STRATEGIJA OBEZBJEĐENJA KVALITETA NA UNIVERZITETU CRNE GORE za period

Transcription

1 STRATEGIJA OBEZBJEĐENJA KVALITETA NA UNIVERZITETU CRNE GORE za period Podgorica,

2 Strategija obezbjeċenja kvaliteta je pripremljena u Centru za studije i kontrolu kvaliteta Univerziteta Crne Gore u okviru projekata koje je Univerzitet Crne Gore realizovao sa WYG International (projekat su finansirali Univerzitet Crne Gore i IPA Fond) i sa WUS-om Austria (projekat su finansirali ADC Austria i Univerzitet Crne Gore). Materijal su priredili ĉlanovi tima za implementaciju sistema kvaliteta: prof. dr Predrag Miranović, prof. dr Mitar Mišović, doc. dr Zoran Veljović, doc. dr Aleksandar Vujović, prof. dr Bojka Đukanović, prof. dr Igor Radusinović, prof. dr Snjeţana Hrnĉić, doc. dr Aleksandra Despotović, Tanja Paunović i Mladen Perazić. Tekst je lektorisala doc. dr Miodarka Tepavĉević. Konsultantsku pomoć u pripremi Strategije pruţili su ĉlanovi tima WYG International ukljuĉeni u realizaciju projekta. Radna grupa koja je učestvovala u pripremi Strategije kvaliteta P. Miranović M. Mišović Z. Veljović A. Vujović B. Đukanović I. Radusinović A. Despotović S. Hrnĉić M. Vukĉević D. Vujović UNIVERZITET CRNE GORE V. Vujaĉić S. Laušević N. Đurović N. Šoškić B. Krstajić T. Krkeljić Z. Vukĉević T. Paunović M. Mrdović Ţ. Raţnatović R. Puzović S. Ţarić WYG INTERNATIONAL MINISTARSTVO PROSVJETE I NAUKE P. Gergieva A. Rabrenović PRIVREDNA KOMORA M. Perazić 2

3 SADRŢAJ UVOD 6 I OSNOVA ZA IZRADU STRATEGIJE 7 1. UNIVERZITET CRNE GORE Osnovni podaci o Univerzitetu 7 2. BOLONJSKI PROCES Ciljevi reforme visokog obrazovanja za stvaranje EHEA 8 3. KVALITET VISOKOG OBRAZOVANJA Pojam kvaliteta i znaĉenje obezbjeċenje kvaliteta (QA) 9 4. OPREDJELJENJE UCG ZA IMPLEMENTACIJU QA Kontekst i znaĉaj opredjeljenja za QA Odluka za implementaciju QA na UCG MEHANIZMI INSTITUCIONALNOG QA Vrednovanje Samovrednovanje INSTRUMENTI ZA QA QA standardi Osnovni principi standarda Svrha i ciljevi standarda QA indikatori EFIKASNOST QA SISTEMA Normativni preduslovi Preduslovi za QA tijela i organe Ostali preduslovi 17 II STRATEŠKA DOKUMENTA ZA QA UCG KONTEKST ZA PRIPREMU DOKUMENTA I ZADATAK VIZIJA QA UCG MISIJA QA UCG VRIJEDNOSTI I NAĈELA QA CILJEVI Opšti ciljevi Specifiĉni ciljevi KLJUĈNA TIJELA I NADLEŢNOSTI QAS-a Tijela Nadleţnosti tijela MODEL FUNKCIONISANJA QAS-a SMJERNICE ZA UNUTRAŠNJU PROVJERU KVALITETA POVEZANU SA REAKREDITACIJOM Obim provjere kod unutrašnje provjere povezane sa reakreditacijom UNUTRAŠNJE GODIŠNJE PROVJERE KVALITETA UNUTRAŠNJA PERIODIĈNA PROVJERA KVALITETA 37 3

4 17. QA PROCEDURE NASTAVNI PROCES QA istraţivanja ISTRAŢIVAĈKI RAD ObezbjeĊenje kvaliteta u istraţivanju Finansiranje Praćenje i ocjena rezultata BIBLIOTEĈKO-INFORMACIONI SISTEM Razvoj ljudskih resursa QA procedure FINANSIRANJE VISOKOG OBRAZOVANJA Uvodne napomene Indikatori i mehanizmi finansiranja visokog obrazovanja FINASIRANJE UNIVERZITETA CRNE GORE KONTROLA I IZVJEŠTAJI O FINANSIRANJU 48 III QA PLAN ZA OBLASTI, PRIORITETNI ZADACI, CILJEVI I INDIKATORI ZADACI VEZANI ZA SPOLJNU EVALUACIJU I REAKREDITACIJU UCG IMPLEMENTACIJA QA PROCEDURA ORGANIZACIONA STRUKTURA UCG AKADEMSKO I STRUĈNO OSOBLJE ADMINISTRATIVNO OSOBLJE STUDENTI STUDIJSKI PROGRAMI ISTRAŢIVAĈKI RAD FINANSIRANJE PROBLEMI I OPASNOSTI KOJI MOGU UTICATI NA SPROVOĐENJE STRATEGIJE FINANSIRANJE SPROVOĐENJA STRATEGIJE 66 PRILOG I 67 FORMA IZVJEŠTAJA I PRILOGA ZA UNUTRAŠNJU PROVJERU POVEZANU SA REAKTEDITACIJOM 67 IZVOD IZ SAMOVREDNOVANJA I OCJENE KVALITETA 68 INDIKATORI 69 ANALIZA ISPUNJENOSTI STANDARDA I SWOT ANALIZA 70 FORMA IZVJEŠTAJA I PRILOGA ZA GODIŠNJE I PERIODIĈNE PROVJERE 70 TERMINI I DINAMIKA ISTRAŢIVANJA I ANALIZE REZULTATA 70 PRILOG II 73 PREPORUKE KOMISIJE ZA SPOLJNU EVALUACIJU I REAKREDITACIJU UCG 73 IMPLEMENTACIJA QA PROCEDURA 75 4

5 SKRAĆENICE EHEA ENQA ERA EUA EU ESG ESU (ESIB) EUROSTAT ECTS OECD HE IEP FP DS QA QAS SWOT CG VO SVO UCG ALUMNI European Higher Education Area European Association for Quality Assurance in Higher Education European Research Area European University Association European Union Standards and Guidelines for Quality Assurance in the European Higher Education Area The European Students' Union The Statistical Office of the European Communities European Credit and Transfer System Organization for Economic Cooperation and Development Higher Education Institutional Evaluation Programme Framework Programme Dopuna diplome (Diploma Supplement) Quality Assurance Quality Assurance System Strengths, Weakness, Opportunities, Threats Crna Gora visoko obrazovanje Savjet za visoko obrazovanje Univerzitet Crne Gore Udruţenje diplomaca 5

6 UVOD Univerzitet Crne Gore sprovodi reforme u oblasti obrazovanja i istraţivanja od godine kada je usvojen novi Zakon o visokom obrazovanju Crne Gore. Ostvaren je jedinstveni organizacioni, pravni i obrazovni subjektivitet sa odluĉivanjem na nivou Univerziteta i zadrţavanjem odreċenog stepena autonomije, odnosno samostalnosti jedinica u djelatnostima iz njihove nadleţnosti. UvoĊenjem tri stepena obrazovanja (osnovni, postdiplomski i doktorski), obrazovni proces na Univerzitetu Crne Gore usklaċen je sa principima Bolonjske deklaracije. ObezbjeĊenje kvaliteta obrazovanja je posebno znaĉajno za uspostavljanje Evropskog prostora visokog obrazovanja, a bazira se na odgovornosti institucija visokog obrazovanja. Univerzitet Crne Gore nastoji da bude prepoznat po kvalitetu studija u razliĉitim disciplinama, i zato je implementacija sistema kvaliteta izdvojena kao jedno od prioritetnih podruĉja. Postizanje visokih standarda kvaliteta nije nova strategija Univerziteta Crne Gore, već je uoĉljiva i kroz sve dosadašnje faze njegovog postojanja. MeĊutim, jasno je da multidisciplinarni pristup obezbjeċenju kvaliteta moţe da se implementira samo ako su kompletna akademska zajednica i sve aktivnosti obuhvaćene razvijenim sistemom obezbjeċenja i unapreċenja kvaliteta. Predloţena strategija je jedan od kljuĉnih dokumenata za obezbjeċenje kvaliteta na Univerzitetu Crne Gore. Izradi strategije prethodio je niz aktivnosti, od kojih poseban znaĉaj imaju završena reakreditacija Univerziteta, usvojena organizacija QAS-a i dokumenta o njenom radu, usvojena uputstva za primjenu QA procedura i odrţavanje niza seminara i radionica sa uĉešćem istaknutih struĉnjaka iz oblasti kvaliteta sa univerziteta iz regiona i Evrope radi stvaranja potrebnih preduslova i podizanja nivoa odgovornosti za kvalitet. Konsultantsku pomoć oko koncepta Strategije i pripremljenih rješenja pruţili su i ĉlanovi tima WYG Internationala. Na osnovu opšteg cilja visokog obrazovanja da se obrazovni proces realizuje kvalitetno, svi akteri ukljuĉeni u obrazovni proces moraju garantovati da se to i postiţe. Zbog toga je i glavna odgovornost na onima koji neposredno realizuju proces obrazovanja. Odgovornost institucije je da razvije i implementira efikasan QA sistem. U tom kontekstu obezbjeċenje kvaliteta treba primarno da sluţi napretku visokog obrazovanja. Strategija, kao i sam QA sistem treba jasno da prepoznaju i implementiraju ove preduslove za visoko obrazovanje na UCG. 6

7 I. OSNOVA ZA IZRADU STRATEGIJE 1. UNIVERZITET CRNE GORE Osnovni podaci o Univerzitetu Univerzitet Crne Gore ĉine fakulteti i instituti formirani za oblast visokog obrazovanja i istraţivanja. Osnovan je 29. aprila godine udruţivanjem do tada formiranih fakulteta i instituta. Nakon formiranja, Univerzitet se razvijao i dobijao sve sloţeniju i sveobuhvatniju fizionomiju. Porast broja studenata, razvoj nauĉnih disciplina, sve izraţenije potrebe privrede i društva uslovili su reorganizaciju postojećih i osnivanje novih jedinica. Danas UCG ima sjedište u Podgorici, glavnom gradu Crne Gore. Jedinice su locirane u deset crnogorskih gradova: Podgorici, Nikšiću, Cetinju, Kotoru, Herceg Novom, Baru, Bijelom Polju, Budvi, Beranama i Pljevljima i obuhvataju dvadeset fakulteta, tri instituta i dva samostalna studijska programa. Univerzitet je integrisan i organizovan kao većina evropskih univerziteta. Ima jedinstvene akademske, poslovne i razvojne ciljeve. Organ upravljanja je Upravni odbor, a organ rukovoċenja rektor. Najviše akademsko tijelo je Senat. Poslove bibliotekarstva obavlja Univerzitetska biblioteka i biblioteke organizacionih jedinica, akademska mreţa i informacioni servisi su u nadleţnosti Centra informacionog sistema. Struĉne i administrativne poslove za potrebe organa i funkcionisanje Univerziteta obavljaju struĉne i savjetniĉke sluţbe i/ili kancelarije. Fakultetima rukovode dekani, a institutima direktori. Na fakultetima, odnosno institutima, najviša akademska tijela su vijeća. Na fakultetima su formirani (integrisani) centri za istraţivanja, razvoj i usluge. Najviše tijelo studenata je Studentski parlament. Predstavnici studenata biraju se i u sve organe Univerziteta i fakulteta. Osnovni vidovi studijskih programa na Univerzitetu Crne Gore su: Osnovne akademske i primijenjene studije, BSc, BA, BApp (3 ili 4 godine), Postdiplomske specijalistiĉke studije i postdiplomske magistarske studije (osnovne studije + 1 godina, 1+1 ili 2 godine), Doktorske studije (magistarske studije + 3 godine). Studenti se upisuju na 77 studijskih programa osnovnih studija, 64 studijska programa specijalistiĉkih studija, 57 programa magistarskih studija i 26 programa doktorskih studija. Postojeći broj studenata je oko , od ĉega je na osnovnim studijama , specijalistiĉkim 1.500, magistarskim i doktorskim studijama 40. Iz budţeta se sada finansira 5.000, a školarinu plaća studenta. Na Univerzitetu je ukupno zaposlenih koji se finansiraju iz budţeta. Struktura zaposlenih je: sa akademskim zvanjem je 372 (od toga je redovnih profesora 138, vanrednih profesora 100 i docenata 134), saradnika ima 276 (od kojih je 24 sa doktoratom, 191 sa 7

8 magistraturom i 71 su studenti magistarskih studija), struĉnog osoblja je 106, administrativnog i tehniĉkog osoblja 406. Detaljan pregled podataka o Univerzitetu dat je u Biltenu 1, a dokumenta koja regulišu procese i funkcionisanje UCG objedinjena su knjizi Dokumenti BOLONJSKI PROCES Ciljevi reforme visokog obrazovanja za stvaranje EHEA Bolonjski proces podrazumijeva reformu visokog obrazovanja u kojoj danas uĉestvuje 47 evropskih zemalja. Cilj procesa je da se poveća konkurentnost i kvalitet evropskog visokog obrazovanja u odnosu na ostale razvijene zemlje. To se ţeli postići stvaranjem zajedniĉkog Evropskog prostora visokog obrazovanja (EHEA). Crna Gora je godine pristupila Bolonjskom procesu na Ministarskoj konferenciji u Berlinu. Iste godine usvojen je novi Zakon o visokom obrazovanju. Nakon sticanja drţavne nezavisnosti, Crna Gora je kao nezavisna drţava ponovo prihvaćena kao zemlja ĉlanica potpisnica Bolonjske deklaracije na Ministarskoj konferenciji u Londonu, maja godine. Bolonjski proces je poĉeo usvajanjem Bolonjske deklaracije u septembru godine u Bolonji na sastanku ministara 29 evropskih zemalja. Tada je objavljena Deklaracija koja je objedinila osnovne ciljeve Bolonjskog procesa, i to: 1. Usvajanje sistema lako prepoznatljivih i uporedivih stepena; 2. Usvajanje sistema obrazovanja podijeljenog u cikluse; 3. UvoĊenje ECTS sistema bodova; 4. Podrška mobilnosti studenata i nastavnika; 5. Povećanje kvaliteta visokog obrazovanja; 6. Podrška evropskoj dimenziji u visokom obrazovanju. Nakon usvajanja Deklaracije svake druge godine odrţavane su ministarske konferencije (u Pragu 2001, Berlinu 2003, Bergenu 2005, Londonu i Leuvenu godine), na kojima su osnovnim ciljevima dodati novi ciljevi, i to: UvoĊenje koncepta permanentnog (cjeloţivotnog) obrazovanja u visoko obrazovanje; UvoĊenje trećeg ciklusa postdiplomskih studija; Uspostavljanje zajedniĉkog evropskog istraţivaĉkog prostora (European research area-era); UvoĊenje nacionalnih okvira kvalifikacija uporedivih sa baznim okvirom kvalifikacija EHEA (A Framework for Qualifications in the EHEA); ObezbjeĊenje kvaliteta u skladu sa evropskim standardima kvaliteta (Standards and Guidelines for Quality Assurance in the European Higher Education ESG); Definisanje ishoda uĉenja za sva tri ciklusa u skladu sa Dablinskim deskriptorima; 1 Bilten Univerziteta broj: 249, 2010, 2 Dokumenti, Univerzitet Crne Gore, Podgorica, jun 2006, 8

