VMRO-REALNA OPASNOST ILI IZGOVOR ZA REPRESIVNI MERKI? Neobjaveni dokumenti na Ministerstvoto za vnatre{ni raboti na Kralstvoto Jugoslavija za VMRO

Transcription

1 ГОДИШЕН ЗБОРНИК 291 Nikola УДК: (497.1):329.13(=163.3) 1918/1941 VMRO-REALNA OPASNOST ILI IZGOVOR ZA REPRESIVNI MERKI? Neobjaveni dokumenti na Ministerstvoto za vnatre{ni raboti na Kralstvoto Jugoslavija za VMRO Kratka sodr`ina Vo periodot me u dvete svetski vojni, politi~ko-bezbednosnata sostojba vo Makedonija pod srpska vlast bila glaven predmet na interes na bezbednosnite i razuznava~kite slu`bi na Kralstvoto na SHS(Jugoslavija). Tajnite elaborati i izve{tai {to se pod gotvu vale vo Ministerstvoto za vnatre{ni raboti na jugoslovenskata dr ` ava ja poso~uvale makedonskata organizacija VMRO kako eden od glavnite faktori na nestabilnost vo Vardarska Makedonija. Za toa,srpskite bezbednosni faktori postojano se zanimavale so iz rabotka na dr`avna strategija za borba protiv VMRO i drugite or ganizacii vo makedonskoto revolucionerno dvi`ewe. Preku dobro podgotveni propagandni aktivnosti, vladata na Kralstvoto na SHS(Jugoslavija) uspeala da go pridobie javnoto mislewe i da gi opravda represivnite merki {to se prezemale vo Makedonija pod srpska vlast, pod izgovor deka tie se naso~eni protiv VMRO kako antisrpska i antidr`avna organizacija. Klu~ni zborovi: VMRO, MAKEDONIJA, REPRESIVNI MERKI, KRALSTVO JUGOSLAVIJA. Dr`avnite organi na Kralstvoto Jugoslavija vo me uvoeniot period in tenzivno se zanimavale so sostojbata vo Makedonija pod srpska vlast. Va `nosta na toj del od teritorijata na dr`avata i diktiral na jugoslovenskata vlada da prezema najrazli~ni merki za zacvrstuvawe na vlasta vo Vardarska Ma kedonija. Vo pogled na toa, sostojbite na jugot od dr`avata analiti~ki bile sledeni od dr`avno-bezbednosnite slu`bi koi bile vo sostav na Mi nisterstvoto za vnatre{ni raboti. Ovoj dr`aven organ imal prili~no go lem policiski i administrativen kadar na teritorijata na Makedonija. Og romnoto prisustvo na `andarmerija se objasnuvalo so nestabilnata po liti~ko-bezbednosna sostojba koja dopolnitelno se vlo{uvala so navle guvaweto na vooru`eni ~eti od teritoriite na Albanija i Bugarija.

2 292 ФИЛОЗОФСКИ ФАКУЛТЕТ СКОПЈЕ Kako najprisutna opasnost po teritorijaniot poredok na srpskata vlast vo Vardarska Makedonija bila predo~ena organizacijata VMRO. Zatoa i opservacijata i interesot na srpskite bezbednosni organi kon ovaa ma kedonska organizacija bil najgolem. Policite na ministerstvoto za vnat re{ni raboti na Kralstvoto Jugoslavija bile polni so izve{tai, pre piski, tajni elaborati i analizi koi se odnesuvale na organizaciskata po stavenost i dejstvuvaweto na VMRO. Pristapot na srpskite dr`avnobez bednosni faktori kon VMRO bil naso~en vo pove}e pravci: od edna strana se vr{ela detalna analiza na istorijatot, politi~kite celi i ~etni~kiot i vojvodskiot kadar na VMRO; od druga strana redovno se sledele dejcite na VMRO za koi srpskata vlast smetala deka se nose~ki li~nosti na ovaa organizacija; i od sosema treta strana, del od ovie razuznava~ki soznanija, naj~esto preuveli~eni se objavuvale vo pe~atenite mediumi {to imalo za cel da predizvika strav, no i omraza na srpskiot narod kon VMRO kako i da gi opravda eventualnite represivni merki {to poradi ovaa organizacija bile prezemani od vlastite vo Belgrad vo Makedonija pod srpska vlast. Kombinacijata na site ovie pravci na dejstvuvawe na srpskata vlast i soodvetnoto ministerstvo za vnatre{ni raboti kon VMRO, vo celost se ogleduvaat vo primerot na nekolkute dokumenti od 20-tite i 30-tite godini na XX vek koi voedno gi izrazuvaat i oficijalnite politi~ki stavovi na centralnata vlast vo Belgrad kon statusot na Makedonija. Vo tekot na 30-tite godini na XX vek, Ministerstvoto za vnatre{ni raboti na Kralstvoto Jugoslavija napravilo pove}e elaborati koi se odnesuvale na dejstvuvaweto na VMRO. Od toj period poteknuva i eden osobeno detalen dokument koj napravil op{irna analiza na istorijatot na VMRO od nejzinoto osnovawe vo 1893 godina, do zabranata i ukinuvaweto na VMRO-avtonomisti~ka vo 1934 godina. Interesno e toa {to faktografskite podatoci, so mali isklu~oci se voglavno to~ni, no nivnata interpretacija bila vo pravec na toa VMRO da bide pretstavena kako teroristi~ka organizacija koja prete`no bila antisrpski nastroena i so podr{ka od bugarskata dr`ava. Srpskite analiti~ari vo ova ministerstvo dejstvuvaweto na ovaa makedonska organizacija go podelile vo tri vremenski periodi za koi istaknale deka imaat svoi specifi~nosti. Vo prviot del od analizata se potenciralo silnoto vlijanie na bugarskata egzarhija vo 19 vek vrz, kako {to se veli Makedonskite Sloveni koi dotoga{ ne bile opredeleni kako Bugari, tuku pove}e se

