Кириш қисм. Жамоатчилик Асосидаги Реабилитация (ЖАР) бўйича йўриқнома ЎЗБЕКЧА. ЖАР жадвали ДАРОМАД ОЛИШ ҚУДРАТНИ ОШИРИШ САЛОМАТЛИК ТАЪЛИМ ИЖТИМОИЙ

Transcription

1 ЎЗБЕКЧА ЖАР жадвали Жамоатчилик Асосидаги Реабилитация (ЖАР) бўйича йўриқнома САЛОМАТЛИК ТАЪЛИМ ДАРОМАД ОЛИШ ИЖТИМОИЙ ҚУДРАТНИ ОШИРИШ Саломатлик тарғиботи Мактабгача тарбия ва таълим Кўникмаларни ривожлантириш Шахсий ёрдам Адвокация ва мулоқот Профилактика Бошланғич Хусусий иш фаолияти Муносабатлар, никоҳ ва оила Жамоатни фаоллаштириш Тиббий хизмат Ўрта ва олий Маошли иш Маданият ва санъат Сиёсий иштирок Реабилитация Норасмий Молиявий хизматлар Дам олиш, бўш вақт ва спорт Ўзаро ёрдам гуруҳлари Ёрдамчи мосламалар Умр давомида олинадигам таълим Ижтимоий муҳофаза Адолат ИЧШлар ташкилотлари Кириш қисм

2 Жаҳон соғлиқни сақлаш ташкилоти томонидан 2010 йилда Community-based rehabilitation: CBR guidelines номи билан нашр этилди. Жаҳон соғлиқни сақлаш ташкилоти, 2010 Жаҳон соғлиқни сақлаш ташкилотининг бош директори Япония халқаро ҳамкорлик агентлигининг Ўзбекистондаги ваколатхонасига Ўзбек тилига таржима қилиш ва нашрдан чиқариш ҳуқуқини тақдим этди. Япония халқаро ҳамкорлик агентлигининг Ўзбекистондаги ваколатхонаси ҳужжатнинг Ўзбек тилидаги шакли учун масъул ҳисобланади. Япония Халқаро Ҳамкорлик Агентлиги (JICA), 2014 Япония Халқаро Ҳамкорлик Агентлиги (JICA) ҳомийлигида таржима қилинди ва нашр этилди.

3 Жамоатнинг Инклюзив Тараққиёти сари

4

5 Жамоатчилик асосидаги реабилитация (ЖАР) бўйича йўриқнома Кириш қисм Мундарижа: Муқаддима... 1 Ташаккурнома... 3 ЖАР йўриқномаси ҳақида Кириш Менежмент Кириш босқич: Вазият таҳлили босқич: Режалаштириш ва жараённи амалга ошириш лойиҳасини тузиш босқич: Амалга ошириш ва мониторинг босқич: Баҳолаш Илова: ЖАР дастурларидаги менежмент таркиби мисоллари... 67

6

7 Муқаддима Жамоатчилик асосидаги реабилитация (ЖАР) 1978 йилда Олма Ота Декларациясидан сўнг Жаҳон соғлиқни сақлаш ташкилоти ташаббуси билан ташкил этилган. Даставвал ЖАР кам ривожланган ва ривожланаётган мамлакатларда маҳаллий ресурслардан оқилона фойдаланиш орқали ИЧШларни ижтимоий муҳофазасини таъминлаш, реабилитация хизматидан фойдаланиш имкониятини оширишга қаратилган ҳаракат бўлган. Аммо охирги 30 йил мобайнида БМТ тизимига кирувчи ташкилотлар, нодавлат ташкилотлар ва ИЧШлар ташкилотлари ҳамкорлигида ЖАР ИЧШларнинг турли эҳтиёжларига тўлиқ жавоб берадиган ҳамда уларнинг жамиятдаги ўрни ва иштирокини оширадиган стратегияга айланди. Кейинги беш йил мобайнида ЖАР иштирокчилари ўзаро ҳамкорликда мазкур йўриқномани ишлаб чиқдилар. Йўриқнома 2003 йилда Хельсинки шаҳрида Жамоатчилик Асосидаги Реабилитация масалаларига бағишлаб ўтказилган Халқаро маслаҳат гуруҳи йиғинидан сўнг илгари сурилган асосий тавсиялар ҳамда 2004 йилда Халқаро меҳнат ташкилоти, ЮНЕСКО ва Жаҳон соғлиқни сақлаш ташкилоти ишлаб чиққан қўшма ҳужжатга асосан тайёрланган. Йўриқнома ЖАРни Ногиронлар ҳуқуқлари тўғрисидаги Конвенция ни, ИЧШларнинг жамиятнинг тўла ҳуқуқли аъзоларига айланишини таъминловчи миллий қонунчиликни амалга ошириш йўлидаги стратегия сифатида илгари суради. Йўриқномага барча, хусусан ЖАР менежерлари учун ЖАР дастурларини ишлаб чиқиш ёки такомиллаштириш ва ИЧШлар ҳамда уларнинг оила аъзоларини тиббий хизмат, таълим, иқтисодий ва ижтимоий секторлардан самарали фойдалана олишларини кафолатлаш юзасидан амалий таклифлар киритилган. Йўриқномада асосий эътибор ИЧШлар, уларнинг оила аъзолари ҳамда жамоатчиликнинг жамият ҳаётида тўлиқ иштирок этишларини қўллаб-қувватлаш орқали, уларнинг ўзларига бўлган ишончи, фаоллиги ва ташаббускорлигини оширишга қаратилади. Мазкур ҳужжатни ишлаб чиқишда Жаҳон соғлиқни сақлаш ташкилоти, Халқаро меҳнат ташкилоти, ЮНЕСКО ва Халқаро ИЧ ва тараққиёт консорциуми билан биргаликда ЖАР қўмитаси аъзоларидан CBM, Handicap International, Италиянинг Amici di Raoul Follereau уюшмаси, Light for the World, Норвегиянинг ИЧ ва кўзи ожизлар ташкилотлари биргаликда иш олиб боришган. Бундан ташқари, кам ривожланган мамлакатлардан 180 нафардан ортиқ мутахассис ва қарийб 300 та ташкилот ушбу йўриқномани ишлаб чиқиш жараёнига жалб қилинган. Биз уларнинг барчаларига берган ёрдамлари ва қўшган ҳиссалари учун чуқур миннатдорчилик билдирамиз. Доктор Ала Алван Бош директор муовини Юқумли бўлмаган касалликлар ва руҳий саломатлик бўлими Жаҳон соғлиқни сақлаш ташкилоти МУҚАДДИМА 1

8 2

9 Ташаккурнома Ҳисса қўшганлар Alireza Ahmadiyeh, Suman Ahmed, Anupam Ahuja, Flavia Ester Anau, Marta Aoki, Shitaye Astawes, Luis Fernando Astorga, Ruma Banerjee, Angelo Barbato, Alcida Pérez Barrios, Denise Dias Barros, Mary Basinda, Raymann Beatriz, Beverly Beckles, Herve Bernard, Josse M. Bertolote, Francoise Boivon, Johan Borg, Wim Van Brakel, Vianney Briand, Ron Brouillette, Lissen Bruce, Jill Van den Brule, Stéphanie Lucien Brun, Cesar Campoverde, Joan Carey, Lorenzo Carraro, Blanca Castro, Mahesh Chandrasekhar, Gautam Chaudhury, Park Chul-Woo, Denis Compingt, Huib Cornielji, Enrique Coronel, Hannah Corps, Ajit Dalal, Tulika Das, Nan Dengkun, Bishnu Maya Dhungana, Pascal Dreyer, Servious Dube, Marcia Dugan, Livia Elvira Enriquez, Daniel Essy Etya Ale, Amy Farkas, Harry Finkenfugel, Jonathan Flower, Ruiz Alix Solangel Garcia, Rita Giacaman, Susan Girois, Aloka Guha, Ghada Harami, Sally Hartley, Piet Van Hasselt, Sanae Hayashi, Damien Hazard, Els Heijnen, Sepp Heim, Emma Howell, Patrick Hubert, Shaya A. Ibrahim, Djenena Jalovcic, N. Janardhan, Ivo de Jesus, Zhang Jinming, Donatila Kanyamba, Anita Keller, Jahurul Alam Khandaker, Charles Kilibo, Kalle Konkkola, Pim Kuipers, Emmanuel Laerte, Silva Latis, Chris Lavy, Soo Choo Lee, Tirza Leibowitz, Anne Leymat, Yan Lin, Johan Lindeberg, Anna Lindström, Graziella Lippolis, Betty MacDonald, Geraldine Maison- Halls, M.N.G. Mani, Steve Mannion, Enzo Martinelli, Gloria Martinez, Phitalis Were Masakhwe, Roy Mersland, Rajanayakam Mohanraj, Ashis K.Mukherjee, Roselyn Mwangi-Wabuge, James Mwesigye, Margaret Naegeli, D.M. Naidu, Alex Ndeezi, Alice Nganwa, Tran Thi Nhieu, Stela Maris Nicolau, Henry Mwizegwa Nyamubi, Lawrence Ofori-Addo, Joan Okune, Fatima Corrêa Oliver, Francesca Ortali, Parvin Ortogol, Djibril Ouedreagou, R. Pararajasegaram, Istvan Patkai, Carole Patterson, Akhil S.Paul, Norgrove Penny, Hernan SOTO Peral, Debra Perry, Katharina Pfortner, Eric Plantier, Fiona Post, Grant Preston, Bhushan Punani, Sheila Purves Nandini Rawal, Eladio Recabarren, Chen Reis, Ramin Rezaei, Aline Robert, Silvia Rodriguez, Desire Roman, Gonna Rota, Theresa Rouger, Johannes Sannesmoen, Mary Scott, Alaa Sebeh, Tom Shakespeare, Albina Shankar, Valerie Sherrer, Andrew Smith, Sian Tesni, Ongolo Thomas, Florence Thune, Heinz Trebbin, Daniel Tsengu, Veronica Umeasiegbu, Claudie Ung, Isabelle Urseau, Geert Vanneste, Johan Veelma, Rens Verstappen, John Victor, Mary Kennedy Wambui, Sheila Warenbourg, Patrick Wasukira, Terje Watterdal, Marc Wetz, Mary Wickenden, Hu Xiangyang, Miguel Yaber, Veda Zachariah, Daniel Zappala, Tizun Zhao and Tuling Zhu. Ҳамкор таҳрирчилар Kamala Achu, Rosangela Berman-Bieler, Roma Bhattacharjea, Dan Blocka, Jean-Luc Bories, Wim Van Brakel, Matthias Braubach, Svein Brodtkorb, Rudi ТАШАККУРНОМА 3

10 Coninx, Huib Cornielji, Kenneth Eklindh, Gaspar Fajth, Hetty Fransen, Beth Fuller, Cristina Gallegos, Donna Goodman, Demet Gulaldi, Praveena Gunaratnam, Sally Hartley, Sanae Hayashi, Sayed Jafar Hussain, Djenana Jalovcic, Aboubacar Kampo, Etienne Krug, Garren Lumpkin, Chewe Luo, Charlotte McClain-Nhlapo, Asish Kumar Mukherjee, Barbara Murray, Brenda Myers, Kozue Kay Nagata, Alice Nganwa, Kicki Nordström, Alana Ofcer, Hisashi Ogawa, Malcolm Peat, Louise A. Ploufe, Fiona Post, Francesca Racioppi, Pia Rockhold, Hala Sakr, Chamaiparn Santikarn, Benedetto Saraceno, Shekhar Saxena, Helen Schulte, Kit Sinclair, Joe Ubiedo, Nurper Ulkuer, Armando Vasquez and Alexandra Yuster. Жойлардаги таҳрирчилар БАНГЛАДЕШ Centre for Disability in Development (CDD) and National Forum of Organizations Working with the Disabled (NFOWD). БУРКИНА-ФАСО Centre Opthalmologique de Zorgho and Community-based Rehabilitation programme (RBC) of Ouargaye and Garnago. КАМБОДЖА Cambodian Development Mission for Disability (CDMD) and National Centre of Disabled Persons. ХИТОЙ Anhui University Hospital, Beijing University 1st Hospital, China Association of Rehabilitation Medicine, China Disabled Persons Federation, China Disabled Persons Federation (Social Service Guidance Centre), China Rehabilitation Research Centre, Chinese Society of Physical Medicine and Rehabilitation, Disabled Persons Federation Dong Guan City, Disabled Persons Federation Guangdong Province, Disabled Persons Federation Hubei Province, Disabled Persons Federation Nan Pi County, Disabled Persons Federation Shun De District, Disabled Persons Federation Wuhan City, Disabled Persons Federation Rehabilitation Association Guangdong Province, Disabled Persons Federation Rehabilitation Centre Guangdong Province, Disabled Persons Service Centre Shenzhen, Disabled Persons Service Centre Shun De District, Fudan University Huashan Hospital, Guangdong Rehabilitation Medical Association, Guangdong 4 ЖАР БЎЙИЧА ЙЎРИҚНОМА > 1: КИРИШ ҚИСМ

11 Worker s Rehabilitation Centre, Guangzhou Likang Family Resource Centre, Guangzhou Shi Jia Zuang City 1st Hospital, Hua Zhong University of Science & Technology, Jiang Men City North Street Community Health Centre, Kumming Medical College 2nd Hospital, Nan Pi, Jin Ya Village, Nan Pi, Yu Shan Te Village, Save the Children UK, Shenzhen 2nd People s Hospital, Shenzhen 9th People s Hospital, Shenzhen City Resource Centre for Assistive Technology for People with Physical Disabilities, WHO Collaborating Centre for Rehabilitation The Hong Kong Society for Rehabilitation, WHO Collaborating Centre for Rehabilitation Sun Yat-Sen University of Medical Sciences, WHO Collaborating Centre for Training and Research in Rehabilitation Tongji Hospital, Xianning Public Health School, Zhejiang Provincial Hospital and Zhong Shan University 3rd Hospital. МИСР Support, Education, Training and Integration Centre Cairo. ЖАЗОИР Arba Minch Rehabilitation Center, CBM Ethiopia, CBR Network Ethiopia, Cheshire Foundation Ethiopia Addis Ababa, Cheshire Foundation Ethiopia Jimma, Cheshire Services Dire Dawa, Cheshire Services Harar, Cheshire Services Ethiopia, Ethiopian National Association for the Deaf, Ethiopian National Disability Action Network, Fiche (CBR), Gondar University (CBR), Gondar University (Physiotherapy department), Helpers of Mary, Sako (CBR), Medical Missionaries of Mary, Ministry of Education, Ministry of Health, National Association of Mentally Retarded Children and Youth, Nekemtie (CBR), RAPID (CBR), Rapid Adama (CBR) and Rehabilitation Services for the Deaf. ГАНА Action on Disability and Development (ADD), Agona District Assembly, Bawku Hospital (audiology, physiotherapy and orthopaedic units), Department of Social Welfare, Department of Social Welfare Agona District, Department of Social Welfare Volta Region, Department of Social Welfare Winneba, District Assembly of Nkwanta, Swedru District Health Administration, Echoing Hills, Garu CBR, Ghana Association of the Blind Ga-Adangme, Ghana Association of the Blind (GAB), Ghana Education Service (GES), Ghana Federation of the Disabled, Ghana National Association of the Deaf, Ghana Society for the Blind Brong Ahafo Region, Ghana Society for the Blind (GSB), Krachi CBR Project, Ministry of Education, National Commission on Civic Education, Parents and Families of the Disabled, Presbyterian CBR Garu, Salvation Army Dunkwa, Salvation Army Begoro, Salvation Army (Community Rehabilitation Project), Salvation Army (Integrated School for the Deaf), Salvation Army (Medical and Social Services) Accra, Sandema Community ТАШАККУРНОМА 5

12 Based Rehabilition Programme Upper West Region, Sightsavers country ofce, Sightsavers Karachi, Sightsavers Nkwanta, Swedru District Planning Ofcer, traditional and religious leaders of Duakwa and University of Education Winneba. acknowledgements ГАЙАНА Caribbean Council for the Blind, Guyana Community Based Rehabilitation Programme, Ministry of Health, National Commission on Disability and Support Group for the Deaf. ҲИНДИСТОН Aaina, Action on Disability and Development India, AIFO India, Basic Needs India, Blind People s Association India, CBM, CBR Forum, CBR Network Bangalore, Cheshire Homes India Coorg, Human Rights Law Network, Leonard Cheshire International, Leonard Cheshire International Bangalore, Ministry of Human Resource Development, Ministry of Social Justice and Empowerment, Mobility India, Movement for Rural Emancipation, Narendra Foundation, Ofce of the State Commissioner for Persons with Disabilities, Pallium India, Postgraduate Institute of Medical Education and Research Chandigarh, Rehabilitation Council of India, Rohilkhand University (Institute of Advanced Studies in Education), Saha Foundation, Sense International India, SEVA in Action, Shree Ramana Maharishi Academy for the Blind, Spastic Society of Karnataka, Spastic Society of Tamil Nadu, The Association of People with Disability and Viklang Kendra. ИНДОНЕЗИЯ CBR Development and Training Centre (CBR-DTC) and CBR South Sulawesi Province. КЕНИЯ Association for the Physically Disabled in Kenya, Kenya National Association of the Deaf, Kenya Medical Training College, Kenya Society for the Blind, Kenya Union for the Blind, Leonard Cheshire Disability East and North African Regional Ofce (ENAR), Little Rock ECD, Ministry of Health, Sense International East Africa and Voluntary Service Overseas (VSO) Kenya. ЛАОС ХАЛҚ-ДЕМОКРАТИК РЕСПУБЛИКАСИ Handicap International Belgium country offi ce. 6 ЖАР БЎЙИЧА ЙЎРИҚНОМА > 1: КИРИШ ҚИСМ

13 ЛИВАН Arc En Ciel, Community Based Rehabilitation Association, Diakonia, General Union of Palestinian Women, Medical Aid for Palestinians, Nahda Association, Norwegian People s Aid, Save the Children Sweden and The Norwegian Association of Disabled. МАЛАВИ Federation of Disability Organizations in Malawi (FEDOMA), Feed the Children Malawi, Malawi Council for the Handicapped (Secretariat of the National CBR Programme for Malawi), Ministry of Education Science and Technology, Ministry of Gender and Child Development, Ministry of Health and Ministry of Labour. МЕКСИКА Pina Palmera. МЎҒУЛИСТОН AIFO country offi ce, Mongolia CBR Program and National Rehabilitation Center of Mongolia, National CBR Programme. МЬЯНМА World Vision International country offi ce. НИКАРАГУА Juigalpa CBR Project. ФАЛАСТИН Al-Noor Center, Al-Wafa Charitable Society, Al-Wafa Hospital, Al-Widad Society, Atfaluna Society for Deaf Children, Baituna Society, Bethlehem Arab Society for Rehabilitation, Birzeit University (Institute of Community and Public Health), CBR Program Central West Bank, CBR Program North West Bank, CBR Program South West Bank, Community College, Diakonia and The Norwegian Association of Disabled, Gaza Community Mental Health Program, General Union of Disabled Palestinians, International Deaf Club, Hebron Islamic Relief, Jabalya Society, Jerusalem Rehabilitation Society, Media Institute, Medical Aid for Palestinians UK, Ministry of Education and Higher Education (Special Education Department), Ministry of Health (Crisis Management Department), Ministry of Local Government, Ministry of Social Afairs, Ministry of Youth and Sports, National Center for Community Rehabilitation, National Society for Rehabilitation Gaza, Palestinian Commission for the Rights of the Disabled, Palestinian Medical Relief Society, Palestinian ТАШАККУРНОМА 7

14 Nunchaku Union, Physicians Without Frontiers, Radio A-Iradah (The Voice of the Disabled), Red Crescent Society, Right to Life Society, Save the Children Palestine, Shams Center for Disability Care, Society for the Physically Handicapped, Sports Union for the Disabled, Stars of Hope Society, UNICEF, United Nations Relief and Works Agency (rehabilitation programme), WHO and Wifaq Society for Relief and Development. ПАПУА ЯНГИ ГВИНЕЯ Callan Services for Disabled Persons. ФИЛИППИН CBM (CBR Coordination Ofce), Simon of Cyrene Children s Rehabilitation and Development Foundation, University of the Philippines and Philippines General Hospital (Department of Rehabilitation). ЖАНУБИЙ АФРИКА Cheshire Homes South Africa, JICA (Japan International Cooperation Agency) South Africa Ofce, Leonard Cheshire Disability South African Regional Ofce (SARO) and South African Non Government Organizations Network. ТАИЛАНД Asia Pacifc Development Center on Disability (APCD), Handicap International Thailand, ILO Regional Ofce Thailand, Khon Kaen University (Faculty of Associated Medical Sciences), National Medical Rehabilitation Center (Ministry of Public Health) and National Ofce for Empowerment of Persons with Disabilities. УГАНДА Action on Disability and Development Uganda, Busia District CBR Programme, CBM, CBR Africa Network, Community Based Rehabilitation Alliance, German Leprosy Relief Association, GOAL Uganda, Kyambogo University, Leonard Cheshire Disability Uganda, Luzira Senior Secondary School, Mental Health Uganda, Ministry of Health, Minstry of Education and Sports, Ministry of Gender, Labour and Social Development, National Association of the Deafblind in Uganda, National Union of Disabled Persons of Uganda, Sense International, Sightsavers International Uganda, The AIDS Support Organizations, Uganda National Association of the Deaf, Uganda Foundation for the Blind and Uganda Society for Disabled Children. 8 ЖАР БЎЙИЧА ЙЎРИҚНОМА > 1: КИРИШ ҚИСМ

15 ВЬЕТНАМ CBM, Danang Rehabilitation and Sanatorium Hospital, Bach Mai Hospital (rehabilitation unit), Medical Committee Netherlands Viet Nam and World Vision International Viet Nam. ЗИМБАБВЕ African Rehabilitation Institute, Cheshire Foundation, Clinical Research Unit, Epilepsy Support Foundation, Ministry of Health, National Association of Societies for the Care of the Handicapped, National Council of Disabled People in Zimbabwe, University of Zimbabwe, WHO and Zimbabwe Open University. ТАШАККУРНОМА 9