9 Priznavanje inostranih diploma i drugih visokoobrazovnih kvalifikacija u skladu sa Konvencijom Evropskog vijeća / UNESCO o meċunarodnom priznavanju. S obzirom na to da reforma EHEA ima snaţan uticaj na druge djelove svijeta, ministri su usvojili Strategiju o EHEA u globalnom prostoru (Strategy for the EHEA in a global setting, 2007). Implementacija ciljeva Bolonjske deklaracije bila je planirana do godine, ali se nakon konferencije u Leuvenu već najavljuje produţetak ovog perioda, vjerovatno za period do godine (Bologna after Bologna). 3. KVALITET VISOKOG OBRAZOVANJA 3 Pojam kvaliteta i znaĉenje obezbjeċenje kvaliteta (QA) Pojam kvaliteta u visokom obrazovanju je multidisciplinaran i dinamiĉki jer se sastoji iz više razliĉitih nivoa, koji se odnose na obrazovni model, misiju, ciljeve i standarde studijskih programa i/ili nauĉnog podruĉja. To uslovljava da sam pojam nije dovoljno definisan, odnosno moţe poprimiti razliĉita znaĉenja, zavisno kako se razumiju prioriteti u izdvojenim elementima. Univerzitet Crne Gore (UCG) prihvata da kvalitet moţe prioritetno da predstavlja: Izvrsnost/uspješnost (tradicionalan, elitistiĉki akademski pogled koji smatra da samo najviši standardi uspješnosti pokazuju istinski akademski kvalitet), Svrsishodnost (koncept koji naglašava potrebu postizanja ili usklaċivanja sa opšteprihvaćenim standardima koje je utvrdilo tijelo nadleţno za obezbjeċenje kvaliteta, pri ĉemu se naglašeno provjerava efikasnost u ispunjenju misije i ciljeva; koncept moţe da znaĉi pristup vrijednost za novac ili dodatne vrijednosti ), Primjerenost svrsi (koncept usmjeren na misiju i ciljeve ustanove ili studijskog programa bez provjere efikasnosti samih procesa u odnosu na spoljne ciljeve i oĉekivanja; koncept moţe da oznaĉi prag uspjeha ili zadovoljstvo korisnika ), UnapreĊenje ili poboljšavanje (koncept koncentrisan na trajno poboljšanje, pri ĉemu je naglašena odgovornost visokoškolske ustanove da na najbolji naĉin iskoristi autonomiju i akademske slobode). Svaka od ovih definicija ima prednosti i nedostatke, ali integrišu sljedeće zajedniĉke elemente: 1. Garantovano ostvarenje usvojenih standarda i referentnih vrijednosti; 2. Postavljanje i postizanje ciljeva u izdvojenim cjelinama obrazovanja; 3. Sposobnost da se ispune zahtjevi i oĉekivanja direktnih i indirektnih korisnika i uĉesnika u procesu visokog obrazovanja. Upravo ovi elementi su integrisani kao obezbjeċenje kvaliteta (Quality assurance, skraćeno QA), kao sveobuhvatan pojam koji se odnosi na stalan proces vrednovanja (praćenja, ocjenjivanja, odrţavanja i poboljšanja) kvaliteta visokog obrazovanja, ustanova i studijskih programa. Kao regulatorni mehanizam, obezbjeċenje kvaliteta se bavi odgovornošću i poboljšanjem, i pruţa informacije putem dogovorenog i konzistentnog postupka i utvrċenih 3 Pregled pojmova i definicija u oblasti kvaliteta (prevod Quality Assurance and Accreditation: A Glossary of Basic Terms and Definition) dat je u publikaciji Implementacija sistema kvaliteta na Univerzitetu Crne Gore, 1. dio, Podgorica 2010, str

10 kriterijuma. U skladu sa tim, QA se posmatra kao obezbjeďenje i poboljšanje kvaliteta i dominantno se identifikuje sa kvalitetom. U mnogim sistemima se razlikuje unutrašnje obezbjeċenje kvaliteta (praksa koja se sprovodi unutar ustanove radi praćenja i poboljšanja kvaliteta djelatnosti) od spoljašnjeg obezbjeċenja kvaliteta (vaninstitucionalne šeme obezbjeċenja kvaliteta ustanova i studijskih programa). ObezbjeĊenje kvaliteta zahtijeva da postoje institucionalni mehanizmi integrisani u sistem obezbjeċenja kvaliteta prilagoċen okruţenju, tj. moţe se odrţati u razvijenoj kulturi kvaliteta. To znaĉi da obezbjeċenje kvaliteta poĉiva na kulturi kvaliteta, kao nizu zajedniĉkih, prihvaćenih i integrisanih naĉela kvaliteta (obrazaca kvaliteta) koji su primijenjeni u radu, organizaciji, praćenju i upravljanju ustanovom. Kultura kvaliteta pokazuje sposobnost ustanove ili individualnog programa da u svakodnevnom radu razvije sistem obezbjeċenja kvaliteta i time postigne kvalitetnu realizaciju planiranih zadataka ne oslanjajući se iskljuĉivo na periodiĉnu evaluaciju. Upravljanje kvalitetom, kontrola, ocjenjivanje i unapreċenje kvaliteta predstavljaju sredstva pomoću kojih se garantuje kvalitet. Sama ocjena kvaliteta oznaĉava stvarni proces eksternog vrednovanja kvaliteta visokoškolske ustanove i studijskog programa, koji sprovodi eksterno tijelo. Akreditacija (reakreditacija) je ishod ovakvog procesa. 4. OPREDJELJENJE UCG ZA IMPLEMENTACIJU QA Kontekst i znaĉaj opredjeljenja za QA Na UCG je jasno da je visoko obrazovanje već izloţeno pritisku koji je u oblasti privrede prisutan decenijama i da ustanove visokog obrazovanja sve više zavise od sposobnosti da odgovore na rastuće zahtjeve u pogledu kvaliteta ponude obrazovanja, transparentne brige o efikasnosti poslovanja i sposobnosti vlastitog pozicioniranja u odnosu na konkurenciju. Ustanove imaju i primarnu odgovornost za kvalitet obrazovanja, pri ĉemu treba da imaju i neophodnu autonomiju kako bi mogle odgovoriti na preuzete obaveze i odgovornosti. Premda kvalitet obrazovanja treba da bude trajan cilj i sastavni dio obrazovnog procesa, adekvatan prioritet u njegovom razvoju postignut je tek u okviru Bolonjskog procesa. U dokumentima koji su usvojeni sistematski su razraċeni potrebni uslovi za postizanje atraktivnog i konkurentnog visokog obrazovanja, a poseban znaĉaj imaju usvojeni standardi i smjernice za obezbjeċenje kvaliteta. Standardi kvaliteta visokog obrazovanja usvojeni su na osnovu potrebe da se kvalitetu pristupi sistematiĉno, struktuirano, cjelovito i transparentno. Suština takvog pristupa najbolje odslikava opredjeljenje da nije smisao u tome da se od ustanova visokog obrazovanja traţe stvari koje one oduvijek rade, već je smisao da ustanove same iznalaze bolje naĉine za ostvarivanje ciljeva koje su oduvijek imale. Bitna pretpostavka za planiranje sistema obezbjeċenja kvaliteta, njegovu implementaciju i postizanje oĉekivanih rezultata jeste da se obezbijedi adekvatan institucionalni pristup, što nuţno obuhvata: Uspostavljanje efikasne organizacije za implementaciju kvaliteta; Izgradnju institucionalnih kapaciteta za razvoj i primjenu obezbjeċenja kvaliteta; Primjenu dokumenta za razvoj i funkcionisanje organizacije i adekvatnih procedura za obezbjeċenje i unapreċenje kvaliteta. 10

11 UCG se opredijelio da razvije i modernizuje kvalitet svoga rada sagledavajući sljedeće: Odgovornost prema društvenoj zajednici za stanje visokog obrazovanja; Obaveze proistekle potpisivanjem Bolonjske deklaracije; Jasno opredjeljenje za reformu, iskazano u svim dokumentima usvojenim u skladu sa Zakonom o visokom obrazovanju Crne Gore; Naglašenu potrebu za razvojem sistema kvaliteta kod samoevaluacije i reakreditacije Univerziteta; Oĉuvanje pozicije vodeće ustanove visokog obrazovanja u Crnoj Gori; Postizanje adekvatne pozicije u grupi vodećih univerziteta u regionu. Procjenjujući da su realni pokazatelji stanja kvaliteta na UCG uslovljeni brojnim faktorima vezanim za rad samog Univerziteta, ali i za ukupnu ekonomsku i društvenu situaciju, odnosno njegov status u Crnoj Gori, Univerzitet se opredijelio da obezbijedi struĉnu i finansijsku pomoć kod implementacije sistema kvaliteta u skladu sa ciljevima Bolonjske deklaracije i preko projekata kod evropskih institucija i fondova koji finansiraju razvoj visokog obrazovanja Odluka za implementaciju QA na UCG Senat Univerziteta Crne Gore, u junu godine, donio je ODLUKU o implementaciji QAS na UCG 4 potvrċujući da: Kvalitet visokog obrazovanja predstavlja jedan od kljuĉnih elemenata za ostvarivanje misije Univerziteta Crne Gore, ukljuĉivanje u Evropski prostor visokog obrazovanja, mobilnost i priznavanje diploma; Sistem obezbjeċenja kvaliteta predstavlja sveobuhvatan pristup izgradnji institucionalnih mehanizama koji se odnose na stalan proces vrednovanja (praćenja, ocjenjivanja, odrţavanja i poboljšanja) i koordinacije programa rada i inicijativa sa dugoroĉnim ciljem primjene visokih standarda nauĉnog, umjetniĉkog, struĉnog i obrazovnog razvoja i osposobljavanja svih uĉesnika u procesu rada Univerziteta Crne Gore. Nosioci implementacije sistema obezbjeċenja kvaliteta na UCG su: 1. Odbor za upravljanje sistemom kvaliteta (BORD QAS UCG), kao organ upravljanja sistemom kvaliteta UCG; 2. Centar za studije i kontrolu kvaliteta (CENTRAL OFFICE QAS UCG), kao organ za obezbjeċenje i unapreċenje sistema kvaliteta UCG; 3. Komisije za obezbjeċenje i unapreċenje sistema kvaliteta (OFFICE QAS OJUCG), kao organ i kancelarija na nivou organizacionih jedinica UCG. 5. MEHANIZMI INSTITUCIONALNOG QA Pojam kvaliteta visokog obrazovanja definisan kao QA je integrisao procese vrednovanja (evaluacija) i samovrednovanja (samoevaluacija) 5 na osnovu kojih se kvalitet moţe adekvatno identifikovati. Ovi procesi predstavljaju mehanizme QA visokog obrazovanja i specifiĉni su u odnosu na kontrolu i upravljanje kvalitetom u drugim oblastima. 4 Odluka Senata data je u prilogu. 5 Zakon o visokom obrazovanju Crne Gore, ĉlan 30 i

12 5.1. Vrednovanje Vrednovanje (evaluacija), kao proces sistematskog prikupljanja i sintetizovanja relevantnih podataka sa ciljem utvrċivanja uspješnosti ustanova i/ili programa, predstavlja osnovu za obezbjeċenje kvaliteta. Kako je naglašeno, vrednovanje moţe biti unutrašnje (interno) i spoljne (eksterno). Unutrašnje vrednovanje (samovrednovanje) sprovodi sama ustanova, dok spoljne vrednovanje (spoljna provjera) vrši nadleţno tijelo (u skladu sa Zakonom o visokom obrazovanju i/ili prema preporukama EU prostora visokog obrazovanja). Osnovno pitanje na koje vrednovanje obrazovanja u okviru QA treba da odgovori jeste koliko obrazovna politika ili obrazovni programi ostvaruju svoju svrhu i svoje ciljeve. Da bi se dobio relevantan odgovor, vrednovanja treba sprovoditi prema javno vaţećoj metodologiji (u propisanim vremenskim intervalima), pomoću postupaka u kojima uĉestvuju svi koji su ukljuĉeni u obrazovni proces (posebno studenti zbog kojih sistem obrazovanja i postoji), i sa rezultatima vrednovanja koje treba objaviti, odnosno uĉiniti ih dostupnim javnosti Samovrednovanje Samovrednovanje je afirmisano uporedo sa decentralizacijom visokog obrazovanja (kao sluţbenom politikom u mnogim zemljama), jer je nuţno bilo da ustanove preuzmu veću odgovornost za vlastiti rad. Autonomija u kreiranju kurikuluma, demokratizacija, javnost i odgovornost za uloţena sredstva snaţni su razlozi za povećanu brigu za vlastiti kvalitet, a ujedno i za prestiţ i društveni ugled ustanova. U skladu sa odrednicom o kulturi kvaliteta, rasprava o kvalitetu nuţno podrazumijeva otvoreno i iskreno procjenjivanje vlastite efikasnosti kod postignutih rezultata i efektivnosti korišćenja dostupnih resursa. Procjenjivanje od strane onoga ko realizuje program je efikasan pristup zbog ĉinjenice da se rezultati bolje koriste kada sami uĉesnici odluĉuju ili utiĉu na izbor i naĉin provjere, sami sprovode postupak i interpretiraju rezultate. Ovo posebno ako se zna da svaka obrazovna ustanova ima svoja obiljeţja koja je ĉine razliĉitom od drugih. Posebnost ustanova proizlazi iz brojnih specifiĉnosti koje se odnose na osoblje (meċusobne odnose, individualne sposobnosti, koherentnost timova, ideja i mišljenja), materijalne i fiziĉke uslove rada. Samovrednovanje je i proces uĉenja o sebi. Ako se prihvati kao upoznavanje radi adekvatnog budućeg ponašanja, ono pomaţe da se uoĉe vlastite prednosti, nedostaci, razvojne mogućnosti i podigne nivo odgovornosti za vlastiti rad. Zato treba u potpunosti sagledati vlastite kapacitete i mogućnosti, razumjeti ulogu, postaviti realne ciljeve. Nauĉni razvoj prati i ove trendove. Sa jedne strane, šire se i razvijaju postupci i metodologija vrednovanja obrazovanja, dok su, sa druge strane, sve sadrţajnija istraţivanja efikasnosti i efektivnosti obrazovnih ustanova i mogućnosti unapreċivanja uĉenja i pouĉavanja. Razvojna funkcija samovrednovanja je veoma vaţna, jer spreĉava da ono bude samo sebi cilj, odnosno inicira ostvarivanje poţeljnih promjena putem razvojnih planova zasnovanih na prioritetima i ţeljenim ciljevima. Uspješno samovrednovanje obrazovanja provjerava koliko je ono usmjereno na studenta i ima primarni cilj da obezbijedi adekvatnu podršku za razvoj liĉnosti i kompetencija studenata. Uspješnost zahtijeva da postoji spoljna podrška, odnosno dostupnost potrebnih resursa za samovrednovanje, i to: Pravnog okvira koji propisuje kakva se podrška mora pruţati i kakvi se izazovi moraju postaviti pred ustanove koje sprovode samovrednovanje; Sistema jasnih standarda/indikatora kvaliteta; Osposobljenosti za metodologiju samovrednovanja; Podataka o rezultatima sa kojima se moţe uporeċivati i u odnosu na koje se mogu postavljati norme; 12