3 ГОДИШЕН ЗБОРНИК 293 ~uvstvuvale kako Srbi 1, {to kako teorija se poklopuva so srpskiot dr`aven stav za amorfniot karakter na makedonskiot narod. Glavniot izvor na problemite, spored srpskite bezbednosni analiti~ari bil famozniot ~len 23 od Berlinskiot miroven dogovor od 1878 godina koj predviduval sozdavawe avtonomna Makedonija pod suverenitet na turskata imperija. 2 Tokmu toj del od Berlinskiot miroven dogovor bil povod, spored srpski gledi{ta za osnovawe na Makedonskata revolucionerna organizacija vo 1893 godina. Kako glavna rakovodna li~nost na Organizacijata vo prvite godini na dejstvuvawe bil poso~en Dame Gruev, {to sekako e blisku do vistinata, a se naglasuval i ~len 1 od Ustavot na VMRO spored koj ovaa makedonska organizacija se borela za polna politi~ka avtonomija na Makedonija. Vo obidite da se definiraat vistinskite celi na VMRO, srpskite bezbednosni slu`bi kako edna od najzna~ajnite li~nosti na Organizacijata go poso~uvaat i Boris Sarafov so kogo go povrzuvaat formiraweto na nejzinata ~etni~ka mre`a vo Makedonija. 3 Vo ovoj del se zanemaruva ulogata na ideologot i osnova~ot na ~etni~kiot institut na VMRO, Goce Del~ev, koj vo detalnata analiza e spomenat samo popatno, na nekolku pati. No, ne treba da iznenaduva popularnosta na Sarafov kaj srpskite bezbednosni slu`bi, znaej}i go faktot deka ovoj makedonski revolucioner nekolku pati vo svojot `ivot i dejstvuvawe imal dopirni to~ki so srpskata dr`ava. Sekako, obidite na Boris Sarafov da stapi vo kontakt so srpskite dr`avni faktori i negovoto pristignuvawe vo Belgrad pred Ilindenskoto vostanie bilo premol~eno i samo popatno spomenato vo ovoj, no i drugite izve{tai, verojatno za da ne se kompromitira srpskata dr`ava okolu sostojbite vo Makedonija i VMRO. Vo zaklu~niot del od prvoto poglavje za organizacijata VMRO, srpskite analiti~ari za ovoj segment od makedonskoto pra{awe, konstatirale deka vo ovoj period bugarskata vlada ne se me{ala vo rabotata na Organizacijata. Najgolemiot del od makedonskite dejci na Organizacijata, kako {to bile Del~ev, Sarafov i \or~e Petrov koi se nabrojani kako takvi, se zalagale za samostojniot karakter na VMRO i bile rusofili i sakale i ponatamu da gi odr`uvaat svoite vrski so Rusija ~ija potpora ja u`ivale Arhiv Srbije i Crne Gore (ASCG), fond 14, kut.29, Postanak, razvitak i organizacija Unutra{we Makedonske Revolucionarne Organizacije V.M.R.O., Od 1870 do 1887 god., Ibidem, Ibid, 250a. 4 Ibid, 251.