16 10

17 ЖАР йўриқномаси ҳақида Йўриқнома ҳақида дастлабки маълумотлар Олиб борилган тадқиқотларга кўра, дунё аҳолисининг камида 10 фоизи ИЧ билан яшайди (1), уларнинг аксарияти кам ривожланган мамлакатларда камбағалликда кун кечиради. ИЧШлар дунё аҳлининг энг заиф ва ночор гуруҳларидан саналади. Улар тиббий хизмат, таълим ва даромад олиш имкониятларидан чекланган ҳолда фойдаланадилар. Жамоатчилик асосидаги реабилитация (ЖАР) илк бор Жаҳон соғлиқни сақлаш ташкилоти томонидан 1978 йилда амалга оширилган соғлиқни сақлашнинг бирламчи босқичи бўйича халқаро анжуман ва Олма Ота Декларациясидан сўнг ташкил этилган (2). ЖАР кам ривожланган ва ривожланаётган мамлакатларда яшовчи ИЧШлар учун реабилитация хизматидан фойдаланишни такомиллаштириш стратегияси сифатида юзага келиб, охирги 30 йил давомида унинг фаолият қамрови анча кенгайди йилда Хельсинки шаҳрида бўлиб ўтган жамоатчилик асосидаги реабилитацияни кўриб чиқиш халқаро маслаҳат гуруҳи учрашувида бир неча тавсиялар илгари сурилди (3). Бунинг натижасида ЖАР дастури Халқаро меҳнат ташкилоти, ЮНЕСКО ва Жаҳон соғлиқни сақлаш ташкилоти томонидан қайта кўриб чиқилди ва ИЧШлар реабилитацияси, тенг ҳуқуқлиликка эришиш, камбағалликка қарши курашиш ва уларнинг жамиятдаги тенг иштирокини таъминлаш учун қўлланадиган стратегияга айланди (4) йилда эса Жаҳон соғлиқни сақлаш ташкилоти ассамблеяси ИЧнинг олдини олиш ва реабилитация тўғрисидаги резолюцияни қабул қилди (58.23) (5) ҳамда аъзо мамлакатларни жамоатчилик асосидаги реабилитация дастурларини тарғиб этиш ва кучайтириш га даъват этди. Бугунги кунда ЖАР 90 дан зиёд мамлакатларда амал қилади. Ушбу йўриқнома дунёдаги барча ЖАР иштирокчиларининг талаб ва сўровларига жавоб бўлиб, унда ЖАР дастурларини юқорида қайд этилган тараққиёт билан ҳамоҳанг равишда амалга ошириш ҳақида сўз боради. Бундан ташқари, 30 йилдан буён қўллаб келинаётган ҳужжатда ЖАР ҳақидаги умумий тушунча ва ёндашувлар акс эттирилган. ЖАР ҳақида дунё бўйлаб тўпланган барча билим ва тажрибалар мазкур ҳужжатда акс эттирлган. Дастур фаолияти борасида янги асос ҳамда амалга ошириш учун таклифлар киритилган. Йўриқномани ишлаб чиқиш мобайнида қабул қилинган Ногиронлар ҳуқуқлари тўғрисидаги Конвенция ва Факультатив баённома (6), уни такомиллаштиришга самарали таъсир кўрсатди. Йўриқноманинг умумий мақсадлари ЖАР қўшма ҳужжати ва Ногиронлар ҳуқуқлари тўғрисидаги Конвенция га асосланган ҳолда ЖАР дастурларини ишлаб чиқиш ва такомиллаштириш бўйича кўрсатма бериш. ЖАР ЙЎРИҚНОМАСИ ҲАҚИДА 11

18 ЖАРни жамиятнинг инклюзив тараққиёти стратегияси сифатида тарғиб этиш ва бу билан ИЧ масалаларини тараққиёт тадбирлари таркибига киритилишини таъминлаш ҳамда кам таъминланганликни камайтириш. Манфаатдор шахсларга ИЧШлар ва уларнинг оила аъзоларини бирламчи эҳтиёжлари, яъни тиббий, таълим, иқтисодий-ижтимоий хизмат эҳтиёжларини қондиришда ҳамда тўлақонли ҳаёт кечиришга кўмаклашиш. Манфаатдор шахсларнинг ИЧШлар ва уларнинг оила аъзоларини ижтимоий фаоллигини ошириш бўйича ҳаракатларни рағбатлантириш. Йўриқноманинг мақсадли аудиторияси ЖАР йўриқномасининг бирламчи аудиторияси: ЖАР менежерлари. Иккиламчи аудитория: ЖАР ходимлари; соғлиқни сақлаш, таълим, ижтимоий меҳнат ва маҳаллий тараққиёт билан шуғулланадиган ходимлар ИЧШлар ва уларнинг оила аъзолари; ИЧШлар ташкилотлари ва ўзаро ёрдам гуруҳлари; ИЧ дастурларига жалб этилган давлат расмийлари, хусусан маҳаллий ҳокимият ходимлари ва етакчилар тараққиёт билан шуғулланадиган ташкилотлар, нодавлат ва нотижорат ташкилотлар ходимлари тадқиқотчилар ва олимлар Йўриқноманинг кўлами Йўриқномада асосий эътибор энг муҳим концепцияларни тақдим этиш, ЖАР дастурлари орқали эришиш мумкин бўлган мақсад ва натижаларни аниқлаш ва қўйилган мақсадларга эришиш учун олиб бориладиган фаолиятлар хусусида таклифлар беришга қаратилган (Йўриқномада алоҳида ва аниқ тавсиялар берилмайди, хусусан муайян ОФЧ тури ҳақидаги саволларга жавоб ёки тиббий, техник ёрдам юзасидан тавсия ёхуд дастурни ишлаб чиқиш ва амалга оширишга боғлиқ босқичма-босқич кўрсатма ҳам берилмайди). Йўриқнома қуйидаги еттита алоҳида китобчалардан таркиб топган: 1-китобча Кириш қисми: ИЧ масаласи, Ногиронлар ҳуқуқлари тўғрисидаги Конвенция, ЖАРни ишлаб чиқиш ва ЖАР матрицаси ёритилади. Менежментга бағишланган бобда: ЖАР дастурларини ишлаб чиқиш ва амалга ошириш билан боғлиқ менежмент цикли ҳақида умумий тушунчалар берилади. 2-6 китобчалар - Ҳар бир китобчада ЖАР матрицасининг бешта компонентидан бири таҳлил қилинади (саломатлик, таълим, даромад олиш, ижтимоий ва қудратни ошириш компоненти). 12 ЖАР БЎЙИЧА ЙЎРИҚНОМА > 1: КИРИШ ҚИСМ

19 7-китобча Қўшимча қисм: унда илгари ЖАР дастурларига жалб этилмаган тўртта алоҳида мавзу ёритилади, яъни, руҳий саломатлик, Одам иммунитети танқислиги синдроми (ОИТС) ва вируси, мохов касаллиги ва гуманитар инқирозлар. Йўриқномани ишлаб чиқиш жараёни 2004 йил ноябрь ойида Халқаро меҳнат ташкилоти, ЮНЕСКО ва Жаҳон соғлиқни сақлаш ташкилоти йўриқномани ишлаб чиқиш мақсадида ИЧ, тараққиёт ва ЖАР бўйича 65 нафар эксперт таклиф этилди. Ушбу гуруҳга ЖАР масалалари билан шуғулланган илк мутахассисдан тортиб, ИЧ ҳолатидан бевосита хабардор одамлар ҳамда БМТ вакиллари, аъзодавлатлар, етакчи халқаро нодавлат ташкилотлар, ИЧШлар ташкилотлари, касаба уюшмалари ва бошқалар киритилган. Учрашув натижасида йўриқнома кўлами ва тузилмасини акс эттирган ЖАР матрицаси ишлаб чиқилди. Маслаҳатчи қўмита ва асосий гуруҳ йўриқнома устидаги ишларни давом эттирди. Йўриқнома барча самарали амалиётлар ҳамда ЖАР соҳасида дунё бўйлаб 30 йил давомида тўпланган тажрибаларни мужассам этиш мақсадида, асосий гуруҳ кенг жамоатчилик иштирокидаги муаллифлик жараёнини танлашга қарор қилди. Мазкур жараёнга кам ривожланган мамлакатлар вакиллари, аёллар ва ИЧШлар иштироки ҳам таъминланди. Йўриқноманинг ҳар бир қисми учун икки асосий муаллиф танланди. Улар бошқалар билан ўзаро ҳамкорликда ҳужжат лойиҳасини ишлаб чиқишди. Йўриқнома яралишида 150 дан зиёд мутахассис иштирок этди. Йўриқномага илгари чоп этилган ва этилмаган манбалардаги маълумотлар ҳам киритилган. Уларда халқаро ва маҳаллий шароитдан келиб чиққан, кам ривожланган мамлакатларда бевосита қўлланилиши ҳамда ЖАР иштирокчилари томонидан осо нликчаўрганилишимумкинбўлганэнгмуваффақиятлиамалиётларберилган.бундан ташқари, йўриқномадан ЖАР дастурларини амалга ошираётган иштирокчилар тажрибаси ҳақидаги маълумотлар ҳам ўрин олган. Бундан мақсад, одамларнинг ИЧ бўйича шахсий тажрибалари ва бошдан кечирганлари, ЖАР ёндашувининг муҳимлиги ва фойдасини таъкидлашдир. Шунингдек, улар ЖАР дастурларини амалга оширишда ниҳоятда муҳим ўрин тутади. Ҳужжат лойиҳаси Жаҳон соғлиқни сақлаш ташкилоти фаолият юритадиган барча минтақалардаги 29 та мамлакатда синовдан ўтказилди. ЖАРни амалга оширишга жалб этилган 300дан зиёд иштирокчилар ҳужжат лойиҳаси юзасидан фикр-мулоҳазаларини билдирдилар. Шунга кўра асосий гуруҳ ҳужжат лойиҳасини қайта кўриб чиқиб, уни яна ЖАР бўйича экспертлар, ИЧШлар, БМТ агентликлари ва олимлар эътиборига ҳавола қилди. Йўриқнома 2010 йил 19 май куни тасдиқланди ва уни чоп этишга рухсат берилди. Муаллифлар ҳужжат 2020 йилга қадар ўз моҳияти ва аҳамиятини йўқотмаслигига умид қиладилар. Ундан сўнг йўриқнома Жаҳон соғлиқни сақлаш ташкилотининг Женевадаги бош қароргоҳида жойлашган зўравонлик ва шикастланишларнинг олдини олиш ҳамда ИЧ департаменти томонидан қайта кўриб чиқилади. ЖАР ЙЎРИҚНОМАСИ ҲАҚИДА 13

20 Фойдаланилган адабиётлар рўйхати 1. Disability prevention and rehabilitation: report of the WHO expert committee on disability prevention and rehabilitation. Geneva, World Health Organization, 1981 ( who.int/trs/who_trs_668.pdf, accessed 10 August 2010). 2. Declaration of Alma-Ata: International conference on primary health care, Alma-Ata, USSR, 6.12 September 1978, Geneva, World Health Organization, 1978 ( int/hpr/nph/docs/declaration_almaata.pdf, accessed 10 August 2010). 3. International consultation to review community-based rehabilitation (CBR). Geneva, World Health Organization, 2003 ( accessed 10 August 2010). 4. International Labour Organization, United Nations Educational, Scientific and Cultural Organization, World Health Organization. CBR: A strategy for rehabilitation, equalization of opportunities, poverty reduction and social inclusion of people with disabilities. Joint Position Paper Geneva, World Health Organization, 2004 ( publications/cbr/en/index.html, accessed 10 August 2010). 5. Resolution WHA Disability, including prevention, management and rehabilitation. Fifty-eighth World Health Assembly, Geneva, 25 May 2005 ( publications/other/wha5823/en/index.html, accessed 10 August 2010). 6. Convention on the Rights of Persons with Disabilities. New York, United Nations, 2006 ( accessed 10 August 2010). 14 ЖАР БЎЙИЧА ЙЎРИҚНОМА > 1: КИРИШ ҚИСМ

21 Кириш Имконияти чекланганлик Концепциянинг ривожланиш жараёни (эволюцияси) ИЧ деганида нима тушунилишини англаб етиш учун ИЧ концепциясининг йиллар давомида қандай ривожланганига назар ташлаш мақсадга мувофиқдир. Тарихан, ИЧ афсонавий ва диний тушунчалар орқали талқин қилинган. Масалан, ИЧШга шайтон ёки жинлар асири деб қаралган ва ИЧ гуноҳлар учун берилган жазо деб тушунилган. Ҳозирги кунда ҳам айрим мамлакатларда бундай қарашлар мавжуд. Кейинги асрлардаги илм-фан ва тиббиёт соҳалари тараққиёти ИЧ негизида биологик ёки тиббий омиллар ётганлиги, организм функцияси ва структурасининг бузилиши саломатликка оид масала эканлигини тушунишга ёрдам берди. Ушбу тиббий модел ШЧка шахсий муаммо деб ёндашади ва асосий эътиборни ИЧШнинг мутахассислар томонидан даволаниши ва унга тиббий ёрдам кўрсатишга қаратади йилларда ИЧнинг шахсий ва тиббий моделига нисбатан кўплаб саволлар туғилди ва турли ижтимоий қарашлар шаклланди, ишлардан бири ижтимоий модель. Унга кўра, эътибор ИЧнинг тиббий жиҳатларига эмас, балки ИЧШлар дуч келадиган ижтимоий тўсиқлар ва камситишларга қаратилди. ИЧ тушунчаси ўзгарди ва у шахсий эмас, балки ижтимоий муаммо сифатида талқин этила бошланди. Муаммони ҳал этишда эса фақатгина тиббий ёрдам эмас, балки тўсиқларни бартараф этиб, бу борада жамият муносабатини ўзгартириш тўғрисида гап юритила бошланди. ИЧ тушунчасини ўзгаришида 1960 йилларда Шимолий Америка ва Европада бошланган, сўнгра бутун дунё бўйлаб тарқаган ШЧШлар ҳаракати асосий роль ўйнади. Фаолларнинг Биз ҳақимизда фақат биз орқали шиорининг кенг оммага танилиши, ИЧШлар ҳаракатининг катта таъсирга эгалигини намойиш қилди. ИЧШлар ташкилотлари ногиронларнинг ҳаётнинг барча жабҳаларида тўла иштирок этишлари ва тенг имкониятларга эга бўлишларини таъминлашга киришди. Улар ИЧ тушунчаси инсон ҳуқуқи моделининг яратилишини тарғиб этувчи Ногиронлар ҳуқуқлари тўғрисидаги Конвенция ни (1) ишлаб чиқишда асосий роль ўйнади. КИРИШ 15

22 1-ЛАВҲА Эрон Ҳамкорликни кучайтириш орқали одамлар қудратини ошириш 1992 йилда Эрон Ислом Республикаси давлати томонидан икки вилоятда ЖАР дастури синов тариқасида амалга оширила бошланди. Дастур муваффақиятли бўлди ва 1994 йилда унинг фаолият кўлами кенгайди, яна олти вилоятда дастур иш бошлади йилга келиб, бу ҳаракат мамлакатнинг барча 30 вилоятига тарқалди. Эрон ижтимоий фаровонлик вазирлиги қошидаги ижтимоий фаровонлик ташкилоти мамлакат бўйлаб ЖАР дастурларини амалга ошириш учун масъул этиб белгиланган. ЖАР дастурларини амалга оширишга 6000 нафардан зиёд одам, жумладан маҳаллий жамият ходимлари, ЖАРнинг ўрта қатлам ишчилари, шифокорлар, ЖАР бўйича экспертлар ва ЖАР менежерлари жалб этилган. Миллий ЖАР дастурининг пировард мақсади ИЧШлар, уларнинг оила аъзолари ва маҳаллий жамиятларни табақаси, ёши, жинси, дини, ирқи, ИЧ тури ва сабабидан қатъий назар хабардорлигини ошириш, барчанинг тенг ва тўлақонли иштирокини таъминлаш, чеклов ва камситилиш ҳолларини йўқ қилиш, асосий эҳтиёжларини қондириш ва тиббий хизмат, таълим ҳамда даромад олиш имкониятларига эга бўлиш орқали қудратини ошириш дан иборат. Дастур марказдан бора-бора маҳаллий жамоатчилик даражасига ўтказилди ва ҳозирда ЖАР фаолияти ЖАР шаҳарчалари марказлари дан туриб амалга оширилади. Ушбу марказлар соғлиқни сақлаш муассасалари, яъни қишлоқ саломатлик уйлари, шаҳарларда эса саломатлик марказлари билан ҳамкорликда ишлайди. Мазкур муассасалар ходимлари 1-2 ҳафта давомида тренингларда иштирок этиб, ЖАР стратегияси ва миллий дастур ҳақида тушунчага эга бўладилар. Бу уларга ИЧШларни аниқлаб, энг яқин ЖАР шаҳарчаси маркази га йўналтириш имкониятини беради. ЖАР дастурининг асосий фаолиятлари қуйидагича: жаҳон соғлиқни сақлаш ташкилотиниг ЖАР бўйича тренинг қўлланмасидан фойдаланган ҳолда оилалар ва жамоат аъзолари учун ИЧ ва ЖАР бўйича тренинглар ташкил этиш ўқитувчилар ва талабалар салоҳиятини ошириш орқали барча учун таълим олиш имкониятини яратиш, инклюзив таълимни ривожлантириш ва таълим муассасалари биноларига кира олиш учун жисмоний қулайликларни такомиллаштириш; ИЧШларни мутахассисларга йўналтириш, хусусан жарроҳ хизмати, реабилитация, яъни физиотерапевт, логопед ва эрготерапия каби мутахассислар хизматидан фойдаланиш имкониятини кенгайтириш; ИЧШларни ёрдамчи мосламалар, хусусан ҳасса, ногиронлар аравачаси, эшитиш аппарати, кўзойнаклар билан таъминлаш; тренинг, иш топиш бўйича семинарлар ва хусусий бизнес бошлашда молиявий ёрдам ажратиш орқали ИЧШлар учун бандлик имкониятларини яратиш; ижтимоий фаолиятлар, шу жумладан спорт ва дам олиш фаолиятларини қўллабқувватлаш яшаш, ўқиш ва уй шароитини қулайлаштириш учун молиявий ёрдам ажратиш йилдан буён ЖАР дастурлари доирасида нафар ИЧШлар ёрдам олдилар. Ҳозирда дастур қишлоқларнинг 51 фоизида фаолият юритади йилга бориб барча ҳудудларда ЖАРни йўлга қўйиш мақсад қилинган. Тараққиёт соҳалари ўртасидаги ҳамкорликни чуқурлаштириш ва Эронда ЖАРни давом эттириш мақсадида ЖАР кенгашлари тузилган. 16 ЖАР БЎЙИЧА ЙЎРИҚНОМА > 1: КИРИШ ҚИСМ

23 Замонавий тушунчалар Юқорида қайд этилган ёндашувларга кўра, ИЧнинг турли талқинлари мавжуд. Энг замонавий тушунчаларнинг манбалари қуйидагилар: Функциялар, ИЧ ва саломатлик халқаро классификациясига кўра, ИЧ ТФЧни, маълум бир хасталик ҳолатидаги инсоннинг атроф-муҳит билан алоқаси (масалан, жисмоний муҳит, одамлар муносабати) ҳамда шахсий омиллар (масалан, ёши ёки жинси) натижасида келиб чиқадиган фаолият чекланиш ҳолларини умумийлаштирувчи тушунчадир (2). Ногиронлар ҳуқуқлари тўғрисидаги Конвенция га кўра, ШЧ тадрижий концепция бўлиб, у ОФЧШлар ҳамда уларнинг жамият ишларидаги бошқалар билан бир қаторда тўла ва самарали иштирокига халақит қилувчи муносабат ва атрофдаги тўсиқлардан келиб чиқади (1). Одамларнинг ИЧ борасидаги тажриба ва кечинмалари бир-биридан фарқ қилади. ТФЧнинг турли шакллари мавжуд бўлиб, улар одамларга турлича таъсир қилади. Бир одамда битта ОФЧ бўлса, бошқасида бир нечта бўлиши мумкин. Баъзилар ОФЧ билан туғилса, бошқалар ҳаёт давомида унга дуч келиши мумкин. Масалан, церебрал фалажлик билан туғилган гўдак, ҳарбий ҳаракатларда оёғидан жудо бўлган аскар, диабет оқибатида кўзи ожиз бўлиб қолган ўрта ёшли аёл, ақли заифлашган кекса буларнинг бари ИЧШлар ҳисобланади. Ногиронлар ҳуқуқлари тўғрисидаги Конвенция га кўра, ИЧШлар давомий жисмоний, руҳий, ақлий ёки ҳис билан боғлиқ ТФЧка эга одамлардир (1). Глобал жараёнлар Глобал миқёсда ИЧнинг асосий сабаблари қуйидагилардир: сурункали касалликлар (масалан, диабет, юрак хасталиклари ва саратон), жароҳатлар (масалан, йўл-транспорт ҳодисалари, зиддият ва урушлар, мина портлашлари ва йиқилиш натижасида олинган), руҳий касалликлар, туғма нуқсонлар, озиқланмаслик натижасида вужудга келган касалликлар, Одам иммунитети танқислиги синдроми ва вируси ҳамда бошқа юқумли касалликлар (3). Дунё бўйича ИЧ билан яшаётган одамлар сонини аниқлаш ниҳоятда қийин, аммо уларнинг сони ортиб бораётгани аниқ, чунки дунё аҳолиси кўпаймоқда, сурункали касалликларга чалинганлар сони ҳам ортмоқда, айни вақтда тиббиёт ривожланиб, инсон ҳаёти узаймоқда (3). Аҳоли даромади паст ва ўрта даражада бўлган мамлакатлар дуч келаётган муаммо бундан ҳам оғир, чунки уларда озиқ-овқат етишмаслиги ва юқумли касалликлар муаммоларини ҳал этиш баробарида сурункали касалликлар каби янги муаммоларни ҳам ҳал этишга тўғри келаётир. КИРИШ 17