13 Redovne spoljne podrške provjeri i inoviranju samovrednovanja. Osposobljenost kao kritiĉni preduslov za uspješno samovrednovanje odnosi se na kvalifikovano osoblje (institucionalni kapacitet) koje dobro poznaje proces obrazovanja, ima iskustva u radu sa studentima, poznaje kretanje u visokom obrazovanju, razumije pojmove kvaliteta obrazovanja, zna interpretirati statistiĉke podatke, upoznato je sa izradom potrebnih izvještaja, zna kljuĉna pitanja za efikasno funkcionisanje i komuniciranje u postupku samovrednovanja. 6. INSTRUMENTI ZA QA Univerzitet treba da razvije QA sistem usklaċen sa zakonima i podzakonskim aktima o visokom obrazovanju i istraţivanjima. U Zakonu o visokom obrazovanju 6 je predviċeno da se za ocjenu kvaliteta ustanove i/ili studijskih programa sprovodi akreditacija i reakreditacija. Budući da su metode vrednovanja u nadleţnosti ustanove i da se prilagoċavaju studijskim programima i uslovima organizacije nastave, UCG se opredijelio da implementira i razvija rješenja drugih ustanova visokog obrazovanja zasnovanih na sljedećim instrumentima za QA i akreditaciju: 1. INTERNA I EKSTERNA/MEĐUNARODNA PROVJERA/RECENZIJA povezana sa akreditacijom/reakreditacijom i ocjenom prema referentnim vrijednostima (benchmarking), na period od 5 godina 7 ; 2. INTERNA I EKSTERNA GODIŠNJA PROVJERA sa istraţivanjima koja se obavljaju u periodima od 1 do 5 godina i planiranim zadacima u skladu sa strategijom razvoja i planom obezbjeċenja kvaliteta; 3. INTERNA I EKSTERNA PERIODIČNA PROVJERA sa istraţivanjima i analizom organizacije i rezultata rada, koja se sprovodi na osnovu posebnih odluka organa rukovoċenja ili upravljanja, odnosno tijela za obezbjeċenje kvaliteta, a koja nijesu obuhvaćena sa prve dvije provjere QA standardi Standardi predstavljaju iskaze o oĉekivanom nivou zahtjeva i uslova prema kojima se ocjenjuje kvalitet, ili koje ustanova visokog obrazovanja, odnosno studijski program, moraju ispuniti da bi bili akreditovani. Standardi mogu imati kvantitativnu formu, ako su rezultati ocjenjivanja prema referentnim vrijednostima, i kvalitativnu, ako se samo ukazuje na specifiĉne ciljeve (npr. efikasnost, odrţivost, osnovne obaveze itd.). Kvantitativni standardi ukljuĉuju nivo praga uspješnosti koji se mora ostvariti za akreditaciju ustanove ili studijskog programa. Ĉesto se i prag (ili granica) uspješnosti definiše kao nivo minimalno prihvatljivog kvaliteta. U pojedinim sluĉajevima standard se odnosi na najviši nivo kvaliteta ( standard izvrsnosti ). Standardi, smjernice i indikatori pripremaju se za kljuĉna podruĉja obezbjeċenja kvaliteta ustanova (interno i eksterno) i agencija za akreditaciju ustanova visokog obrazovanja. 6 Vidjeti fusnotu 5, ĉlanovi 24a, 28, 28a, 28b. 7 Regulisano dokumentima Savjeta za visoko obrazovanje Crne Gore. Dokumenta za akreditaciju i reakreditaciju nalaze se i na sajtu 13

14 Standardi vezani za studijske programe u ENQA materijalima sistematizovani su kao: Obrazovni standardi, koji predstavljaju nivoe uslova i zahtjeva vezanih za razliĉite faze obrazovnog procesa i odnose izmeċu tih faza (kao što su: inputi, procesi, outputi). S obzirom na obrazovne resurse, programe i rezultate kao i studentske individualne sposobnosti, postoje razliĉite vrste obrazovnih standarda (standardi sadrţaja, standardi realizacije, standardi struĉnosti i standardi mogućnosti uĉenja). Standardi sadržaja su nivoi osnovnih kompetencija, relevantnog znanja i vještina u odreċenom nauĉnom podruĉju, tj. sveukupnost oĉekivanih znanja i sposobnosti studenata po završetku studija. Standardi sadrţaja oblikuju sadrţaj kurikuluma i upućuju na potrebne inpute; Standardi realizacije programa su nivoi usvojenosti obrazovnog sadrţaja koji se smatraju primjernim ili prikladnim, odnosno specifikacije nivoa studentskog rada u cilju ispunjavanja propisanog standarda za usvajanje nastavno-programskog sadrţaja. Ovi standardi oblikuju oĉekivane ishode obrazovanja. Napomena: Sistematizacija se moţe izvršiti i prema podruĉjima kao: Akademski standardi (odnose se na intelektualne sposobnosti studenata), Standardi kompetencija (odnose se na tehniĉke sposobnosti studenata), Servisni standardi (pokazuju standarde za servise organizovane za podršku studenata), Organizacioni standardi (principi i procedure kojima institucija obezbjeċuje odgovarajući ambijent za uĉenje i istraţivanje). Evropski standardi i smjernice (ESG) 8 obuhvataju 7 standarda za interno QA, 8 standarda za eksterno QA i 8 standarda za agencije. Standardi su usvojeni da budu izvor pomoći i usmjerenja ustanovama u izgradnji sopstvenog QAS-a i agencijama koje se bave QAS-om, kao i da doprinesu stvaranju zajedniĉkog referentnog okvira, koji će koristiti i ustanove i agencije. Njihove namjere nijesu da diktiraju praksu niti da se tumaĉe kao nepromjenljiv recept za rad. Savjet za visoko obrazovanje Crne Gore 9 usvojio je 16 standarda koji se odnose na unutrašnju provjeru kvaliteta i 9 standarda za spoljašnju provjeru kvaliteta Osnovni principi standarda Standardi i smjernice se zasnivaju na osnovnim principima obezbjeċenja kvaliteta koji se primjenjuju u EHEA. To ukljuĉuje sljedeće: Primarnu odgovornost za kvalitet visokog obrazovanja nose oni koji ga realizuju; 8 ESG Standardi i smjernice za obezbjeċenje kvaliteta u Evropskom podruĉju visokog obrazovanja (prevod), 9 SMJERNICE za unutrašnju provjeru kvaliteta u visokom obrazovanju, SMJERNICE za spoljašnju provjeru kvaliteta u visokom obrazovanju, STANDARDI I FORMA izvještaja o samovrednovanju, Savjet za visoko obrazovanje Crne Gore, dokumenta se nalaze na sajtu 14

15 Potrebno je štititi interes društva u pogledu kvaliteta i standarda visokog obrazovanja; Kvalitet akademskih programa mora se razvijati i unapreċivati za studente i druge korisnike visokog obrazovanja; Moraju postojati efikasne i djelotvorne organizacione strukture, unutar kojih se akademski programi mogu odrţavati i podrţavati; U procesu obezbjeċenja kvaliteta bitni su transparentnost i korišćenje eksternih struĉnih znanja; Unutar visokoškolskih ustanova mora postojati podsticaj za kulturu kvaliteta; Treba razviti procese kroz koje visokoškolske ustanove mogu pokazati svoju odgovornost prema investiranju javnih i privatnih sredstava; ObezbjeĊenje kvaliteta u cilju odgovornosti u potpunosti je kompatibilno sa obezbjeċenjem kvaliteta u cilju unapreċenja; Institucije treba da budu u stanju da pokaţu svoj kvalitet i u zemlji i inostranstvu; Procesi ne bi trebalo da usporavaju raznovrsnost i inovacije Svrha i ciljevi standarda Svrha standarda i smjernica je da: Unaprijede obrazovanje dostupno studentima na visokoškolskim ustanovama u EHEA; Pomognu visokoškolskim ustanovama u upravljanju kvalitetom i unapreċenju kvaliteta, ĉime bi opravdali njihovu institucionalnu autonomiju; Stvore osnov za rad agencija za obezbjeċenje kvaliteta; Eksterno obezbjeċenje kvaliteta uĉine transparentnim i jednostavnim za razumijevanje svima koji su ukljuĉeni u njega. Ciljevi standarda i smjernica su da: Podstaknu razvoj visokoškolskih ustanova podsticanjem dinamiĉnih intelektualnih i obrazovnih aktivnosti; Budu izvor pomoći i usmjerenja za visokoškolske ustanove i druge relevantne agencije u razvijanju sopstvene kulture kvaliteta; Obavještavaju o procesima i tako povećavaju oĉekivanja visokoškolskih ustanova, studenata, poslodavaca i drugih aktera od ishoda visokog obrazovanja; Doprinesu zajedniĉkom referentnom okviru za pruţanje visokog obrazovanja i obezbjeċenje kvaliteta u Evropskom prostoru visokog obrazovanja QA indikatori Indikatori (pokazatelji) za sektor visokog obrazovanja (kao dio javnog sektora) koriste se za egzaktno izvještavanje o postignutim rezultatima, vrednovanje kvaliteta i efikasnosti. To su operativni podaci (promjenljive veliĉine) koji se odnose na empirijski mjerljive karakteristike (pokazatelje) rada ustanova, odnosno studijskih programa na osnovu kojih se mogu prikupiti dokazi da bi se odredilo jesu li standardi zadovoljeni. Pokazatelji identifikuju trend uspješnosti procesa i podruĉja u kojima je potrebno preduzeti odreċene radnje i/ili uporediti stvarnu realizaciju programa sa utvrċenim ciljevima. Indikatori su osnov za kvantitativnu provjeru kod evaluacije i upravljanja procesima u visokom obrazovanju, tj. namijenjeni su da: pruţe pouzdane informacije o prirodi i rezultatima visokog obrazovanja, omoguće ustanovama da odrede kriterijume za svoje rezultate, omoguće uporeċenje izmeċu pojedinih ustanova ili organizacionih cjelina, pruţe informacije za planiranje politike razvoja, doprinesu javnoj odgovornosti za visoko obrazovanje. Indikatori vezani za studijske programe se mogu sistematizovati na sljedeći naĉin: 15

16 Indikatori uspješnosti su niz statistiĉkih parametara na osnovu kojih se mjeri nivo realizacije programa visokoškolske ustanove, odnosno studijskog programa u odreċenom elementu kvaliteta. Efikasni su samo kada se koriste kao dio koherentnog niza input proces output. S obzirom na to da visokoškolske ustanove sprovode razliĉite aktivnosti usmjerene prema ostvarenju višestrukih ciljeva, pokazateljima uspješnosti je nuţno obuhvatiti cjelokupnu djelatnost. Primjeri ĉesto korišćenih pokazatelja uspješnosti koji obuhvataju razliĉite aktivnosti ustanove ukljuĉuju: broj prijavljenih studenata, bodovi u kvalifikacionom postupku, radno opterećenje nauĉno-nastavnog osoblja, zapošljavanje diplomiranih studenata, ugovori i raspoloţiva sredstva za istraţivanja, broj objavljenih radova, odnos studenata i nauĉno-nastavnog osoblja, prihodi i rashodi visokoškolske ustanove, oprema i inventar visokoškolske ustanove i njenih sastavnih djelova. Pokazatelji uspješnosti povezani su sa procesom odreċivanja referentnih vrijednosti, i utvrċuju se kroz posebne pilot-zadatke kako bi postigli najbolji efekat u komparativnoj ili profilacionoj analizi. Jednostavni indikatori su opšti tip pokazatelja izraţeni kao apsolutni iznosi. Kao takvi, koriste se za nepristrasan opis procesa (imaju manju relativnost od ostalih pokazatelja uspješnosti). Indikatori vezani za studente (ali i rezultate nauĉnog istraţivanja), kao i standardi, odnose se na: Indikatore konteksta, tj. na posebno okruţenje visokoškolskih ustanova ili studijskog programa: društveno, privredno, politiĉko, geografsko itd.; Indikatore inputa, tj. na logistiĉke, ljudske i finansijske resurse kojima se visokoškolska ustanova koristi; Indikatore procesa, tj. na korišćenje resursa, upravljanje i funkcionisanje organizacije; Indikatore outputa, tj. na stvarne rezultate visokoškolske ustanove. Ovaj okvir je poznat i kao CIPO-model (tj. context, input, process, output) i ĉesto se koristi u vrednovanju studija. Indikatori QA (jednako kao standardi i smjernice) imaju poseban znaĉaj za prikupljanje i analizu relevantnih informacija. To je jedna od znaĉajnih aktivnosti za rad studijskih programa i kvalitet obrazovanja. Budući da je u aktima Savjeta za visoko obrazovanje Crne Gore izvještavanje o rezultatima rada na osnovu indikatora samo djelimiĉno propisano, u planu će se indikatori posebno izdvojiti kod svakog zadatka na osnovu uporedne prakse drugih visokoobrazovnih sistema. 7. EFIKASNOST QA SISTEMA 7.1. Normativni preduslovi O kvalitetu ustanove (posebno u vezi sa indikatorima uspješnosti) moţe se govoriti iz perspektive razliĉitih korisnika/uĉesnika procesa obrazovanja. Istu stvar moţe razliĉito vidjeti i vrednovati nastavnik, student ili poslodavac. Zato je nuţno da kvalitet cjelovito vrednuju korisnici/uĉesnici, da se procesi integrišu kako bi se rezultati prilagodili potrebama i da informisanje o postignutim rezultatima bude transparentno. To zahtijeva da: 16

