори Што претставува Европскиот суд за човекови права? Овие прашања и одговори се изготвени од страна на Секретаријатот на Судот. Овој документ

More information

СПРЕЧУВАЊЕ НА РАДИКАЛИЗАЦИЈАТА И ИЗРАЗУВАЊЕТО НА ОМРАЗА НА ТЕРЕН

СПРЕЧУВАЊЕ НА РАДИКАЛИЗАЦИЈАТА И ИЗРАЗУВАЊЕТО НА ОМРАЗА НА ТЕРЕН СПРЕЧУВАЊЕ НА РАДИКАЛИЗАЦИЈАТА И ИЗРАЗУВАЊЕТО НА ОМРАЗА НА ТЕРЕН НАСОКИ ЗА ЛОКАЛНИТЕ И РЕГИОНАЛНИТЕ ВЛАСТИ Текстот е усвоен на 20 октомври 2015 година во рамки на Стратегијата на Конгресот за справување

More information

Зошто ни е потребен слободниот пристап до информации од јавен карактер и што претставува овој концепт?

Зошто ни е потребен слободниот пристап до информации од јавен карактер и што претставува овој концепт? ,,Secrecy, being an instrument of conspiracy, ought never to be the system of a regular government. Зошто ни е потребен слободниот пристап до информации од јавен карактер и што претставува овој концепт?

More information

РОДОВИ АСПЕКТИ НА ОБЕЗБЕДУВАЊЕТО ЗАШТИТА НА БЕГАЛЦИ И МИГРАНТИ ВО РЕПУБЛИКА МАКЕДОНИЈА

РОДОВИ АСПЕКТИ НА ОБЕЗБЕДУВАЊЕТО ЗАШТИТА НА БЕГАЛЦИ И МИГРАНТИ ВО РЕПУБЛИКА МАКЕДОНИЈА РОДОВИ АСПЕКТИ НА ОБЕЗБЕДУВАЊЕТО ЗАШТИТА НА БЕГАЛЦИ И МИГРАНТИ ВО РЕПУБЛИКА МАКЕДОНИЈА МАКЕДОНСКО ЗДРУЖЕНИЕ НА МЛАДИ ПРАВНИЦИ РОДОВИ АСПЕКТИ НА ОБЕЗБЕДУВАЊЕТО ЗАШТИТА НА БЕГАЛЦИ И МИГРАНТИ ВО РЕПУБЛИКА

More information

6. Компаративна анализа со претходни истражувања Финални заклучоци и препораки...53

6. Компаративна анализа со претходни истражувања Финални заклучоци и препораки...53 Содржина Толковник на термини...4 Извршно резиме...5 Вовед 8 1. Квантитативно истражување на мислењето на граѓаните во однос на правата и дискриминацијата поврзана со групи изложени на поголем ризик и

More information

на јавната свест за Архуска конвенција и еколошкото законодавство на Европската Унија

на јавната свест за Архуска конвенција и еколошкото законодавство на Европската Унија Анализа на наоди од истражување на јавната свест за Архуска конвенција и еколошкото законодавство на Европската Унија Justice and Environment 2013 a Udolni 33, 602 00, Brno, CZ e info@justiceandenvironment.org

More information

views - opinions - dilemmas pogledi - mislewa - dilemi Ljupcho AJDINSKI Љупчо АЈДИНСКИ

views - opinions - dilemmas pogledi - mislewa - dilemi Ljupcho AJDINSKI Љупчо АЈДИНСКИ ПОГЛЕДИ МИСЛЕЊА - ДИЛЕМИ pogledi - mislewa - dilemi views - opinions - dilemmas СОСТОЈБА, ПРОБЛЕМИ И РАЗВОЈ ВО ОБРАЗОВАНИЕТО И ВРАБОТУВАЊЕТО НА ЛИЦАТА СО ИНВАЛИДНОСТ ВО РЕПУБЛИКА МАКЕДОНИЈА Љупчо АЈДИНСКИ

More information

УНИВЕРЗИТЕТ ГОЦЕ ДЕЛЧЕВ ШТИП ФАКУЛТЕТ ЗА ОБРАЗОВНИ НАУКИ Социјална педагогија

УНИВЕРЗИТЕТ ГОЦЕ ДЕЛЧЕВ ШТИП ФАКУЛТЕТ ЗА ОБРАЗОВНИ НАУКИ Социјална педагогија УНИВЕРЗИТЕТ ГОЦЕ ДЕЛЧЕВ ШТИП ФАКУЛТЕТ ЗА ОБРАЗОВНИ НАУКИ Социјална педагогија Лидија Штерјов Влијанието на воспитната мерка - Засилен надзор од страна на центарот за социјална работа, врз положбата на