24 2-ЛАВҲА ИЧШларга оид глобал статистика Дунё аҳолисининг қарийб 10 фоизи ИЧ билан яшайди (4). ИЧШлар дунёдаги энг йирик, алоҳида (озчилик) инсонлар гуруҳидир (5). ИЧШларнинг тахминан 80 фоизи кам ривожланган ва ривожланаётган мамлакатлар ҳиссасига тўғри келади. Дунё бўйлаб энг кам таъминланган аҳолининг фоизи ИЧШлардир (6). 62 та мамлакатда ИЧШлар учун реабилитация хизмати ташкил этилмаган (7). Кам ривожланган ва ривожланаётган мамлакатларда ИЧШларнинг атиги 5-15 фоизи ёрдамчи мосламалардан фойдаланиш имкониятига эга (8). Имконияти чекланган болаларнинг бошқаларга қараганда мактабда ўқий олмаслик эҳтимоли жуда катта. Масалан, Малави ва Танзания республикасида имконияти чекланган болаларнинг мактабга бора олмаслик эҳтимоли бошқаларга қараганда икки баробар юқори (9). ИЧШлар орасида ишсизлик даражаси одатда юқори бўлиб, уларнинг даромадлари эса ИЧШ бўлмаганларга нисбатан анча паст (10). Тараққиёт Камбағаллик ва ИЧ Камбағалликнинг турли кўринишлари мавжуд, у фақатгина пул ёки даромаднинг камлигини англатмайди. Камбағаллик иқтисодий ва ижтимоий ҳуқуқлар, хусусан саломатлик, уй-жой, озиқ-овқат ва тоза ичимлик сувига эга бўлиш ва таълим олиш ҳуқуқига тўсқинлик қилади ёки уни тўлиқ чеклайди. Фуқаролик ва сиёсий ҳуқуқлар, жумладан одил судловдан фойдаланиш ҳуқуқи, сиёсий иштирок ва шахс хавфсизлиги кабиларга ҳам шундай таъсир кўрсатади (11). Қачонки биз бир инсонни камбағаллик гирдобидан олиб чиқар эканмиз, биз инсон ҳуқуқларини ҳимоя қилаётган бўламиз. Бундай қилолмаганимизда эса инсон ҳуқуқлари учун олиб бораётган курашимизда ҳам ғалабага эриша олмаймиз. Кофи Аннан, БМТ собиқ Бош котиби Камбағаллик ИЧнинг ҳам сабаби, ҳам оқибатидир (12): камбағал инсоннинг ИЧШ бўлиш эҳтимоли юқорироқ, айни чоқда ИЧШларнинг ҳам камбағалликка дучор бўлиши ҳақиқатга яқиндир. ИЧШларнинг барчаси камбағал бўлмаса-да, кам ривожланган мамлакатларда камбағаллар орасида ИЧШлар сони жуда кўп. Кўпгина ҳолларда улар эътиборсиз қолади, камситилишга учрайди, ижтимоий ҳаётдан ажратиб қўйилади, тиббий хизмат, уй-жой ва иқтисодий имкониятлардан фойдаланишда қийналади. Бу ИЧШлар орасида ўта ёки сурункали камбағаллик, изоляция ва ҳатто бевақт ўлимга олиб келиши мумкин. Тиббий хизмат, жисмоний реабилитация ва ёрдамчи мосламаларнинг нархи ҳам ИЧШлар орасида кам таъминланганликнинг чуқурлашишига олиб келади. ИЧ масаласи билан шуғулланиш ҳар бир мамлакатда камбағалликни камайтиришга қаратилган аниқ қадамдир. Айни вақтда иқтисодий аҳволни яхшилаш орқали ИЧни ҳам камайтириш мумкин. Шундай қилиб, ИЧШлар ҳаётини яхшилаш учун камбағалликни 18 ЖАР БЎЙИЧА ЙЎРИҚНОМА > 1: КИРИШ ҚИСМ

25 бартараф қилиш керак. Демак, ИЧШларнинг тиббий хизмат ва таълим олиш ҳамда даромад олиш имкониятларини ошириш орқали камбағалликни бартараф этиш жамоатчилик асосидаги реабилитация (ЖАР) дастурининг асосий мақсадларидан бири бўлиши лозим. 3-ЛАВҲА Селам янги ҳаёт бошлайди Селам саккиз ёшидан буён бош оғриғидан шикоят қилади. Унинг оила аъзолари нима қилишни билмай, қизчани бир неча марта черковга муқаддас сувни қабул қилишга юборган. Бироқ Селамга черковда пуркалган муқаддас сув ёрдам бермай, қизча аста-секин кўриш қобилиятини йўқота бошлайди. Бир куни Селам кўзини текширтириш учун уйи яқинида жойлашган шифохонага боради. Шифокор Селамнинг аҳволи жуда оғирлигини аниқлаб, қизчага мамлакат пойтахтида жойлашган йирик клиникага йўлланма беради. Ушбу клиникада Селам жарроҳлик амалиётидан ўтиши кераклиги аниқланиб, қизча навбат кутаётган беморлар рўйхатига киритилади. Бироқ ҳадеганда унинг навбати келмайди. Бир йил аввал у рўйхатга олинган пайтда кўзлари ҳали кўрар эди, лекин вақт ўтган сари унинг кўзлари ожизлашади. Имконияти чекланган ва камбағал қиз мактабга ҳам бора олмай тушкунликка тушади. Уйидан чиқмай қўяди, дўстларини ҳам кўришни истамайди. Селамнинг бош оғриғи кучайиб, қайт қилиш ҳоллари пайдо бўлди. Мувозанат сақлаши қийинлашиб, аҳволи янада оғирлашди. ЖАР ходимлари Селамни нейрожарроҳга кўрсатишга муваффақ бўлдилар. Шифокор унинг миясида ўсимта менингиома борлигини аниқлади. Селам операция қилинди ва бошидаги ўсимта олиб ташланади. Шифохона маъмурияти ва шифокорлар томонидан таъсис этилган ижтимоий жамғарма операция нархининг 75 фоизини, ЖАР дастури эса қолган 25 фоизини тўлади, Селамнинг оиласи эса йўл ҳақи, овқат ва бошқа харажатларни қоплади. Селам бош оғриғидан қутилди. Бироқ камбағаллиги ҳамда тиббий ёрдамнинг кеч кўрсатилиши оқибатида кўриш қобилиятидан маҳрум бўлди. ЖАР ходимлари ўтказган тренингда қизча жамоат жойларида бемалол юришни ўрганди. Ҳозирда у Брайль алифбосини ўрганмоқда. Бундан кейин Селам яна мактабга бора олади. ЖАР ёрдами туфайли Селамнинг ҳаёти кескин ўзгарди. Эндиликда унинг аҳволи яхшиланиб, у ўзининг кундалик эҳтиёжларини ўзи қондирмоқда, оила аъзоларига оғирлиги тушмай қолди. Селам ва унинг оиласи билан ҳамкорлик, клиника ва шифохоналар ҳамда мутахассислар ва касалхона маъмурияти ёрдами бунда катта роль ўйнади. КИРИШ 19

26 Мингйиллик ривожланиш мақсадлари 2000 йил сентябр ойида БМТга аъзо саккизта давлат Мингйиллик Ривожланиш Мақсадларини (МРМ) белгилаб олдилар. Бунда оғир қашшоқлик ва очарчиликни йўқ қилишдан тортиб, барчани бошланғич таълим билан таъминлаш каби масалаларгача қамраб олинди. Ривожланиш мақсадларига 2015 йилга қадар эришиш кўзда тутилган (13). Янги мингйиллик бошида белгиланган мазкур мақсадлар тараққиёт жараёнининг муҳим пойдевори ва мезонлари бўлиб хизмат қилади. МРМда ИЧ масаласи алоҳида қайд этилмасада, ҳар бир мақсад ИЧ билан бевосита боғлиқ ва ИЧ масаласини эътиборга олмай, унга эришиб бўлмайди (14). Шу боис 2009 йил ноябрь ойида БМТ Бош Ассамблеясининг 64-йиғилишида ИЧШлар учун Мингйиллик ривожланиш мақсадларига эришиш тўғрисидаги резолюция қабул қилинди (A/RES/64/131) (15). 4-ЛАВҲА ИЧШлар инклюзияси (Жаҳон Банки) ИЧШлар тараққиёт жараёнига фаол жалб этилмас экан, 2015 йилга бориб қашшоқликни 50 фоизга камайтириш ёки ҳар бир қиз ва ўғил бола учун бошланғич таълимга эга бўлишнинг имкони бўлмайди. Ушбу мақсадлар юзасидан 2000 йил сентябрь ойида бўлиб ўтган Мингйиллик саммитида дунёнинг 180 дан ортиқ раҳбари келишиб олган. Жеймс Волфенсон, Жаҳон Банки собиқ президенти, Вашингтон Пост газетаси, 2002 йил декабрь. ИЧни инобатга олган инклюзив тараққиёт Инклюзив тараққиёт деганида ҳар бир шахс, айниқса жамиятдан ажралиб қолган ва камситилган инсонларнинг мазкур жараёнга жалб этилиши назарда тутилади (16). ИЧШлар ва уларнинг оила аъзолари, хусусан қишлоқ ва чет жойлар ёки катта шаҳарларнинг кам таъминланган оилалари кўп ҳолларда тараққиёт лойиҳалари маҳсулидан етарлича фойдалана олмайдилар. Шу сабабдан, ИЧни инобатга олган инклюзив тараққиёт бундай инсонларни тараққиёт жараёни ва сиёсатида тўлиқ иштирок этишини кафолатлашда катта роль ўйнайди (17). ИЧШлар ҳуқуқларини тараққиёт дастурларига киритиш ИЧШларнинг тенгликка эришиш йўлидир (18). ИЧ билан яшаётганлар турли имкониятлар яратишга ҳисса қўшиши, тараққиётдан баҳраманд бўлиши, қарор қабул қилиш жараёнида қатнашиши учун айни вақтда икки ёқлама ёндашувни қўллаш зарур бўлиши мумкин. Бундай ёндашув (I) ИЧ масалаларининг умумий тараққиёт фаолиятида инобатга олиниши ва (II) ИЧШларга эътибор қаратувчи ва уларнинг манфаатларини таъминловчи тадбирлар олиб борилишини кафолатлайди (12). Ушбу йўриқномада акс эттирилган ва ЖАР дастурлари доирасида амалга оширилиши таклиф қилинган ишлар айнан шу ёндашувга асосланган. 20 ЖАР БЎЙИЧА ЙЎРИҚНОМА > 1: КИРИШ ҚИСМ

27 Тараққиётнинг жамоатчиликка асосланган ёндашуви Тараққиёт соҳасидаги ташаббуслар кўпгина ҳолларда юқоридан пастга томон амалга оширилади, яъни жамоатлардан йироқда бўлган сиёсатчилар томонидан бошланади ва жамоатчилик иштирокисиз ўтади. Бироқ ҳозирга келиб, шу нарса маълум бўлдики, тараққиётнинг энг асосий элементларидан бири жамоатчилик, шу жумладан одамлар, гуруҳлар ва ташкилотлар ёки уларнинг вакилларининг тараққиёт жараёнидаги барча босқичлар, хусусан режалаштириш, амалга ошириш ва мониторинг қилишда жалб этилишидан иборат (19). Жамоатчиликка асосланган ёндашув энг камбағал ва ижтимоий ҳаётдан четда қолганларнинг ҳам тараққиёт маҳсулидан фойдаланишларини кафолатлайди ва барчани жалб этувчи, ҳаётий ва барқарор ташаббусларни назарда тутади. Аксарият агентлик ва ташкилотлар тараққиётда жамоатчиликка асосланган ёндашувни қўллайдилар. Масалан, Жаҳон Банки Жамоатчилик етакчилигидаги тараққиётни (ЖЕТ) тарғиб этса (20), Жаҳон соғлиқни сақлаш ташкилоти Жамоатчилик асосидаги ташаббусларни (ЖАТ) амалга оширади (21). Инсон ҳуқуқлари Инсон ҳуқуқлари нима? Инсон ҳуқуқлари халқаро умумэътироф стандартлар бўлиб, улар барча инсонларга тааллуқлидир (22); барча тенг равишда инсон ҳуқуқлари, масалан фуқаролиги, яшаш жойи, жинси, миллати ёки элати, ирқи, дини ва бошқа мавқеидан қатъий назар таълим олиш ҳуқуқи, етарли озиқ-овқат, уй-жой ва ижтимоий хавфсизлик билан таъминланиш хуқуқига эга (23). Бу ҳуқуқлар БМТга аъзо давлатлар томонидан 1948 йилда қабул қилинган Инсон ҳуқуқлари Декларацияси (24) баробарида инсон ҳуқуқлари тўғрисидаги аҳолининг турли гуруҳлари, масалан ИЧШларга бағишланган бошқа халқаро битимлардан келиб чиқади (22). Ногиронлар ҳуқуқлари тўғрисидаги Конвенция 2006 йил 13 декабрь куни БМТ Бош Ассамблеяси Ногиронлар ҳуқуқлари тўғрисидаги Конвенция ни қабул қилди. Ушбу ҳужжат ИЧШларга бағишланган кўп йиллик меҳнат натижаси бўлиб, у БМТнинг ИЧШлар учун имкониятларни тенглаштириш стандарт қоидалари (1993) (25) ва ИЧШларга оид ҳаракатлар жаҳон дастурига (1982) (26) асосланган, шунингдек у инсон ҳуқуқлари тўғрисидаги бошқа ҳужжатларга қўшимча сифатида хизмат қилади. Конвенция давлатлар, инсон ҳуқуқлари миллий институтлари, нодавлат ташкилотлар ва ИЧШлар ташкилотлари вакилларидан таркиб топган қўмита томонидан ишлаб чиқилган. Ундан мақсад барча ИЧШларнинг инсон ҳуқуқлари ва асосий эркинликларидан тўла ва тенг равишда фойдаланиш имкониятини тарғиб қилиш, ҳимоялаш ва кафолатлаш ҳамда уларнинг инсоний ғурурини ҳурмат қилинишини тарғиб қилиш дан иборатдир (1 [1-модда]). КИРИШ 21

28 5-ЛАВҲА ИЧШлар ҳаётида янги давр БМТнинг Ногиронлар ҳуқуқлари тўғрисидаги Конвенция си ИЧ билан яшаётган 650 миллион дунё аҳли учун янги давр бошланганини англатади. Кофи Аннан, БМТнинг собиқ Бош котиби Конвенция асосий соҳалар, хусусан ИЧШлар учун қулайликлар, ҳаракатланиш (бир жойдан бошқасига бора олиш), таълим, саломатлик, реабилитация ва иш билан таъминланиш каби масалаларга бағишланган бўлиб, унда ҳужжатни имзолаган давлатлар томонидан ИЧШлар ҳуқуқлари борасида амалга оширилиши кўзда тутилган тадбирлар ўз аксини топган. Конвенция ҳужжатида ИЧШларнинг алоҳида ҳуқуқлари ҳақида сўз бормайди, чунки улар ҳам бошқалар каби бир хил, тенг ҳуқуққа эгадирлар. Конвенция ҳужжати эса ИЧЖларнинг мавжуд ҳуқуқларидан худди бошқалар каби эркин ва бемалол фойдаланиш имкониятини беради. Тараққиётнинг инсон ҳуқуқларига асосланган ёндашуви Инсон ҳуқуқлари ва тараққиёт бир-бири билан чамбарчас боғлиқ тушунча бўлиб, инсон ҳуқуқлари тараққиёт жараёнининг асосий қисми, тараққиёт эса инсон ҳуқуқларини таъминлашнинг йўлидир (27). Бунинг натижасида, кўпгина агентлик ва ташкилотлар тараққиёт дастурларида инсон ҳуқуқларига асосланган ёндашувни қўллайдилар. Бирлашган Миллатлар Ташкилоти бундай ёндашувнинг қуйидаги асосий сифатларини аниқлаган (28): инсон ҳуқуқларини амалда қўлланилиши: тараққиёт дастурлари ва сиёсатларининг асосий мақсади айнан инсон ҳуқуқларини амалга қўлланилишини таъминлашдан иборат бўлиши зарур; муайян тамойил ва стандартларга риоя қилиш: инсон ҳуқуқлари тўғрисидаги халқаро битимлардаги тамойил ва стандартлар барча соҳалардаги (масалан, соғлиқни сақлаш ва таълим) тараққиёт дастурлари ва уларнинг ҳар бир босқичида (масалан, вазият таҳлили, режалаштириш, амалга ошириш, мониторинг ва баҳолаш) устувор бўлиши лозим ( Ногиронлар хуқуқлари тўғрисидаги Конвенция даги умумий тамойиллар ҳақидаги маълумот учун 6-лавҳага қаранг); ҳуқуқ эгалари ва мажбурият юклатилган шахсларни инобатга олиш: ҳуқуқ эгалари деганда ҳуқуққа эга томон тушунилади, масалан, болалар таълим олиш ҳуқуқига эга. Мажбурият юклатилган шахслар деганда ҳуқуқ эгаларининг ўз ҳуқуқларидан тўлиқ фойдалана олишларини таъминлайдиган шахс ёки ташкилотлар назарда тутилади. Масалан: Таълим вазирлиги мажбурият юклатилган шахс ҳисобланади, чунки у болаларнинг таълим олиш ҳуқуқини таъминлайди; ота-оналар ўз фарзандларнинг мактабга қатнашини кафолатловчи мажбурият юклатилган шахслардир. 22 ЖАР БЎЙИЧА ЙЎРИҚНОМА > 1: КИРИШ ҚИСМ

29 Жамоатчилик асосидаги реабилитация (ЖАР) Дастлабки йиллар 1978 йилдаги Олма Ота декларацияси (29), Жаҳон соғлиқни сақлаш ташкилотининг барча учун саломатлик дастурини амалга ошириш, айнан бирламчи соғлиқни сақлаш тизимининг асосий стратегияси эканини илгари сурган биринчи халқаро декларация эди (30). Бирламчи соғлиқни сақлаш тизимининг мақсади кам таъминланган ёки ижтимоий аҳволидан қатъий назар ҳар бир одамга ўз саломатлигини яхшилаш учун барча керакли хизмат ва шароитларни яратишдан иборатдир. Олма Ота декларациясидан сўнг Жаҳон соғлиқни сақлаш ташкилоти ЖАРни тақдим этди. Аввалда ЖАР хизмат кўрсатиш воситаси бўлиб, унинг ёрдамида бирламчи соғлиқни сақлаш тизими ҳамда жамоатда мавжуд ресурслардан фойдаланиш мумкин эди. Ундан мақсад эса бирламчи соғлиқни сақлаш тизими ва реабилитация хизматларини айниқса кам ривожланган мамлакатлардаги ИЧШларга яқинлаш тиришдан иборат бўлган. Бир неча мамлакатлар, хусусан Эрон Ислом Республикаси, Мўғулистон, Жанубий Африка ва Вьетнамда соғлиқни сақлаш вазирликлари бирламчи соғлиқни сақлаш тизими ходимлари ёрдамида ЖАР дастурларини бошлаб юборди. Илк босқич дастурларида асосий эътибор физиотерапия, ёрдамчи мосламалар ва тиббий ҳамда жарроҳлик хизматларига қаратилди. Айрим дастурлар доирасида ИЧЖлар тренинглар орқали таълим олиш ва ишлаб даромад топиш имкониятларига эга бўлишди йилда Жаҳон соғлиқни сақлаш ташкилоти Жамоатда ИЧШлар учун тренинглар ташкил этиш га г бағишланган қўлланмани чоп этди (31). Ундан мақсад ЖАР дастурлари ва иштирокчилари, жумладан ИЧШлар, уларнинг оила аъзолари, мактаб ўқитувчилари, жамоат етакчилари ва жамоатчилик реабилитация қўмиталари аъзоларига кўрсатмалар ва ёрдам бериш эди. Қўлланма 50дан ортиқ тилга таржима қилинди ва ҳамон кўпгина кам ривожланган мамлакатларда ишлатиладиган асосий ЖАР ҳужжати бўлиб хизмат қилмоқда. Бундан ташқари, Қишлоқнинг имконияти чекланган болалари: жамоат тиббиёт муассасалари ходимлари, реабилитация марказлари ходимлари ва оилалар учун қўлланма ҳам ЖАР дастурларининг хусусан кам ривожланган мамлакатларда ишлаб чиқилишига катта ҳисса қўшди (32). 90 йилларда ЖАР дастурлари сони кўпайиб, бу ўз навбатида ЖАР концепциясига ҳам тегишли ўзгаришлар киритишни тақозо этди. БМТ тизимига кирувчи бошқа ташкилотлар, масалан Халқаро меҳнат ташкилоти (ХМТ), ЮНЕСКО, БМТ Тараққиёт дастури ва БМТ Болалар жамғармаси (ЮНИСЕФ) кўп жиҳатли ёндашув қўлланилиши кераклигини эътироф этди йилга келиб, ХМТ, ЮНЕСКО ва Жаҳон соғлиқни сақлаш ташкилоти ЖАР бўйича биринчи қўшма баёнотни чоп этди. ЖАРнинг 25 йиллик ҳисоботи 2003 йил май ойида Жаҳон солиқни сақлаш ташкилоти, БМТнинг бошқа ташкилотлари, давлатлар ва халқаро нодавлат ташкилотлари, шу жумладан касаба уюшмалари ва ИЧШлар ташкилотлари билан ҳамкорликда Финландиянинг Хельсинки шаҳрида ЖАРни қайта кўриб чиқиш учун халқаро учрашув ташкил этди (33). Унда қабул қилинган ҳисоботга кўра, ЖАР дастурларида эътибор қуйидаги масалаларга қаратилган. КИРИШ 23