17 1. Vizija razvoja kvaliteta ustanova bude jasno planirana (odnosno mora pruţiti jasne odgovore na pitanja: Kakvi ţelimo da budemo u budućnosti? Kakve oblike i mehanizme pouĉavanja i podrške studentima ţelimo razvijati da bismo podsticali kvalitetnije uĉenje i razvoj ţeljenih kompetencija naših studenata?); 2. Ustanova razvije sistem sa jasnom metodologijom i praktiĉnim postupcima za ostvarivanje ţeljenih ciljeva (dokumenta, uputstva, mjere; tj. jasno opredjeljenje: Kako ostvariti viziju? Kako postaviti i organizovati QA sistem da pokrenuti procesi najbrţe ostvare ciljeve?); 3. Praćenje rada i vrednovanje vlastite efikasnosti bude trajno (vrednovanje uĉinaka i pruţanje odgovora na pitanja: Jesu li se ostvarili ţeljeni ciljevi? Što treba dalje raditi?); 4. Kultura kvaliteta bude razvijana strukturiranom raspravom o kvalitetu (efikasnim vrednovanjem i odgovorom na pitanja: Koliko smo dobri? Kakva su akademska iskustva naših studenata? Dobijaju li studenti dovoljno dobru podršku u procesu uĉenja i razvoja potrebnih kompetencija? Jesu li postavljeni standardi izlaznih kompetencija zadovoljavajući? Koliko se ţeljeni standardi ostvaruju?); 5. Ustanova svoj razvoj zasniva na transparentnom uvidu u postojeće stanje (informisanje i jasno prepoznavanje neiskorišćenih resursa i mogućnosti). Vaţno je naglasiti da su suštinske promjene QA visokog obrazovanja povezane sa razvojem kulture kvaliteta, tj. promjenom stavova i ponašanja uĉesnika u radu ustanova pristupom odozdo prema gore - bottom up, umjesto pristupa odozgo prema dolje - top down. To je znaĉajan podsticaj proaktivnom djelovanju svih ĉlanova (akademskog, neakademskog osoblja i studenata) na poboljšanju rada institucije i svih njenih dijelova bitnih za rezultate, kreativnost i inovativnost. To je i bitna razlika od upravljaĉkih procesa za poboljšanje kvaliteta, prvenstveno zbog izgradnje sistema zajedniĉkih vrijednosti u kojem se zaposleni identifikuju sa institucijom. Efikasnost QA visokog obrazovanja zasniva se na implementaciji opšte prihvaćenog Deming-ov PDCA ciklusa. PDCA obuhvata ĉetiri aktivnosti (faze) povezane u jedan ciklus, i to: PLAN (PLANIRANJE definisanje zadatka, plana za njegovo rješavanje, ciljeva kvaliteta, kritiĉnih faktora uspjeha...), DO (PROVJERA realizacija radi provjere predloţenih planova i prikupljanje rezultata), CHECK (ANALIZA prikupljenih podataka i zakljuĉci o vrijednostima i uspješnosti), ACT (IMPLEMENTACIJA prihvatanje provjerenih rješenja i standardizacija za budući rad ili odustajanje od dalje implementacije planiranog zadatka) Preduslovi za QA tijela i organe Kljuĉni preduslov za efikasno samovrednovanje jeste da ga sprovodi nadleţno tijelo unutar institucije, koja posjeduje potrebni kapacitet za samovrednovanje, i to tako da: 1. Prepoznaje i razumije vaţnost institucionalnog razvoja; 2. Posjeduje realistiĉan stav, samokritiĉnost, nedefanzivnost i otvorenost; 3. Afirmiše spremnost na promjene i razvije postupke koji će omogućiti promjene; 4. Moţe da se suoĉi sa vlastitim nedostacima i preprekama; 5. Posjeduje vizionarstvo u definisanja vlastitih ciljeva i vlastitog napredovanja; 6. Razvije sposobnost planiranja programa koji su u funkciji razvoja institucije Ostali preduslovi 17 Na efikasnost samovrednovanja ustanove jasno se prepoznaje i uticaj: 1. Dobrog rukovoċenja;

18 2. Jasnih ciljeva razvoja koji su zajedniĉki dogovoreni i koje svi dobro razumiju; 3. Obuhvatanja svih aktivnosti i ukljuĉivanja svih vaţnijih uĉesnika; 4. Dobro osmišljenih i pripremljenih relevantnih dokumenta i priruĉnika; 5. Predanosti samovrednovanju i vlastitom razvoju (sistematsko i odluĉno praćenje i vrednovanje razvojnih procesa i postupaka); 6. Uravnoteţenosti i komplementarnosti samovrednovanja i spoljnjeg vrednovanja zasnovanih na analizi samoevaluacionog izvještaja; 7. Snaţne drţavne infrastrukture i lokalne podrške procesu samovrednovanja. 18

19 II. STRATEŠKA DOKUMENTA ZA QA UCG 8. KONTEKST ZA PRIPREMU DOKUMENTA I ZADATAK Vaţne karakteristike stanja na UCG i ambijenta u visokom obrazovanju CG su: 1. UCG prvi put se priprema za sistematsku provjeru kljuĉnih elementa kvaliteta svoga rada, a da to nije neposredno povezano sa reakreditacijom. Zato će predstojeća faza, u velikoj mjeri, zahtijevati postupnu primjenu usvojenih procedura sa neophodnim uvoċenjem prakse kontinuiranog praćenja, analize i korekcije uoĉenih nedostataka; 2. Znaĉajan dio dokumenata koja regulišu obrazovnu djelatnost (studijski programi, struktura programa, predmeti...) zahtijevaće provjeru (usklaċivanje kompetencija) zbog usvajanja novog nacionalnog okvira kvalifikacija; 3. Usvojeni Strateški plan za istraţivanje na UCG predviċa niz aktivnosti koje tek treba implementirati u skladu sa organizacionom i programskom šemom; 4. Drţavna strategija razvoja visokog obrazovanja i standardi za njegovo finansiranje tek treba da budu usvojeni; 5. Postojeće evidentno smanjeno finansiranje i budţetski deficit uz razvoj privatnih fakulteta mogu da izmijene poziciju kod zainteresovanih studenta i reputaciju kod poslodavaca i njihovog zahtjeva za ljudskim resursima; 6. Dio dokumenta koji regulišu broj i status zaposlenih na UCG (sistematizacija i kolektivni ugovor), takoċe, treba uskladiti u narednom periodu; 7. U godini Univerzitet treba da pripremi postupak za narednu reakreditaciju. Sve ovo ukazuje na period pun izazova za Univerzitet i nuţnost da se predano pozabavi strateškim pitanjima u narednih nekoliko godina kako bi proširio ponudu i reputaciju u pruţanju relevantnih programa i kvalitetnih usluga za potrebe zainteresovanih subjekata. Zato se opredijelio da: 1. Strategiju QA usvoji na period od 5 godine, tj , ali tako da je periodiĉno provjerava i prilagoċava, a posebno nakon završetka formiranih paketa planskih zadataka. 2. Strateški plan QA usvoji na period od 2 godine, tj. od do 2013, tako da: U prvoj godini (2011) planira da ostvari potrebne preduslove za implementaciju usvojenih postupaka vrednovanja, osposobi zaposlene i studente za usvojene postupke i kompletira dokumenta za vrednovanja u skladu sa realnim uslovima i mogućnostima. (Napomena: Oĉekuje se da u toku godine budu usvojena i strateška dokumenta za visoko obrazovanje na nivou Crne Gore, kada će biti poznate i obaveze UCG da uskladi svoja dokumenta). U drugoj godini (2012) izvrši samovrednovanja svojih djelatnosti i stekne uvid u realne indikatore kvaliteta svoga rada. Samovrednovanje će se zasnivati na provjerenim i usvojenim internim procedurama, a analiza i planiranje za naredni period na postojećim pokazateljima i poznatim strateškim opredjeljenjima za razvoj djelatnosti Univerziteta. 19

20 3. Ocjenjujući da je osavremenjavanje studijskih programa prema zahtjevima u pogledu kompetencija studenata izuzetno vaţan preduslov za kvalitetno obrazovanje i jedan od ciljeva Bolonjskog procesa, Univerzitet planira da već u godini zapoĉne pripremu modela i stvaranje preduslova za ovaj segment reforme kurikuluma, a u godini zapoĉne reformu na izabranim studijskim programima. Oĉekuje se da ove faze omoguće pripremu prihvatljivih preduslova za reformu svih studijskih programa na Univerzitetu, kao i za neophodnu programsku evaluaciju (koja je uslov za suštinsko vrednovanje kvaliteta studijskih programa, stepena i diploma, kako je to već naglašeno u opisu metodologije Komisije za spoljnu procjenu UCG kod prethodne reakreditacije). 4. U planiranom periodu od dvije godine sprovede i reakreditaciju Univerziteta. Obiman zadatak samovrednovanja i spoljne provjere se poklapa sa drugom godinom zbog ĉega će planirano samovrednovanje biti završeno i u funkciji zakonski obavezne reakreditacije. U toku godine, tj. nakon pripreme preduslova za samovrednovanje, Univerzitet će se opredijeliti (u skladu sa Zakonom o visokom obrazovanje) za postupak SPOLJNE PROVJERE kod predstojeće reakreditacije. Napomena: Sva dokumenta za obezbjeċenje kvaliteta će se u ovom periodu pripremati tako da su usaglašena sa postojećim dokumentima Univerziteta i Savjeta za visoko obrazovanje Crne Gore. 9. VIZIJA QA UCG 10 UNIVERZITET CRNE GORE je vodeća ustanova visokog obrazovanja u Crnoj Gori koja svoju djelatnost zasniva na ciljevima EHEA i visokoprofesionalnim odnosom prema radu postiţe zapaţene rezultate u oblasti obrazovanja, nauke i umjetnosti koji su prepoznatljivi meċu univerzitetima u Evropi. 10. MISIJA QA UCG 11 UCG će afirmisati i implementirati visoko obrazovanje u skladu sa principima Bolonjskog procesa i EHEA, kreirati fleksibilno školovanje studenata tako da budu osposobljeni kao obrazovani, kompetentni i kreativni struĉnjaci i time dati puni doprinos razvoju koji vodi prema društvu zasnovanom na znanju. Potencirajući znaĉaj visokih standarda za postignute rezultate u istraţivanju i kreativan rad u oblasti obrazovanja, nauke i umjetnosti, UCG će kontinuirano provjeravati razvoj studijskih programa i zaposlenih nauĉnika, istraţivaĉa, umjetnika na osnovu ostvarenih rezultata i rezultata studenata u obrazovanju zasnovanom na istraţivanjima. UCG prihvata da je društvo zasnovano na znanju istovremeno i društvo cjeloţivotnog uĉenja. Sposobnost svakog pojedinca da upravlja znanjem pokazuje se kao znaĉajan faktor za odrţivi ekonomski rast, poboljšanje ţivotnog standarda i ljudsku bezbjednost. To pred UCG 10 Vizija u oblasti kvaliteta sastavni je dio Vizije Univerziteta. 11 Misija u oblasti kvaliteta sastavni je dio Misije Univerziteta. 20

21 postavlja zahtjev da stvara ambijent, pruţa šansu i bude partner za upravljanje karijerom pojedinaca (studenata, istraţivaĉa, nauĉnika, umjetnika) da permanentno unapreċuju svoje znanje i tako se osposobljavaju da rješavaju probleme u okviru dinamiĉki promjenljivog radnog i društvenog okruţenja. UCG će promovisati studentima i društvu potrebu za razvojem koji je kompatibilan sa meċunarodnim stremljenjima ka: odrţivom razvoju, jaĉanju konkurentnosti, osavremenjavanju na bazi kohezije sa uvaţavanjem nuţnih razlika, podsticaju interkulturalnoj komunikaciji i demokratskom upravljanju. Kvalitet i kvantitet obrazovanja studenata usklaċenog sa ovim stremljenjima omogućava sticanje kompetencija koji pomaţu da se uspostavi, efikasno obrazovanje, stabilnost, bezbjednost i društvena ravnoteţa. 11. VRIJEDNOSTI I NAĈELA QA Reputacija Univerziteta Crne Gore, kao vodeće nacionalne ustanove visokog obrazovanja, i njegov budući status poĉivaće na kvalitetu djelatnosti koje su na raspolaganju studentima, sa jasnim standardima obrazovanja i istraţivanja. Najefikasniji naĉin da se garantuje kvalitet visokog obrazovanja jeste da se nastoji kontinuirano poboljšavati uĉinak iz godine u godinu. U svim svojim aktivnostima, UCG će se pridrţavati visokih etiĉkih naĉela odrţivog razvoja, uzajamne jednakosti i sa naglašenim znaĉajem sljedećih vrijednosti: Inicijativnosti, inovativnosti i konkurentnosti; Saradnje kroz zajedništvo i demokratiĉnost; Nacionalne i meċunarodne odgovornosti. Kriterijumi na osnovu kojih će se, u ostvarivanju Misije i Vizije, razvijati vrednovanje kvaliteta djelatnosti proizilaze iz ovih vrijednosti, tako da mogu obezbijediti: Obavljanje svih zadataka sa: prepoznatljivo razvijenom odgovornošću za proces rada, racionalnost i efikasnost postignutih rezultata, prepoznatljivom inicijativom za inovativni pristup u svim fazama procesa rada, razvijenim upravljanjem procesima na bazi kompetentnosti i konkurencije; Razvijen ambijent za timski rad i saradnju u obavljanju i unapreċenju djelatnosti; Usaglašenost sa nacionalnim ciljevima i zakonima, naĉelima i procesima evropskih integracija, standardima i smjernicama EHEA. Obavezujući se da trajno stvara preduslove za visoki kvalitet svih svojih djelatnosti, Univerzitet Crne Gore utvrċuje sljedeća načela (politiku): 1. Uspostavljanje, kontrolu i poboljšavanje sistema kvaliteta svojih djelatnosti u skladu sa vaţećim zakonskim propisima za oblast visokog obrazovanja, nauĉnoistraţivaĉkog i umjetniĉkog rada u Crnoj Gori kao i ciljevima i smjernicama EHEA. 2. Sistem obezbjeċenja i unapreċenja kvaliteta (QAS) usmjeren je na: kontinuirano poboljšanje obrazovnog i ostalih procesa, stalnu inicijativu za inovativan rad u skladu sa relevantnim nauĉnim i struĉnim dostignućima. 21

22 3. QAS će u teţište postaviti studenta tako da njegovo iskustvo o obrazovnom procesu bude pozitivno, a steĉeno znanje, vještine i kompetencije budu u skladu sa zahtjevima savremenog multidisciplinarnog pristupa trţištu rada. 4. Promovisanjem znaĉaja adekvatnih priprema za studiranje, prethodnog obrazovanja i mobilnosti Univerzitet će: razvijati konkurentnost kod upisa studenata, afirmisati meċunarodne konkurse radi podsticanja mobilnosti studenta, posebno na postdiplomskim programima studija. 5. Razvojem procesnog pristupa, sistem kvaliteta će funkcionisati sa naglašenom pozitivnom praksom za upravljanje, ocjenu, povratne informacije, inovativnosti i usklaċenosti aktivnosti u modelu obezbjeċenja i unapreċenja kvaliteta. 6. Uspostavljeni sistem i model QA treba da obuhvati sve djelatnosti i sve organizacione djelove Univerziteta sa obaveznom primjenom za sve interne korisnike (studente, nastavnike, saradnike, menadţment, administrativno i tehniĉko osoblje) i eksterne korisnike ukljuĉene u obavljanje djelatnosti Univerziteta. 7. Uspostavljanje objektivnog i efikasnog QAS-a zahtijeva da svi procesi, ciljevi i rezultati moraju biti ostvarljivi, realno procijenjeni, mjerljivi i usklaċeni sa meċunarodnim standardima i smjernicama za obezbjeċenje kvaliteta u visokom obrazovanju. 8. Efikasno funkcionisanje QAS-a u primjeni visokih standarda, posebno za studentske servise, zahtijeva obavljanje svih administrativnih usluga sa naglašenim profesionalnim odnosom i efikasnim informacionim sistemom. 9. Razvoj kadrovskih potencijala treba da bude kljuĉni faktor za razvoj Univerziteta sa prepoznatljivim povezivanjem njihovog uspjeha i uspjeha Univerziteta, poštovanjem kriterijuma konkurentnosti i kompetentnosti kod izbora, kao i posebnom odgovornošću za timski rad i inovativnost kod ocjenjivanja i napredovanja svakog pojedinca. 10. Posvetiće se duţna paţnja, ukljuĉujući i posebne podsticajne mjere, kvalitetu rada u podruĉjima prioritetnog razvoja Univerziteta i društvene zajednice, afirmisaće se saradnja sa partnerima u zemlji i inostranstvu i adekvatno će se promovisati ostvareni rezultati i zajedniĉke vrijednosti. 11. Ostvariti saradnju i partnerstvo sa privrednim subjektima, njihovim asocijacijama i lokalnom zajednicom kod realizacije zadataka u oblasti obrazovanja, projekata i istraţivanja koje Univerzitet realizuje, ukljuĉujući i stalno angaţovanje struĉnjaka u radu organa i tijela formirane organizacione strukture QA sistema Univerziteta. 12. Ostvariti prepoznatljivu transparentnost u radu sa jasnim procedurama istraţivanja, analize, usvajanja i informisanja o rezultatima za kvalitet svih procesa i djelatnosti Univerziteta. Svi koji imaju interes za uspjeh Univerziteta treba da dobiju adekvatnu mogućnost da prokomentarišu ili daju povratne informacije o uĉinku. Transparentan pristup je presudan za Univerzitet i njegove fakultete kako bi identifikovali oblasti u kojima dobro rade ili oblasti kojima je potrebno više paţnje. Poboljšanje nije uvijek prioritetno uslovljeno novim resursima, već ĉesto zahtijeva samo više kreativnosti nakon prepoznavanja i zajedniĉke analize dobrih i loših elementa korišćenja postojećih resursa. 22