4 294 ФИЛОЗОФСКИ ФАКУЛТЕТ СКОПЈЕ Srpskite bezbednosni slu`bi osobeno vnimanie posvetile na analizata na dejstvuvaweto na VMRO vo periodot po Ilindenskoto vostanie za {to iznele edna interesna konstatacija spored koja i pokraj toa {to bugarskata vlada insistirala i vlijaela ovaa organizacija da se opredeli za prisoedinuvawe na Makedonija kon Bugarija, voda~ite na makedonskoto dvi`ewe Gruev i Sarafov i drugite ostanaa i ponatamu avtonomisti. 5 Srpskite analiti~ari po pra{aweto na VMRO konstatirale deka Dame Gruev i Boris Sarafov, kogo go vbrojuvale me u klu~nite li~nosti na ovaa makedonska organizacija, ostanale verni na idejata za avtonomija na Makedonija. 6 Tokmu vakviot zaklu~ok bil zbunuva~ki, zatoa {to od edna strana VMRO se proglasuvala za probugarska organizacija, a od druga strana se tvrdelo deka nejzinite vode~ki li~nosti cvrsto se dr`ele do idejata za avtonomna makedonska dr`ava. Bidej}i se raboti za strogo doverlivi izve{tai na ministerstvoto za vnatre{ni raboti na Kralstvoto Jugoslavija koi ne se za {iroka upotreba, ne mo`e da se konstatira povr{nost, tuku verojatno se raboti za oficijalni informacii koi kako takvi bile prika`uvani na najvisokite dr`avni organi {to trebalo da izgradat politi~ki stav kon organizacijata VMRO. Najgolem interes kon dejstvuvaweto na VMRO, izve{tajot, a i drugite dokumenti od ministerstvoto za vnatre{ni raboti poka`ale vo momentite koga na ~elo na Organizacijata do{ol zloglasniot Todor Aleksandrov. 7 Vedna{ posle toa, spored srpskite bezbednosni slu`bi, ~etite na VMRO vo Makedonija zapo~nale so teror protiv srpskoto naselenie 8. So vakvata konstatacija za postoewe na srpski narod vo Makedonija, bezbednosnite slu`bi jasno stavile do znaewe deka vlastite vo Belgrad ne otstapuvale od tezite za navodniot srpski karakter na Vardarska Makedonija. I po zavr{uvaweto na Balkanskite vojni i Bukure{kiot miroven dogovor vo 1913 godina, ovaa makedonska organizacija od strana na dr`avno-bezbednosnite slu`bi na Kralstvoto Jugoslavija bila proglasena za teroristi~ka i antisrpska. Nesigurnosta {to vladata vo Belgrad ja imala vo pogled na stavovite na ovaa organizacija najdobro se ogleduva vo misleweto deka VMRO se obide da vospostavi svoja vlast na na{ata teritorija vo Ju`na Srbija, no oslobodeniot narod ne ja prifati 5 ASCG, fond 14, kut.29, Od 1903 do 1920 god., Ibidem, 252a. 7 Ibid, Ibid.

5 ГОДИШЕН ЗБОРНИК 295 ovaa akcija, tuku se svrti protiv banditite na VMRO. 9 Se postavuva logi~koto pra{awe, zo{to edna organizacija kako VMRO bi trgnala da vospostavuva svoja vlast na teritorija kade nema naselenie koe bi ja podr`uvalo, a u{te pomalku bi ja prifatilo idejata za obedinuvawe na Makedonija vo edna avtonomna dr`ava 10 koe{to barawe i samoto bilo potvrdeno od bezbednosnite slu`bi kako glaven politi~ki lozung na makedonskata organizacija. Nemaj}i drugo objasnuvawe na ova, srpskite bezbednosni slu`bi im objasnile na svoite pretpostaveni vo soodvetnite dr`avni organi deka cel na ovaa akcija na VMRO bila da vo Ju`na Srbija predizvika bunt i otcepuvawe na istata od Srbija i sozdavawe na nekoja la`na avtonomna Makedonska (vo originalot so golema bukva, N.@.) dr`ava na koja bugarskata vlada ve}e bi i go dodelila svojot zazemen del od makedonskata teritorija vo vojnata godina. 11 Ve}e vo periodot od 1915 do 1918 godina, za vreme na bugarskata okupacija na Vardarska Makedonija, srpskite analiti~ari od ministerstvoto za vnatre{ni raboti na Kralstvoto Jugoslavija ja ocenile VMRO kako sorabotnik na bugarskata vlada poradi toa {to ne proglasila sozdavawe na avtonomna ili nezavisna makedonska dr`ava, no obedinuvawe so majka Bugarija. 12 Vakvite zaklu~oci vo ova ministerstvo, so prika`uvawe na podatoci za egzekutirani pretstavnici na srpskata vlast vo Makedonija vo vreme na Prvata svetska vojna, imale za cel da gi opravdaat represivnite merki na vladata vo Belgrad na teritorijata na Makedonija pod srpska vlast po 1918 godina. Po zavr{uvaweto na Prvata svetska vojna, analizite na ministerstvoto i ponatamu uka`uvale deka glavnata rakovodna li~nost vo VMRO od koja trebalo da stravuva srpskata vlast vo Makedonija bil Todor Aleksandrov Ib.,253a. 10 Ib. 11 Ib., 253a/ Ib., TODOR ALEKSANDROV ( ), makedonski deec, vojvoda, ~len na CK na VMRO. Bil roden vo [tip. Zavr{il pedago{ko u~ili{te vo Skopje vo 1897 godina. Stanal ~len na VMORO i bil zatvoren od turskata vlast vo mart 1903 godina, a bil osloboden vo april 1904 godina. Stanal ~etnik vo ~etata na {tipskiot vojvoda Mi{e Razvigorov, a bil u~esnik i na kongresot na Skopskiot revolucioneren okrug na VMORO. U~estvuval na ]ustendilskiot kongres na VMORO vo 1908 godina. Vo 1911 godina stanal ~len na CK na VMORO. Vo Prvata svetska vojna u~estvuval vo formiraweto na 11-ta makedonska divizija. Po vojnata bil ~len na CK na VMRO i eden od nejzinite najzna~ajni rakovoditeli. Pod negovo rakovodstvo ja pretvoril Pirinska Makedonija vo dr`ava vo dr`ava i VMRO se nao ala vo neprijatelski odnosi so vladata na Aleksandar