More information

ЕВРОПСКИТЕ СТАНДАРДИ ЗА ЧОВЕКОВИТЕ ПРАВА И НИВНАТА ИМПЛЕМЕНТАЦИЈА ВО ПРАВНИОТ СИСТЕМ НА РЕПУБЛИКА МАКЕДОНИЈА

ЕВРОПСКИТЕ СТАНДАРДИ ЗА ЧОВЕКОВИТЕ ПРАВА И НИВНАТА ИМПЛЕМЕНТАЦИЈА ВО ПРАВНИОТ СИСТЕМ НА РЕПУБЛИКА МАКЕДОНИЈА ЕВРОПСКИТЕ СТАНДАРДИ ЗА ЧОВЕКОВИТЕ ПРАВА И НИВНАТА ИМПЛЕМЕНТАЦИЈА ВО ПРАВНИОТ СИСТЕМ НА РЕПУБЛИКА МАКЕДОНИЈА 1 MACEDONIAN ACADEMY OF SCIENCES AND ARTS PROJECT HARMONISATION OF LEGISLATION OF MACEDONIA

More information

Чекорите до Национален младински совет MЛАДИНСКО ОРГАНИЗИРАЊЕ ВО МАКЕДОНИЈА

Чекорите до Национален младински совет MЛАДИНСКО ОРГАНИЗИРАЊЕ ВО МАКЕДОНИЈА Чекорите до Национален младински совет MЛАДИНСКО ОРГАНИЗИРАЊЕ ВО МАКЕДОНИЈА Издавач: Национален младински совет на Македонија www.nms.org.mk info@nms.org.mk За издавачот: Ивана Давидовска, претседател

More information

ЗАШТИТА НА ЛИЧНИТЕ ПОДАТОЦИ И МЕДИУМИТЕ. Прирачник

ЗАШТИТА НА ЛИЧНИТЕ ПОДАТОЦИ И МЕДИУМИТЕ. Прирачник ЗАШТИТА НА ЛИЧНИТЕ ПОДАТОЦИ И МЕДИУМИТЕ Прирачник Заштита на личните податоци и медиумите Издавач Дирекција за заштита на личните податоци Автор д-р Наташа Пирц Мусар Превод Конгресен Сервисен Центар -

More information

НАРОДЕН ПРАВОБРАНИТЕЛ НА РЕПУБЛИКА МАКЕДОНИЈА ГОДИШНА ПРОГРАМА

НАРОДЕН ПРАВОБРАНИТЕЛ НА РЕПУБЛИКА МАКЕДОНИЈА ГОДИШНА ПРОГРАМА НАРОДЕН ПРАВОБРАНИТЕЛ НА РЕПУБЛИКА МАКЕДОНИЈА ГОДИШНА ПРОГРАМА на Одделението за превенција од тортура и друг вид на свирепо, нечовечко или понижувачко постапување или казнување ЗА 2011 ГОДИНА Скопје,

More information

ИСТРАЖУВАЊЕ НА ОПСЕГОТ НА РОДОВО-БАЗИРАНОТО НАСИЛСТВО ВРЗ ЖЕНИТЕ И ДЕВОЈКИТЕ НА ЈАВНИТЕ МЕСТА ВО СКОПЈЕ

ИСТРАЖУВАЊЕ НА ОПСЕГОТ НА РОДОВО-БАЗИРАНОТО НАСИЛСТВО ВРЗ ЖЕНИТЕ И ДЕВОЈКИТЕ НА ЈАВНИТЕ МЕСТА ВО СКОПЈЕ ИСТРАЖУВАЊЕ НА ОПСЕГОТ НА РОДОВО-БАЗИРАНОТО НАСИЛСТВО ВРЗ ЖЕНИТЕ И ДЕВОЈКИТЕ НА ЈАВНИТЕ МЕСТА ВО СКОПЈЕ 2 10 8 25 2 Реактор - Истражување во акција, 2012 Проект поддржан од страна на UN Women и имплементиран

More information

Обука за електронски систем на учење МИКРОУЧЕЊЕ. Материјал за учесници

Обука за електронски систем на учење МИКРОУЧЕЊЕ. Материјал за учесници MIOA301-P5-Z2 Министерство за информатичко општество и администрација Обука за електронски систем на учење МИКРОУЧЕЊЕ Овој материјал е изработен од страна на Министерството за информатичко општество и

More information

НАРОДЕН ПРАВОБРАНИТЕЛ НА РЕПУБЛИКА МАКЕДОНИЈА (ОМБУДСМАН)

НАРОДЕН ПРАВОБРАНИТЕЛ НА РЕПУБЛИКА МАКЕДОНИЈА (ОМБУДСМАН) Иџет МЕМЕТИ НАРОДЕН ПРАВОБРАНИТЕЛ НА РЕПУБЛИКА МАКЕДОНИЈА (ОМБУДСМАН) Институционален карактер Историјат нституцијата Омбудсман по форма и концепција постои околу два века, а своите почетоци ги бележи