23 12. CILJEVI Opšti Sveukupni cilj Univerziteta Crne Gore je da izgradi takav sistem kvaliteta koji će obezbijediti stalno prisustvo vrednovanja, konkurentnosti i kompetentnosti u svim djelatnostima Univerziteta, saglasno sa praksom koja se primjenjuje na prestiţnim univerzitetima. U skladu sa navedenim preduslovima za efikasan QA sistem, to posebno znaĉi i da se: Student postavi u teţište tako da njegovo iskustvo o obrazovnom procesu bude pozitivno, a steĉeno znanje, vještine i kompetencije budu u skladu sa zahtjevima savremenog multidisciplinarnog pristupa trţištu rada. Metodologija i praktiĉni postupci kod razvoja sistema upotpune sa zahtjevom za kontinuiranim poboljšanjem praksi rada i upravljanja kroz redovne ocjene, povratne informacije, podršku pozitivnom razvoju i podsticaj za doprinos na svakom radnom mjestu. QA zahtijeva da proces rada i upravljanja bude provjeravan na Univerzitetu i organizacionim jedinicama na osnovu adekvatne metodologije i planiranih rezultata. Kroz redovne provjere, ocjene i povratne informacije u sklopu navedenih QA instrumenta mogu se kontrolisati postojeća praksa rada i upravljanja, planirati zadaci koji obezbjeċuju poboljšanje, planirati rokovi, monitoring i verifikacija unapreċenja. Razvijeni QA sistem (dokumenta i tijela) treba da garantuju da vrednovanje bude trajno, zadaci aktuelni, da imaju potreban sadrţaj, znaĉaj i preporuke za dalji rad. Dobro razumije potreba svih internih i eksternih uĉesnika u procesu rada na Univerzitetu, stvaraju preduslovi za izgradnju trajnog povjerenja, uspješnu i dugoroĉnu poslovnu saradnju izmeċu Univerziteta i neposrednih korisnika njegovih djelatnosti, kao i šire društvene zajednice u kojoj djeluje. Dobro meċusobno razumijevanje je preduslov za visoki akademski nivo kulture kvaliteta za studente, zaposlene, poslodavce, partnere i druge zainteresovane uĉesnike obrazovnog i ostalih procesa na Univerzitetu. Posebno je znaĉajna kultura dokaza jer verifikuje visoki stepen znanja o procesu, uĉesnicima i postignutim rezultatima. Kako je naglašeno kod preduslova za efikasnost QA tijela i organa, analiza (rasprava) u okviru planiranog sistema (pojedinci, nadleţna tijela) treba da polazi od ovih zahtjeva, ĉime će i budući zadaci biti pravovremeno prepoznati, planirani i realizovani. Svaki pojedinaĉni zadatak treba da obezbijedi da se sistem rada unaprijedi i postignuti rezultati poboljšaju. QA sistem implementira za proaktivno djelovanje svih uĉesnika u ciklusu sa potenciranim svim fazama procesnog pristupa. 12 Ciljevi će biti povezani sa konkretnim zadacima (specificiranim) u poglavlju Strateški plan. 23

24 12.2. Specifiĉni ciljevi 13 Primjenom uspostavljenog QAS-a, Univerzitet treba da teţi da postigne sljedeće specifiĉne ciljeve: Prikupljanje i obrade podataka treba da budu efikasni, ne izazivaju pretjerano administriranje i nepotrebno dugo vrijeme za sprovoċenje, analizu i pripremu informacija. Djelatnosti na UCG vrednovaće se na osnovu podataka prikupljenih u skladu sa pripremljenom metodologijom i usvojenim procedurama. Usvojena metodologija i procedure za prikupljanje i informisanje treba da sadrţe precizne pokazatelje, koji nedvosmisleno prepoznaju efikasnost, da su uporedive sa postavljenim ciljem i da su kompatibilne sa praksom na drugim univerzitetima i/ili sistemima visokog obrazovanja. Procedura treba da bude usaglašena sa procesima za djelatnosti Univerziteta. Njihov broj neposredno proizilazi iz sistematizacije date u poglavlju Model QAS-a. Obim procedura i njihov sadrţaj treba cjelovito i logiĉno da objedini vaţne aspekte djelatnosti za koju je procedura pripremljena. Praćene i izvještavanje treba da bude razvijeno sa korišćenjem postojećih savremenih rješenja informacionih i komunikacionih tehnologija. U dokumentima treba da su implementirane adekvatne preventivne i korektivne mjere u sklopu nadzora procesa. Postignuti rezultati u obrazovanju, a posebno u QA istraţivanjima, ĉesto su limitirani. Preventivni pristup je poţeljan kako bi se smanjila nesigurnost, a korekcija znaĉi da je neophodno izmijeniti postojeću praksu. U oba sluĉaja to su nuţne mjere koje mogu poboljšati konaĉne rezultate i treba da budu predviċene u usvojenim procedurama. Resursi za kvalitetno obavljanje radnih zadataka treba da budu adekvatni. Podrška razvoju studenata i usavršavanje osoblja treba da su adekvatno planirani i razvijani. Kvalitetno obavljanje radnih zadataka zahtijeva da su obezbijeċeni kljuĉni preduslovi. Djelatnosti Univerziteta su kompleksne po broju uĉesnika, broju uticajnih faktora i potrebnih resursa, zato podrška razvoju kvaliteta u velikoj mjeri zavisi od stepena u kojem su ovi preduslovi obezbijeċeni. Njih je neophodno ukljuĉiti u planiranje, praćenje i izvještavanje. Stvoreni preduslovi za razvoj studenata i osoblja, tj. podrška njihovom razvoju u kontekstu QA elementa, zasniva se na mjerama, aktivnostima i uslovima koji prate obavljanje radnih zadataka i osposobljavanje i pomoć za sopstveno odluĉivanje (savjetniĉke sluţbe, konsultacije, radni sastanci, seminari...). 13 Kao kod fusnote 12, ciljevi su detaljisani samo tako da se odredi ţeljeno stanje. Ostali potrebni preduslovi za pojedinaĉne zadatka biće konkretizovani u poglavlju Strateški plan, ili će se pripremiti u odlukama za njihovu realizaciju. 24

25 Postojeći QA sistem zasnovan je na implementaciji organizacije i modela prikazanih u narednim poglavljima. Svaki od ovih ciljeva ukljuĉen je u postojeće standarde, odnosno procedure. Iz toga razloga ovdje nije detaljnije specificiran. Finansijsku efikasnost u procesu obrazovanja, pruţanja struĉnih usluga, saradnje sa privredom, sponzorstva i usmjeravanje finansiranja na poboljšanje materijalne osnove za nastavu i istraţivanje u skladu sa usvojenim pravilima. Finansiranje i finansijski pokazatelji neposredno su ukljuĉeni u provjeru efikasnosti da bi se pokazao realni nivo postignutih rezultata u kontekstu odgovornosti za ulaganja u obrazovanje, razvoj i istraţivanje. Oni, sa svoje strane, identifikuju uticajne parametre, potrebu i mogućnosti poboljšanja (preventivnih i korektivnih mjera). Finansijski pokazatelji i finansijska efikasnost su sastavni dio vaţećih standarda. Efikasan QA sistem treba da polazi i završava se sa finansijskom efikasnošću, što znaĉi da pruţi jasnu korelaciju planiranih/ostvarenih rezultata i finansijskih pokazatelja. Razvijen plan za podršku i usavršavanje uĉesnika QAS-a. Efikasan QA sistem zahtijeva da se svi uĉesnici u sistemu obuĉavaju i usavršavaju. Svaka faza implementacije i planirani zadatak treba da obuhvati pripremu i osposobljavanje za njegovu realizaciju. Podrške se prilagoċavaju sadrţaju konkretnih zadataka ili aktivnosti. UsklaĊenost sa kriterijumima za akreditaciju u okviru EHEA, primjenu benchmarkinga i najbolju praksu za kriterijume i postignute rezultate. Akreditacija i reakreditacija su instrumenti QA koji verifikuju postojeće postignute rezultate, ali i znaĉe znaĉajan podsticaj razvoju. MeĊunarodni kriterijumi, osim onih koji su implementirani od strane AHEA i ENQA, mogu biti izazov da se iskoriste iskustva drugih univerziteta kod budućeg planiranja. Koncept za buduću reakreditaciju je uzeo u obzir ovakav pristup kod koncepta plana kljuĉnih aktivnosti predstavljenog u poglavlju Kontekst za pripremu i zadaci. 13. KLJUĈNA TIJELA I NADLEŢNOSTI QAS-a Organizacija QAS-a (tijela i nadleţnosti) regulisana je Pravilnikom o organizaciji i radu sistema za obezbjeċenje i unapreċenje kvaliteta na Univerzitetu Crne Gore, tako da 14 : QAS predstavlja definisan i izgraċen institucionalni mehanizam za identifikaciju ciljeva i strategije, sistematsko vrednovanje (praćenje, ocjenjivanje, odrţavanje, poboljšanje) i koordiniranje inicijativa i razvojnih programa sa trajnim zadatkom primjene planiranih visokih standarda nauĉnog, struĉnog i obrazovnog razvoja i osposobljavanja svih uĉesnika u procesu rada Univerziteta; 14 Pravilnik je dat je u prilogu. 25

26 Prorektor Prorektor Prorektor Prorektor Prodekan Prodekan Prodekan Organizacija i implementacija QAS-a je usklaċena sa naĉelima, mjerilima i kriterijumima rada i vrednovanja Univerziteta, organizacionih jedinica i studijskih programa, uvaţavajući posebnosti pojedinih oblasti nauke, umjetnosti i visokog obrazovanja; Kultura kvaliteta, kao sposobnost da se razvije QA u svakodnevnom radu i time postigne kontinuirano obezbjeċenje kvaliteta, ne oslanjajući se iskljuĉivo na periodiĉnu evaluaciju, implementira se u svim aspektima rada i prepoznatljiva je u svim normativnim aktima Univerziteta. Svi uĉesnici u procesu rada na Univerzitetu: studenti, nastavnici, saradnici, struĉno i neakademsko osoblje, rukovodstvo Univerziteta i organizacionih jedinica, smatraju se internim korisnicima QAS-a Univerziteta. Formirana QA tijela povezana su meċusobno i sa postojećim organima i tijelima UCG prema šemi prikazanoj na slici 1. U N I V E R Z I T E T UPRAVNI ODBOR SENAT REKTOR Odbor za upravljanje sistemom kvaliteta JEDINICA Centar za studije i kontrolu kvaliteta VIJEĆE DEKAN Komisija za obezbjeċenje i unapreċenje kvaliteta 26 Slika 1. Organizacija QAS UCG

27 13.1. Tijela 15 Već je naglašeno da su nosioci implementacije QAS-a na nivou UCG: 1. Odbor za upravljanje sistemom kvaliteta (Odbor, BORD QAS UCG), 2. Centar za studije i kontrolu kvaliteta (Centar, CENTRAL OFFICE QAS UCG), a na nivou jedinice UCG 3. Komisija za obezbjeċenje i unapreċenje sistema kvaliteta (Komisija, OFFICE QAS). Univerzitet i jedinice, kao i nosioci implementacije QAS-a, djeluju usklaċeno i odgovorni su za obezbjeċenje i unapreċenje kvaliteta na Univerzitetu. U svim tijelima na nivou Univerziteta i jedinica, kao i u svim projektima u oblasti kvaliteta koje realizuje Univerzitet i jedinice, moraju biti ukljuĉeni studenti Podruĉja rada Implementacija QAS-a na nivou Univerziteta obuhvata: 1. Ciljeve i strategiju razvoja i funkcionisanje sistema kvaliteta; 2. Primjenu i širenje kulture kvaliteta; 3. Izradu dokumenata; 4. Interno i eksterno vrednovanje sistema kvaliteta; 5. Primjenu i nadgradnju akademskih standarda; 6. Administrativno-tehniĉke resurse; 7. Informisanost akademske i šire zajednice o sistemu kvaliteta; 8. Javnost rada. Implementacija QAS-a na nivou organizacionih jedinica Univerziteta obuhvata: 1. Kvalitetno funkcionisanje obrazovnog procesa, a posebno: adekvatan status studijskih programa, upis studenata na studijske programe, proces uĉenja, proces usavršavanja, proces vrednovanja unutrašnjih korisnika sistema kvaliteta, informisanost, opremljenost za obrazovanje i nauĉno-istraţivaĉki (umjetniĉki) rad, opremljenost biblioteka, razvijen i opremljen informacioni sistem; 2. Trajno obezbjeċenje i unapreċenje kvaliteta na jedinici; 3. Administrativno-tehniĉke resurse jedinice; 4. Informisanost akademske i šire zajednice o sistemu kvaliteta na jedinici; 5. Javnost rada Nadleţnosti tijela Nadleţnosti Odbora za upravljanje sistemom kvaliteta su: 1. Upravljanje sistemom obezbjeċenja kvaliteta tako da: 15 Preduslovi za efikasan rad tijela navedeni su u poglavlju Efikasnost QA sistema i ovdje nijesu ponavljani. 27