30 ИЧни белгиловчи асосий омил ва айни вақтда унинг оқибати бўлмиш кам таъминланганликни камайтириш; жамоатчиликни жалб этиш ва ундаги эгалик ҳиссини рағбатлантириш; секторлараро ҳамкорликни ривожлантириш ва кучайтириш; ИЧШлар ташкилотларининг дастурларда иштирокини таъминлаш; дастурлар кўламини кенгайтириш; далилларга асосланган амалиётни қўллаб-қувватлаш. ЖАР қўшма баёноти 2004 йилда Халқаро меҳнат ташкилоти (ХМТ), ЮНЕСКО ва Жаҳон соғлиқни сақлаш ташкилоти биринчи қўшма баёнотни янгилаб, унга Хельсинкида қабул қилинган тавсияларни киритди. Янгиланган ҳужжатда, ЖАР ёндашувининг хизмат кўрсатишга қаратилган ёндашувидан жамоат тараққиётига ўзгаргани акс этган. Унда ЖАР барча ИЧШлар учун реабилитация, кам таъминланганликни камайтириш, имкониятлар тенглиги ва ижтимоий иштирокни таъминлаш стратегияси сифатида янгича талқин қилинади. Шунингдек, ЖАР дастурларини ИЧШларнинг ўзлари, уларнинг оила аъзолари, ташкилотлар ва жамоатчилик ҳамда тегишли давлат идоралари, соғлиқни сақлаш, таълим, ижтимоий ва бошқа соҳалардаги нодавлат ташкилотларининг қўшма ҳаракатлари ёрдамида амалга ошириш рағбатлантирилади (34). Қўшма баёнотда эътироф этилишича, ИЧШлар барча жамият аъзолари фойдаланадиган хизматлар, хусусан тиббий хизмат, болалар саломатлиги, ижтимоий фаровонлик ва таълимга бағишланган дастурлардан тенг равишда фойдалана олиши керак. Унда инсон ҳуқуқларига алоҳида урғу берилиб, кам таъминланганликка қарши кураш олиб боришга даъват этилади ва давлатлардан бу борада миллий сиёсатни амалга оширишда кўмак сўралади (34). ЖАР бугунги кунда ЖАР матрицаси ЖАРнинг кўп секторли тараққиёт стратегиясига айланганини ҳисобга олган ҳолда 2004 йилда ЖАР дастурлари учун умумий асос яратиш учун ЖАР матрицаси ишлаб чиқилди (Чизма 1). Матрица бешта асосий компонентдан таркиб топган: саломатлик, таълим, даромад олиш, ижтимоий қудратни ошириш компонентлари. Ҳар бир компонент ичида бешта элемент бўлиб, биринчи тўртта компонент тараққиётнинг асосий секторлари билан боғлиқ. Бундан мақсад ЖАРнинг кўп секторлик хусусиятини акс эттиришдир. Сўнгги Қудратни ошириш компоненти эса ИЧШлар, уларнинг оила аъзолари ва маҳалалларга кўпроқ масъулият ва имкониятлар беришга бағишланади, чунки бу тараққиётнинг ҳар бир секторида иштирок этиш ва ИЧШлар ҳаётини яхшилаб, инсон ҳуқуқларидан тўлиқ фойдалана олиш имконини яратишда асосий роль ўйнайди. ЖАР дастурлари доирасида ҳар бир компонент ва матрицанинг барча элементларини амалга ошириш шарт эмас. Бунинг ўрнига матрица ёрдамида турли имкониятлар мавжудлигини намойиш қилиб, жамоат эҳтиёжлари, устувор масалалари ва мавжуд ресурсларидан келиб чиққан ҳолда бир ёки бир нечта компонентни белгилаш мақсадга мувофиқдир. ИЧШлар учун аниқ ишларни амалга ошириш баробарида, ЖАР дастурлари доирасида ЖАРга киритилмаган бошқа секторлар билан ҳамкорлик ва шерикликни кучайтириш, натижада бу билан ИЧШлар хамда уларнинг оила аъзоларини мазкур секторлардан тўлиқ фойдаланишларини таъминлаш лозим. Менежмент бобида ЖАР матрицасига оид батафсил маълумот берилади. 24 ЖАР БЎЙИЧА ЙЎРИҚНОМА > 1: КИРИШ ҚИСМ

31 Чизма 1 САЛОМАТЛИК ТАЪЛИМ ДАРОМАД ОЛИШ ИЖТИМОИЙ ҚУДРАТНИ ОШИРИШ Саломатлик тарғиботи Мактабгача тарбия ва таълим Кўникмаларни ривожлантириш Шахсий ёрдам Адвокация ва мулоқот Профилактика Бошланғич Хусусий иш фаолияти Муносабатлар, никоҳ ва оила Жамоатни фаоллаштириш Тиббий хизмат Ўрта ва олий Маошли иш Маданият ва санъат Сиёсий иштирок Реабилитация Норасмий Молиявий хизматлар Дам олиш, бўш вақт ва спорт Ўзаро ёрдам гуруҳлари Ёрдамчи мосламалар Умр давомида олинадигам таълим Ижтимоий муҳофаза Адолат ШЧШлар ташкилотлари ЖАР тамойиллари ЖАР тамойиллари қуйида кўрсатилган Ногиронлар ҳуқуқлари тўғрисидаги Конвенция тамойилларига асосланган (1). Бундан ташқари, яна икки тамойил таклиф этилган: қудратни ошириш, жумладан ўзини ўзи ҳимоя қилиш ва манфаатларини илгари суришни (Қудратни ошириш компонентига қаранг) ва барқарорлик (Кириш қисм: Менежментга қаранг). Мазкур тамойиллар ЖАР фаолиятининг барча жабҳаларини бошқариб туради. 6-ЛАВҲА Ногиронлар ҳуқуқлари тўғрисидаги Конвенция, 3-модда: Асосий тамойиллар (1) Мазкур Конвенциянинг тамойиллари қуйидагича: а. Инсон қадр-қимматини ҳурмат қилиш, шахсий эркинлик, шу жумладан ўз қарорларини қабул қилишдаги эркинлик ва шахслар мустақиллиги б. Камситмаслик в. Жамият ҳаётида тўлиқ ва самарали иштирок этиш г. Хилма-хилликни ҳурмат қилиш ва ИЧШларни инсониятга хос хилма-хилликнинг бир қисми сифатида қабул қилиш д. Имкониятлар тенглиги е. Атроф-муҳитнинг қулайлиги ж. Аёл ва эркаклар ўртасидаги тенглик з. Имконияти чекланган болаларнинг ўзгарувчан қобилиятларини ҳурмат қилиш ва имконияти чекланган болаларнинг шахсий эркинлигини сақлаб қолиш ҳуқуқини ҳурмат қилиш. КИРИШ 25

32 Олдинга юриш ЖАР йўриқномаси ЖАР дастурларининг амалга оширилиши учун кўрсатма беради ва ЖАРнинг Ногиронлар ҳуқуқлари тўғрисидаги Конвенция ни (1) амалга ошириш ҳамда жамоатнинг инклюзив тараққиётини қўллаб-қувватлаш учун амалий стратегия бўлиб хизмат қилади. ЖАР кўп секторли, пастдан юқорига томон амалга ошириладиган стратегия бўлиб, у Конвенцияни жамоат даражасидаги ўзгаришларига туртки бўлишини таъминлайди. Конвенция фалсафа ва сиёсат бўладиган бўлса, ЖАР амалий стратегиядир. ЖАР фаолиятлари, ИЧШларнинг энг асосий эҳтиёжларини қондиришга қаратилган, хусусан кам таъминланганликни камайтириш, тиббий хизматдан фойдаланиш, таълим олиш, даромад олиш ва ижтимоий имкониятлардан фойдаланиш буларнинг барчаси Конвенция мақсадлари билан ҳамоҳангдир. ЖАР дастурлари ИЧШларни тараққиёт соҳасидаги ташаббуслар билан боғловчи занжирдир. ЖАР йўриқномаси тараққиётнинг асосий секторларини мўлжаллайди ва бу билан ИЧШлар ҳамда уларнинг оила аъзоларининг жамият ишларида тўлиқ иштирок этиши ва жамият барча учун режасининг амалга ошишига ҳисса қўшишини таъминлайди. Тараққиётнинг асосий қисми жамоатчиликнинг иштироки бўладиган бўлса, мазкур йўриқнома ЖАР дастурларининг жамоат ишларига жалб этилиш кераклигига урғу беради. 7-ЛАВҲА Ўзгаришларга туртки бўлган ЖАР дастурлари ЖАР қуйида қайд этилган ҳаракатлар орқали ИЧШларнинг Конвенциядан маҳаллий даражада фойдалана олишини таъминлашда ёрдам беради: Конвенция билан таништириш конвенцияни фаол тарғиб этиш ва одамларга унинг моҳиятини тушунишда кўмаклашиш; манфаатдор томонлар билан ҳамкорлик қилиш нодавлат ташкилотлари, жумладан, ИЧШлар ташкилотлари ва маҳаллий ҳокимият билан Конвенцияни амалга оширишда ҳамкорлик қилиш адвокация (ҳимоя) камситиш ва чекловларга қарши қонунчилик ҳамда соғлиқни сақлаш, таълим ва иқтисодий соҳаларда инклюзив (барчани иштирокини таъминлайдиган) миллий ва маҳаллий сиёсий дастурларни кучайтиришга қаратилган адвокация фаолиятларида иштирок этиш; маҳаллий ва миллий даражадаги фаолиятни мувофиқлаштириш маҳаллий ва миллий даражада ўзаро мулоқотни қўллаб-қувватлаш, маҳаллий гуруҳлар ёки ИЧШлар ташкилотларини маҳаллий ва миллий даражада муҳим роль ўйнашини таъминлаш учун кучайтириш; маҳаллий ҳаракатлар режаларини ишлаб чиқиш ва мониторинг қилишда кўмаклашиш маҳаллий ҳаракатлар режаларига ҳисса қўшиш ва бу билан ИЧ масалаларининг маҳаллий сиёсий дастурларда акс эттирилиши мақсадида аниқ қадамлар ва зарур манбалар борлигини таъминлаш ҳамда секторлараро ҳамкорликка эришиш дастур фаолияти тиббий хизмат, таълим, иқтисодий ва ижтимоий имкониятлардан барча ИЧШлар, шу жумладан кам таъминланган ва қишлоқ жойларда яшовчилар ҳам тўлиқ фойдалана олишига ҳисса қўшувчи фаолият юритиш. 26 ЖАР БЎЙИЧА ЙЎРИҚНОМА > 1: КИРИШ ҚИСМ

33 Тадқиқот ва далил Мазкур йўриқномада қайд этилганидек, ЖАР ИЧШлар ва уларнинг оила аъзоларини тараққиёт ташаббусларига жалб этувчи кўп секторли стратегиядир. Бунинг тадқиқотчи олимлар учун мураккаблиги шундан иборатки, ЖАР самараси ва фойдасини тасдиқловчи исбот ҳамда далиллар чекланган. Бироқ узоқ йиллар давомида расмий тадқиқотлари, ИЧ ва ЖАРга оид турли тажрибалар, ЖАР дастурларининг баҳоланиши ва халқаро тараққиёт соҳасида қўлланилган энг самарали амалиётлар натижасида кўп миқдорда тегишли далиллар тўпланди. Сўнгги йилларда кам ривожланган мамлакатларга оид ЖАР тадқиқотлари ҳам сифат, ҳам миқдор нуқтаи назаридан анча кўпайди (35). Айрим олимлар тадқиқотлари натижасида эмас, балки ЖАР тадқиқотларига оид адабиётлардан олинган маълумотларга асосан қуйидагиларни қайд этиш мақсадга мувофиқ: ЖАР каби дастурлар самарали (36, 37) ва ҳатто ниҳоятда самарали (38) деб топилган. Натижалар сирасига ИЧШлар мустақиллиги ва ҳаракатланиши, яъни бир жойдан бошқа жойга ўта олиш имкониятларининг ортгани ва мулоқот қилиш қобилияти кучайганини эътироф этиш мумкин (39). ЖАР дастурларининг нисбатан арзон эканини исботловчи далиллар ҳам мавжуд (36, 37, 38). Ривожланган мамлакатларда мия жароҳатлари реабилитациясига оид тизимли тадқиқотлар шуни кўрсатганки, реабилитациядаги жамоатчиликка асосланган ёндашувнинг фойда ва самараси анъанавий ёндашувдан қолишмайди ёки ҳатто ундан ортади, бундай даволанишнинг руҳий-ижтимоий натижалари юқорироқ, ИЧШлар ва уларнинг оила аъзоларининг бундай ёндашувга муносабати ижобий (40, 41, 42, 43). ЖАР доирасида иқтисодий имкониятларни оширишга қаратилган ишлар ИЧШлар ва уларнинг оилалари даромадининг ошишига олиб келган, бунинг натижасида ИЧШлар ўз қадриятини тушунган ва уларда жамият ишларига қўшилиш иштиёқи пайдо бўлган (44). Таълим бобида ЖАР имконияти чекланган болалар ва катталарга жамиятга кўникиш ҳамда қўшилишда кўмаклашган (38, 39, 36). ЖАР ёндашуви ижтимоий соҳа ходимларининг хизмат кўрсатиш бўйича тренинглардан ўтишини қўллаб-қувватлашда катта роль ўйнаган (38). Ривожланган мамлакатларда ўтказилган тадқиқотлар шуни кўрсатганки, ЖАР дастурлари ижобий натижаларга олиб келади, жамият ва жамоатчиликдаги муносабатларни яхши томонга ўзгартиради, ИЧШларнинг жамият ишларида қатнашиши ва кўникишига ёрдам беради (38, 39, 36). КИРИШ 27

34 Фойдаланилган адабиётлар рўйхати 1. Convention on the Rights of Persons with Disabilities. New York, United Nations, 2006 ( accessed 18 June 2010). 2. International classifi cation of functioning, disability and health (ICF). Geneva, World Health Organization, 2001 ( cations/icf/en/, accessed 18 June 2010). 3. Disability and rehabilitation: WHO action plan Geneva, World Health Organization, 2006 ( pdf, accessed 18 June 2010). 4. Disability prevention and rehabilitation: report of the WHO expert committee on disability prevention and rehabilitation. Geneva, World Health Organization, 1981 ( disabilities/publications/care/en/index.html, accessed 18 June 2010). 5. Convention on the Rights of Persons with Disabilities: some facts about disability. New York, United Nations, 2006 ( accessed 18 June 2010). 6. Elwan A. Poverty and disability: a survey of the literature. Washington, DC, The World Bank, 1999 ( accessed 18 June 2010), accessed 18 June 2010). 7. Global survey on government action on the implementation of the Standard Rules on the Equalization of Opportunities for Persons with Disabilities. UN Special Rapporteur on Disability, 2006 ( 07_ReadOnly.pdf). 8. Assistive devices/technologies: what WHO is doing. Geneva, World Health Organization (undated) ( accessed 18 June 2010). 9. EFA global monitoring report: reaching the marginalized. Paris, United Nations Educational Scientifi c and Cultural Organization, 2009 ( images/0018/001866/186606e.pdf, accessed 18 June 2010). 10. Facts on disability in the world of work. Geneva, International Labour Organization, 2007 ( accessed 18 June 2010). 11. Human rights dimension of poverty. Geneva, Offi ce of the High Commissioner for Human Rights (undated) (www2.ohchr.org/english/issues/poverty/index.htm, accessed 18 June 2010). 12. Disability, poverty and development. UK, Department for International Development, 2000( accessed 18 June 2010). 13. Millennium development goals. New York, United Nations, 2000 ( millenniumgoals, accessed 18 June 2010). 14. Disability and the MDGs. Brussels, International Disability and Development Consortium, 2009 ( accessed 18 June 2010). 15. Realizing the millennium development goals for persons with disabilities (UN General Assembly Resolution A/RES/64/131). New York, United Nations, 2009 ( disabilities/default.asp?id=36). 16. Inclusive development. New York, United Nations Development Programme (undated) ( accessed 18 June 2010). 17. Inclusive development and the comprehensive and integral international convention on the protection and promotion of the rights and dignity of persons with disabilities (International disability and development consortium refl ection paper: Contribution for the 5th Session of the Ad Hoc Committee, January 2005). International Disability 28 ЖАР БЎЙИЧА ЙЎРИҚНОМА > 1: КИРИШ ҚИСМ

35 and Development Consortium, ( accessed 18 June 2010). 18. Mainstreaming disability in the development agenda. New York, United Nations, 2008 ( accessed 18 June 2010). Introduction A guidance paper for an inclusive local development policy. Handicap International, Swedish Organisations of Persons with Disabilities International Aid Association, and the Swedish Disability Federation, 2008 ( toolsen/inclusivedevelopmentweben.pdf, accessed 18 June 2010). 20. Community driven development: overview. Washington, DC, The WorldBank (undated) ( /WBSITE/EXTERNAL/TOPICS/XTSOCIALDEVELOPMENT/ EXTCDD/0,,contentMDK: ~menu PK:535770~pagePK: ~piPK: ~theSitePK:430161,00.html, accessed 18 June 2010). 21. Community-based initiative (CBI). Cairo, WHO Regional Offi ce for the Eastern Mediterranean, 2009 ( accessed 18 June 2010). 22. Human rights, health and poverty reduction strategies. Geneva, World Health Organization, 2008.( ctionsstrategies_who_en.pdf,accessed 18 June 2010). 23. Your human rights. Geneva, Offi ce of the High Commissioner for Human Rights (undated) ( accessed 18 June 2010). 24. Declaration of Human Rights. United Nations, 1948 ( index.shtml, accessed 18 June 2010). 25. The Standard Rules on the Equalization of Opportunities for Persons with Disabilities. New York, United Nations, 1993 ( accessed 18 June 2010). 26. World Programme of Action Concerning Disabled Persons. New York, United Nations, 1982 ( accessed 18 June 2010). 27. Human development report 2000: Human rights and human development. New York, United Nations Development Programme, 2000 ( hdr2000/, accessed 18 June 2010). 28. Frequently asked questions on a human rights-based approach to development cooperation. Geneva, Offi ce of the High Commissioner for Human Rights, 2006 (www. un.org/depts/dhl/humanrights/toc/toc9.pdf, accessed 18 June 2010). 29. Declaration of Alma-Ata: international conference on primary health care, USSR, 6.12 September Geneva, World Health Organization, 1978 ( docs/declaration_almaata.pdf, accessed 18 June 2010). 30. Primary health care. Geneva, World Health Organization (undated) ( topics/primary_health_care/en/, accessed 18 June 2010). 31. Helander et al. Training in the community for people with disabilities. Geneva, World Health Organization,1989 ( html, accessed 18 June 2010). 32. Werner D. Disabled village children. Berkeley, CA, Hesperian Foundation, 2009 (www. hesperian.org/publications_download_dvc.php, accessed 30 May 2010). 33. International consultation to review community-based rehabilitation (Report of a meeting held in Helsinki, Finland, 2003). Geneva, World Health Organization, 2003 ( accessed 18 June 2010). 34. CBR: A strategy for rehabilitation, equalization of opportunities, poverty reduction and social inclusion of people with disabilities (Joint Position Paper 2004). Geneva, International Labour Organization, United Nations Educational, Scientifi c and Cultural Organization, and World Health Organization, 2004 ( publications/cbr/en/index.html, accessed 18 June 2010). КИРИШ 29

36 35. Finkenfl ugel H, Wolffers I, Huijsman R. The evidence base for community-based rehabilitation: a literature review. International Journal of Rehabilitation Research, 2005, 28: CBR GUIDEL INES > 1: INTROD UCTOR Y BOOKLET 36. Mitchell R. The research base of community based rehabilitation. Disability and Rehabilitation, 1999, 21(10.11): Wiley-Exley E. Evaluations of community mental health care in low- and middle-income countries: a 10-year review of the literature. Social Science and Medicine, 2007, 64: Mannan H, Turnbull A. A review of community based rehabilitation evaluations: Quality of life as an outcome measure for future evaluations. Asia Pacifi c Disability Rehabilitation Journal, 2007, 18(1): Velema JP, Ebenso B, Fuzikawa PL. Evidence for the effectiveness of rehabilitation-inthe- community programmes. Leprosy Review, 2008, 79: Barnes MP, Radermacher H. Neurological rehabilitation in the community. Journal of Rehabilitation Medicine, 2001, 33(6): Chard SE. Community neurorehabilitation: A synthesis of current evidence and future research directions. NeuroRx, 2006, 3(4): Evans L, Brewis C. The effi cacy of community-based rehabilitation programmes for adults with TBI. International Journal of Therapy and Rehabilitation, 2008, 15(10): Doig E et al (under review). Comparison of rehabilitation outcomes in day hospital and home settings for people with acquired brain injury: a systematic review. Neurorehabilitation and Neural Repair. 44. De Klerk T. Funding for self-employment of people with disabilities. Grants, loans, revolving funds or linkage with microfi nance programmes. Leprosy Review, 2008, 79(1): Ўқиш учун тавсиялар A handbook on mainstreaming disability. London, Voluntary Service Overseas, 2006 (www. asksource.info/pdf/33903_vsomainstreamingdisability_2006.pdf, accessed 18 June 2010). ABC: teaching human rights (Practical activities for primary and secondary schools). Geneva, Offi ce ofthe High Commissioner for Human Rights, ( org/en/publicationsresources/pages/trainingeducation.aspx, accessed 18 June 2010). Biwako Millennium Framework for Action towards an Inclusive, Barrier-free and Rightsbased Society for Persons with Disabilities in Asia and the Pacifi c. Bangkok, Economic and Social Commission for Asia and the Pacifi c, 2003 ( disability/, accessed 18 June 2010). Convention on the Rights of Persons with Disabilities (A teaching kit and complementary resources). Lyon, Handicap International, 2007 ( accessed 18 June 2010). Disability, including prevention, management and rehabilitation (World Health Assembly Resolution 58.23). Geneva, World Health Organization, 2005 ( WHA5823_resolution_en.pdf, accessed 18 June 2010). Disability Knowledge and Research (KaR) website. ( accessed 18 June 2010). 30 ЖАР БЎЙИЧА ЙЎРИҚНОМА > 1: КИРИШ ҚИСМ

37 Griffo G, Ortali F. Training manual on the human rights of persons with disabilities. Bologna, AIFO, 2007 ( accessed 18 June 2010). Hartley S (Ed). CBR as part of community development. a poverty reduction strategy. University College London, Helander E. Prejudice and dignity: An introduction to community-based rehabilitation. United Nations Development Programme, 2nd edition, 1999 ( accessed 18 June 2010). Italian Association Amici di Raoul Follereau (AIFO) website. ( online/books/cbr/cbr.htm, accessed 18 June 2010). Making PRSP inclusive website. ( accessed 18 June 2010). Poverty Reduction Strategy Papers (PRSP). Washington, DC, International Monetary Fund, 2010 ( accessed 18 June 2010). The build-for-all reference manual. Luxembourg, Build-for All, 2006 ( en/documents/,accessed 18 June 2010). КИРИШ 31

38 32

39 Менежмент Кириш Кириш қисмида таърифланган жамоатчилик асосидаги реабилитация (ЖАР) матрицаси бешта компонент (саломатлик, таълим, даромад олиш, ижтимоий ва қудратни ошириш) ва уларнинг элементларидан таркиб топган. Шунингдек, у янги ЖАР дастурларини ишлаб чиқиш учун асос бўлиб хизмат қилади. Ҳозирда умумий матрица мавжуд бўлсада, ҳар бир ЖАР дастури ўзига хос жиҳатларга эга, чунки унга жисмоний, ижтимоий- иқтисодий, маданий ва сиёсий омиллар таъсир кўрсатади. Мазкур бобдан маҳаллий эҳтиёжлар, устувор масалалар ва ресурслардан келиб чиққан ҳолда ЖАР дастури компонентлари ва элементларини қандай танлашда менежерлар қўлланма сифатида фойдаланиши мумкин. ЖАР дастурлари бир биридан фарқ қилсада, уларнинг амалга оширилишига йўналтирадиган умумий кетма-кет босқичлар мавжуд. Мазкур босқичлар жамланган ҳолда одатда менежмент цикли деб аталади ва улар қуйидагилардан иборат: Вазият таҳлили (1-босқич), режалаштириш ва жараённи амалга ошириш лойиҳаси (2- босқич), малга ошириш ва мониторинг (3-босқич) ҳамда баҳолаш (4-босқич). Ушбу бобда менежмент цикли ҳақида батафсил ҳикоя қилинади. Бундан мақсад дастур менежерларига ҳар бир босқичнинг аҳамиятли жиҳатларини тушуниш ва ўзига барча манфаатдор томонларни жалб этувчи ва ИЧШлар ҳамда уларнинг оила аъзолари эҳтиёжларига жавоб берувчи самарали дастурлар ишлаб чиқишда кўмаклашишдан иборатдир. Шуни ёдда тутиш муҳимки, ушбу бобда ЖАР дастурлари риоя қилиши керак бўлган қатъий бир ёндашув тақдим этилмайди. Дастурлар кўпинча давлатлар ёки маблағ ажратувчи томонлар ўртасидаги ҳамкорлик маҳсули бўлгани боис, дастурлар ишлаб чиқилаётганида айнан шуни инобатга олиш лозим. Бундан ташқари, мазкур бобда асосий эътибор дастурларини ЖАРлаб чиқишга қаратилган бўлсада, ундан мавжуд дастуррни такомиллаштиришш учун ҳам фойдаланиш мумкин. МЕНЕЖМЕНТ 33