6 296 ФИЛОЗОФСКИ ФАКУЛТЕТ СКОПЈЕ Ottamu, najgolem prostor vo elaboratot na ministerstvoto za vnatre{ni raboti bil odvoen kon Aleksandrov, a pomalku kon ostanatite dva ~lena na CK na VMRO, Aleksandar Protogerov 14 i Petar ^aulev. 15 Sekako, za~uduva i faktot {to srpskite bezbednosni slu`bi gi proglasile Protogerov i ^aulev za eksponenti na bugarskiot dvor, dodeka Todor Aleksandrov go smetale za eden od najgolemite protivnici na zemjodelskata vlada na Aleksandar Stamboliski. No, vo pogled na prevlasta i dominacijata vo CK na VMRO se nemalo nikakvo somnenie deka vistinski gospodar vo nelegalnata organizacija bil popularniot Todor Aleksandrov kon kogo se pridru`ile site ~etni~ki vojvodi. 16 Srpskite bezbednosni faktori vo izve{tajot isto taka zabele`ale deka i bugarskata vlast ja podr`uvala opozicijata protiv Todor Aleksandrov, vnatre vo redovite na VMRO, no poradi mo}ta na Organizacijata i slabosta na Bugarija, ne se osmeluvala na otvorena borba protiv nego. Ovoj doverliv elaborat za sostojbite vo VMRO konstatiral deka vo ovaa makedonska organizacija se vodela borba za prevlast, koja se odvivala so me usebni fizi~ki likvidacii na sprotivstavenite frakcii. Ministerstvoto za vnatre{ni raboti na Kralstvoto Jugoslavija zaklu~ilo deka po dr`avniot prevrat vo Bugarija vo juni 1923 godina, VMRO vo celost stanala orudie na bugarskata vlada. 17 Osobeno interesni za sledewe na bezbednosnite slu`bi vo Stamboliski. Vo 1924 godina zapo~nal pregovori so SSSR i Kominternata za nivna pomo{ na VMRO i obedinuvawe na ostanatite makedonski organizacii vo ramkite na VMRO. Bile eden od potpisnicite na Majskiot Manifest na VMRO na 6 maj 1924 godina. Bil ubien na 31 avgust 1924 godina kaj selo Sugarevo, Pirinska Makedonija. 14 ALEKSANDAR PROTOGEROV ( ), makedonski deec, vojvoda, ~len na CK na VMRO. Bil roden vo Ohrid. Aleksandar Protogerov(Ohrid, 23 fevruari 1867) u~estvuval vo Gornoxumajskoto i Ilindenskoto vostanie. Bil pretsedatel na Izvr{niot komitet na makedonskite bratstva vo Bugarija( ). Stanal ~len na CK na vozobnovenata VMRO, zaedno so Aleksandrov i ^aulev. Po ubistvoto na Todor Aleksandrov se sprotivstavil na novite teroristi~ki metodi na dejstvuvawe na Ivan Mihajlov. Po negovoto ubistvo vo 1928 godina, kriloto vo koe dejstvuvale negovite privrzanici vo VMRO, bilo nare~eno -protogerovisti. 15 PETAR ^AULEV( ), makedonski revolucioner, deec, vojvoda, ~len na CK na VMRO. Bil u~esnik vo Ilindenskoto vostanie 1903 godina. Stanal eden od organizatorite na t.n.ohridsko vostanie vo 1913 godina protiv srpskata vlast vo Vardarska Makedonija. Od 1911 godina bil ~len na CK na VMRO. Po Prvata svetska vojna u~estvuval vo vozobnuvaweto na VMRO i stanal ~len na CK na ovaa organizacija. Dejstvuval vo Zapadna Makedonija koristej}i gi ~etni~kite kanali za vlez od teritorijata na Albanija. Vo 1924 godina bil potpisnik na Majskiot manifest na VMRO. Bil ubien vo dekemvri 1924 godina vo Milano od strana na atentator na VMRO. 16 Ib., 254a. 17 Ib., 256.