28 o o o Neposredno kontroliše: koncepciju, planirane nadleţnosti i organizuju postupaka tako da svi uĉesnici visokoobrazovnog procesa na Univerzitetu rade na QAS-u, pripremu cjelovitih programa rada sa identifikacijom ciljeva, strategije, postupaka koordinacije i kontrole radi postizanja svih planiranih standarda kvaliteta, kvalitet procesa rada, ocjenu kvaliteta i administrativno upravljanje kvalitetom, usklaċenost traţenih zahtjeva i standarda (analizu i izvještavanje o postignutim zahtjevima i standardima) kod realizovanih zadataka i preduzimanje potrebnih korektivnih mjera; Blagovremeno budu pripremljena i usvojena sva dokumenta vezana za QAS, na naĉin da budu obavezna za sve interne korisnike, omogućavaju efikasan rad po utvrċenim postupcima i procedurama sa realnom povezanošću metoda i postupaka, garantuju zahtijevani kvalitet i prevenciju pravljenja grešaka, predstavljaju organizovan, integrisan sistem u skladu sa konceptom Univerziteta i idejom totalnog upravljanja kvalitetom, budu u skladu sa zakonskim rješenjima i dokumentima Savjeta za visoko obrazovanje; Formirana organizacija (nosioci implementacije) QAS-a funkcioniše racionalno, da se realno definišu programi rada i efikasno završavaju planirani zadaci u oblasti kvaliteta sa potrebnim nivoom integracije usklaċene sa konceptom Univerziteta i idejom totalnog upravljanja kvalitetom, kao i da ima odreċenu organizacionu nezavisnost u oblasti zadataka koji zahtijevaju takvu autonomiju. 2. Pripremanje strateških planova i programa u oblasti kvaliteta, u skladu sa strateškim planovima i programima Univerziteta, i donošenje odluka o smjernicama i postupcima za njihovo sprovoċenje; 3. Predlaganja Senatu i Upravnom odboru Univerziteta konkretnih projekata i aktivnosti koji podstiĉu inovacije i razvoj u svrhu obezbjeċenja i unapreċenja kvaliteta; 4. Pripremanje postupka za internu i eksternu kontrolu Univerziteta; 5. Usvajanje organizacije za neophodni sistem izvještavanja; 6. Obavljanje ili stvaranje preduslova za sve ostale aktivnosti vezane za kvalitet. Nadleţnosti Centra za studije i kontrolu kvaliteta su: 1. Staranje o funkcionisanju QAS-a u saradnji sa komisijama za obezbjeċenje i unapreċenje kvaliteta jedinica, i to tako da: kompletna organizacija QAS-a funkcioniše kao cjelina, u skladu sa ciljem, zadacima i programom rada; kompletna dokumenta QAS-a budu pripremljena blagovremeno; blagovremeno pokreće postupak za realizaciju odluka i zadataka usvojenih od strane Odbora i organa Univerziteta i da se stara o njihovoj realizaciji; organizuje istraţivanja, prikupljanje informacija, analizu i prezentiranje podataka za razliĉite aspekte kvaliteta i ciljne grupe uĉesnika u procesu rada Univerziteta; 2. Blagovremeno pokretanje i koordiniranje postupka za pripremu planova i programa u oblasti kvaliteta; 3. Iniciranje i prezentiranje Odboru: 28

29 konkretnih projekata, korektivnih mjera i aktivnosti koje podstiĉu inovacije i razvoj QAS-a; sugestija, primjedbi i predloga o QAS-u, datih od strane pojedinaca, ciljnih grupa i tijela u QAS-u Univerziteta; uspostavljanja saradnje sa tijelima za QAS drugih univerziteta i asocijacija; 4. Organizovanje seminara, radionica i rasprava radi prenošenja iskustava, obuke i pripreme za realizaciju zadataka i odluka o QAS-u; 5. VoĊenje korespondencije u oblasti kvaliteta; 6. Redovno, a najmanje jednom u šest mjeseci, pripremanje izvještaja o QAS-u i radu organizacije za obezbjeċenje kvaliteta; 7. Obavljanje ostalih poslova iz oblasti kvaliteta, u skladu sa nadleţnostima i zaduţenjima organa Univerziteta. Komisija za obezbjeċenje i unapreċenje kvaliteta predstavlja nadleţno tijelo (i kancelariju) zaduţeno za cjelovito obezbjeċenje i unapreċenje kvaliteta jedinice. U organizaciji QAS-a Univerziteta, Komisija je sastavni dio integralnog sistema sa posebnostima koje proizilaze iz specifiĉnosti nauke, umjetnosti i visokog obrazovanja, kao i potrebnom nezavisnošću kod donošenja odluka vezanih za kvalitet. Nadleţnosti Komisije su: 1. Organizovanje, koordiniranje i sprovoċenje procesa obezbjeċenja i unapreċenja kvaliteta na jedinici, a posebno: implementiranje standarda i smjernica i razvijanje indikatora kvaliteta koji adekvatno valorizuju proces rada jedinice, staranje o uĉešću studenata u praćenju kvaliteta studija, organizovanje analize uspješnosti studiranja i identifikovanje uzroka nekvalitetnog i neefikasnog procesa, sugerisanje postupka usavršavanja kod razvojnih programa radi postizanja potrebnih kompetencija osoblja jedinice, sugerisanje neophodnog usavršavanja struĉnog i neakademskog osoblja, iniciranje doţivotnog obrazovanja, verifikovanje dokaza o unapreċenju nastave, verifikovanje kvaliteta opštih i specifiĉnih kompetencija ostvarenih studijskim programom, definisanje tipa standardizacije u specifiĉnim administrativnim djelovima; 2. U saradnji sa organima rukovoċenja, struĉnim organima jedinice, Odborom i Centrom Univerziteta, planiranje strategije unapreċenja kvaliteta jedinice, kontrolisanje implementacije programa za unapreċenje kvaliteta jedinice, predlaganje realizacije projekata u oblasti kvaliteta, ukljuĉujući i projekte za profesionalno i struĉno usavršavanje u oblasti kvaliteta i obuke zaposlenih na jedinici; 3. Pripremanje godišnjeg i dugoroĉnog plana aktivnosti u skladu sa utvrċenim nadleţnostima; 4. Obavljanje svih ostalih poslova vezanih za kvalitet jedinice, na osnovu odluka organa Univerziteta i jedinice. 29

30 14. MODEL FUNKCIONISANJA QAS-a Model funkcionisanja QAS-a formiran je na osnovu procesnog pristupa djelatnostima Univerziteta i standarda za te djelatnosti. Model je šematski prikazan na slici 2. Slika 2. Model funkcionisanja QA sistema QA sistem moţe obezbijediti da se postignu ţeljeni rezultati ako se implementira na osnovu tzv. procesnog pristupa. To zahtijeva da QA model sadrţi odvojenu cjelinu ulaza, procesa i izlaza. Svaka faza treba da bude identifikovana na adekvatan naĉin, regulisana odgovarajućim dokumentima za optimalno funkcionisanje, normirana sa adekvatnim standardima, smjernicama i indikatorima. Osim toga, potrebno je da cjeline budu povezane kako bi se jasno prepoznale i faza i kompletna djelatnost. 30

31 Prikazani modele preslikava procesni pristup, ali i PDCA ciklus. On pokazuje sljedeće: Izvor ideja na osnovu kojih se mogu planirati zadaci jesu sopstveni planovi razvoja, planovi poboljšanja, zakljuĉci SWOT analiza, ali i obaveze koje proizilaze iz strategije ili zakonskih rješenja za nivo drţava ili lokalne zajednice. Zadaci mogu biti inicirani na nivou Univerziteta, fakulteta, studijskih programa, pošto se i dokumenta odnose na ove nivoe. Navedeni ulazni elementi su prepoznatljivi za djelatnosti Univerziteta kod organizacije (jedinice), kod obrazovnog i istraţivaĉkog procesa (akademsko i struĉno osoblje, studenti, oprema), kod administrativnih zadataka (administrativno osoblje) itd. Planovi i zadaci u kojima figurišu resursi (kapaciteti) treba da budu jasno povezani sa navedenim u modelu (pojedinaĉno ili kao njihova grupa). Pošto su nabrojani osnovni, u sluĉaju da treba primijeniti drugaĉiju selekciju resursa, to treba obrazloţiti. Procesi su razdvojeni na osnovu uobiĉajene akademske prakse. Za selekcije i razmatranja primijenjuje se analogija sa navedenim za ulazne elemente. Znaĉi da zadaci, planovi i dokumenta za procese treba da se poveţu sa onim koji su navedeni u modelu. TakoĊe se podrazumijeva da u sluĉaju drugaĉije selekcije to treba obrazloţiti. Izlaz i rezultati su sastavni dio procedura, planova, zadataka. Tipiĉni izlazi i rezultati su navedeni u modelu, sa mogućnošću da kod eventualne fazne realizacije mogu razmatrati i parcijalni rezultati. U okviru ciljeva QA sistema je već naglašeno da kontrola, monitoring i upravljanje, odnosno analiza i smjernice za poboljšanje treba da budu ukljuĉeni kod planiranja i realizacije zadataka. U modelu je to prikazano kao okvir u kojemu sistem treba da funkcioniše, da ukljuĉi elemente efikasnosti i PDCA ciklusa. Procesni pristup prikazan u modelu je povezan i sa standardima i indikatorima. To znaĉi da se mogu izdvojiti kategorije standarda (i indikatora) za: Ulaz (resursi, input), Procese (process), Izlaz (ishod, output). Kriterijumi za standarde kod izdvojenih kategorija posebno se definišu i sadrţe mjerljive indikatore kvaliteta. Kljuĉne oblasti provjere ulaza (resursa, inputa) obrazovanja su 16 : Studenti upisna politika, kvalitet, nadarenost i motivisanost studenata, socioekonomska obiljeţja studenata; podrška studentima, studentsko savjetovalište... Zaposleni kadrovska popunjenost iskustvo, kvalifikovanost i kompetentnost nastavnika, broj nastavnika prema broju studenata, kompetencije tehniĉkog i administrativnog osoblja; Prostor i oprema 16 Većina od navedenih oblasti imaju isti status i za istraţivaĉku djelatnost ustanova. 31

32 infrastruktura prostorni i materijalni uslovi, uĉionice, laboratorije, biblioteke, kancelarije, prostor za uĉenje, prostor za druţenje, opremljenost informatiĉkom i nauĉnom opremom, didaktiĉkim sredstvima, dostupnost i korišćenje ICT; Finansije. Procesi koji se odnose na djelatnost ustanova se dominantno odnose na obrazovanje i istraţivanje (nauka, umjetnost i razvoj). Premda su obrazovanje i istraţivanje na univerzitetima u potpunosti povezani, kapaciteti, procesi i ishodi se razmatraju i pojedinaĉno. U skladu sa tim kljuĉni procesi podsticanja angaţovanog i efikasnog rada u obrazovanju su : Razvoj djelatnosti ustanove (vizija, misija); RukovoĊenje ustanovom; Razvoj studijskih programa (kurikulumi, korišćenje nauĉnih metoda, integracija nauĉnih spoznaja); Organizacija nastave interakcija i komunikacija nastavnik student, strukturirano pouĉavanje (podsticanje samoregulatornog uĉenja), formativno vrednovanje (praćenje napredovanja studenata), sumativno vrednovanje (sertifikati, kriterijumi za sticanje diplome), praćenje studiranja (razumijevanje i otklanjanje uzroka neuspjeha studenata); Sistem za obezbjeċenje kvaliteta (institucionalni mehanizmi za samovrednovanje i unapreċivanje kvaliteta); Ulaganje u napredovanje mladih nastavnika i nauĉnika; Osposobljavanje administrativnog i tehniĉkog osoblja; Partnerstvo (saradnja sa spoljnim korisnicima, privredom, poslodavcima, javnim sektorom); MeĊunarodna saradnja (mobilnost studenata, nastavnika, nauĉnika); Informisanje (transparentnost, javnost); Akademski ambijent, kultura, etos; Vanakademski programi (sport, društveni ţivot). Kljuĉni izlazi (ishodi, outputi)obrazovanja su: Uspješnost prilagoċavanja zahtjevima trţišta rada; Kompetencije studenta (sposobnost funkcionalne integracije znanja i vještina); Zapošljiivost, preduzetništvo, samoinicijativnost; Zadovoljstvo, mišljenje o studijama diplomiranih studenata; Zadovoljstvo poslodavaca. Podjele i objašnjenja dati u modelu i pregledu standarda nijesu direktno zasnovani na dokumentima, standardima i indikatorima, koje je usvojio Savjet za visoko obrazovanje Crne Gore. Zbog toga će se u okviru planiranih QA procedura (analiza, planovi poboljšanja) dopunski izdvojiti indikatori, koji su prilagoċeni ciljevima i namjeni planiranih zadataka i QA istraţivanja. U izvještajima za Savjet, prvenstveno će se primjenjivati vaţeći standardi i indikatori. 32

33 15. SMJERNICE ZA UNUTRAŠNJU PROVJERU KVALITETA POVEZANU SA REAKREDITACIJOM 17 I Smjernice za unutrašnju provjeru kvaliteta sluţe kao vodiĉ u toku procesa samoevaluacije, prikupljanja podataka i sastavljanja konaĉnog Izvještaja o samovrednovanju ustanove i/ili organizacione jedinice. Cilj smjernica je da pomognu timovima za samovrednovanje u voċenju procesa samoevaluacije i kompletiranju potrebnih materijala za eksternu evaluaciju. TakoĊe, one imaju za cilj da pomognu ustanovama visokog obrazovanja da sagledaju objektivno stanje na svojoj ustanovi, te da na vrijeme preduzimaju efikasne mjere za unapreċenje sistema kvaliteta i utvrde strateške mjere za dostizanje kratkoroĉnih i dugoroĉnih ciljeva razvoja. II Ustanova, to jest njena organizaciona jedinica, moţe sprovoditi unutrašnju kontrolu kvaliteta, kao dio periodiĉne provjere sistema kvaliteta, a obavezno je sprovodi u procesu reakreditacije. Proces unutrašnje kontrole kvaliteta treba da rezultira paketom podataka i indikatora sakupljenim po metodologiji i formi i utvrċenim dokumentom Standardi i forma Izvještaja o samovrednovanju. Na osnovu prikupljenih podataka i glavnih kvantitativnih indikatora saĉinjava se SWOT analiza za ustanovu i organizacione jedinice. III Proces unutrašnje kontrole kvaliteta obuhvata sljedeće faze: donošenje odluke od strane nadleţnih organa ustanove/organizacione jedinice da se pristupi procesu unutrašnje kontrole kvaliteta i obavještavanje o toj odluci akreditacionog tijela; sastanak predstavnika akreditacionog tijela u Crnoj Gori (Savjeta za visoko obrazovanje) sa rukovodstvom ustanove koja pristupa procesu reakreditacije, radi upoznavanja sa planom rada, rokovima i meċusobnim obavezama u procesu reakreditacije; obrazovanje samoevaluacionih timova, koje formira rukovodilac ustanove/organizacione jedinice; pri formiranju tima treba imati u vidu profesionalne kompetencije, poznavanje funkcionisanja obrazovnog sistema na ustanovi/organizacionoj jedinici u svim njenim segmentima, kao i sklonost za timski rad; sastav tima treba da bude takav da u njemu budu zastupljene sve strukture ukljuĉene u proces rada (akademsko, struĉno i neakademsko osoblje), a treba ukljuĉiti i predstavnika studenata; ustanova moţe angaţovati i spoljnjeg eksperta; obuka samoevaluacionih timova; 17 Kao fusnota 9. Napomena: Termin provjera kvaliteta koji se koristi u postojećim dokumentima odnosi se i na obezbjeċenje kvaliteta. Unutrašnja kontrola kvaliteta uslovljena je odlukama nadleţnih organa i nije nuţno potrebno obavještavati akreditaciono tijelo osim u postupku reakreditacije. Za sve ostale procese interne kontrole, Pravilnikom i Uputstvima propisan je postupak pripreme izvještaja, njegovo usvajanje i publikovanje. 33