40 8-ЛАВҲА Ҳиндистон Инклюзив жамиятни фаоллаштириш Mobility India деб номланган нодавлат ташкилот Ҳиндистоннинг Бангалор шаҳрида жойлашган. У ЖАРни 1999 йилдан буён тарғиб этиб келади. Мақсад ИЧШлар тенг ҳуқуққа эга бўлган ва юқори сифатли ҳаёт кечириш имкониятини берадиган инклюзив жамият барпо этишдир. Mobility India ЖАР дастурларини учта ҳудудда амалга оширади: 1) Бангалор шаҳри ҳудудлари; 2) Бангалордан тахминан 35 километр узоқликда жойлашган Анекал Талук деб номланган шаҳар типидаги ҳудуд; 3) Бангалордан 210 километр узоқликда жойлашган Чамражнагар қишлоғи. Ҳар бир ҳудудда амалга оширилаётган ЖАР дастурларининг умумий жиҳатлари бор, масалан, улар ўзаро ёрдам гуруҳларини тузиш, тиббий хизмат, таълим, даромад олиш ва ижтимоий имкониятлардан фойдаланиш, жамоатни фаоллаштириш каби масалалар билан шуғулланади. Айни вақтда бу дастурлар орасида ҳар бир ҳудуд шароитидан келиб чиқадиган муайян фарқлар ҳам бор. Баҳолаш натижасида, Mobility India ташкилоти йиллар давомида менежментлик бўйича жуда кўп тажриба ва сабоқларга эга бўлди. Қуйидагилар менежмент учун муҳим аҳамиятга эга: менежмент циклининг барча босқичларига асосий манфаатдор томонларни жалб этиш ЖАР дастурини бошлашдан олдин вазиятни пухта таҳлил қилиш; илк босқичда режалаштиришга сармояни иқтисод қилмасдан, аниқ мезонлар ишлаб чиқилишини таъминлаш; асосий манфаатдор томонлар билан ҳамкорликни ривожлантириш ва ҳар бир томоннинг роль ва мажбуриятларини аниқ белгилаш, шу билан бирга маҳаллий ҳокимият билан ҳамкорликни йўлга қўйиш; алоҳда ИЧШлар эмас, балки бутун жамоатчилик фойда кўрадиган фаолият юритиш ЖАР ходимлари сифатида жамоат аъзоларини ёллаш, шу билан бирга ИЧШлар хусусан, ногирон аёлларга бу борада имтиёз яратиш; малакани ошириш давомий ва барча иштирок этадиган жараён экани ва унга ИЧШлар, уларнинг оилалари, жамоатчилик вакиллари, хизмат кўрсатиш соҳаси ходимлари, жамоат оқсоқоллари ва раҳбарлари ҳамда мутасадди шахслар жалб этилишини таъминлаш; муваффақият ва хатоларни барча билан ўртоқлашиш. 34 ЖАР БЎЙИЧА ЙЎРИҚНОМА > 1: КИРИШ ҚИСМ

41 Асосий концепциялар ЖАР лойиҳаси ва ЖАР дастури орасидаги фарқ нимада? ЖАР лойиҳалари ва ЖАР дастурлари бутун дунёда амалга оширилади, аммо аксарият одамлар улар ўртасидаги фарқни тушунмайди. ЖАР лойиҳалари, одатда, кичик кўламли бўлиб, ЖАР матрицасининг ягона бир компоненти, масалан тиббий хизмат масаласида аниқ ва конкрет мақсад билан иш оилиб боради. Улар қисқа муддат давомида амалга оширилади ва бошланиш ҳамда тугаш вақти аниқ белгиланган бўлади. Давлатнинг ЖАРга ёрдами чекланган бўлса, лойиҳалар маҳаллий гуруҳлар ёки нодавлат ташкилотлар томонидан амалга оширилади. Аргентина, Бутан, Колумбия, Шри Ланка ва Угандада айнан шундай йўл тутилган. Лойиҳа муваффақиятли бўлган тақдирда, уни дастур даражасигача кенгайтириш имконияти бор, масалан Хитой, Миср ва Эрон Ислом Республикаси каби давлатлардаги синов лойиҳалар миллий дастурларга айланди. ЖАР дастурлари эса ўзига бир неча лойиҳани қамраб олади, улар мувофиқлаштирилган ҳолда бошқарилади. Одатда, дастурларнинг якунланиш муддатлари белгиланмайди, улар узоқ муддатга мўлжалланади, кенг кўламли ва лойиҳаларга қараганда анча мураккаб бўлади. Гарчи лойиҳа ва дастурлар бирбиридан фарқ қилсада, ушбу бобда ҳар иккаласи «дастур» деб аталади. Чунки ЖАР йўриқномасининг бошқа компонентларида тақдим этилган менежмент цикли, унинг натижалари, асосий концепциялари ва таклиф этилган фаолият турлари ҳам лойиҳа, ҳам дастурга тааллуқлидир. Бошланиш ЖАРга, одатда, жамоат ташқарисидан, масалан вазирлик ёки нодавлат ташкилот томонидан ташаббус кўрсатилади (1). Илк қизиқиш жамоат ичида пайдо бўладими ёки ташқарисидами, бундан қатъий назар, ресурслар мавжудлиги ва жамоатчиликни дастурни амалга оширишга тайёрлигини кафолатлаш катта аҳамиятга эга (қуйида иштирокка асосланган менежмент ҳақида ўқинг). ЖАР дастурини биринчи бўлиб илгари сурган вазирлик, маҳаллий ҳокимият ёки бошқа ташкилот ЖАР матрицасининг ҳар бир компонентини амалга ошириш имкониятига эга эмас. Муҳими шундаки, улар матрицанинг барча компонентлари учун масъул бўлган турли манфаатдор томонлар билан ҳамкорлик қилиб, чуқур ва атрофли дастурни ишлаб чиқиши керак. Ҳар бир сектор амалга оширилаётган дастур ва хизматлар ИЧШлар, уларнинг оила аъзолари ва жамоатчилик эҳтиёжларига жавоб бериши ҳамда жамият ишларига жалб этилишини таъминлашда рағбатлантирилиши лозим. Масалан, соғлиқни сақлаш вазирлиги ва ушбу соҳада фаолият юритадиган нодавлат ташкилотлар тиббий хизмат учун масъул этиб тайинланади, таълим вазирлиги ва ушбу соҳада ишлаётган нодавлат ташкилотлар таълим компоненти учун масъулиятни ўз зиммасига олади. Жўғрофий ҳудуд ЖАР дастурлари маҳаллий, минтақавий ва миллий даражада амалга оширилиши мумкин. Бу, дастурни ким ва қайси соҳаларда амалга ошираётгани ҳамда мавжуд ресурсларга боғлиқ. ИЧШлар ва уларнинг оила аъзолари учун ёрдамнинг айнан улар яшаётган жамоат жойларида, шу жумладан қишлоқларда ҳам берилиши муҳимлигини эътиборга олиш лозим. Кўпчилик кам ривожланган мамлакатларда маблағ ва имкониятлар чекланган бўлиб, улар одатда пойтахт ва бошқа йирик шаҳарларда мужассамланган. ЖАРни режалаштираётган мутахассислар дуч келадиган энг МЕНЕЖМЕНТ 35

42 мураккаб вазифа одамлар уйига яқин жойларда, маҳаллий шароитдаги эҳтиёжлар ва мавжуд заҳиралардан келиб чиққан ҳолда имкон қадар юқори сифатли хизмат кўрсатиш йўлларини топишдан иборат (1-босқич: Вазият таҳлилига қаранг). ЖАР учун менежмент структураси Ҳар бир ЖАР дастури доирасида дастурни қандай бошқариш (менежмент) алоҳида ҳал қилиниши сабабли ушбу компонент ичида ЖАР учун умумий менежмет структурасини беришнинг иложи йўқ. Шунга қарамай, компонентнинг якуний қисмида дунё бўйлаб амалга оширилаётган дастурларга асосланган менежмент структураси айрим мисолларда келтирилган (Иловага қаранг). Аксарият ҳолларда ЖАР менежментига ёрдам тариқасида қўмиталар тузиш имконияти бор ва бундай қилиш рағбатлантирилади ҳам. ЖАР қўмиталари ИЧШлар, уларнинг оила аъзолари, жамоат вакиллари ва давлат расмийларидан таркиб топган бўлиб, улар қуйидаги вазифаларни бажаришда ёрдам беради: ЖАР дастурининг пировард мақсади ва режасини белгилаш; эҳтиёж ва мавжуд маҳаллий ресурсларни аниқлаш ЖАР ходимлари ва иштирокчиларининг роллари ҳамда масъулият доирасини белгилаш; ҳаракатлар режасини тузиш; дастурни амалга оширилиши учун ресурсларни тўплаш; ЖАР дастур менежерларига ёрдам кўрсатиш ва йўлланма бериш. Иштирок асосидаги менежмент Барча ЖАР дастурларининг асосий хусусиятларидан бири бу иштирокдир. Аксарият ҳолларда якуний қарор қабул қилиш масъулияти, ЖАР дастури менежерлари зиммасига тушади. Бироқ барча иштирокчилар, хусусан ИЧШлар ва уларнинг оила аъзоларини менежмент жараёнининг ҳар бир босқичига бевосита жалб этилиши катта аҳамиятга эгадир. Манфаатдор томонлар ўз тажрибаси, фикр-мулоҳазалари ва тавсиялари билан ўртоқлашиши мумкин. Уларнинг менежмент жараёни давомидаги иштироки дастурнинг жамоатчилик эхтиёжларига жавоб беришини таъминлайди ва жамоатчиликка дастурнинг узоқ вақт давомида ишлаб туришини таъминлашда ёрдам беради (1-босқич: Манфаатдор томонлар таҳлилига қаранг). ЖАР дастурлари барқарорлигини таъминлаш Гарчи ЖАР дастурларини бошлашда хайрли мақсад қўл келса-да, уларнинг узоқ вақт давомида барқарорлигини таъминлашда бошқа омиллар катта роль ўйнайди. Тўпланган тажрибаларга кўра, фуқаролик жамияти томонидан амалга ошириладиган дастурларга қараганда давлат раҳбарлигида ёки ёрдамида амалга ошириладиган дастурларда ресурс ва имкониятлар кенгроқ бўлиб, уларга кўпроқ одам жалб этилади ва бундай дастурлар узоқроқ муддат давом этади. Бироқ фуқаролик жамияти томонидан амалга ошириладиган ЖАР дастурлари жамият эҳтиёжларини яхшироқ 36 ЖАР БЎЙИЧА ЙЎРИҚНОМА > 1: КИРИШ ҚИСМ

43 ифодалаб, уларни мураккаб вазиятларда ҳам амалга оширилиши таъминланади. Уларда, шунингдек, жамоат аъзолари фаолроқ иштирок этади ва ўз масъулиятини яхшироқ сезади. Энг муваффақиятли ЖАР дастурларини оладиган бўлсак, уларни ҳам давлат қўллаб қувватлаган ҳамда маҳаллий омиллар, хусусан маданият, молия, инсон ресурслари инобатга олиниб, иштирокчилар, жумладан маҳаллий ҳокимият ва ИЧШлар ташкилотлари ёрдам кўрсатган. Қуйида ЖАР дастурлари инобатга олиши керак бўлган ва уларнинг муваффақиятини таъминлайдиган омиллар келтирилган Самарали етакчилик: самарали етакчилик ва менежментсиз ЖАР дастурларини амалга ошириш ниҳоятда мушкул. ЖАР менежерлари дастур мақсадлари ва натижаларига эришиш йўлида манфаатдор томонларни рағбатлантириши, уларга йўл-йўриқ кўрсатиши ва қўллаб-қувватлаши лозим. Шу сабабли, кучли ва салоҳиятли раҳбарларни танлаш катта аҳамиятга эга. Улар ўз ишини севадиган, мулоқот олиб боришда етарли қобилиятга эга, манфаатдор томонлар ва жамоатчилик ҳурматини қозонган шахслар бўлиши зарур. Ҳамкорлик: агар улар бири-биридан алоҳида амалга оширилса, ЖАР дастурлари бошқалар билан рақобатлашиш хавфига дуч келади, бири-бирининг фаолиятини такрорлаб, қимматли ресурсларни бесамар сарфлайдилар. Ҳамкорлик орқали эса мавжуд ресурслардан самарали фойдаланиш ва ЖАР дастурларининг барқарорлигини таъминлашда кенг имкониятларни яратиш мумкин. Шунингдек, ҳамкорлик ва шериклик кенг кўламли билим ҳамда ҳунарга эга бўлиш, молиявий маблағни йиғиш ва ИЧШлар ҳуқуқларига оид қонунлар ҳамда давлат сиёсатига ҳисса қўшиш имкониятини беради. Кўпчилик ҳолатларда расмий келишувлар, масалан хизмат кўрсатиш келишувлари, ўзаро тушуниш меморандумлари ва шартномалар ҳамкорларни жараёндаги иштирокини кафолатлайди ва барқарорлигини таъминлайди. Жамоатчиликнинг эгалик қилиши: муваффақиятли ЖАР дастурларига жамоатчилик эгалик қилади. Бу менежмент жараёнининг барча босқичларига муҳим манфаатдор томонларни жалб этилишини англатади (Қудратни ошириш компоненти: Жамоатни фаоллаштириш қисмига қаранг.) Маҳаллий ресурслардан фойдаланиш: ташқи манбалар томонидан таъминланадиган инсон ресурслари, молиявий ва моддий ресурсларга боғланиб қолишни камайтириш орқали дастурларнинг барқарор амалга оширилишини таъминлаш мумкин. Жамоатлар мавжуд муаммоларни ҳал этаётганда уларнинг ўз ресурс ва имкониятларидан фойдаланишлари рағбатлантирилиши лозим. Миллий эмас, балки маҳаллий ресурслардан, чет элдан келтирилган эмас, балки мамлакат ичидаги ресурслардан фойдаланиш устувор йўналиш этиб белгиланиши керак. Маҳаллий маданият билан боғлиқ омилларни инобатга олиш: ҳар бир миллатнинг ўз маданияти ва урф-одатлари бўлиб, бир жамият учун улар мос келса, бошқасига мос келмаслиги мумкин. ЖАР дастурларининг турли жамиятларда барқарор амалга оширилишини таъминлаш учун уларнинг маҳаллий анъаналарга қандай таъсир қилиши, уларга қандай қаршилик кўрсатилиши ва бундай қаршиликни қайси йўллар билан бартараф этиш мумкинлигини инобатга олиш лозим. Шу билан бирга ИЧШлар ҳақидаги нотўғри тасаввурлар ва салбий муносабатларни ўзгартириш ҳамда дастур ва фаолиятни маҳаллий талабларга мослаш ўртасида мувозанат ўрнатиш ниҳоятда муҳимдир. Салоҳиятни ошириш: манфаатдор томонларнинг ЖАР дастурларини режалаштириш, амалга ошириш, кузатиш, яъни мониторинг қилиш ва баҳолаш масалаларидаги салоҳиятини ошириш, дастурларни барқарор амалга оширилишига ёрдам беради. ЖАР дастурларининг омма хабардорлигини ошириш ва тренинг МЕНЕЖМЕНТ 37

44 компонентлари кучли бўлиб, улар манфаатдор томонларнинг салоҳиятини оширишга қаратилади. Масалан, ИЧШлар салоҳиятини ошириш, уларни олиб борилаётган умумжамият ташаббусларига иштирок этишларини илгари суриш учун керак бўладиган кўникмалар билан таъминлайди. Молиявий ёрдам: ЖАР дастурларининг барқарор молиявий манбаларга эга бўлиши катта аҳамиятга эга. Манбалар турлича бўлиб, улар давлат (масалан, бевосита молиялаш ёки грантлар шаклида) ёки донор ташкилотлар (масалан, лойиҳа ҳақидаги таклифларни миллий ва халқаро донорларга тақдим этиб, улардан молиявий маблағ, мадад ёки ҳомийликни сўраш) томонидан ажратилиши ёхуд даромад шаклида (масалан, маҳсулот савдоси, хизмат кўрсатиш учун пул олиш ёки микромолиялаш орқали) олиниши мумкин. Сиёсий ёрдам: миллий ЖАР сиёсати, миллий ЖАР дастури, ЖАР тармоғи ва керакли бюджет бўйича ёрдам, ИЧШлар ва уларнинг оила аъзоларини барчаси Ногиронлар ҳуқуқлари тўғрисидаги Конвенция (2) ва унинг тараққиёт йўлидаги турли ташаббусларнинг самарасидан баҳраманд бўлишини кафолатлайди. ИЧ масалаларининг қонунчилик ва давлат сиёсатида акс эттирилиши ИЧШларнинг тиббий хизмат, таълим, даромад олиш ва ижтимоий имкониятлардан тўлиқ фойдаланишига йўл очиб беради. ЖАР дастурлари кўламини кенгайтириш ЖАР дастурлари кўламини кенгайтириш, муваффақиятли дастурлар таъсирини кучайтиришни англатади. Бунинг бир неча фойдали томони бўлиб, эҳтиёжлари қондирилмаган ИЧШларга ёрдам бериш, жамиятда ИЧ масалалари юзасидан хабардорликни ошириш, ИЧка оид сиёсат ва маблағ ажратиш масалаларида ёрдамнинг кучайишини таъминлаши мумкин. Кўламни кенгайтириш, (а) дастур самарадорлигини намойиш қилиш; (б) ИЧШлар ва уларнинг оила аъзолари томонидан дастурнинг ижобий қабул қилинишини таъминлаш; (в) жамоатчилик томонидан ижобий қабул қилинишини таъминлаш; (г) етарли молиявий ресурслар; ва (д) аниқ ҳамда тушунарли бўлган қонунчиликни талаб қилади. ЖАР дастурлари турли йўллар билан кенгайтирилиши мумкин. Дастурнинг жўғрофий кўламини кенгайтириш, яъни бир жамоатдан бир нечтасига, ёки вилоят ва бутун мамлакат даражасигача кенгайтириш бир йўналишдир. Аммо, одатда ЖАР дастурларини ишлаш осон бўлган кичик бир ҳудуддан бошлаб, ижобий натижаларга эришилгач, кенгайтириш масаласини кўриб чиқиш тавсия этилади. Аксарият ҳолларда ЖАР дастурларида бир турдаги ОФЧШларга эътибор берилади, шу боис дастур кўламини кенгайтиришнинг яна бир йўли бошқа турдаги ОФЧШларни ҳам дастур доирасига киритишдан иборат. Менежмент цикли ЖАР дастурини ишлаб чиқиш ёки кенгайтириш масаласи кўриб чиқилаётганида менежмент жараёнини цикл сифатида тасаввур қилиш ишни осонлаштиради (2-расм). Бу билан барча қисмлар инобатга олиниб, уларнинг бир-бири билан муносабати намоён бўлади. Мазкур йўриқномага кўра, менежмент цикли қуйидаги тўрт босқичдан иборатдир: 1. Вазият таҳлили: бу босқичда ИЧШлар ва уларнинг оила аъзолари яшаётган жамоатдаги вазият таҳлил этилиб, улар дуч келадиган муаммолар аниқланади. 38 ЖАР БЎЙИЧА ЙЎРИҚНОМА > 1: КИРИШ ҚИСМ

45 2. Режалаштириш ва жараённи амалга ошириш лойиҳаси: кейинги босқичда ЖАР дастури доирасида ушбу муаммоларни ва масалаларни ҳал этиш учун нималар қилиниши кераклиги белгиланади ҳамда қандай қилиниши лозимлиги бўйича режа тузилади Чизма 2: Менежмент цикли 3. Амалга ошириш ва мониторинг: бу босқичда дастур амалга оширилади, унинг режага кўра амалга оширилаётганини кафолатлаш учун мониторинг олиб борилади. 4. Баҳолаш: ушбу босқичда дастур натижалари мақсадларга таққосланади, белгиланган мақсадларга эришилган ёки эришилмагани аниқланади, дастурнинг умумий таъсири, масалан дастур натижасида қандай ўзгаришлар юзага келганига баҳо берилади. МЕНЕЖМЕНТ 39

46 1-босқич: Вазият таҳлили Кириш ЖАР дастурининг ҳар бир жамоатга оид аниқ ва ишончли маълумотга асосланиши катта аҳамиятга эга, чунки айнан шу йўл билан дастурнинг ҳақиқий эҳтиёжларни қондириши, сарфланаётган маблағ ва бошқа жиҳатдан самарали бўлишини таъминлаш мумкин. Кўп ҳолатларда ЖАР дастурини бошлашдан олдин уни режалаштираётган мутахассислар эҳтиёжлар ҳамда қилинадиган ишлар борасида етарли маълумотга эгамиз, деб ҳисоблайдилар. Аммо аксарият ҳолларда маълумот тўла бўлмайди, шу сабабдан менежмент циклининг биринчи босқичида вазият таҳлилини амалга ошириш муҳим аҳамиятга эга. Вазият таҳлили Биз қаердамиз? деган саволга жавоб излайди. Бу, режалаштирувчи мутахассисларга ИЧШлар ва уларнинг оила аъзолари яшаётган вазият ҳамда шароитларни тушуниш, ҳаракатларнинг энг тўғри йўналишини белгилашда ёрдам беради. Мазкур босқичда маълумот тўпланади, манфаатдор томонлар ва уларнинг роли аниқланади, асосий муаммо ҳамда дастурнинг энг муҳим мақсадлари белгиланади. Шу билан бирга жамоатда қандай маблағлар мавжудлиги ҳам аниқланади. Бу менежмент циклининг жуда муҳим босқичи бўлиб, унда ЖАР дастурини режалаштириш учун асосий маълумот тўпланади (2-босқич: Режалаштириш). Босқичлар Вазият таҳлили қуйидаги босқичлардан иборат: 1. Факт ва аниқ рақамлар тўплаш. 2. Манфаатдор томонлар таҳлили. 3. Муаммо таҳлили. 4. Мақсадлар таҳлили. 5. Ресурслар таҳлили. Факт ва аниқ рақамлар тўплаш Асосий факт ва аниқ рақамларни тўплаш, ИЧШлар ва уларнинг яшаш шароитлари ҳақида тасаввурга эга бўлишда ёрдам беради. Шунингдек, келажакда дастурни баҳолашда (4-босқич: Баҳолаш) таққослаш учун асосий маълумот сифатида хизмат қилади. Миллий, минтақавий ва маҳаллий даражадаги атроф-муҳит, ижтимоий, даромад олиш, маданий ва сиёсий вазиятга оид факт ва рақамлар тўпланади. 40 ЖАР БЎЙИЧА ЙЎРИҚНОМА > 1: КИРИШ ҚИСМ