More information

Европски стандарди за квалитет на превенцијата на дроги: кус водич

Европски стандарди за квалитет на превенцијата на дроги: кус водич European Monitoring Centre for Drugs and Drug Addiction Европски стандарди за квалитет на превенцијата на дроги: кус водич Изготвиле Анџелина Брадерхуд и Хери Р. Самнал Центар за јавно здравје, Универзитет

More information

ИЗВЕШТАЈ ЗА ПОРАНЕШНАТА ЈУГОСЛОВЕНСКА РЕПУБЛИКА МАКЕДОНИЈА

ИЗВЕШТАЈ ЗА ПОРАНЕШНАТА ЈУГОСЛОВЕНСКА РЕПУБЛИКА МАКЕДОНИЈА CRI(2010)19 Version macédonienne Macedonian version ИЗВЕШТАЈ ЗА ПОРАНЕШНАТА ЈУГОСЛОВЕНСКА РЕПУБЛИКА МАКЕДОНИЈА (четврт круг на мониторинг) Усвоен на 28 Април 2010 година Објавен на 15 Јуни 2010 година

More information

СЕКСУАЛНОТО И РЕПРОДУКТИВНОТО ЗДРАВЈЕ И ЛИЦАТА СО ТЕЛЕСНА ПОПРЕЧЕНОСТ (ИЗВЕШТАЈ ОД ПРОЦЕНКА ЗА ПОТРЕБИ ОД УСЛУГИ)

СЕКСУАЛНОТО И РЕПРОДУКТИВНОТО ЗДРАВЈЕ И ЛИЦАТА СО ТЕЛЕСНА ПОПРЕЧЕНОСТ (ИЗВЕШТАЈ ОД ПРОЦЕНКА ЗА ПОТРЕБИ ОД УСЛУГИ) СЕКСУАЛНОТО И РЕПРОДУКТИВНОТО ЗДРАВЈЕ И ЛИЦАТА СО ТЕЛЕСНА ПОПРЕЧЕНОСТ (ИЗВЕШТАЈ ОД ПРОЦЕНКА ЗА ПОТРЕБИ ОД УСЛУГИ) www.hera.org.mk Издавач: Асоцијација за здравствена едукација и истражување ХЕРА Автор:

More information

С О Д Р Ж И Н А. Број 10 Год. LXV Петок, 23 јануари 2009 Цена на овој број е 270 денари. Стр.

С О Д Р Ж И Н А. Број 10 Год. LXV Петок, 23 јануари 2009 Цена на овој број е 270 денари.  Стр. Број 10 Год. LXV Петок, 23 јануари 2009 Цена на овој број е 270 денари www.slvesnik.com.mk contact@slvesnik.com.mk С О Д Р Ж И Н А Стр. 225. Одлука за давање согласност на Одлуката за припојување на Јавната

More information

ПодоБруВање На ЗАШТИТАТА НА ПРАВАТА НА БЕГАЛЦИТЕ И БАРАТЕЛИТЕ НА АЗИЛ. Во републик а МакедоНија

ПодоБруВање На ЗАШТИТАТА НА ПРАВАТА НА БЕГАЛЦИТЕ И БАРАТЕЛИТЕ НА АЗИЛ. Во републик а МакедоНија ПодоБруВање На ЗАШТИТАТА НА ПРАВАТА НА БЕГАЛЦИТЕ И БАРАТЕЛИТЕ НА АЗИЛ Во републик а МакедоНија Вовед Иако првите знаци на феноменот кој денес се нарекува европска бегалска или миграциска криза започнаа

More information

Д Е К Л А Р А Ц И Ј А за Вклученост на Заедницата

Д Е К Л А Р А Ц И Ј А за Вклученост на Заедницата Д Е К Л А Р А Ц И Ј А за Вклученост на Заедницата British Embassy Skopje Проектот е финансиран од Британска Амбасада - Скопје, а спроведен од Здружението за одржлив развој и соработка АЛКА од Скопје. The

More information

REVIEW OF SPECIAL EDUCATION PROGRAMS IN JORDAN: CURRENT PRACTICES, CHALLENGES, AND PROSPECTS

REVIEW OF SPECIAL EDUCATION PROGRAMS IN JORDAN: CURRENT PRACTICES, CHALLENGES, AND PROSPECTS ПРЕГЛЕД НА ПРОГРАМИТЕ ЗА СПЕЦИЈАЛНО ОБРАЗОВАНИЕ ВО ЈОРДАН: СЕГАШНИ ПРАКТИКИ, ПРЕДИЗВИЦИ И ПЕРСПЕКТИВИ Хамза МАХМУД СУЛЕЈМАН АЛ ШУРА 1 Азнан ЧЕ АХМАД 2 1 Училиште за едукација, Универзитет Сејнс Малезија

More information

Значајни подрачја за раститенија, птици и пеперутки во Македонија. Славчо Христовски

Значајни подрачја за раститенија, птици и пеперутки во Македонија. Славчо Христовски Значајни подрачја за раститенија, птици и пеперутки во Македонија Славчо Христовски Иницијативи за заштита Птици Растенија Пеперутки Лилјаци Заштитата на сите загрозени видови поединечно е практично невозможна.