34 utvrċivanje plana rada samoevaluacionih timova, kao i obaveza i odgovornosti pojedinih ĉlanova i drugih uĉesnika u procesu kontrole; priprema i izrada Izvještaja o samovrednovanju. IV Izvještaj o samovrednovanju je dokumenat koji se obavezno saĉinjava u procesu unutrašnje provjere kvaliteta i obavezno podnosi prilikom reakreditacije ustanove. Izvještaj o samovrednovanju ima sljedeću namjenu: da ustanova kritiĉki sagleda svoje nedostatke i prednosti; da pripremi objedinjene informacije koje se koriste u procesu reakreditacije i tako omogući recenzentima da steknu potpun uvid o stanju u ustanovi da bi mogli da daju ocjenu o kvalitetu ustanove; da posluţi kao osnova za promjene i unapreċenje nastavnog procesa, ali i kao izvor informacija budućim poslodavcima o znanjima i vještinama koje studenti stiĉu u ustanovi; da taĉni i precizni navodi i podaci u Izveštaju o samovrednovanju posluţe rukovodstvu ustanove da formira planove budućeg rada u cilju opšteg poboljšanja kvaliteta. U pripremi i prezentaciji Izveštaja o samovrednovanju ustanova iskazuje svoju efikasnost, prikazuje svoj obrazovni proces, kvalitet svog nastavnog i obrazovnog procesa, kvalitet svojih nastavnika, organizacije i resursa koje nudi svojim studentima. Istovremeno, ovaj izveštaj ima za cilj da ukaţe na nedostatke ustanove i da utiĉe na njihovo prevazilaţenje. V Izvještaj o samovrednovanju treba da bude sastavljen saţeto i da sadrţi sve detalje koji su od vitalnog interesa za funkcionisanje ustanove, a koji se tiĉu uslova rada i kvaliteta obrazovnog procesa. U pripremi Izveštaja o samovrednovanju ustanova/organizaciona jedinica koristi podatke i indikatore sakupljene u procesu unutrašnje provjere kvaliteta. Izvještaj o samovrednovanju treba da ima formu i sadrţinu koja je u skladu sa ovim smjernicama i posebnim dokumentom Standardi i forma Izvještaja o samovrednovanju (referenca 17). Izvještaj o samovrednovanju treba da sadrţi odgovore na svaki predviċeni standard uz dokumentovane podatke. Pored toga, ovaj izveštaj treba da sadrţi sopstvene ocjene prilika u ustanovi u svim aspektima njenog rada. Na osnovu prethodno sprovedenih priprema i planiranih aktivnosti tim za samoevaluaciju pristupa izradi Nacrta izvještaja o samovrednovanju, koji se dostavlja rukovodiocu ustanove, radi organizovanja rasprave na struĉnom organu ustanove (Senat/Vijeće), i utvrċivanja konaĉnog teksta Izvještaja o samovrednovanju. Nakon usvajanja Izvještaja od strane struĉnog organa ustanove, rukovodilac ustanove potpisuje Izvještaj, i svojim potpisom garantuje za taĉnost svih navoda predstavljenih u Izveštaju o samovrednovanju. VI Izvještaj o samovrednovanju treba da se sastoji iz djelova utvrċenih ovim smjernicama. U prvom dijelu predstavlja se ustanova kroz niz osnovnih podataka i relevantnih indikatora na nivou ustanove. 34

35 U drugom dijelu se razmatraju i vrednuju procesi i standardi kojima se osigurava kvalitet u ustanovi, u skladu sa formom i sadrţinom propisanom u dokumentu Standardi i forma Izvještaja o samovrednovanju (referenca 17). Treći dio Izvještaja o samovrednovanju sadrţi izvod iz samovrednovanja i ocjene kvaliteta, glavne kvantitativne indikatore i SWOT analizu za ustanovu kao cjelinu i za njene organizacione jedinice koje su u procesu reakreditacije. U ovom dijelu daju se i uporedni pokazatelji sadašnjeg stanja na ustanovi i stanja u periodu prethodne re/akreditacije. Ĉetvrti dio sadrţi priloge na osnovu kojih je saĉinjen Izveštaj o samovrednovanju. Ovi prilozi mogu biti isti kao i prilozi koji se daju u dokumentaciji za prethodnu akreditaciju, ili mogu biti novi prilozi, koje u tom sluĉaju treba oznaĉiti i priloţiti uz Izvještaj o samovrednovanju. U Izvještaju o samovrednovanju ustanova moţe iskazati specifiĉnosti i ĉinjenice karakteristiĉne za ustanovu. Uz Izvještaj o samovrednovanju dostavlja se sva neophodna dokumentacija, koja svjedoĉi o pravnim osnovima, naĉinu funkcionisanja, upravljanju, organizacionoj strukturi, statutu i izdatim diplomama ustanove i drugim zahtijevanim podacima. Ova dokumentacija se dostavlja u sumarnom obliku, a po zahtjevu tijela odreċenog za spoljašnju provjeru kvaliteta, ustanova odnosno organizaciona jedinica duţna je obezbijediti uvid u potpunu dokumentaciju. U Prilogu uz ove smjernice dati su: Skica osnovnog sadrţaja Izvještaja o samovrednovanju, Izvod o samovrednovanju, Indikatori i SWOT analiza. VII Izvještaj o samovrednovanju treba da sadrţi ocjenu ispunjenosti svakog pojedinaĉnog standarda, uslova za njegovu primjenu i objektivne ĉinjenice karakteristiĉne za ustanovu. U okviru obrade svakog pojedinaĉnog standarda treba predvidjeti mjere za poboljšanje kvaliteta. Na kraju Izveštaja o samovrednovanju treba dati opšte ocjene ispunjenosti standarda kvaliteta studijskih programa i uslova rada ustanove Obim provjere kod unutrašnje provjere povezane sa reakreditacijom Obim provjere i pripreme izvještaja o unutrašnjoj provjeri definisan je sljedećim standardima: Standard 1. Standard 2. Standard 3. Standard 4. Standard 5. Standard 6. Standard 7. Standard 8. Politika i procedure za obezbjeċenje kvaliteta Djelatnost i prioriteti razvoja ustanove Organizacija i upravljanje Stepeni studija i kvalifikacije Struktura studijskih programa Ocjenjivanje studenata Kontrola i evaluacija nastave i ispita Studenti 35

36 Standard 9. Standard 10. Standard 11. Standard 12. Standard 13. Standard 14. Standard 15. Standard 16. Akademsko, struĉno i neakademsko osoblje Nauĉno-istraţivaĉki, umjetniĉki i struĉni rad Izdavaĉka djelatnost Prostorne i materijalno tehniĉke mogućnosti Informacioni sistem ustanove Informisanje javnosti o radu ustanove Saradnja i mobilnost Finansiranje ustanove Sadrţaj izvještaja, forma i uputstvo dio su dokumenata navedenih u referenci UNUTRAŠNJE GODIŠNJE PROVJERE KVALITETA 18 Unutrašnja godišnja provjera odnosi se na postupak provjere elemenata predviċenih smjernicama za internu provjeru kvaliteta koji se obavlja (ponavlja) u periodu izmeċu dvije uzastopne reakreditacije (od 1 do 5 godina). I za ove provjere Univerzitet (ili njegova organizaciona jedinica) moţe da planira eksternu provjeru ukoliko ocijeni da time moţe afirmisati postignute rezultate u svojim djelatnostima. Obavezni obim ovakvih provjera prikazan je šire u odnosu na izdvojene standarde kod interne provjere povezane sa akreditacijom, a obuhvata: STUDIJSKI PROGRAM STUDIJE Uspjeh i napredovanje studenata na studijskom programu Uspjeh nastavnika ocijenjen od strane studenta Ocjenu nastavnih metoda (nakon 2 godine) Ocjenu studijskog programa od diplomiranih studenta (nakon 3 5 godina) Ocjenu ishoda uĉenja od strane poslodavaca (nakon 3 5 godina) ZAPOSLENI Napredovanje Mobilnost RESURSI PROSTOR Za izvoċenje nastave Za studentske servise OPREMA Nastava Istraţivanje 18 Pripremljeno u okviru projekta sa WUS-om Austria, usvojeno na sjednici Senata godine i publikovano u, 1. dio, Podgorica,

37 STUDENTI UPIS NAPREDOVANJE Polaganje ispita i osvajanje kredita Uspjeh na ispitima Završetak studija i diplomiranje (magistriranje, doktoriranje) Nastavak školovanja Zapošljavanje STUDENTSKI SERVISI MOBILNOST STUDENATA NAUĈNO-ISTRAŢIVAĈKI (UMJETNIĈKI) RAD ISTRAŢIVANJA USLUGE FINANSIRANJE USTANOVE FINANSIRANJE NASTAVE FINANSIRANJE ISTRAŢIVANJA 16.1 UNUTRAŠNJA PERIODIĈNA PROVJERA KVALITETA Provjere se odnose na istraţivanje i analizu rezultata rada pojedinaca, organa i tijela u sistemu obezbjeċenja i unapreċenja kvaliteta, organizovane na osnovu odluka nadleţnih organa u sluĉajevima kada su takve provjere neophodne u drugom vremenskom intervalu u odnosu na provjeru predviċenu u okviru prethodne dvije provjere (npr. polugodišnja ili kvartalna provjera). 17. QA PROCEDURE NASTAVNI PROCES Organizacija nastave i postupak vezan za studijske programe regulisan je postojećim normativnim aktima (Statut Univerziteta, Pravila studiranja na osnovnim studijama, Pravila studiranja na postdiplomskim studijama) 20. Povezivanje QA za ovaj proces zahtijeva pregled kompletnog procesa sa fazama, uĉesnicima i rezultatima. Šematski je to prikazano na slici 3. Šema prikazuje i postupak kod individualnih radova studenata (završni, specijalistiĉki i magistarski rad). 19 Dato u fusnoti Dato u fusnoti 2. 37

38 Slika 3. Šema organizacije nastave i ispita 38

39 QA istraţivanja Procedure QA istraţivanja nastavnog procesa opisane su jedoobrazno prema sadrţaju: Sadrţaj istraţivanja 21 Standardi i procedura su: cilj istraţivanja, plan aktivnosti, opis postupka, dokumenta za vrednovanje i izvještavanje, preporuĉena dinamika sprovoċenja istraţivanja. Standard 5: Struktura studijskih programa Standard 7: Kontrola i vrednovanje nastave i ispita 1. Vrednovanje nastavnih metoda i metoda provjeravanja znanja 2. Vrednovanje studijskih programa od strane diplomiranih studenata 3. Vrednovanje studijskih programa od strane poslodavaca Standard 7: Kontrola i vrednovanje nastave i ispita 4. Studentsko vrednovanje nastave Standard 8: Studenti 5. Analiza podataka o kandidatima za upis na prvu godinu studija 6. Analiza uspješnosti polaganja ispita 7. Analiza napredovanja studenata po godinama studija 8. Analiza uspješnosti završavanja studija 9. Procjenjivanje rada struĉnih sluţbi Sva istraţivanja obuhvataju sljedeći postupak 22 : Postupak Donošenje odluke o istraţivanjima koju usvaja Senat Univerziteta zajedno sa akademskim kalendarom za studijsku godinu; Na osnovu odluke Senata, Vijeće organizacionih jedinica donosi odluke za sprovoċenje istraţivanja; Istraţivanjima rukovode predsjednici komisija za obezbjeċenje i unapreċenje kvaliteta organizacionih jedinica (komisije iz svog sastava mogu imenovati 21 Detaljno dato u fusnoti Kao u fusnoti

40 Postupak koordinatore za pojedina istraţivanja kako bi povećali efikasnost rada); Sva istraţivanja se sprovode elektronski na osnovu obrazaca koji su jedinstveni za Univerzitet (on-line prihvatanje podataka, njihovo upisivanje, ĉuvanje i obrada) i kontroliše ih Centar informacionog sistema Univerziteta Crne Gore; Obrada podataka i izvještavanje je, takoċe, u nadleţnosti Centra informacionog sistema Univerziteta Crne Gore, sprovodi se po obrascima koji su jedinstveni za Univerzitet i mogu se preuzimati iz baze podataka kao elektronska verzija radi dalje distribucije ili publikovanja; Koordinaciju rada komisija za obezbjeċenje i unapreċenje kvaliteta organizacionih jedinica na nivou Univerziteta vrši Centar za studije i kontrolu kvaliteta, saglasno Pravilniku o organizaciji i radu sistema kvaliteta na Univerzitetu Crne Gore; Sva dokumenta, odluke i izvještaje za Senat Univerziteta predlaţe Odbor za upravljanje sistemom kvaliteta ISTRAŢIVAĈKI RAD Senat i Upravni odbor Univerziteta usvojili su Strateški plan za istraţivanja na Univerzitetu Crne Gore ( ) 23. Plan je cjelovito prikazao elemente istraţivanja u periodu od tri godine. U poglavlju ObezbjeĊenje kvaliteta u istraţivanjima naglašena je obaveza Univerziteta da uspostavi okvir za QA (kroz razvoj sistema kontrole i ocjene nastave, istraţivanje, razvoja, efikasnost prenošenja znanja i ostalih djelatnosti). U nastavku su izdvojeni elementi iz ovog poglavlja ObezbjeĊenje kvaliteta u istraţivanju ObezbjeĊenje kvaliteta u istraţivanju biće integralni dio QAS UCG. Fokusiraće se na standardima kvaliteta istraţivanja, integrisanju istraţivanja u nastavni proces, izradi i sprovoċenju planova istraţivanja, obezbjeċenju kvaliteta doktorskih studija, izradi dokumenata vezanih za istraţivanje, pripremu i sprovoċenje istraţivaĉkih projekata. R&D Servisni centar, kao glavna kancelarija za podršku istraţivanjima izmeċu univerzitetskih jedinica i Univerziteta sa eksternim partnerima u istraţivanju, saradnjom sa Centrom za studije i kontrolu kvaliteta implementiraće QA istraţivanja. To su preduslovi da se dosljedno ostvari uloga istraţivaĉkih i obrazovnih programa na svim jedinicama, Univerzitetu, ali i ustanovama sa kojima Univerzitet saraċuje. Praćenje i ocjena u skladu sa uspostavljenim QA standardima omogućiće da su istraţivaĉki i akademski programi na Univerzitetu aktuelni, da vode raĉuna o glavnim pravcima razvoja Univerziteta, potrebama društva i/ili trţišta, kao i njihovo blagovremeno revidiranje u sluĉaju potrebe. 23 Prof. dr Mira Vukĉević, Mr Luisa Milić, Strateški plan za istraţivanje na Univerzitetu Crne Gore, Projekat EVOLUNIMONT,