7 ГОДИШЕН ЗБОРНИК 297 Jugoslavija bile naporite na VMRO da sklu~i sojuz za sorabotka so SSSR, na {to posvetile zna~aen del od ovoj pismen dokument. Za da gi alarmiraat svoite pretpostaveni od povisokite krugovi vo Ministerstvoto za vnatre{ni raboti, kreatorite na ovoj elaborat presmetale deka klu~en moment {to Sovetska Rusija stapila vo pregovori so VMRO bil nevozmo`nosta za sorabotka na Organizacijata so bugarskata vlada, bidej} i ovaa gi iskoristuva makedonskite organizacii samo vo svoite vnatre{ni borbi i presmetki so politi~kite protivnici, taka {to organizacijata postepeno tro{i lu e i materijalni sredstva, bez nikakva {ansa za edna nadvore{na akcija kon Jugoslavija. 18 Vakviot zaklu~ok trebalo da predizvika vpe~atok kaj vlastite vo Belgrad za zagrozenosta na Jugoslavija od dejstvuvaweto na VMRO. Izve{tajot gi analiziral i sostojbite vo VMRO po ubistvoto na Todor Aleksandrov vo 1924 godina, za koe kako najodgovorna li~nost bil poso~en vtoriot ~len na CK, Aleksandar Protogerov. Ubistvoto na Aleksandrov od strana na bezbednosnite slu`bi na Kralstvoto Jugoslavija bilo pre~ekano so olesnuvawe, iako vo ovoj dokument ne mu e odvoen pogolem prostor. No, i za toa ima pri~ina, bidej}i vo uslovi koga ve}e go nemalo najgolemiot neprijatel po dr`avniot suverenitet na Srbija vo Vardarska Makedonija- ozloglaseniot Todor Aleksandrov, na srpskite bezbednosni slu`bi im bila potrebna nova li~nost vo makedonskoto revolucionerno dvi`ewe so koja }e go zastra{uvaat srpskoto javno mislewe i }e imaat opravduvawe za represivnite merki vo Ju`na Srbija. Taa li~nost ja na{le vo Dimitar Vlahov 19, eden od osnova~ite na novata organizacija VMRO (ob.). Vlahov i vo momentite koga se nao al me u pregovara~ite na VMRO vo Viena so Kominternata i SSSR pred potpi{uvaweto na Majskiot manifest vo 1924 godina, ne ostanal nezabele`an od srpskata razuznava~ka mre`a vo Avstrija. Sepak dr`avnite faktori vo Belgrad go ~ekale pogodniot moment za vklu~uvawe na crvenoto svetlo za alarm po bezbednosnata sostojba vo Kralstvoto Jugoslavija. 18 Ib., DIMITAR VLAHOV(Kuku{, 1878-Skopje- 1953), u~esnik vo makedonskoto nacionalno osloboditelno dvi`ewe. Se {koluval vo [vajcarija. Bil eden od osnova~ite na Narodnata federativna partija. Po Mladoturskata revolucija bil izbran za pratenik vo turskiot parlament. Bil pratenik na Todor Aleksandrov i VMRO vo pregovorite so SSSR. U~estvuval vo sozdavaweto na VMRO(Ob.). Bil potpretsedatel na Prvoto zasedanie na AVNOJ, a po osloboduvaweto izvr{uval visoki dr`avni funkcii vo jugoslovenskata federacija.