More information

Придржување кон препораките за ординираниот лек

Придржување кон препораките за ординираниот лек Прилог Придржување кон препораките за ординираниот лек Вклучување на пациентите во решенијата за препишаните лекови и нивна поддршка за придржување кон терапијата Објавено: јануари 2009 год. guidance.nice.org.uk/cg

More information

Издавач: Ромска Организација за Мултикултурна Афирмација РОМА С.О.С. Автор: Институт за Истражување и Анализа на Политики Ромалитико

Издавач: Ромска Организација за Мултикултурна Афирмација РОМА С.О.С. Автор: Институт за Истражување и Анализа на Политики Ромалитико Февруари, 2017 Издавач: Ромска Организација за Мултикултурна Афирмација РОМА С.О.С. Автор: Институт за Истражување и Анализа на Политики Ромалитико Ликовно-графичко обликување: Нита Хаџихамза Гаши Печати:

More information

СОЗДАВАЊЕ ИНОВАТИВНИ УЧИЛИШТА: ПОДГОТВУВАЊЕ НА УЧЕНИЦИТЕ ЗА 21-ОТ ВЕК

СОЗДАВАЊЕ ИНОВАТИВНИ УЧИЛИШТА: ПОДГОТВУВАЊЕ НА УЧЕНИЦИТЕ ЗА 21-ОТ ВЕК СОЗДАВАЊЕ ИНОВАТИВНИ УЧИЛИШТА: ПОДГОТВУВАЊЕ НА УЧЕНИЦИТЕ ЗА 21-ОТ ВЕК Скопје, 2009 Проект за основно образование ПРИРАЧНИК ЗА УЧИЛИШНИTE ТИМОВИ ЗА ПРОФЕСИОНАЛЕН РАЗВОЈ Скопје, 2009 Проект за основно образование

More information

Прирачник за колективно договарање и решавање спорови во јавната служба ОДДЕЛЕНИЕ ЗА СЕКТОРСКИ АКТИВНОСТИ

Прирачник за колективно договарање и решавање спорови во јавната служба ОДДЕЛЕНИЕ ЗА СЕКТОРСКИ АКТИВНОСТИ Прирачник за колективно договарање и решавање спорови во јавната служба ОДДЕЛЕНИЕ ЗА СЕКТОРСКИ АКТИВНОСТИ Прирачник за колективно договарање и решавање спорови во јавната служба ОДДЕЛЕНИЕ ЗА СЕКТОРСКИ

More information

ПРИРАЧНИК И МАТЕРИЈАЛИ ЗА ОБУКА ЗА ЕВРОПА. Слобода на изразување, закон за медиуми и клевета. Media Legal Defence Initiative

ПРИРАЧНИК И МАТЕРИЈАЛИ ЗА ОБУКА ЗА ЕВРОПА. Слобода на изразување, закон за медиуми и клевета. Media Legal Defence Initiative ПРИРАЧНИК И МАТЕРИЈАЛИ ЗА ОБУКА ЗА ЕВРОПА Слобода на изразување, закон за медиуми и клевета Media Legal Defence Initiative ПРИРАЧНИК И МАТЕРИЈАЛИ ЗА ОБУКА ЗА ЕВРОПА Слобода на изразување, закон за медиуми

More information

Обука за менаџирање на стрес на работно место

Обука за менаџирање на стрес на работно место Обука за менаџирање на стрес на работно место Обуката за стрес се спроведува преку 27 часа теоретски дел -обука (спроведена во 6 сесии, секоја во траење од 4, 5 часа), и една индивидуална средба за поддршка

More information

Концептуален документ за Национални работни групи за РЈА

Концептуален документ за Национални работни групи за РЈА Концептуален документ за Национални работни групи за РЈА На кратко: Што претставуваат Националните работни групи за РЈА (НРГ)? НРГ претставуваат национален консултативен механизам за учество на граѓанското

More information

200 Филозофски факултет, Институт за дефектологија

200 Филозофски факултет, Институт за дефектологија 200 Филозофски факултет, Институт за дефектологија Инклузија на учениците со аутистичен спектар на нарушувања Александра Митевска 1, Владимир Трајковски 2 1 Постдипломец на Институт за дефектологија, Филозофски

More information

INTERNATIONAL STANDARDS FOR THE PROFESSIONAL PRACTICE OF INTERNAL AUDITING (STANDARDS)

INTERNATIONAL STANDARDS FOR THE PROFESSIONAL PRACTICE OF INTERNAL AUDITING (STANDARDS) INTERNATIONAL STANDARDS FOR THE PROFESSIONAL PRACTICE OF INTERNAL AUDITING (STANDARDS) МЕЃУНАРОДНИ СТАНДАРДИ ЗА ПРОФЕСИОНАЛНО ИЗВРШУВАЊЕ НА ВНАТРЕШНА РЕВИЗИЈА (СТАНДАРДИ) Ревидирани: Октомври 2016 I Во