47 Мисол учун, қуйидагилар тўғрисида маълумот тўплаш мумкин: аҳоли: ИЧШлар сони, ёши, жинси, ОФЧ тури; яшаш шароитлари, жумладан уйжойининг тури, ичимлик сув таъминоти ва санитария-гигиена аҳволи саломатлик масалалари: ўлим кўрсаткичлари, ўлим сабаблари, касалликлар, маҳаллий тиббий муассасалар таълим: мактабга қатнайдиган имконияти чекланган болалар сони, улар орасидаги саводхонлик даражаси; иқтисодий омиллар: даромад манбалари, ўртача кунлик иш ҳақи; давлат билан боғлиқ масалалар: сиёсат ва қонунчилик, ИЧ масалаларига қизиқиш, Ногиронлар ҳуқуқлари тўғрисидаги Конвенция нинг имзолангани ва ратификация қилингани, яъни ҳолати ва ИЧШлар учун қулайлик стандартлари ҳамда тартиблари; маданият: маданий гуруҳлар, тиллар, урф-одатлар ва ИЧка муносабат; Дин: дин турлари ва диний гуруҳлар; География ва иқлим. Далиллар тўпланаётганида одамлар билан мулоқот қилинади; давлат идораларига борилади; интернет, давлат ҳисоботлари, нашриётлари, китоб ва илмий ишлар орқали ҳужжатлар ва маълумотлар ўрганилади. Манфаатдор томонлар таҳлили Менежмент циклининг бошидан манфаатдор томонларнинг барчасини аниқлаш ва иштирок этишларини таъминловчи жамоатнинг ЖАР дастурига нисбатан эгалик ҳиссини рағбатлантириш катта аҳамиятга эга. Манфаатдор томонларни таҳлил қилиш ёрдамида ЖАР дастурига ҳисса қўша оладиган, ундан фойда кўрадиган ва унга таъсир қиладиган томонларни (шахслар, гуруҳлар ва ташкилотлар) аниқлаш имконияти туғилади. Манфаатдор томонларни аниқлаш, уларнинг таъсирини тушуниш ва фаолиятини башорат қилишда турли воситалардан фойдаланиш мумкин. SWOT (кучли ва заиф томонлар, имкониятлар ҳамда хавфлар) таҳлили шундай воситалардан бири бўлиб, унинг ёрдамида иштирокчиларнинг кучли ва заиф томонлари, ташқи имкониятлар ва хавфлар ўрганилади. Асосий манфаатдор томонларнинг роллари ва масъулиятлари Манфаатдор томонларни таҳлил қилиш жараёнида кўпгина манфаатдор жиҳатлар аниқланиши мумкин. Улар қаторига ИЧШлар ва уларнинг оила аъзолари, жамоат вакиллари (оқсоқоллар, ўқитувчилар ва бошқалар), фуқаролик жамияти (масалан, нодавлат ташкилотлар, диний ташкилотлар ва хотин-қизлар гуруҳлари), ИЧШлар ташкилотлари ва ҳокимият расмийлари (3-расм) киради. ЖАР ходимлари ва ЖАР дастурлари менежерлари ҳам манфаатдор томон ҳисобланишини ёдда тутиш зарур. Ҳар бир манфаатдор томон ЖАРни ишлаб чиқиш ва амалга ошириш жараёнига ўз қобилиятлари, билими, имкониятлари ва тармоғи орқали ҳисса қўшади ва алоҳида роль ва масъулиятга эга бўлади. МЕНЕЖМЕНТ 41

48 Чизма 3: ЖАРда манфаатдор томонлар ИЧШлар ва уларнинг оила аъзолари ИЧШлар ва уларнинг оила аъзолари ЖАРда муҳим ўринга эга. Уларнинг ўрни ва масъулияти ЖАР йўриқномасида акс эттирилган бўлиб, шулардан асосийлари қуйидагилар: ЖАР дастури менежментининг барча босқичларида фаол иштирок этиши; ЖАР маҳаллий қўмиталарида қатнашиши; ЖАР ходимлари ва кўнгиллилари сифатида ишлаши; жамоатларда тўсиқлар ва уларни бартараф этишга эътибор қаратиш орқали одамлар орасида ИЧ юзасидан хабардорликни ошириш. Жамоат аъзолари ЖАРдан нафақат ИЧШлар, балки жамоатнинг барча аъзолари манфаат кўриши мумкин. ЖАР дастурлари, жамоат аъзоларини қуйидаги роль ва масъулиятларни ўз зиммасига олишида рағбатлантириши керак: ИЧ ҳақида кўпроқ билим орттириш учун тренингларда қатнашиш; ИЧШлар ва уларнинг оила аъзоларининг имкониятларини чеклаши мумкин бўлган тасаввур ва муносабатни ўзгартириш; ИЧШлар ва уларнинг оила аъзоларини жамоат ҳаётида фаол иштирок этишига тўсқинлик қилаётган омилларни бартараф этиш; 42 ЖАР БЎЙИЧА ЙЎРИҚНОМА > 1: КИРИШ ҚИСМ

49 бошқалар учун ўрнак бўлиб, ИЧШлар ва уларнинг оила аъзоларини жамоатдаги фаолиятга жалб этиш; ЖАР дастурларига вақт, пул ва жиҳозлар каби ресурслар билан ҳисса қўшиш; жамоатларни ҳимоя қилиш ва ИЧ ҳолатини келтириб чиқарадиган сабабларни бартараф этиш; ИЧШлар ва уларнинг оила аъзоларига керакли ёрдам кўрсатиш. Фуқаролик жамияти Фуқаролик жамияти ташкилотлари ва гуруҳларининг роли ҳамда масъулиятлари улар фаолият юритаётган миқёс, яъни халқаро, миллий, минтақавий ёки жамоат миқёсига қараб турлича бўлиши мумкин. Уларнинг жараёндаги ўрни ва масъулиятларига ИЧ ва ЖАРдаги иштироклари ва тажрибалари таъсир кўрсатади. Тарихан, кўпгина нодавлат ташкилотлар ЖАР фаолияти марказида бўлган, демак улар янги ва амалга оширилаётган ЖАР дастурларининг асосий кучи ҳисобланади. Умумий роль ва масъулиятлар қуйидагилардан иборат бўлади: давлат томонидан кўрсатилаётган ёрдамлар чекланган ҳолларда ЖАР дастурларини ишлаб чиқиш ва амалга ошириш; ЖАР дастурлари учун техник ёрдам ва маблағ ажратиш ҳамда тренинглар уюштириш манфаатдор томонлар орасида тармоқ тузилиши ва алоқалар ривожланишини қўллаб-қувватлаш; ЖАР дастурлари доирасида манфаатдор томонлар салоҳиятининг ортишини қўллаб-қувватлаш; ИЧ масаласини мавжуд дастурлар ва хизматлар таркибига киритилишини таъминлаш ЖАР дастурларини баҳолаш, ўрганиш ва ишлаб чиқишни қўллаб-қувватлаш. ИЧШлар ташкилотлари ИЧШлар ташкилотлари ЖАР дастурларини кучайтиришдаги муҳим ресурс ҳисобланади. Бундай ташкилотларнинг аксарияти ЖАР дастурларида муҳим роль ўйнаб келмоқда (Қудратни ошириш компоненти: ИЧШлар ташкилотлари қисмига қаранг). Уларнинг роли ва масъулиятлари қуйидагилардан иборат бўлиши мумкин: ИЧШлар манфаатларини ҳимоя қилиш; ИЧШлар эҳтиёжларига оид масалаҳат бериш; ИЧШларнинг ўз ҳақ-ҳуқуқлари ҳақида билимини ошириш; Давлат ва бошқа муассасалар ушбу ҳуқуқларни таъминлаши, масалан амалга оширилаётган дастурлар Ногиронлар ҳуқуқлари тўғрисидаги Конвенция га аосланишини илгари суриш; ИЧШларга кўрсатилаётган хизматлар ҳақида маълумот тарқатиш; ЖАР дастурларини юритишда бевосита иштирок этиш. МЕНЕЖМЕНТ 43

50 Давлат Давлатнинг барча даража ва секторлари, хусусан соғлиқни сақлаш, таълим, бандлик ва ижтимоий соҳа ИЧ масаласини эътиборга олиши лозим. Уларнинг роль ва масъулиятлари қуйидагилардан иборат бўлиши мумкин: миллий ЖАР дастурларини бошқариш ва амалга оширишда етакчилик қилиш; ИЧШлар ҳуқуқларини ҳимоя қилишга доир тегишли қонунлар ва сиёсий институтларни қабул қилинишини таъминлаш; ЖАР тўғрисидаги миллий қонунчиликни ишлаб чиқиш ёки ЖАРнинг тегишли стратегиялар, хусусан реабилитация ва тараққиёт дастурларига киритилишини таъминлаш ЖАР дастурларига инсон ресурслари ҳамда моддий ва молиявий ресурсларни ажратиш ИЧШлар ва уларнинг оила аъзолари жамоат дастурлари, хизматлари ва иншоотларидан тўла фойдалана олишини кафолатлаш; мамлакат бўйлаб реабилитация хизматларини кўрсатиш учун ЖАРни амалий услуб ёки хизмат кўрсатиш механизми сифатида тарғиб этиш. ЖАР менежерлари Менежерлар роли ва масъулиятлари ЖАР дастурини ишлаб чиқиш ва амалга ошириш учун ким масъул этиб тайинланиши ҳамда марказлашиш даражаси, яъни дастур миллий, минтақавий ёки маҳаллий даражада амалга оширилаётганига боғлиқ. ЖАР дастурлари менежерларининг умумий роли ва масъулиятлари қуйидагилардан иборат бўлиши мумкин: менежмент циклининг ҳар бир босқичини юритиш; дастур менежменти учун керакли бўлган сиёсат, тизимлар ва тартиблар мавжудлигини кафолатлаш; жамоат ичида ва ташқарисида ҳамкорлик тармоқларини ривожлантириб, уларнинг ишлаб туришини таъминлаш; менежмент циклининг ҳар бир босқичига барча асосий манфаатдор томонларни жалб этиш ва уларни дастур қандай кечаётгани ҳамда ютуқларидан хабардор қилиб туришни кафолатлаш; молиявий, инсон ресурслари ва моддий маблағлар мобилизацияси, яъни тўплаш ва мужассамлаш ҳамда бошқариш; жамоатчиликлар салоҳиятини ошириш ва ИЧ масалалари тараққиёт секторининг барча жабҳаларида акс этишини таъминлаш; вазифаларни тақсимлаш орқали кундалик фаолиятни бошқариш; ЖАР ходимларини бошқариш, хусусан уларнинг ўз мажбуриятлари ва вазифасини яхши тушунишини таъминлаш, ЖАР ходимлари билан мунтазам учрашиб туриш, ишини баҳолаш, тренинглар ташкил этиш; муваффақият ва ютуқларни баҳолаш учун ахборот тизимларини бошқариш. ЖАР ходимлари ЖАР ходимлари ЖАРнинг ўзаги ҳисобланади. Шунингдек, ИЧШлар ва уларнинг оила аъзолари ҳамда жамоат вакиллари учун ресурс бўлиб хизмат қилади. Уларнинг роли ва масъулиятлари ЖАР йўриқномасида акс эттирилган. Улар қуйидагилардан иборат бўлиши мумкин: 44 ЖАР БЎЙИЧА ЙЎРИҚНОМА > 1: КИРИШ ҚИСМ

51 ИЧШларни аниқлаш, организмнинг функциялари даражасини текшириш ва оддий терапия муолажаларини таклиф этиш; оила аъзолари учун тренинглар уюштириш орқали ИЧШларга ёрдам кўрсатишни ўргатиш; жамоат ичида мавжуд хизматлар тўғрисида маълумот бериш, ИЧШлар ва уларнинг оила аъзоларини танишлари орқали ушбу хизматлардан хабардор бўлиб, фойдаланишини таъминлаш; ИЧШларни бир-бирига кўмаклашиши мақсадида ўзаро ёрдам гуруҳларини тузишда ёрдамлашиш; тиббий марказлар, мактаблар ва муассасалар билан алоқа ўрнатиш орқали ИЧШларнинг жамият ишларида тўла қатнашишини илгари суриш; жамоатда одамларнинг ИЧ бобидаги хабардорлигини ошириш ва ИЧШларнинг оила ва жамоат ишларида қатнашишини рағбатлантириш. 1-жадвал: Вьетнам миллий ЖАР дастури: асосий иштирокчиларнинг роль ва мажбуриятлари Даража Қишлоқ ва овул Қишлоқ ва овул Жамоа (қишлоқлар уюшмаси) Туман Вилоят Миллий Манфаатдор томонлар ИЧШлар ва уларнинг оилалари ЖАР кўнгиллилари Қўмита, ЖАР ходимлари Қўмита, ЖАР менежери, ЖАР котиби, ЖАР тренерлари ва мутахассислари Қўмита, ЖАР менежери, ЖАР котиби, ЖАР тренерлари ва мутахассислари Асосий тренерлар жамоаси, экспертлар ва сиёсатчилар Роль ва мажбуриятлар Уй шароитида реабилитация, уй муҳитини мослаштириш, уюшмалар тузиш ва ҳамкор (кўнгилли) сифатида ишларни амалга ошириш. ИЧни илк босқичда аниқлаш, ИЧШларни тиббий муассасаларга йўналтириш ва кўмаклашиш, маълумот тўплаш ва ҳисобот бериш, жамоатчилик хабардорлигини ошириш, рағбатлантириш, ИЧШлар, уларнинг оила аъзолари ва жамоатчилик билан адвокация ишларини олиб бориш, бошқа секторлар билан алоқа ўрнатиш. Менежмент, мувофиқлаштириш ва ҳамкорлар фаолиятини қўллаб қувватлаш, ҳисобот бериш, ресурсларни тўплаш ва тақсимлаш, уй шароитида реабилитация тадбирларини амалга ошириш, ИЧШлар ташкилотларининг ривожланишини қўллаб-қувватлаш. Менежмент ва мувофиқлаштириш, мониторинг, ҳисобот бериш, уй шароитида реабилитацияни қўллаб-қувватлаш, ташхис қўйиш, баҳолаш, тренинглар ташкил этиш, ресурсларни тақсимлаш Сиёсат ишлаб чиқиш, ресурсларни тақсимлаш, муассасалар шароитида ёрдам кўрсатиш, умумий мувофиқлаштириш ва менежмент, мониторинг ва баҳолаш, уй шароитида реабилитацияни қўллаб-қувватлаш, ташхис қўйиш, баҳолаш ва тренинглар ташкил этиш. Сиёсат ишлаб чиқиш, иқтисодий тараққиёт, муассасалар шароитида ёрдам кўрсатиш тренинглар, тадқиқотлар МЕНЕЖМЕНТ 45

52 Муаммо таҳлили ЖАР дастурларининг мақсади ИЧШлар ва уларнинг оила аъзолари жамоатда дуч келаётган муаммоларни ҳал этишдан иборат. Муаммо таҳлили асосий муаммолар, уларнинг сабаблари ва оқибатларини аниқлаш имкониятини беради. Аниқлангач, энг жиддий муаммолар ЖАР дастурларининг асосий мақсадлари этиб белгиланиши керак (Дастур режасини тайёрлаш ҳақида ўқинг). ЖАР йўриқномасининг ҳар бир компонент ва элементида ЖАР роли деган жойда ЖАР дастурининг мақсади белгиланади. Муаммо таҳлили аввал белгилаб олинган асосий манфаатдор томонларни жалб этган ҳолда амалга оширилиши керак. Манфаатдор томонларнинг фикрларисиз муаммо хусусияти, эҳтиёжлар ва ҳал этиш йўллари ойдинлашмайди. Муаммони манфаатдор томонлар ёрдамида таҳлил этиш учун семинар уюштириш мақсадга мувофикдир. У вазифа мақсадини ва ҳаракатларини тушунишни осонлаштиради. Шу билан бирга заиф гуруҳлар ўз фикр-мулоҳазаларини эркин ифода этиши мақсадида турли иштирокчилар учун бир неча семинарлар уюштириш зарур бўлиши мумкин. Муаммони таҳлил этишнинг турли воситалари ва йўллари бўлиб, улардан энг кўп ва кенг қўлланиладигани муаммо дарахти дир (3,4). Муаммо дарахти орқали муаммони диаграммалар ёрдамида ўрганиш, муаммо нимадан иборатлиги ва унинг негизида қандай сабаблар борлигини аниқлаш осон. Мақсадлар таҳлили Мақсадлар таҳлили муаммони ҳал этиш йўлларини топишда бошланғич қадамни белгилаб беради. Мақсадлар дарахти ушбу таҳлилни амалга оширишда ёрдам берадиган фойдали восита бўлиб, у муаммо дарахтига ўхшайди, бироқ у муаммони эмас, мақсадларни таҳлил этади (3,4). Муаммолар дарахтидан фойдаланилган ҳолда уни мақсадлар дарахтига осонликча ўгириш мумкин. Мақсадлар дарахти тузилаётганида муаммолар дарахтидаги муаммолар (салбий) бир зумда мақсадларга ўгирилади (ижобий). Таҳлил давомида аниқланган мақсадларни режалаштириш ва жараённи амалга ошириш лойиҳасини ишлаб чиқиш босқичида муҳим аҳамият касб этади, чунки улар дастур режасининг асосини ташкил этади. Ваҳоланки, аксарият муаммо ва мақсадлар дастур циклининг ушбу босқичида аниқлангани боис, дастурнинг устувор жабҳаларини белгилаш катта аҳамиятга эга (Режалаштириш ва жараённи амалга ошириш лойиҳасини ишлаб чиқиш ҳақида ўқинг). 46 ЖАР БЎЙИЧА ЙЎРИҚНОМА > 1: КИРИШ ҚИСМ

53 Ресурслар таҳлили Барча, ҳатто кам таъминланган жамоатларда ҳам ресурслар мавжуд. Ресурслар таҳлилидан мақсад ЖАР дастурида ишлатилиши мумкин бўлган барча ресурсларни аниқлашдир. Ушбу таҳлил давомида, шунингдек, мазкур ресурсларнинг ИЧШлар эҳтиёжларига жавоб бера олиш имконияти (кучли ва заиф томонлари) ҳам аниқланади. Ресурслар таҳлили натижасида инсон ресурслари, моддий ресурслар (масалан, инфратузилма, бинолар, жиҳозлар, молиявий маблағлар ва мавжуд ижтимоий тизим) ва тузилмалар, хусусан ташкилотлар, гуруҳлар ва сиёсий тизимлар белгиланиши керак. Кўплаб ҳолларда уларнинг жойлашуви харитасини тузиш мақсадга мувофиқ бўлади. 2-босқич: Режалаштириш ва жараённи амалга ошириш лойиҳасини тузиш Кириш 1-босқичда ЖАРни режалаштираётган мутахассислар, 2-босқичда эса режалаштириш ва жараённи амалга ошириш лойиҳаси учун замин яратилади. Мутахассислар ИЧШларга оид вазият ҳамда ЖАР дастури амалга оширилиши кутилаётган шарт-шароитларни аниқ тасаввур қилган ҳолда 2-босқичга киришиш имконига эга бўлиши лозим. Мутахассислар ИЧШлар сони, улар ва оила аъзоларининг эҳтиёжлари, муаммолар ечими ва жамоатда мавжуд ресурслар ҳақидаги маълумотларга эга бўлишлари зарур. Режалаштириш барча масалалар ҳақида олдиндан фикрлаш ва келажакдаги ҳаракатларга тайёрланишга ёрдам беради, бу эса ўз навбатида менежмент циклининг кейинги босқичи (3-босқич: Амалга ошириш ва мониторинг) учун йўналиш беради. У ЖАР дастурининг барча жиҳатлари инобатга олингани устувор масалалар белгилангани, мақсадларга эришиш режаси тузилгани, мониторинг ва баҳолаш тизимлари жорий этилгани ва ЖАР дастурини амалга ошириш учун зарур бўлган ресурслар аниқланганини кафолатлайди. Босқичлар Манфаатдор томонлар билан биргаликда режа тузиш Манфаатдор томонлар учун йиғилиш ўтказиш, 1-босқич натижаларини муҳокама қилиш ва устувор йўналишларни белгилаш, дастур режаси ҳамда бюджетини тузишнинг самарали йўлидир. Режа тузиш жараёнида ИЧШлар ва уларнинг оила аъзоларини иштироки муҳим, шу боис йиғилишни ўтказиш масаласи синчковлик билан ўрганилиши керак. Масалан, маълумот турли ҳолатдаги ОФЧШлар қабул қила оладиган шаклда МЕНЕЖМЕНТ 47