8 298 ФИЛОЗОФСКИ ФАКУЛТЕТ СКОПЈЕ Poradi site ovie pokazateli, 1925 godina e mnogu zna~ajna vo dr- `av nata strategija na Kralstvoto na SHS kon VMRO i drugite makedonski or ganizacii. Raznite podatoci i izve{taite na bezbednosno-razuznava~kite slu`bi uka`uvale na toa deka makedonstvuju{~ite podgotvuvale vooru `eni akcii od pogolem obem vo Makedonija pod srpska vlast vo tekot na 1925 godina. No, i pokraj toa {to navistina vo site tajni izve{tai i ela borati se sodr`ele ogromen broj na podatoci za podgotovkite na VMRO za ~etni~ka akcija i atentati, se postavuva pra{aweto dali toa imalo realna osnova? I otkade poteknuval toj strav na srpskite bezbednosni slu`bi od VMRO? Kako klasi~en primer za toa bil eden izve{taj od srpskata razuznava~ka mre`a vo Viena od 1925 godina vo koj se nao aat mnogu za~uduva~ki podatoci koi analiziraj}i ja prirodata na dokumentot, verojatno se predo~uvale na rakovodnite li~nosti na bezbednosnite organi vo Kralstvoto Jugoslavija. Vo ovoj slu~aj, vnimanieto na bezbednosnite slu`bi bilo naso~eno kon Dimitar Vlahov, a ne kon nastanite {to se slu~uvale vo VMRO-avtonomisti~ka, koja dotoga{ se poso~uvala kako glaven neprijatel na dr`avnite granici vo ju`nite delovi od Kralstvoto Jugoslavija. Interesen e podatokot spored koj Vlahov bil proglasen za edna od najmarkantnite figuri vo makedonskoto revolucionerno dvi`ewe. Toj, spored izvestuvawata na srpskiot pratenik od Viena, posle ubistvoto na Petar ^aulev stanal du{a na dvi`eweto i edinstven naslednik, bidej}i nema ve}e so koj da ja deli vlasta. 20 Za osobenoto mesto na Dimitar Vlahov vo makedonskoto revolucionerno dvi`ewe, srpskiot delegat zaklu~uval i od strogite za{titni merki okolu negovata li~na bezbednost. Spored nego, Vlahov ima kaj sebe vo Viena osumdeset, do zabi, vooru`eni komiti, zakolnati po nivniot obi~aj, na kama i na bomba deka nema da se smirat duri ne go oslobodat Balkanot od tiranijata. 21 Tie bile i negovata telesna garda i spored srpskiot delegat nitu eden vladetel na zemjinata topka ne bil tolku za{titen kako Dimitar Vlahov. Po odnos na negovoto dvi`ewe, delegatot gi izvestuval rakovodnite li~nosti vo Ministerstvoto za vnatre{ni raboti deka Vlahov nikade ne izleguval, osven ako odvreme na vreme ne bil povikuvan vo policija, no i toga{ toj e vo avtomobilot so u{te dvajca ~etnici, a pred i zad nego isto taka e po eden avtomobil so po ~etiri 20 ASCG, fond 14, kut.br.29, Delegat ministarstva unutrašnjih poslova Kraljevine Jugoslavije u Beču, Vlahov, str.108a. 21 Ibidem.

9 ГОДИШЕН ЗБОРНИК 299 vooru`eni Makedonci. 22 Ovie podatoci za obezbeduvaweto na Vlahov mu bile potvrdeni na srpskiot delegat od u{te nekolku lica od koi pobaral dopolnitelni informacii. Od ovie konstatacii, kolku i da se predimenzionirani, mo`e da se zaklu~i deka srpskata vlast bila celosno preokupirana od organizacijata, no i samoto ime VMRO, bidej}i site makedonski organizacii koi imale vakov prefiks, spored srpskite bezbednosni slu`bi bile potencijalna opasnost za suverenitetot na Belgrad vo Vardarska Makedonija. Kako inaku mo`e da se objasni faktot {to vo istiot izve{taj, na Protogerov kako na edna od nose~ki li~nosti na VMRO-avtonomisti~ka mu bil odvoen sosema mal prostor, kako da se raboti za nekoja marginalna li~nost, a ne voda~ na vooru`ena organizacija koja e revan{isti~ki raspolo`ena kon versajskiot sistem na granici vo delot na Makedonija pod srpska vlast. Duri, soznanijata na srpskiot delegat odele vo pravec na toa deka Aleksandar Protogerov bil ubien, {to ne bila to~na informacija, za {to bil izvesten i Vlahov vo Viena, no vesta se kriela za da se za~uva disciplinata i edinstvoto na makedonskiot komitet, bidej}i vo ovie denovi koga u{te Voenata liga i Makedonskiot komitet bi popu{tile, celata rabota bi propadnala i zavr{eno bi bilo so dene{na Bugarija. 23 Stravot kaj srpskite bezbednosni slu`bi vo 1925 godina u{te pove}e bil zasilen i od nekoi nivni soznanija deka vo atenta tot vrz car Boris vo katedralnata crkva Sv. Nedela vo Sofija, me u dru gite bile vme{ani i vklu~eni i nekoi ~lenovi na razli~nite makedonski organizacii. Potvrda na toa deka navistina rabotite se odvivale vo toj pravec, poka`ale nastanite od maj 1925 godina. Belgradskite vesnici, me u koi najmnogu vesnikot Politika, osamnale so voznemiruva~ki naslovi za mo`ni teroristi~ki napadi na VMRO vo prestolninata na Kralstvoto na SHS. Spored niv, makedonstvuju{~ite ve}e podolgo vreme ja podgotvuvale vooru`enata akcija so pomo{ na Sovetska Rusija. Ottamu, ne treba da iznenaduva preokupiranosta na srpskite bezbednosni slu`bi so ulogata na Vlahov vo makedonskoto revolucionerno dvi`ewe, bidej}i tie dobro ja znaele negovata povrzanost so Kominternata i so SSSR. Spored Politika koja kako provladin vesnik imala najdobar izvor na informacii, vo tekot na maj 1925 godina, VMRO (ne se naglasuva dali e toa VMRO (ob) 22 Ibid. 23 ASCG, fond 14, kut.br.29, Delegat ministarstva unutrašnjih poslova Kraljevine Jugoslavije u Beču, Protogerov, str.109.