More information

YEARS. Правата на детето претставуваат основа на слободата, правдата и мирот во светот. Од Претседателот д-р Ѓорге Иванов

YEARS. Правата на детето претставуваат основа на слободата, правдата и мирот во светот. Од Претседателот д-р Ѓорге Иванов 25 YEARS OF THE CONVENTION ON THE RIGHTS OF THE CHILD Правата на детето претставуваат основа на слободата, правдата и мирот во светот Од Претседателот д-р Ѓорге Иванов Насловна: Момче на пат од училиште

More information

Финансиски остварлив план за еднаков пристап до Програмите за рано детство во Република Македонија. фер игра

Финансиски остварлив план за еднаков пристап до Програмите за рано детство во Република Македонија. фер игра Финансиски остварлив план за еднаков пристап до Програмите за рано детство во Република Македонија фер игра CIP - Каталогизација во публикација Национална и универзитетска библиотека Св. Климент Охридски,

More information

Прирачник за адвокатски вештини за одбрана во кривичната постапка

Прирачник за адвокатски вештини за одбрана во кривичната постапка Македонско здружение на млади правници Прирачник за адвокатски вештини за одбрана во кривичната постапка Автори: Емил Мифтари Драган Гоџо Александар Гоџо Филип Медарски Симеон Петровски Холгер Хембах Доналд

More information

ЗАКОН ЗА ИЗМЕНУВАЊЕ И ДОПОЛНУВАЊЕ НА ЗАКОНОТ ЗА ВЕШТАЧЕЊЕ

ЗАКОН ЗА ИЗМЕНУВАЊЕ И ДОПОЛНУВАЊЕ НА ЗАКОНОТ ЗА ВЕШТАЧЕЊЕ ЗАКОН ЗА ИЗМЕНУВАЊЕ И ДОПОЛНУВАЊЕ НА ЗАКОНОТ ЗА ВЕШТАЧЕЊЕ Член 1 Во Законот за вештачење ( Службен весник на Република Македонија број 115/10 и 12/14), во членот 1 зборовите: како и други прашања кои се

More information

АНАЛИЗА НА ИМПЛЕМЕНТАЦИЈАТА НА ПРАВОТО НА КУЛТУРА НА ПОМАЛИТЕ ЕТНИЧКИ ЗАЕДНИЦИ

АНАЛИЗА НА ИМПЛЕМЕНТАЦИЈАТА НА ПРАВОТО НА КУЛТУРА НА ПОМАЛИТЕ ЕТНИЧКИ ЗАЕДНИЦИ АНАЛИЗА НА ИМПЛЕМЕНТАЦИЈАТА НА ПРАВОТО НА КУЛТУРА НА ПОМАЛИТЕ ЕТНИЧКИ ЗАЕДНИЦИ АНАЛИЗА НА ИМПЛЕМЕНТАЦИЈАТА НА ПРАВОТО НА КУЛТУРА НА ПОМАЛИТЕ ЕТНИЧКИ ЗАЕДНИЦИ Скопје, мај 2015 Анализа наимплементацијата

More information

КНИГАТА И БИБЛИОТЕКАТА МОСТОВИ КОН НЕНАСИЛНА КОМУНИКАЦИЈА КАЈ МЛАДИТЕ ЗБОРНИК НА СТРУЧНИ ТРУДОВИ. Битола, 2016.

КНИГАТА И БИБЛИОТЕКАТА МОСТОВИ КОН НЕНАСИЛНА КОМУНИКАЦИЈА КАЈ МЛАДИТЕ ЗБОРНИК НА СТРУЧНИ ТРУДОВИ. Битола, 2016. КНИГАТА И БИБЛИОТЕКАТА МОСТОВИ КОН НЕНАСИЛНА КОМУНИКАЦИЈА КАЈ МЛАДИТЕ ЗБОРНИК НА СТРУЧНИ ТРУДОВИ Битола, 2016. Издава Национална установа Универзитетска библиотека Св. Климент Охридски Битола За издавачот

More information

Родово буџетирање.