54 тақдим этилиши лозим. 1-босқичда қайд этилганидек, иштирокчиларнинг баъзилари, масалан ИЧШлар ва уларнинг оила аъзолари учун алоҳида йиғилиш ташкил этиш мақсадга мувофиқ бўлади, чунки бу билан улар ўз фикр-мулоҳазаларини эркин ифода этиш имкониятига эга бўладилар. Устувор йўналишларни белгилаш 1-босқичда ЖАР дастури қамраб олиши мумкин бўлган кўплаб турли эҳтиёжлар аниқланиши эҳтимолдан холи эмас. Афсуски, ресурслар чексиз эмас, шу сабабли устувор йўналишлар белгиланиши керак. Уларни белгилаётганда қайси эҳтиёжлар энг муҳимлиги, қайси йўналишда жиддий ўзгаришлар юз бериши мумкинлиги ва қандай ресурслар мавжудлиги инобатга олинади. Устувор йўналишлар белгиланаётганида дастур уларнинг эҳтиёжларига жавоб беришини таъминлаш учун асосий манфаатдор томонлар иштироки катта аҳамиятга эга. Устувор йўналишни белгилаш жиддий қобилият ва пухта билимни талаб қилади, шу сабабли айрим ҳолларда дастур мақсадидан четга чиқмаслик учун четдан мутахассис таклиф қилиш мақсадга мувофикдир. Дастур режасини тайёрлаш Мантиқий асос режалаштириш воситаси бўлиб, ЖАР дастурлари режасини тузишда қўл келади. Мантиқий асос дастурнинг муваффақияти учун зарур бўлган барча жиҳатлар ҳисобга олинишини кафолатлашга ёрдам беради. У қуйидаги саволларга жавоб бериши мумкин: Дастур натижасида нимага эришиш кўзда тутилган? (мақсад ва вазифа) Дастур орқали мақсадга қандай эришилади? (натижалар ва фаолиятлар) Мақсадга эришилгани қандай аниқланади? (кўрсаткичлар) Дастур ёрдамида мақсадларга эришилганини қандай тасдиқлаш мумкин? (текшириш воситалари) Дастурни амалга ошириш жараёнида қандай муаммоларга дуч келиш мумкин? (хавф-хатарлар) 2-жадвал: Мантиқий жадвал 48 ЖАР БЎЙИЧА ЙЎРИҚНОМА > 1: КИРИШ ҚИСМ

55 Мантиқий асосдан фойдаланган ҳолда, ЖАР дастур режасини тузаётганда қуйидаги босқичларни тушуниш катта аҳамият касб этади. 2-жадвалда мантиқий асоснинг умумий структураси ва 3-жадвалда мантиқий асоснинг тўлдирилган шакли қандай кўринишга эга бўлиши мумкинлиги ифодаланган. Мантиқий асоснинг қуйида келтирилган айрим ибора ва атамалари бошқа ташкилотлар ишлатадиган атамалардан фарқ қилиши мумкин. Мақсадни аниқлаш Амалга ошириладиган ишлар, яъни фаолият ҳақида ўйлашдан аввал, дастурнинг узоқ муддатли мақсади нимадан иборатлигини аниқлаб олиш мақсадга мувофиқ. Мақсад ЖАР дастурининг охирги таъсири, яъни шундай натижаки, унда муаммо батамом ҳал этилган ёки вазият кескин яхшиланган бўлади (1-босқич: Муаммо таҳлили қисмига қаранг). Вазифани белгилаш Дастур вазифаси деганида дастур охирида вужудга келиши кутилаётган ўзгариш назарда тутилади ва бу ўзгариш мақсадга эришишга ҳисса қўшади. Одатда, дастурни амалга ошириш осон бўлиши учун битта вазифа қўйилади. Айрим ҳолларда ЖАР дастурларининг бир нечта вазифалари ҳам бўлиши мумкин, чунки улар ЖАР матрицасининг бир нечта компоненти ёки элементи, масалан саломатлик ва таълимга қаратилган бўлиши мумкин. Бундай ҳолда бир нечта алоҳида мантиқий асосни тузиш талаб қилинади, бироқ уларнинг ҳаммаси бир мақсадга бағишланган бўлади (1-босқич: Муаммо таҳлили қисмига қаранг). Натижаларни аниқлаш Натижа бу ҳар бир ЖАР дастури эришмоқчи бўлган нарса. Натижа фаолиятнинг кенг кўламли соҳаларини англатади ва одатда, ҳар бир мантиқий асосда учтадан олтитагача натижа аниқланади (1-босқич: Мақсадлар таҳлили қисмига қаранг). Фаолиятларни аниқлаш Фаолият деганида вазифалар ва натижаларга эришишга ёрдам берадиган ишлар кўлами назарда тутилади. Мантиқий асосга фақат энг содда ва асосий фаолиятлар киритилиши лозим. Фаолиятларга оид батафсил маълумот менежмент циклининг кейинги босқичлари, масалан иш режаси тузилганида берилиши мумкин (3-босқич: Батафсил иш режасини тузиш қисмига қаранг). Кўрсаткичларни белгилаш Кўрсаткичлар ЖАР дастури натижаларига эришишдаги ривожланишни акс эттирувчи восита бўлиб, улар мониторинг қилиш (3-босқич: Мониторинг) ва баҳолашда (4-босқич: Баҳолаш) ҳам катта роль ўйнайди. Кўрсаткичлар ёрдамида қуйидагиларни аниқлаш мумкин МЕНЕЖМЕНТ 49

56 кўрсатиладиган хизматларнинг сифати ва уларнинг тезлиги; дастур доирасидаги фаолиятнинг мижозларга етказиш даражаси; хизматдан қониқиш ва улардан фойдалана олиш даражаси; дастурни амалга ошириш билан боғлиқ харажатлар; дастурни амалга оширишнинг режага нақадар мувофиқлиги; умумий ривожланиш суръати ва дастурларни амалга оширишдаги тўсиқлар. Кўрсаткичларни белгилаётганда уларнинг қуйидаги мезонларга (SMART мезони) асосланишини кафолатлаш зарур: Аниқлилик кўрсаткичлар аниқланганида, улар сиз умид қилаётган ўзгариш даражасини ўлчаб бера олиши керак, масалан, миқдорни (қанча), ўзгариш шакли, сифати (хусусан, қониқиш даражаси, фикр, қарор қабул қилиш қобилияти ёки муносабатлардаги ўзгаришни), ўзгариш учун муддат (қачон ва қандай тезлик билан ва ҳ.к.); Ўлчамли кўрсаткичларни ҳақиқатда ўлчаб бўладими? Эришиш мумкин бўлган кўрсаткичларга оқилона нархда эришиб бўладими? Алоқадорлик кўрсаткичларнинг улар ўлчаши керак бўлган нарсаларга алоқаси борми? Ўз вақтида кўрсаткичларга оид маълумотларни керакли вақтда тўплаш имконияти бўладими? Текшириш воситаларини аниқлаш Кўрсаткичлар белгиланганидан сўнг ҳар бир кўрсаткични ўлчаш учун қандай маълумот талаб қилиниши, яъни текшириш воситаларини аниқлаш керак. Улар сирасига ҳисоботлар, учрашув баённомалари, иштирокчилар рўйхати, молиявий ҳисоботлар, давлат статистик маълумотлари, сўровлар, интервью, тренинг ҳақидаги маълумотлар, мактуб ва суҳбатлар, тадқиқотлар, дастур ҳақидаги ҳафталик, ойлик ёки чораклик ҳисоботлари, дастурни баҳолаш ҳақидаги маълумот киради. Текшириш манбаларини аниқлаётганда маълумот қачон, қаерда ва ким томонидан тўпланишини инобатга олиш лозим. Қандай тахминлар қилинишини инобатга олиш Мантиқий асос жадвалининг тахминлар қисмини тўлдириш учун дастур давомида хавф- хатар ва режанинг кутилмаганида бузилиши ҳоллари эътиборга олиниши керак. Ҳар бир ЖАР дастурига хос хавф-хатарлар бўлади, аммо уларни илк босқичда аниқлаш, ишни режалаштирилганидек бажариш имконини беради. Хавф-хатарлар олдиндан маълум бўлса, дастурга ўзгартиришлар киритиш орқали хавф-хатарларни олдини олиш ёки батамом йўқ қилиш осонлашади. Шунда хавф-хатарлар ижобий баёнотлар, яъни тахминларга айланади ва мантиқий асосга киритилади. Мониторинг ва баҳолаш режасини тузиш Барча дастурларнинг мониторинг ва баҳолаш тизими бўлиши зарур. Мазкур тизимлар режалаштириш босқичида тузилади, чунки дастурлар амалга оширила бошлаши билан маълумот тўпланиши керак. Дастур режасида кўрсатилган кўрсаткичлар ва текшириш воситалари, мониторинг ва баҳолаш тизимлари учун асос бўлиб хизмат қилади (3-босқич: Амалга ошириш ва мониторинг ҳамда 4-босқич: Баҳолаш қисмига қаранг). 50 ЖАР БЎЙИЧА ЙЎРИҚНОМА > 1: КИРИШ ҚИСМ

57 Қандай ресурслар кераклигини ҳал қилиш ЖАР дастурлари учун керакли ресурслар дарҳол мавжуд бўлмаса-да, дастур бошланиши биланоқ улар ҳақида фикр юритиш ва уларни қўлга киритишга ҳаракат қилиш керак. Мавжуд ресурсларни аниқлаш мақсадида 1-босқичда ўтказилган ресурслар таҳлилини ёдда тутинг (1-босқич: Ресурслар таҳлили). Қуйидаги ресурслар инобатга олиниши керак: Инсон ресурслари Дастурни амалга оширишда зарур бўлган ходимлар, дастур менежери, ЖАР ходимлари, маъмурий ассистентлар ва ҳайдовчилар. Моддий ресурслар Дастурни амалга ошириш учун керакли бўлган иншоотлар ва жиҳозлар, офис, жиҳоз (мебель), компьютерлар, уяли телефонлар, автомобиллар, аудио-видео аппаратура ва реабилитация ускуналари. Молиявий ресурслар Янги дастурларни чеклайдиган асосий омил молиявий харажатлар бўлиши мумкин. Шу боис сарфланиши кутилаётган маблағ ҳажми ҳақида пухта ўйлаш мақсадга мувофиқ. Бунинг энг яхши йўли, бюджетни тузиб чиқишдир. ЖАР дастури мавжуд маблағларни инобатга оладими ёки донор(лар) ажратиши мумкин маблағларними, бундан қатъий назар, бюджетни тузиш зарур. Бюджет тузиш Бюджет деганда, дастур доирасида мужассамланадиган ва фаолиятни амалга ошириш учун муайян вақт давомида сарфланадиган маблағ тушунилади. Бюджет шаффоф молиявий менежмент, режалаштириш (масалан, у дастур қанчага тушиши ҳақида тасаввур беради), маблағ тўплаш (масалан, донорлардан олинган маблағ қайси мақсадларда сарфланиши ҳақида маълумот беради), дастурни амалга ошириш ва мониторинг қилиш (ҳақиқий нарх ва харажатларни бюджетда кўрсатилган харажатлар билан таққослаш) ва баҳолаш учун катта аҳамиятга эга. Бюджетда Қандай ресурслар зарурлигини ҳал қилинг деб номланган ва юқорида келтирилган қисмда кўрсатилган харажатлар акс этади. Бюджет эҳтиёткорлик билан тузилиши лозим; агар бюджетингиз чекланган бўлса, дастур доирасида айрим фаолият турларини амалга ошира олмаслигингиз мумкин. Бироқ бюджетда айрим харажатлар жуда катта бўлса, донорлар улар учун пул ажратмасликка қарор қилиши эҳтимоли бор. МЕНЕЖМЕНТ 51

58 3-жадвал: Саломатлик компоненти учун мантиқий асос мисоли Қисқа баёни Кўрсаткичлар Текшириш воситалари Тахминлар Мақсад ШЧШлар имкон қадар энг мустаҳкам саломатликка эга ШЧШлар орасида ўлим ва касалланиш кўрсаткичлари X фоизга пасайган Вазифа ШЧШлар жамоатнинг бошқа аъзолари фойдалана оладиган клиника ва шифохоналардан фойдалана олади Натижалар 1. ШЧШлар ўз саломатлиги ҳақида билим даражасини оширган ва мустаҳкам саломатликка эга бўлиш йўлида фаол ҳаракат қиладилар 2. Соғлиқни сақлаш соҳаси ходимлари ШЧ ҳақидаги хабардорликлари оширилган Маҳаллий клиника ва шифохоналардан фойдаланадиган ШЧШлар сони Х йилга бориб Х фоизга ошган ШЧШларнинг Х фоизи маҳаллий тиббий хизмат даражасидан ниҳоятда мамнунлигини билдиради ШЧШларнинг Х фоизи Х йил охирига бориб маҳаллий ўзаро ёрдам гуруҳларида фаол иштирок этадилар Х йил охирига бориб иккиламчи касалликка чалинганлар сони Х фоизга камайган Х йил охирига бориб тиббиёт соҳаси ходимларининг Х фоизи ШЧ Тенглик Тренингларида иштирок этган Масалан, саломатлик бўйича маҳаллий статистика маркази Масалан, саломатлик бўйича маҳаллий статистика маркази, дастурни ўртасида ва охирида баҳолаш Масалан, иштирок табеллари, кузатувлар, ШЧШлар ва уларнинг оила аъзоларидан олинган ҳисобот Масалан, кузатувлар, ШЧШлар ва уларнинг оила аъзоларидан олинган ҳисобот Маҳалий соғлиқни сақлаш идораси кўрсатадиган тиббий хизматлардан фойдаланиш имкониятлари мавжуд ШЧШлар клиника ва шифохонолардаги хизматлардан фойдаланиш имкониятидан четлатилмаган Маҳалий соғлиқни сақлаш идораси кўрсатадиган тиббий хизматлар мақбул салоҳиятга эга 3. Соғлиқни сақлаш муассасаларига киришдаги жисмоний тўсиқлар бартараф этилган Фаолиятлар 1.1. ШЧШларга соғлиқни сақлаш муассасалари ва хизматларининг жойлашуви ҳақида маълумот бериш 1.2. Муайян саломатликка оид масалаларга эътибор қаратадиган ўзаро ёрдам гуруҳларини тузиш 2.1. Маҳаллий соғлиқни сақлаш ходимлари учун ШЧка бағишланган тренинглар уюштириш 3.1. Соғлиқни сақлаш муассасаларида текширув ўтказиш ва бу орқали бинога ШЧШларнинг киришига йўл қўймайдиган жисмоний тўсиқларни аниқлаш 3.2. Маҳаллий соғлиқни сақлаш соҳаси расмийлари билан учрашиб, жисмоний тўсиқларни бартараф этиш юзасидан тавсиялар бериш Х йил охирига бориб маҳаллий соғлиқни сақлаш муассасаларини Х фоизи ШЧШлар кириши учун қулай Зарур ресурслар Инсон ресурслари 1 дастур менежери 2 ЖАР ходими 1 ЖАР тренери Материаллар Информацион материаллар Ўқув материаллари Тренинг учун жой (бино) Текширув ўтказиш учун воситалар Транспорт воситалари Масалан, соғлиқни сақлаш муассасида текширув ўтказиш, кузатувлар, дастур охиридаги баҳолаш Харажатлар Зарур бўлган барча ресурслар учун кетадиган харажатлар киритилади ШЧШлар хизматлардан фойдаланиш учун берилган маълумотлардан фойдаланади ШЧШларни ўзаро ёрдам гуруҳларига қўшилиши ва уларни бошқариши рағбатлантирилади Соғлиқни сақлаш соҳаси ходимлари тренингларда олган билимини амалда қўллайди Соғлиқни сақлаш вазирлиги биноларни ШЧШлар учун қулай қилиб мослаштириш учун маблағ ажратади 52 ЖАР БЎЙИЧА ЙЎРИҚНОМА > 1: КИРИШ ҚИСМ

59 3-босқич: Амалга ошириш ва мониторинг Кириш Учинчи босқич, амалга ошириш ва мониторинг, 2-босқичда белгиланган режани амалга оширишни, барча ишлар режага кўра юритилиши ва тегишли натижаларга эришилаётганини назарда тутади. Амалга ошириш босқичида ЖАР дастури қандай бажарилаётганини кузатиб бориш катта аҳамиятга эга. Кузатиш, яъни мониторинг менежерларга қарорлар қабул қилиш ва зарурият туғилса, дастур режасига қисқа муддатли ўзгартиришлар киритиш учун зарурий маълумотлар беради. Бу эса кўзда тутилган натижаларга, охир-оқибат эса бош мақсад ва бошқа мақсадларга эришишни кафолатлаш учун муҳимдир. 2-босқичда мониторинг тизимлари режалаштирилади, кўрсаткичлар ва текшириш воситалари белгиланади. 3-босқич давомида эса мониторинг тизимлари жорий этилган бўлиши керак. Бу маълумот тўплаш ва уни таҳлил этиш, ҳисобот бериш ва ЖАР дастурлари менежерлари томонидан фойдаланилиши учун муҳимдир. Босқичлар Қуйидаги босқичларнинг кетма-кетлиги амалда бошқача бўлиши ҳам мумкинлигини ёдда тутинг. Батафсил иш режасини тузиш Амалга ошириш босқичининг биринчи қисми дастур режасини олиб, жамоа ва иштирокчилар ёрдамида батафсил иш режасини тузишдан иборат. Унда қуйидагилар акс эттирилган бўлиши керак: ҳар бир ишни бажариш учун қандай ҳаракатлар зарурлиги ҳар бир ишнинг бажарилиши муддати, яъни ишни бошлаш ва тугатиш саналарининг белгиланиши улар учун масъул шахс(лар)ни кўрсатиш зарур. Иш режасидаги барча маълумотларни жамлаб жадвал сифатида тақдим этиш ишни осонлаштиради. Бундай жадвал қилинадиган ишлар кўламини аниқ тасаввур қилишга ёрдам беради. Одатда Гантт жадвалидан фойдаланилади (3). МЕНЕЖМЕНТ 53

60 Ресурсларни мужассамлаш ва бошқариш Молиявий ресурслар Маблағ топиш: янги дастур бошлаш ёки мавжуд дастурни давом эттириш учун, албатта, муайян маблағ талаб қилинади. ЖАР дастурлари учун маблағ турли манбалардан тўпланиши мумкин. Эътиборни иложи борича жамоатда мавжуд маблағларга бериш керак, чунки бу ҳолда дастурлар узоқ вақт давомида барқарор давом этади. Жамоатдаги манбаларга қуйидагилар кириши мумкин: маҳаллий ҳокимият грантлари ёки субсидиялари; маҳаллий бизнес (фирмалар) томонидан ажратилган маблағлар ва корхоналар ҳомийлиги; фуқаролик жамияти ташкилотлари, масалан тадбиркорлар клублари; бадавлат ИЧШлар томонидан тўланадиган хизмат ҳақи; лотерея, ижтимоий тадбирлар, мусобақалар ва бошқа махсус тадбирлар; даромад (фойда) келтирадиган фаолиятлар; микромолиялаш ёки жамоатдаги жамғармалар. ЖАР дастурини ишлаб чиқиш ва амалга ошириш учун жамоат даражасида етарли молия топилмаган тақдирда, минтақавий, миллий ёки халқаро даражадаги маблағни мужассамлаш мумкин. Молиявий менежмент: молияни бошқаришнинг аниқ ва пухта тизимини барпо этиш катта аҳамиятга эга, чунки бу манфаатдор томонлар, шу жумладан маблағ ажратган томонлар, жамоат аъзолари ва ИЧШларга дастурни тафтиш қилиб бориш имконини беради. Молиявий менежмент дастур менежерининг асосий вазифаси бўлиб, айрим ҳолларда, масалан дастур кўлами кенгайиб, катта маблағ билан иш олиб боришга тўғри келса, ушбу жараёнга бошқалар ҳам жалб этилиши мумкин. Молиявий менежментга қуйидагилар киради: режалаштириш босқичида белгиланган ёки дастур менежери билан келишилган фаолият турларига оид харажатларни тафтиш қилиш механизмига эга бўлиш; тегишли равишда молиявий ҳисобот юритиш; молиявий статистикани тез-тез янгилаб туриш; тафтиш тизимларини барпо этиш; барча манфаатдор томонларни дастурнинг молиявий ҳолатидан тез-тез бохабар қилиб туриш. Инсон ресурслари Ишга ёллаш: ЖАР дастури менежерлари ва ходимларини ишга жалб қилаётганда уларни иложи борича жамоатчилик орасида яшовчи одамлар орасидан танлаш керак, чунки бундай кишилар маҳаллий урф-одатларни ва тилни яхши билади, жамоат аъзолари билан яхши алоқага эга. ЖАР дастурлари, шунингдек, ИЧШлар ва уларнинг оила аъзоларини дастур хизматига жалб этишни устувор масала қилиб белгилаши лозим, чунки айнан шу ҳолда улар ЖАР тамойилларига содиқ қолади ( Кириш: ЖАР бугун га қаранг) ва дастур қудратини оширишга ёрдам беради. Барча ҳолларда номзоднинг билими, қобилияти ва ишни юқори даражада бажара олишига қараб ишга олиш керак. Мутахассисни ишга ёллашдан олдин унинг бурч ва масъулиятлари, амалга оширадиган вазифаси юзасидан қўйиладиган талаблар акс этган маълумотнома 54 ЖАР БЎЙИЧА ЙЎРИҚНОМА > 1: КИРИШ ҚИСМ