10 300 ФИЛОЗОФСКИ ФАКУЛТЕТ СКОПЈЕ ili VMRO-avtonomisti~ka, imala za cel da izvr{i atentati vrz pretsedatelot na vladata na Kralstvoto na SHS i ~lenovi na vladata. Spored vesnikot po sistemot na atentatot vo crkvata Sv. Nedela vo Sofija, lu eto na Makedonskiot Komitet imale za cel da go krenat vo vozduh, Dvorot vo Belgrad, Pretsedatelstvoto na vladata i Ministerstvoto za nadvore{ni raboti, Ministerstvoto za vojna, Upravata na gradot, dr`avnata pe~atnica i pe~atnicite i redakciite na golemite vesnici. 24 Poradi toa bile zasileni bezbednosnite merki pred site ovie pozna~ajni dr`avni institucii vo Belgrad. Se pretpostavuvalo deka meta na atentatorite od Bugarija trebalo da bidat i porane{ni visoki funkcioneri na bugarskata zemjodelska vlast koi vo toj moment se nao ale vo Belgrad. Vesnikot isto taka istaknuval deka brojkata na atentatorite bile okolu sedumdesetina, {to kako podatok trebalo da predizvika u{te pogolem efekt i reakcija na srpskata vlast protiv site poso~eni mo`ni izvr{iteli na vooru`enite akcii. Atentatite, spored ovie soznanija, trebalo da zapo~nat na 15 maj 1925 godina so ubistvo na kralot i pretsedatelot na vladata Nikola Pa{i}. 25 Za da se spre~at ovie dejstvija na VMRO, srpskata policija prezela niza preventivni merki, pred se pretres na somnitelni lica vo vozovite koi pristignuvale vo Belgrad, no za identitetot na uapsenite lu e ne soop{tuvala nekoi pozna~ajni detali. Vo interes na otkrivawe na atentatorite, koi spored Politika ve}e imale pristignato vo Belgrad i negovata okolina, policijata izvr{ila pretres na nekolku privatni ku}i i hoteli vo gradot, posebno vo onie vo koi `iveele komunisti i Makedonci. 26 Vo akcijata bile uapseni pove}e Makedonci kaj koi bile pronajdeni revolveri, a pri ispra{uvaweto pred islednite organi tie izjavuvale deka vo Belgrad bile dojdeni na pe~alba. So toa, spored srpskata policija bila zavr{ena u{te edna nejzina preventivna akcija protiv organizaciskata mre`a na VMRO koja ovojpat se zakanuvala so atentati koi mo`ele od koren da ja zagrozat bezbednosta na Kralstvoto, no ovoj pat ne vo Makedonija, tuku vo prestolninata na dr`avata. Sepak i posle ova, ostanuva pra{aweto, kolku bile realni pretpostavkite za vakva vooru`ena akcija od strana na ovaa makedonska organizacija. U{te pozbunuva~ki e i podatokot {to vlastite vo Belgrad, atentatite pokraj so VMRO, gi povrzuvale i so komunistite. Ovaa pretpostavka e malku 24 Atentatori u Beogradu, Politika, 16 maj 1925 godina, br.6127, str Ibidem, Ibid., 2.