Родово буџетирање. Родово буџетирање http:\\www.coe.int/equality EG-S-GB (2004) RAP FIN Родово буџетирање Финален извештај на Групата специјалисти за родово буџетирање (EG-S-GB) Генерален директорат за човекови права Стразбур,

More information

БИЛТЕН. за семејно планирање. Почитувани пратенички и пратеници во Собранието на Република Македонија,

БИЛТЕН. за семејно планирање. Почитувани пратенички и пратеници во Собранието на Република Македонија, бр.2 декември, БИЛТЕН за семејно планирање Промоцијата на семејното планирање и обезбедувањето на претпочитаниот метод за контрацепција за жените и за паровите, се клучни за да се осигури благосостојбата

More information

Прирачник за европското законодавство за заштита на податоците

Прирачник за европското законодавство за заштита на податоците Прирачник за европското законодавство за заштита на податоците Преводот на овој прирачник на македонски јазик, како и печатењето на оваа публикација се овозможени од страна на Германската фондација за

More information

КОНТРОЛНА ЛИСТА ЗА ИЗРАБОТКА НА ЗАКОНИ И ЗА РЕГУЛАТОРНО УПРАВУВАЊЕ ВО ЦЕНТРАЛНА И ИСТОЧНА ЕВРОПА. СИГМА ДОКУМЕНТ Бр. 15, 1997

КОНТРОЛНА ЛИСТА ЗА ИЗРАБОТКА НА ЗАКОНИ И ЗА РЕГУЛАТОРНО УПРАВУВАЊЕ ВО ЦЕНТРАЛНА И ИСТОЧНА ЕВРОПА. СИГМА ДОКУМЕНТ Бр. 15, 1997 СИГМА Поддршка за подобрување на раководењето и управувањето Заедничка иницијатива на ОЕЦД и Европската унија, главно финансирана од ЕУ КОНТРОЛНА ЛИСТА ЗА ИЗРАБОТКА НА ЗАКОНИ И ЗА РЕГУЛАТОРНО УПРАВУВАЊЕ

More information

Вовед во мрежата nbn. Што е тоа австралиска nbn мрежа? Што ќе се случи? Како да се префрлите на мрежата nbn. Што друго ќе биде засегнато?

Вовед во мрежата nbn. Што е тоа австралиска nbn мрежа? Што ќе се случи? Како да се префрлите на мрежата nbn. Што друго ќе биде засегнато? Вовед во мрежата nbn 1 Што е тоа австралиска nbn мрежа? 2 Што ќе се случи? 3 Како да се префрлите на мрежата nbn 4 Што друго ќе биде засегнато? 5 Што треба следно да сторите 1 Што е тоа австралиска nbn

More information

Утврдување на способноста на економските оператори

Утврдување на способноста на економските оператори Резиме 7 Септември, 2016 година Јавни набавки Утврдување на способноста на економските оператори СОДРЖИНА Општ контекст Лична состојба на економските оператори основни за исклучување, самопрочистување,

More information

СЛОБОДА НА ИЗРАЗУВАЊЕ

СЛОБОДА НА ИЗРАЗУВАЊЕ ОСТВАРУВАЊЕ НА ПРАВОТО НА СЛОБОДА НА ИЗРАЗУВАЊЕ ТЕОРИЈА И ПРАКТИКА ОСТВАРУВАЊЕ НА ПРАВОТО НА СЛОБОДА НА ИЗРАЗУВАЊЕ ТЕОРИЈА И ПРАКТИКА ОСТВАРУВАЊЕ НА ПРАВОТО НА СЛОБОДА НА ИЗРАЗУВАЊЕ ТЕОРИЈА И ПРАКТИКА

More information

AmCham Macedonia Водич за заштита на трговски марки: Како да ги заштитите вашите права во Република Македонија

AmCham Macedonia Водич за заштита на трговски марки: Како да ги заштитите вашите права во Република Македонија AmCham Macedonia Водич за заштита на трговски марки: Како да ги заштитите вашите права во Република Македонија Овој прирачник е наменет да им обезбеди на претприемачите и менаџерите информации за заштита

More information

ПРАВНА АНАЛИЗА НА КОНЦЕПТОТ НА КАЗНЕНОТО ДЕЛО НА ОМРАЗА И ГОВОРОТ НА ОМРАЗА

ПРАВНА АНАЛИЗА НА КОНЦЕПТОТ НА КАЗНЕНОТО ДЕЛО НА ОМРАЗА И ГОВОРОТ НА ОМРАЗА Акад.Владо Камбовски д-р Мирјана Лазарова Трајковска ПРАВНА АНАЛИЗА НА КОНЦЕПТОТ НА КАЗНЕНОТО ДЕЛО НА ОМРАЗА И ГОВОРОТ НА ОМРАЗА Септември 2012 Скопје Публикација: ПРАВНА АНАЛИЗА НА КОНЦЕПТОТ НА КАЗНЕНОТО

More information

ПРАВОТО НА ПРИВАТНОСТ НИЗ ПРАКТИКАТА НА ЕВРОПСКИОТ СУД ЗА ЧОВЕКОВИ ПРАВА

ПРАВОТО НА ПРИВАТНОСТ НИЗ ПРАКТИКАТА НА ЕВРОПСКИОТ СУД ЗА ЧОВЕКОВИ ПРАВА Марјана ПОПОВСКА ПРАВОТО НА ПРИВАТНОСТ НИЗ ПРАКТИКАТА НА ЕВРОПСКИОТ СУД ЗА ЧОВЕКОВИ ПРАВА Секој човек треба да знае дека неговите комуникации, кореспонденција и личен живот се негова приватност. Линдон