61 тузилиши лозим. Айрим ЖАР дастурларига, хусусан агар ресурслар чекланган ҳолда бўлса, ишга кўнгиллилар ҳам жалб этилиши мумкин. Уларга одатда пул тўланмайди ва хизматларига яраша маълум бир ресурслар билан рағбатлантирилади. Одатда ЖАР дастурларида кўнгилли сифатида ишлаш истагини билдирувчилар кўп бўлиши мумкин, масалан ИЧШлар, уларнинг оила аъзолари, талабалар ва мутахассислар. Бундай ҳолларда кўнгиллиларни ишга жалб этишнинг ижобий ва салбий томонларини инобатга олиш лозим. Масалан, кўнгиллиларнинг жамоатга оид билими пухта бўлиши мумкин, уларга пул тўланмаслиги ҳам ижобий жиҳат. Аммо, кўнгиллиларнинг вақти чекланганлиги ва уларни маълум муддатдан сўнг фаолиятни тарк этишлари каби жиҳатларни ҳам ёдда тутиш керак. Тренинглар: ЖАР дастури менежерлари ва ходимлари ўз вазифаларини аъло даражада бажариши учун пухта билим ва қобилиятга эга бўлишлари лозим (1- босқич: Манфаатдор томонлар таҳлили қисмига қаранг). ЖАР матрицаси (Кириш: ЖАР матрицасига қаранг) ва ЖАР йўриқномасини ишлаб чиқилиши натижасида янги тренингларга эҳтиёж туғилади. ЖАР дастурлари доирасида мавжуд тренинг дастурларини янгилаш ва янгиларини ишлаб чиқишга зарурият ҳам пайдо бўлиши мумкин. Дунё бўйлаб дастур менежерлари ва ходимлари учун турли ЖАР тренинг курслари мавжуд бўлиб, улар мазмуни, давомийлиги ва уларни ким тақдим этиши билан бир биридан фарқ қилади. Масалан, айрим мамлакатларда ЖАР ходимлари учун олий ўқув юртлари томонидан махсус диплом курслари таклиф этилса, бошқа жойларда фақатгина бир неча ҳафта ёки ой давом этадиган ва диплом берилмайдиган курслар бор. ЖАР ходимлари учун тренинглардан мақсад, ИЧШлар ва уларнинг оилаларига самарали хизмат кўрсатишга қаратилган имкониятларни оширишдан иборат. Тренингларда ИЧШлар ҳуқуқлари, жамоат тараққиёти ва барча тегишли мутахассислар иштирокидаги амалиётлар, мулоқот қилиш кўникмалари ёки коммуникация, реабилитациянинг бирламчи кўникмалари (ИЧни аниқлаш, текшириш ва баҳолаш ҳамда асосий муолажаларни белгилаш) ва жамоавий фаолиятлар (ўзаро ёрдам гуруҳларини тузиш) каби турли соҳалар ўрганилиши мумкин. ЖАР ходимлари учун тренинг курсларини ишлаб чиқаётганда уларнинг мазмунига катта эътибор қаратиш зарур. Кўп ҳолларда тренинг курслари реабилитация бўйича мутахассислар, хусусан физиотерапевт ёки эрготерапевтларга мўлжалланган бўлиб, асосий эътибор жамоатда эмас, балки тиббий муассасаларда ишлаш даражасида талаб қилинадиган юқори малака ва техник қобилиятларни ривожлантириш учун берилади. Шу сабабли улар ЖАР ходимларига мос эмас ЖАР дастурлари менежерлари учун мўлжалланган тренингларда эса, асосий эътибор уларнинг дастур фаолиятини самарали бошқаришни ўрганишларига қаратилиши лозим. Дастур менежерлари, дастур муваффақиятини белгиловчи менежмет циклининг тўрт босқичини яхши билиши катта аҳамиятга эга. Менежерлардан, шунингдек, ИЧ ва ЖАР стратегиясини чуқур тушуниш талаб қилинади. МЕНЕЖМЕНТ 55

62 9-ЛАВҲА Соломон ороллари Самарали хизматга йўналтирилган профессионал таълим 2010 йилда Соломон оролларининг Олий таълим коллежида ЖАР стратегияси асосида Жамоатчилик Асосидаги Реабилитация бўйича диплом курслари таклиф этилади. Курс битирувчилари ЖАР стратегиясини вилоят даражасида амалга ошириш бўйича билимга эга бўладилар. Икки йиллик курс доирасида қуйидаги масалалар ўрганилади: Муолажани бажариш кўникмаси ИЧ турлари, физиотерапия, эрготерапия ва нутқни ривожлантириш бўйича амалий кўникмалар ҳосил қилиш. Жамоатни реабилитация қилиш кўникмалари жамоат билан ишлаш, шу жумладан жамоат аҳлига ИЧни тушунишида ёрдамлашиш ва ИЧШларга қулай имкониятлар яратиш. Жамоатни ривожлантириш кўникмалари жамоат лойиҳаларини яратиш ва жамоат даражасида ИЧни тарғиб қилувчи гуруҳларни тузиш. ЖАРга оид кўникмаларни амалиётда ва жойларда синовдан ўтказиш барча олинган билимларни жамоатда яшовчи одамларга кўрсатиладиган хизматда қўллаш. Курсни тамомлагач, битирувчилар ЖАР бўлимларида (Соғлиқни сақлаш ва Тиббий хизматлар Вазирлиги), вилоятларда, жойларда тадқиқотлар олиб бориш ёки шифохоналарда терапевт ёрдамчиси сифатида ишлаш учун зарур бўлган билимларга эга бўладилар. Улар, шунингдек, Соғлиқни сақлаш вазирлигидан ташқари таълим тизими муассасалари ва нодавлат ташкилотларда ҳам фаолият юритишлари мумкин. Ходимлар малакасини ошириш, уларни қўллаб-қувватлаш ва бошқариш ЖАР менежерлари ва ходимларининг мунтазам равишда билим ва малакаларини ошириш ва ўз устларида ишлаш имкониятини яратиш (масалан, доимий тренинглар ташкил этиш орқали) катта аҳамиятга эга. Кўпгина ҳолларда, ушбу мақсадда жамоатдаги мавжуд ресурслар, масалан мавжуд тренинг курслари, бошқа ташкилотларнинг тренинг материаллари ва соҳа мутахассислари ёрдамидан фойдаланиш мумкин. Айрим ЖАР дастурлари ходимларга етарли ёрдам, кўрсатма ва йўл-йўриқлар бериб берилмаганлиги сабабидан муваффақиятсизликка учраши мумкин. ЖАР ходимлари ЖАР дастурларининг ўзаги ҳисобланади, шунинг учун менежерлардан ходимлар билан суҳбатлашиш, уларни тинглаш ва қўллаб-қувватлаш талаб қилинади. Ёрдам кўрсатиш ва бошқариш деганда, аниқ менежмент тизимини барпо этиш, ходимларнинг ўз вазифа ва масъулиятларини яхши англашини таъминлаш ва вақти-вақти билан уларнинг ишини баҳолаб туриш тушунилади. 56 ЖАР БЎЙИЧА ЙЎРИҚНОМА > 1: КИРИШ ҚИСМ

63 10-ЛАВҲА Папуа Янги Гвинея ЖАР ходимларига бўлган ишонч ва уларнинг мавқеини ошириш Папуа Янги Гвинеяда қисқа тренинг курсларидан сўнг, ЖАР ходимлари болалардаги маймоқ оёқлик, катталарда эса кўз гавҳари хиралашуви (катаракта)ни аниқлашни ва уларни тегишли тиббий муолажаларга йўналтиришни ўргандилар. Бундай ёрдамлар ОФЧШлар ва уларнинг оилалари учун ниҳоятда муҳим бўлиб, айни пайтда ЖАР ходимларига бўлган жамоатдаги ишонч ва мавқеларни оширади. Режалаштирилган фаолиятни амалга ошириш Дастур менежерлари режани пухта билишлари ва барча фаолият режалаштирилганидек амалга оширилиши учун тайёргарлик кўрилганини таъминлашлари керак. Бу ерда биз ЖАР фаолиятининг батафсил таърифини келтирмаймиз, чунки улар ҳар бир компонент (2-6 китобчаларга қаранг) ва иловадаги қисмларга (7-китобчага қаранг) киритилган. Фаолият, одатда, қуйидаги соҳаларда амалга оширилади: Хабардорликни ошириш ЖАР доирасида хабардорликни оширишга йўналтирилган фаолият асосан манфаатдор томонларга қаратилган бўлиб, уларнинг ИЧ ҳақидаги маълумот ва билимларни тарқатиш орқали одамларнинг ИЧка нисбатан бўлган нохолис муносабатини ўзгартиришни англатади. Бундай фаолият, шунингдек, ЖАР стратегияси ва дастурларини қўллаб-қувватлаш, манфаатдор томонлар қатнашувини рағбатлантиришни назарда тутади. Мувофиқлаштириш ва алоқалар тармоғини шакллантириш Мувофиқлаштириш ва алоқалар тармоғини шакллантириш борасидаги фаолиятлар ЖАРга алоқадор манфаатдор томонлар билан яхши муносабат ва ҳамкорликни йўлга қўйишга қаратилган. Уларнинг ёрдамида, билим ва ресурслар билан ўртоқлашиш, такрорланиш ҳолларини камайтириш ҳамда жамоат доирасидаги фаолиятни бирлаштириш кўзда тутилади. Умумийлаштириш Умумийлаштиришга қаратилган фаолиятдан мақсад, ИЧШларнинг жамоа ишларида тўлиқ қатнашиши ва тараққиётнинг барча соҳаларини, жумладан, соғлиқни сақлаш, таълим, молиявий ва ижтимоий имкониятлардан тўла баҳраманд бўлишни таъминлашдан иборат. Умумийлаштиришга қаратилган фаолият аниқ ишлар, МЕНЕЖМЕНТ 57

64 масалан, имкониятлардан тенг фойдаланиш учун тегишли равишда шароитларни мослаштиришни талаб қилиши мумкин. Хизмат кўрсатиш Ҳар бир ЖАР дастури доирасида ЖАР матрицасининг қайси қисми устувор этиб танланганига қараб турли хизматлар кўрсатилади. Хизмат кўрсатиш билан боғлиқ кўпгина фаолият турларини ЖАР ходимлари амалга ошириши мумкин. Фаолият турлари, ИЧШни аниқлаш ва уларга турли умумий муассасаларга йўлланма беришдан тортиб, реабилитациянинг асосий турларини амалга ошириш ва ИЧШларни оддий ёрдамчи мосламалар билан таъминлашгача бўлади. Адвокация (ҳимоя) Тарихан, ЖАР дастурлари доирасида адвокацияга етарли эътибор қаратмасдан, ИЧШларга фақат хизматлар кўрсатиш билан чекланилган. Адвокациянинг турли шакллари бўлиб, уларнинг ҳаммаси ИЧШлар учун соғлиқни сақлаш, таълим, молиявий, ижтимоий ва жамоат ҳаётининг бошқа соҳаларида тенг имконият ва ҳуқуқларни таъминлаш борасида катта аҳамият касб этади. Салоҳиятни ошириш Асосий манфаатдор томонларнинг салоҳиятини ошириш орқали, уларнинг ўз вазифалари ва масъулиятларини яхши билишлари ва самарали фаолият юритишларини таъминлаш мумкин (1-босқич: Манфаатдор томонлар таҳлили қисмига қаранг). Йўриқномада тавсия этилганидек, бунга эришишнинг йўлларидан бири тренинглар ташкил этишдир. Иштирокчиларнинг тренингларга бўлган эҳтиёжи бир-биридан фарқ қилиб, тренинглар роли ва масъулиятлари ҳамда булардан келиб чиқадиган эҳтиёжларга асосланиши керак. Айрим иштирокчилар учун ИЧ масалалари ва ЖАР стратегиясини ёритувчи қисқа семинарлар кифоя бўлса, бошқалари учун расмий тренинг дастурлари талаб қилиниши мумкин. ЖАР дастурлари доирасида жамоатдаги мавжуд тренинг дастурларини аниқлаш ва бу билан ресурслардан самарали фойдаланиш зарур. Тренинг манбалари сирасига давлат муассасалари, тараққиёт масалалари билан шуғулланадиган ташкилотлар ва ИЧ соҳасида фаолият юритувчи нодавлат ташкилотлар киради. ЖАР тренингларини бошқаларга ўргатиш ҳам катта аҳамиятга эга, чунки бу билан ЖАРни пухта биладиган мутахассислар сони ошади ва улар ҳам жамоат даражасида ЖАРни бошқаларга ўргата олади. Мониторинг Мониторинг нима? Мониторинг деганда дастур фаолиятини кузатиб бориш тушунилади ва унга дастур амалга оширилиши давомида маълумот тўплаш ҳамда уни таҳлил қилиш киради. Мониторинг дастурнинг ички функцияси бўлиб (яъни ЖАР менежерлари ва ходимлари томонидан амалга оширилади), у дастур жамоасига қайси фаолият турлари самара бераётгани, қайсилари эса фойдасиз экани ва шу боис ўзгартиришлар киритиш кераклигини кўрсатади. Самарали мониторинг тизими барпо этилган тақдирда 58 ЖАР БЎЙИЧА ЙЎРИҚНОМА > 1: КИРИШ ҚИСМ

65 кейинчалик дастурни баҳолаш ҳам анча осон кечади (4-босқич: Баҳолаш қисмига қаранг). Мониторинг жараёнининг босқичлари Кўрсаткичларни белгилаш: кўрсаткичлар 2-босқичда, яъни режалаштириш ва жараённи амалга ошириш лойиҳасини тайёрлаш даврида белгиланган бўлиши керак. Маълумот тўплаш йўлларини аниқлаш: маълумотни қандай йўллар билан тўплаш (текшириш воситалари) ҳам, одатда, 2-босқичда ҳал этилади. Маълумот тўплаш ва уни ёзиб олиш: маълумотни тўплаш ва уни ёзиб олишнинг ҳам аниқ йўллари, яъни расмий тизим барпо этилиши мақсадга мувофиқ. Бундай тизимлар ниҳоятда содда бўлиши ва улар ёрдамида фақат зарур бўлган маълумот тўпланиши лозим. Барча ходимлар тренинглар орқали бундай тизимлардан қандай фойдаланиш, яъни маълумот тўплаш формаларини тўғри тўлдиришни ўрганиши керак. Норасмий тизим ҳам самара бериши мумкин, масалан, ЖАР ходимларидан ўз фаолияти ҳақида кундалик (қайд дафтари) тутиш сўралади. Маълумот тўплаш жадвали катта аҳамиятга эга. Жадваллар дастур эҳтиёжларидан келиб чиққан ҳолда кундалик, ҳафталик, ойлик ёки чораклик асосида бўлади. Маълумот таҳлили: маълумот тўплаш ва уни ёзиб олиш таҳлилга қараганда анча осонроқ. Бироқ, агар ЖАР дастурлари менежерлари маълумотни синчковлик билан ўрганмаса, улар дастур фаолиятидаги ривожланишни баҳолай ва муаммоларни аниқлай олмайди. Маълумот таҳлил қилингач, мавжуд аҳволни чуқурроқ ўрганиш учун қўшимча тадқиқот талаб қилиниш эҳтимоли ҳам бор. Ҳисобот бериш ва маълумот билан ўртоқлашиш: Ҳисобот бериш ва асосий манфаатдор томонларга мониторинг натижаларини тақдим этиш, дастурнинг очиқошкоралиги ва аниқлигини намойиш қилади. Мониторинг бўйича ҳисоботга фаолият тури, муайян муддатга режалаштирилган ва амалга оширилган ишлар, бюджетда кўрсатилган ва амалда сарфланган харажатлар, натижалар ва муваффақиятлар, муаммолар ва хатолар, уларни ҳал этиш учун кўрилган тадбирлар ёки тавсиялар ҳамда олинган сабоқлар ҳақидаги маълумот киритилиши керак. Ҳисоботга бўлган талаблар ЖАР дастуридаги менежмент структурасига боғлиқ. Масалан, маҳаллий даражада ЖАР ходимлари ЖАР менежерига ҳар ҳафта ҳисобот берса, дастур менежерлари бир ойда бир марта ҳисобот бериб боришлари мумкин ва ҳоказо. Маълумотни бошқариш: ЖАР дастури давомида катта ҳажмдаги маълумот тўпланади, масалан ҳужжатлар, ҳисоботлар, мактублар ва молиявий ҳужжатлар. МЕНЕЖМЕНТ 59

66 4-босқич: Баҳолаш Кириш Менежмент циклининг сўнгги босқичи баҳолаш бўлиб, унда амалга оширилган ёки якунланган ЖАР дастурига баҳо берилади. Бунинг ёрдамида дастур режасида белгиланган натижаларга эришилган ёки эришилмагани (2-босқич: Режалаштириш ва жараённи амалга ошириш лойиҳасини тузиш қисмига қаранг) ва вазият (1-босқич: Вазият таҳлили) ўзгарган ёки ўзгармагани аниқланади. Баҳолаш натижасида дастурни давом эттириш, ўзгартириш ёки тўхтатиш юзасидан қарор қабул қилинади. У, шунингдек, ЖАР имкониятлар тенглигини таъминлаш, кам таъминланганликка қарши курашиш ва ИЧШларни ижтимоий жараёнларга жалб этишнинг самарали стратегияси эканини исботлашга ёрдам беради. ЖАР дастурларининг айрим менежерлари баҳолаш жараёни уларнинг заиф томонлари ва хатоларини яққол кўрсатиб беришидан хавотирланиши мумкин. Шуни тушуниш керакки, ҳар бир, ҳатто муваффақиятли дастурда ҳам нуқсонлар бўлади. Муваффақиятли ЖАР дастури доирасида дуч келинган муаммолар ўрганилиб, таҳлил, муҳокама қилиниши ва келажакда янги режа тузилганида улар инобатга олиниши керак. Йўриқномада баҳолашнинг турли ва баъзида мураккаб ёндашуви ҳамда методлари акс эттирилгани боис аксарият одамлар баҳолашни қийин жараён деб ҳисоблайди. Бунинг оқибатида ЖАР ходимлари баҳолашда мутахассис қатнашиши керак, деган фикрга боришлари мумкин. Аммо режалаштириш ва тайёргарлик тўғри амалга оширишлса, баҳолашдаги содда жараён натижасида ҳам жиддий ва чуқур маълумотни қўлга киритиш мумкин. 60 ЖАР БЎЙИЧА ЙЎРИҚНОМА > 1: КИРИШ ҚИСМ

67 Баҳолаш Баҳолаш нима? Баҳолаш ЖАР дастурига баҳо беришни англатади. Бу жараёнда эътиборга олинадиган асосий омиллар сирасига дастурнинг алоқадорлиги, самарадорлиги, таъсири ва барқарорлиги киради. Баҳолаш натижасида ЖАР дастурлари тажриба тўплайди, сабоқ олади, бу эса, ўз навбатида, келажакда фаолиятни такомиллаштириш, шу жумладан муқобил йўлларни ҳам эътиборга олиш имкониятини беради. Баҳолашни ким амалга оширади? Баҳолаш ички жараён бўлиши мумкин. Бу ҳолда уни ЖАР дастурлари ходимлари амалга оширади (ўзини ўзи баҳолаш). Уни, шунингдек, бошқа шахс ёки муассаса амалга ошириши мумкин. У ҳолда бу ташқи баҳолаш деб аталади. Ҳар бир ёндашувнинг ижобий ва салбий томонлари бўлиб, ҳар бир дастур баҳолаш турини ўзи танлайди. Ҳар иккала ёндашувни бир вақтда қўллаш энг яхши натижага олиб келади. Баҳолаш қачон амалга оширилади? Баҳолашнинг мониторингдан фарқи шундаки, у сурункали равишда ўтказилмайди. Баҳолаш дастур циклининг муайян пайтида, масалан дастур ўртасида, якунланишидан сўнг ёки маълум вақт, масалан икки йил ўтганидан кейин амалга оширилади. Баҳолаш босқичлари ЖАР дастурларини баҳолаш жараёни қандай фаолият баҳоланаётгани, баҳолашни ким талаб қилгани ва уни ким амалга оширишига боғлиқ. Умумий жараён қуйидаги қадамлардан таркиб топган: Баҳолаш предметини аниқлаш Дастлаб, баҳолашда нимага эътибор қаратилиши, яъни баҳолаш предмети, масалан баҳолаш нима учун (мақсад) ва нимани аниқлаш учун амалга оширилаётганини билиш зарур. Битта баҳолаш жараёнида дастурнинг барча жиҳатларини баҳолашнинг имконияти йўқ. Шу сабабли, баҳолаш мақсадини аниқ билиш керак. Мақсадлар эса қуйидагилардан иборат бўлиши мумкин: ЖАР дастури ходимлари ўз вазифа ва масъулиятларини юқори профессионал даражада бажара оладими? Буни баҳолаш орқали ходимларни тренингларга муҳтожлигини аниқлаш мумкин бўлади; фаолиятнинг қайси турлари энг муваффақиятли? Буни баҳолаш дастурнинг қайси йўналишларини давом эттириш керак, қайсиларини эса тугатиш мақсадга мувофиқлигини аниқлаш имкониятини беради; дастур кутилганидек натижа беряптими? Буни баҳолаш, стратегияни бошқа жойларда ҳам такрорлаш керак ёки керак эмаслигини ҳал этиш имкониятини беради. МЕНЕЖМЕНТ 61

68 ресурслардан самарали фойдаланилдими, натижаларгаэришилдими ва тегишли тартиб-қоидаларга риоя этилдими? Буни баҳолаш дастур келажагини белгилашда ёрдам беради. Баҳолашнинг мақсади тасдиқланганидан кейин баҳолаш учун саволлар тузилади. Ҳа ёки йўқ жавобини талаб қиладиган саволлар кифоя эмас. Саволлар турлича бўлиб, уларга турли йўллар билан жавоб бериш имконияти бўлиши керак. Улар орқали дастурнинг алоқадорлиги, самарадорлиги, таъсири ва барқарорлигини аниқлаш мумкин (4-жадвал: Баҳолаш компонентларига қаранг). 4-жадвал: Баҳолаш компонентлари Муҳимлилик Самарадорлик Таъсирчанлик Дастур ИЧШлар, уларнинг оила аъзолари ва жамоат эҳтиёжларига жавоб берадими? Ресурслардан (инсоний, молиявий ва моддий) самарали фойдаланилдими? Дастур сифат, сон ва вақт маъносида мақсадларга эришдими? Эришилган ўзгариш Пировардида мақсадларга эришилдими? Дастур натижасида ИЧШлар ва уларнинг оила аъзолари ҳаёти қанчалик ва қайси томонга ўзгарди? Жамоатда ИЧШларга бўлган муносабатнинг ўзгаришида дастурнинг таъсири қандай бўлди? Барқарорлик Ташқи ёрдам камайса ёки тугатилса, дастур давом эта оладими? Маълумот тўплаш Иккинчи навбатда баҳолаш саволларига жавоб берилади. Бунда қуйидагиларни инобатга олиш лозим: Маълумотни ким бериши мумкин? Манфаатдор томонлар маълумотнинг жуда яхши манбалари ҳисобланади. Маълумот ИЧШлар ва уларнинг оила аъзолари, бошқа дастурлар, маҳаллий ҳокимият (миллий статистика) томонидан тақдим этилиши мумкин. ЖАР ходимлари ва бошқа мутахассислар ҳам маълумот манбалари бўлиб хизмат қилади, чунки улар, одатда, фаолият турлари, аралашув ва натижалар ҳақида маълумот тўплаб боради. Маълумот қайси йўллар билан тўпланиши мумкин? Бунинг турли йўллари бўлиб, ҳар бирининг салбий ва ижобий жиҳатлари бор. Баҳолаш учун маълумот тўпланганида, одатда, бир эмас, бир нечта ёндашув қўлланилади (5-жадвал: Маълумот тўплаш услубларига қаранг). Маълумот қачон тўпланилиши керак? Бу ҳам дастурнинг турли босқичларида амалга оширилиши мумкин. Дастур бошланишидан олдин тўпланган маълумот бунга асос бўлиб хизмат қилади (1-босқич: Вазият таҳлилига қаранг). Бундай асос ЖАР дастурининг таъсирига 62 ЖАР БЎЙИЧА ЙЎРИҚНОМА > 1: КИРИШ ҚИСМ