11 ГОДИШЕН ЗБОРНИК 301 verojatna ako se imaat vo predvid neprijatelskite odnosi na VMROavtonomisti~ka so komunistite, posebno po ubistvoto na Todor Aleksandrov {to rakovodstvoto na ovaa makedonska organizacija go smetala za delo na pripadnicite na makedonskata levica, posebno komunistite, Kominternata i SSSR. No, i pokraj ova ne mo`e da se otfrli vo celost vakvata opse`na akcija na VMRO protiv instituciite na sistemot na Kralstvoto na SHS, zatoa {to ve}e prethodno Organizacijata vr{ela sli~ni atentati vo Makedonija pod srpska vlast, no i vo nekoi delovi od Ju`na Srbija. Kako i da e, ova poslu`ilo kako opravduvawe na vlastite vo Belgrad za represivnite merki vo Makedonija pod srpska vlast so izgovor deka tie se naso~eni ne protiv makedonskiot narod, tuku protiv VMRO i nejzinata organizaciska mre`a. Na prv pogled, ovie nekolku dokumenti so proviniencija od Ministerstvoto za vnatre{ni raboti na Kralstvoto Jugoslavija izgledaat deka voop{to nemaat dopirni to~ki. No, nivnata vnimatelna analiza i poznavaweto na dr`avnata strategija na oficijalen Belgrad kon VMRO i drugite segmenti od makedonskoto pra{awe go doka`uvaat sprotivnoto. Postoela golema koordinacija pome u nekolkute dr`avni institucii, vlada na Kralstvoto Jugoslavija, Ministerstvo za vnatre{ni raboti i provladini pe~ateni mediumi, osobeno okolu strategijata za borba protiv VMRO i drugite organizacii vo makedonskoto revolucionerno dvi`ewe. Zatoa ne slu~ajno e poso~en primerot so 1925 godina. Najprvin sleduvala vnimatelna analiza na site segmenti, vnatre vo VMRO od strana na srpskite bezbednosni slu`bi. Kako vtora faza sleduvale plasiranite doverlivi informacii za najeksponiranite li~nosti vo VMRO do najvisokite krugovi vo soodvetnoto ministerstvo za vnatre{ni raboti. I na kraj, tretata faza se sostoela vo objavuvaweto na del od strogo doverlivite informacii vo pe~atenite mediumi, samo vo obem prifatliv za toga{noto javno mislewe. Prvata faza imala za cel pred soodvetnite dr`avni organi VMRO da ja pretstavi kako antisrpska, probugarska i teroristi~ka organizacija. Vtorata faza trebalo da gi poso~i konkretnite li~nosti vo VMRO i drugite makedonski organizacii kon kogo se naso~uvalo vnimanieto na bezbednosno-razuznava~kite slu`bi. I na kraj, tretata faza, preku publikuvaweto na nekoi informacii vo mediumite, trebalo da predizvika omraza na srpskoto javno mislewe kon VMRO, no i opravduvawe na represivnite merki {to srpskata vlast gi prezemala vo Vardarska Makedonija. Vakvata koordinirana aktivnost na srpskata vlast imala

12 302 ФИЛОЗОФСКИ ФАКУЛТЕТ СКОПЈЕ delumen uspeh i voglavno bila podr`uvana od pogolemiot del od op{testvenata javnost vo Kralstvoto Jugoslavija. Vlastite vo Belgrad, od edna strana uspevale da sozdadat vpe~atok vo dr`avata za toa deka vo Makedonija pod srpska vlast vodat borba so edna mo}na makedonska organizacija. Od druga strana kaj javnosta sozdavale strav, no i omraza kon VMRO kako organizacija koja se borela za otcepuvawe na eden del od dr`avnata teritorija na Kralstvoto Jugoslavija. Bez da navleguvame vo analiza na toa dali vlastite vo Belgrad bile ubedeni vo silata i mo} ta na VMRO da predizvika teritorijalni promeni na {teta na jugoslovenskoto kralstvo, mo`eme da zaklu~ime deka toa vo {to bile sigurni bila celosnata preokupiranost na javnosta so ovoj segment od makedonskoto pra{awe za eden podolg vremenski period i podr{kata na pogolemiot del od nea za represivnite merki vo Vardarska Makedonija. (Recenzent: prof. d-r Darinka Petrovska)

13 ГОДИШЕН ЗБОРНИК 303 Nikola ZHEZHOV IMRO-REAL DANGER OR EXCUSE FOR REPRESSIVE MEASURES? Unpublished documents of the Ministry for internal affairs of the Kingdom of SCS about IMRO Summary In the period between the two world wars, political and the security situation in Macedonia under the Serbian authorities was the main subject for interest of securities and intelligences services of the Kingdom of SCS(Yugoslavia). The secret documents and reports which were prepared in the Ministry for internal affairs of the Yugoslavian state pointed the Macedonian organization IMRO as the one of most important reasons of unstability in Vardar part of Macedonia. That s why, the Serbian security authorities constantly were occupied with creating of state strategy for struggle against IMRO and other organizations in the Macedonian revolutionary movement. Across good prepared propaganda activities, the government of the Kingdom of SCS(Yugoslavia) succeeded to gain the public opinion and to justify the repressive measures in Macedonia under the Serbian authorities, with excuse that they are pointed against IMRO as an antiserbian and antigovernment organization. Key words: IMRO, MACEDONIA, REPRESSIVE MEASURES, KINGDOM YUGOSLAVIA.

14 304 ФИЛОЗОФСКИ ФАКУЛТЕТ СКОПЈЕ