More information

УНИВЕРЗИТЕТ СВ. КИРИЛ И МЕТОДИЈ ПРАВЕН ФАКУЛТЕТ ЈУСТИНИЈАН ПРВИ СКОПЈЕ. Издавач: Правен факултет ЈУСТИНИЈАН ПРВИ СКОПЈЕ

УНИВЕРЗИТЕТ СВ. КИРИЛ И МЕТОДИЈ ПРАВЕН ФАКУЛТЕТ ЈУСТИНИЈАН ПРВИ СКОПЈЕ. Издавач: Правен факултет ЈУСТИНИЈАН ПРВИ СКОПЈЕ УНИВЕРЗИТЕТ СВ. КИРИЛ И МЕТОДИЈ ПРАВЕН ФАКУЛТЕТ ЈУСТИНИЈАН ПРВИ СКОПЈЕ Издавач: Правен факултет ЈУСТИНИЈАН ПРВИ СКОПЈЕ За издавачот: Проф. д-р Борче Давитковски, Декан Автори: Д-р Ана Павловска-Данева

More information

Западен Балкан - Препорака за учество на јавноста

Западен Балкан - Препорака за учество на јавноста Западен Балкан - Препорака за учество на јавноста Преамбула Министрите надлежни за реформите на јавната администрација во државите на Западниот Балкан, Согледувајќи дека реформата на јавната администрација

More information

МОБИНГ ПСИХИЧКО ВОЗНЕМИРУВАЊЕ НА РАБОТНО МЕСТО

МОБИНГ ПСИХИЧКО ВОЗНЕМИРУВАЊЕ НА РАБОТНО МЕСТО МОБИНГ ПСИХИЧКО ВОЗНЕМИРУВАЊЕ НА РАБОТНО МЕСТО Автор: Асистент м-р Марјан Габеров (Европски Универзитет Р.М. Факултет за правни науки) Октомври, 2015г. Општи напомени Конфликтот кој што може да се појави

More information

РОДОТ И КОНТРОЛАТА НА МАЛОТО И ЛЕСНО ОРУЖЈЕ (МЛО)

РОДОТ И КОНТРОЛАТА НА МАЛОТО И ЛЕСНО ОРУЖЈЕ (МЛО) This project is funded by the European Union Empowered lives. Resilient nations. Вовед Политиките за контрола на малото и лесно оружје имаат за цел зголемување на безбедноста на граѓаните преку планирање

More information

Упатство за инсталација на Gemalto.NET токен во Mozilla Firefox

Упатство за инсталација на Gemalto.NET токен во Mozilla Firefox Упатство за инсталација на Gemalto.NET токен во Mozilla Firefox Содржина Воведни препораки... 3 1. Подесување на Trust... 4 2. Инсталација на софтвер за Gemalto.NET токен... 5 3А. Инсталирање на драјвери

More information

Технички и организациски мерки за обезбедување тајност и заштита на обработката на личните податоци

Технички и организациски мерки за обезбедување тајност и заштита на обработката на личните податоци Технички и организациски мерки за обезбедување тајност и заштита на обработката на личните податоци Правна анализа Препораки Сигурноста на информациите се заснова на три столба: - TАЈНОСТ - ПОТПОЛНОСТ

More information

Универзитет Св. Климент Охридски- Битола. Факултет за информатички и. комуникациски технологии - Битола. Студиска програма:

Универзитет Св. Климент Охридски- Битола. Факултет за информатички и. комуникациски технологии - Битола. Студиска програма: Универзитет Св. Климент Охридски- Битола Факултет за информатички и комуникациски технологии - Битола Студиска програма: Администрирање со јавни политики Влатко Степаноски ВЛИЈАНИЕТО НА ПРЕТПРИСТАПНИТЕ

More information

За обуката ВОВЕД ВО НОВИОТ ПРЕДМЕТ

За обуката ВОВЕД ВО НОВИОТ ПРЕДМЕТ За обуката ВОВЕД ВО НОВИОТ ПРЕДМЕТ Распоред на активности 10.00-11.30 прв блок часови 11.30-11.40 пауза 11.40 13.10 втор блок часови 13.10 13.50 пауза за ручек 13.50 15.20 трет блок часови 15.20 15.30

More information

Петти состанок на Локалната советодавна група Записник од состанокот

Петти состанок на Локалната советодавна група Записник од состанокот Technical Assistance for Civil Society Organisations Macedonian Office This project is funded by the European Union. Петти состанок на Локалната советодавна група Записник од состанокот Датум: 26ти Октомври

More information

Садирет Речи. Односи меѓу родители и деца во правниот систем на Република. Македонија

Садирет Речи. Односи меѓу родители и деца во правниот систем на Република. Македонија УНИВЕРЗИТЕТ СВ. КЛИМЕНТ ОХРИДСКИ - БИТОЛА ПРАВЕН ФАКУЛТЕТ КИЧЕВО Садирет Речи Односи меѓу родители и деца во правниот систем на Република Македонија (магистерски труд) Кичево,2017 Ментор: Доц. д-р / Саша

More information

ТВ МЕДИУМИТЕ- ФОРМАЛНАТА И НЕФОРМАЛНАТА ЕДУКАЦИЈА

ТВ МЕДИУМИТЕ- ФОРМАЛНАТА И НЕФОРМАЛНАТА ЕДУКАЦИЈА ТВ МЕДИУМИТЕ- ФОРМАЛНАТА И НЕФОРМАЛНАТА ЕДУКАЦИЈА СОСТОЈБАТА НА ДЕТСКАТА ТВ ПРОГРАМА Истражувачки тим: Нена Минчев, ИПМР-Скопје Д-р Адријана Булевска Зариќ, ИПМР-Скопје и M&S Financial Consulting Д-р Раде

More information

ПРОЕКТНА ЗАДАЧА ToR 02/2016 ПРАВНИ ЕКСПЕРТИ ЗА ПОДГОТОВКА НА ПРИРАЧНИК ЗА СЛОБОДАТА НА ИЗРАЗУВАЊЕ-ПРАВНИ АСПЕКТИ

ПРОЕКТНА ЗАДАЧА ToR 02/2016 ПРАВНИ ЕКСПЕРТИ ЗА ПОДГОТОВКА НА ПРИРАЧНИК ЗА СЛОБОДАТА НА ИЗРАЗУВАЊЕ-ПРАВНИ АСПЕКТИ Истражувачко новинарство - чувар на демократијата и човековите права ПРОЕКТНА ЗАДАЧА ToR 02/2016 ПРАВНИ ЕКСПЕРТИ ЗА ПОДГОТОВКА НА ПРИРАЧНИК ЗА СЛОБОДАТА НА ИЗРАЗУВАЊЕ-ПРАВНИ АСПЕКТИ 1. ВОВЕД 1.1. Позадина

More information

Универзитет Св. Климент Охридски - Битола Факултет за туризам и угостителство Охрид. Дипломиран организатор по туризам и угостителство

Универзитет Св. Климент Охридски - Битола Факултет за туризам и угостителство Охрид. Дипломиран организатор по туризам и угостителство Кратка биографија ЛИЧНИ ИНФОРМАЦИИ Презиме и име: Контакт адреса: Татјана Димоска Телефон: +389 46 262 147/ 123 (работа) Факс: +389 46 264 215 E-mail: Националност: Македонка Дата на раѓање: 16.10.1974

More information

ПРВ ДЕЛ ПОДГОТОВКА ЗА ЧАС. Пакет за активирање на училиштата #ДЕЦАТАГИ ПРЕЗЕМААТУЧИЛИШТАТА СВЕТСКИ ДЕН НА ДЕТЕТО

ПРВ ДЕЛ ПОДГОТОВКА ЗА ЧАС. Пакет за активирање на училиштата #ДЕЦАТАГИ ПРЕЗЕМААТУЧИЛИШТАТА СВЕТСКИ ДЕН НА ДЕТЕТО ПРВ ДЕЛ ПОДГОТОВКА ЗА ЧАС Пакет за активирање на училиштата #ДЕЦАТАГИ ПРЕЗЕМААТУЧИЛИШТАТА СВЕТСКИ ДЕН НА ДЕТЕТО 20 НОЕМВРИ 2017 #децата ги преземаат училиштата Настава и училишни активности за правата

More information

ТОЛКОВНИК НА ПОИМИ, ТЕРМИНИ И ИМИЊА ОД ОБЛАСТА НА ТУРИЗМОТ (АНГЛИСКО-РУСКО-МАКЕДОНСКИ)

ТОЛКОВНИК НА ПОИМИ, ТЕРМИНИ И ИМИЊА ОД ОБЛАСТА НА ТУРИЗМОТ (АНГЛИСКО-РУСКО-МАКЕДОНСКИ) ТОЛКОВНИК НА ПОИМИ, ТЕРМИНИ И ИМИЊА ОД ОБЛАСТА НА ТУРИЗМОТ (АНГЛИСКО-РУСКО-МАКЕДОНСКИ) Современост, Скопје, 2013 За издавачот: м-р Славчо Ковилоски Рецензенти: проф. д-р Марија Ацковска проф. д-р Толе

More information

Наставници, инклузивна настава и педагогија во чиј центар се децата

Наставници, инклузивна настава и педагогија во чиј центар се децата Наставници, инклузивна настава и педагогија во чиј центар се децата Вебинар 12 - помошна стручна брошура ДИПЛОМА Фонд за деца на Обединетите нации (УНИЦЕФ) 2014 За авторот: Д-р Питер Грајмс е лектор за

More information