41 Istraţivaĉki planovi i podrška Planovi istraţivanja i inicijative Univerziteta i fakulteta/instituta biće pojedinaĉno vrednovani svake godine i inicijative odobravane u skladu sa planovima i izvještajima o spoljnoj provjeri. Ocjena i podrška pojedinaĉnim istraţivaĉkim grupama, odnosno istraţivaĉima, pripremaće se na osnovu rezultata o napretku, konsultacije sa istraţivaĉima i nadleţnim rukovodiocima. Rukovodstva fakulteta i instituta pruţiće podršku istraţivaĉima i kontrolisati eventualne propuste Nadleţnosti tijela Tijela nadleţna za upravljanje, rukovoċenje i kontrolu istraţivanja u kontinuitetu će raditi na procjeni kvalifikacija istraţivaĉa kod imenovanja i promocije, vrednovaće procedure istraţivanja i pripremaće odluke o finansiranju na osnovu postignutih rezultata. Izvještaje će pripremati R&D Servisni centar u saradnji sa Centrom za studije i kontrolu kvaliteta i dostavljaće Senatu, rektoru, dekanima, direktorima i rukovodiocima u oblasti istraţivanja. Izvještaji treba da pruţe sistematiĉan pregled sa jasnim indikatorima o uĉinku, promovišući kulturu sistematiĉnog vrednovanja i unapreċenja Ukljuĉivanje studenata i mladih istraţivaĉa Univerzitet će posebno afirmisati ukljuĉivanje studenata u istraţivaĉke projekte kako bi se osposobljavali za istraţivanje i blagovremeno razvijao nauĉni podmladak. Saglasno prilagoċenosti projekata i programa za njihovo ukljuĉenje, R&D Servisni centar pripremiće indikatore za ukljuĉivanje studenata i afirmisanje takvih programa. Studenti će biti ukljuĉeni u vrednovanje programa u kojima uĉestvuju. Informacije sa indikatorima i predlozima podrške takvim programima i njihovim rukovodiocima biće javno dostupni. Izvještaji o nauĉnoj zasnovanosti kurseva i predmeta koji se planiraju za pomoć i osposobljavanje studenta i mladih istraţivaĉa, sa mišljenjem studenata o njihovom kvalitetu takoċe će biti dostupni i publikovani. Univerzitet će u sluĉaju potrebe da se dodatno unaprijedi postojeća kadrovska politika podrţati blagovremeno angaţovanje iskusnih istraţivaĉa i predavaĉa kada ocijeni da je to potrebno radi stabilnosti i kontinuiteta istraţivaĉkih programa na Univerzitetu Doktorske studije U skladu sa strategijom razvoja doktorskih studija na Univerzitetu, R&D Servisni centar u saradnji sa dekanima i Centrom za studije i kontrolu kvaliteta, pripremaće inicijative o programima doktorskih studija sa podacima, indikatorima i sugestijama za unapreċenje rada doktoranata, kvalitetu kurseva doktorskih studija, rezultatima istraţivanja, saradnji sa drugim ustanovama na postdiplomskim programima, iniciraće i preporuke za osnivanje novih postdiplomskih/doktorskih programa. Izvještaje i inicijative će prihvatati i odobravati nadleţna tijela Univerziteta Finansiranje Istraţivaĉke aktivnosti finansirane iz eksternih izvora biće regulisane Smjernicama za eksterno finansiranje, sa objašnjenim postupcima prijavljivanja, sklapanja ugovora, organizacije, sprovoċenja i izvještavanja o aktivnostima koje su finansirane iz eksternih izvora. Interno finansirane biće regulisane u skladu sa zahtjevima Univerziteta. 41

42 Praćenje i ocjena rezultata Strateški plan za istraţivanje je definisan nizom aktivnosti/namjena, vremenskim okvirom sprovoċenja sa rokom za dostizanje rezultata, neophodnim sredstvima za sprovoċenje kao i nizom mjera neophodnih za praćenje napretka u postizanju ţeljenih rezultata i ciljeva. Planom za naredne tri godine predviċeno je da Univerzitet razvije jasnu organizacionu strukturu istraţivanja, najbitnije istraţivaĉke materijalne kapacitete koje će moći koristiti istraţivaĉi iz više disciplina, modernu biblioteku, informacione servise, novu administraciju u istraţivanju i aktivnosti podrške, kako bi se istraţivaĉka djelatnost, znanje i razmjena istraţivanja mogli nesmetano odvijati na svim jedinicama Univerziteta i izmeċu njih. Preliminarna organizaciona struktura prikazana je na slici Savjetodavni odbor za istraţivanja Univerziteta (Odbor za NIR) U skladu sa preporukama i odlukama rektora i Senata, prorektor za nauĉnu djelatnost će rukovoditi Savjetodavnim odborom za istraţivanje Univerziteta, koji će ĉiniti istaknuti istraţivaĉi sa svake jedinice i predstavnik biblioteke. Ukoliko se ukaţe potreba, Odbor kasnije moţe biti proširen ĉlanovima ili partnerima koji nijesu dio istraţivaĉke zajednice UCG. Osnovna uloga Odbora za NIR je da blisko saraċuje sa prorektorom za istraţivaĉku djelatnost, vezano za razne istraţivaĉke inicijative poput: podrške i evaluacije predloţenih istraţivaĉkih prioriteta i aktivnog uĉešća u procesu istraţivaĉkog planiranja, kreiranja politika na Univerzitetu, podrške R&D Servisnom centru u nastojanjima da se unaprijedi kultura istraţivanja, promovisanja vrijednosti, misija i vizija, kao i koordinacije istraţivaĉkih timova R&D Servisni centar Primarna uloga R&D Servisnog centra je da odrţi i poveća sinergiju i kolegijalni istraţivaĉki ambijent izmeċu svih univerzitetskih jedinica. Centar će pruţati podršku pojedinaĉnim naporima istraţivaĉa, ohrabrivati i koordinisati interdisciplinarne istraţivaĉke aktivnosti na Univerzitetu. Servisni centar će podrţavati i otvoreni, decentralizovani sistem donošenja odluka, uz participativno upravljanje koje će omogućiti nesmetanu komunikaciju izmeċu R&D Servisnog centra i rukovodilaca istraţivanja na Univerzitetu i ostalih zaposlenih, kako bi se uspostavila bolja koordinacija i sistem izvještavanja (Detaljna sistematizacija nadleţnosti data je u Strateškom planu). Što se tiĉe nadleţnosti R&D Servisnog centra i pojedinaĉnih fakulteta, njihov zadatak je da obezbijede istraţivaĉima neophodne instrukcije o korišćenju eksternih resursa za razvoj istraţivanja i pomoć u aplikaciji, traţenju partnera i povezivanje sa biznis sektorom. Univerzitet će se oslanjati na rukovodeće i iskusne istraţivaĉe da obezbijede vidljivo i proaktivno voċenje istraţivanja, a na svakoj od jedinica je da odredi istraţivaĉke lidere, koji će biti zaduţeni da koordiniraju i olakšavaju istraţivaĉke aktivnosti Organizacione jedinice Univerziteta Sve univerzitetske jedinice biće podsticane u nastojanju da postignu istraţivaĉke ciljeve postavljene Planom, kroz aktivnu podršku istraţivaĉkoj djelatnosti na jedinicama. 42

43 Istraţivaĉki centri Slika 4. Priprema i razmatranje inicijativa u oblasti istraživanja Univerzitetski interdisciplinarni istraţivaĉki centri će za svoj rad biti odgovorni dekanima i ĉlanovima Savjetodavnog odbora za istraţivanje zaduţenim za njihovu oblast istraţivanja. Svaki od centara će biti zaduţen da im pomogne prilikom usaglašavanja sa opštim ciljevima i 43

44 namjenama Strateškog plana, kao i da im pomogne u aktivnom traţenju i obezbjeċivanju eksternog finansiranja. Centri će biti zaduţeni za sprovoċenje interdisciplinarnih istraţivaĉkih aktivnosti, odrţavanje i obnavljanje istraţivaĉke infrastrukture. Biće duţni da podnose godišnje izvještaje dekanima i R&D Servisnom centru, kao i drugim organizacijama koji obezbjeċuju sredstva. U izvještajima će akcenat biti na prikazivanju postignutog u istraţivanju za dati period, kao i postavljanju ciljeva i namjena za naredni period Istraţivaĉi U cilju uspješne implementacije strategija, i postizanja visokog nivoa produktivnosti na cijelom Univerzitetu, neophodno je da svi istraţivaĉi jasno razumiju trenutne istraţivaĉke politike voċene na nivou Univerziteta/jedinice, istraţivaĉke vrijednosti Univerziteta, oĉekivanja i mjere koji imaju uticaja na njihovu istraţivaĉku djelatnost i status. Istraţivaĉi treba da pokaţu inicijativu u ispitivanju, razumijevanju tekućih pitanja, da doprinesu kroz istraţivanje, inovacije, pronalaske i kreativan rad, da stiĉu znanje o svojoj oblasti, radovima, projektima, istaknutim istraţivaĉima i izvorima finansiranja u svojim oblastima. TakoĊe, treba da znaju dovoljno i o neophodnosti voċenja statistika, metodologiji prikupljanja podataka, metodama koje se u pojedinaĉnim oblastima koriste. Univerzitet treba da razmatra i prakse drugih evropskih univerziteta i insistira na tome da akademsko i administrativno osoblje treba da dobro poznaje makar jedan strani jezik. Poznavanje engleskog jezika je neophodno za pokretanje i podsticanje meċunarodne saradnje i partnerstva, za pripremanje predloga projekata i korespondenciju vezanu za meċunarodne projekte i potpuno korišćenje on-line biblioteĉkih izvora u istraţivaĉke svrhe, poput EBSCO baze i PubMed. Studenti, takoċe, treba dobro da poznaju makar jedan strani jezik, na osnovu srednjeg i univerzitetskog obrazovanja. Univerzitet treba da insistira na tome da odreċeni akademski programi nude dalje usavršavanje stranih jezika, kao i da je poznavanje jezika uslov za upis na magistarske i doktorske programe. Kako bi se podigao nivo efikasnosti na Univerzitetu, od istraţivaĉa se oĉekuje da se ukljuĉe u više od jednog projektnog predloga, u sluĉaju da neki od njih bude odbijen ili odloţen. Moraju biti posvećeni tome da imaju znaĉajnu ulogu na fakultetu/univerzitetu kroz interne i eksterne aktivnosti vezane za istraţivanje i rezultate istraţivanja. Sa druge strane, Univerzitet mora dopustiti istraţivaĉima akademsku slobodu, da sami planiraju vrijeme koje će posvetiti istraţivanju i da sami sebi postavljaju ciljeve BIBLIOTEĈKO-INFORMACIONI SISTEM Biblioteĉko-informacioni sistem treba da odigra jednu od najznaĉajnijih uloga u podršci i unapreċenju nastavnog, nauĉno-istraţivaĉkog i umjetniĉkog rada, doprinese podizanju kvaliteta kroz odgovaranje na zahtjeve vezane za uĉenje i istraţivanje, zatim kroz pronalaţenje, pruţanje i selekciju informacija, a ima i znaĉajnu ulogu u zaštiti autorskih prava i intelektualne svojine. Biblioteĉko-informacioni sistem treba da se transformiše u fleksibilno okruţenje za uĉenje, istraţivanje i generisanje znanja, treba da pruţa biblioteĉke i informativne usluge na inovativne naĉine, kako bi u potpunosti odgovorio potrebama istraţivaĉke zajednice. U cilju podrške nastojanjima Univerziteta, biblioteĉko-informacioni sistem treba da organizuje i sprovodi istraţivaĉke radionice kroz širok izbor tema: od pronalaţenja statistiĉkih 44

45 podataka, naprednih metoda pretraţivanja online baza podataka poput EBSCO, PubMed, Lxis Nexis, itd, kao i onih koje su odgovor na ad hoc zahtjeve istraţivaĉa. Od velikog je znaĉaja ukljuĉivanje sistema kao ravnopravnog partnera u istraţivaĉku infrastrukturu Univerziteta, kako bi se moglo odgovoriti na potrebe istraţivaĉa za izvorima i uslugama na blagovremen i efikasan naĉin. UnapreĊenje biblioteĉkih servisa, kao i podizanje znaĉaja biblioteĉko-informacionog sistema i statusa, znaĉajna je komponenta Strategije. Neki od predloga aktivnosti su: Evaluacija biblioteĉkog sistema i servisa na nivou Univerziteta kao i preispitivanje poloţaja biblioteke u organizacionoj strukturi Univerziteta; Priprema upitnika namijenjenog istraţivaĉima, koji će se ticati podrške istraţivanju, a na osnovu koga će biti pripremljen izvještaj sa preporukama za razvoj univerzitetske biblioteke i sistema u cjelini kao i unapreċenje biblioteĉkih servisa; Izrada strateškog plana biblioteka; Ukljuĉenje najmanje jednog iskusnog bibliotekara u Savjetodavni odbor Servisnog centra; Status ravnopravnog partnera u univerzitetskoj istraţivaĉkoj infrastrukturi Razvoj ljudskih resursa Razvoj istraţivaĉke djelatnosti mora biti praćen ekvivalentnim porastom istraţivaĉke infrastrukture. Nedostatak postdiplomskih studijskih programa predstavlja prepreku za povećanje broja i obima eksternih istraţivaĉkih i kreativnih grantova na nivou Univerziteta. Stoga se preporuĉuje osnivanje Komisije za postdiplomske studije koja će promovisati, razvijati i pratiti postdiplomske studije i saraċivati sa fakultetima na daljem razvoju postojećih programa, razmatrati mogućnosti osnivanja zajedniĉkih postdiplomskih programa sa drugim visokoobrazovnim ustanovama, pripremati multidisciplinarne postdiplomske programe u sektorima u razvoju i izraċivati šeme školarina za postdiplomce. Uloga i znaĉaj postdiplomskih studenata koji se bave istraţivanjem su dvojaki, kao doprinos stvaranju novih generacija akademskih radnika i kao doprinos istraţivaĉkim planovima Univerziteta. Univerzitet je posvećen obezbjeċivanju boljeg istraţivaĉkog okruţenja za svoje postdiplomce. Univerzitet će pripremiti strategije za razvoj ljudskih resursa, kao i plan zapošljavanja i imenovanja osoblja, a u skladu sa projekcijama rasta istraţivaĉke djelatnosti, potreba razvoja programa, trenutnih nedostataka u kapacitetima. TakoĊe, biće uvedena i pravila za ukljuĉivanje studenata osnovnih, postdiplomskih i doktorskih studija u istraţivanje, kao i pravila o izboru postdoktorskih istraţivaĉa. Kako bi se poboljšale vještine vezane za istraţivanje zaposlenih i studenata, rukovodstvo Univerziteta predloţiće program vezan za razvoj karijera, koji će biti zasnovan na mentorstvu. Program će obuhvatati trening u oblasti istraţivaĉkog obrazovanja (pisanje predloga projekata, razvoj kratkoroĉnih i dugoroĉnih istraţivaĉkih ciljeva, definisanje pitanja vezanih za istraţivanje, projektno planiranje u istraţivanju...). Trening će sprovoditi ili interni, iskusni lideri u istraţivanju ili spoljni eksperti u datoj oblasti u organizaciji R&D Servisnog centara, Ministarstva prosvjete i nauke i Univerziteta QA procedure QA Procedure (postupak, standardi i indikatori) pripremiće se nakon uspostavljanja organizacione strukture, u skladu sa preporukama i nadleţnostima tijela u organizacionoj šemi. 45

46 17.3. FINANSIRANJE VISOKOG OBRAZOVANJA Uvodne napomene Finansiranje visokog obrazovanja je kompleksno zbog njegove uloge, broja zainteresovanih subjekata i oĉekivanih rezultata. Ipak je tradicionalna misija da pouĉava studente, sprovodi istraţivanja i pruţa usluge zajednici primarna za poziciju ustanova visokog obrazovanje u društvu. Stvarni uticaj visokog obrazovanja proizilazi iz navedene misije i moţe se povezati sa ekonomskim, društvenim i liĉnim razvojem. U ekonomskom razvoju, za visoko obrazovanje se smatra da povećava produktivnost, prvenstveno kroz rast ljudskog kapitala, odnosno stvaranje obrazovane radne snage. Ĉesto se govori da je veća obrazovanost stanovništva povezana sa manjim troškovima drugih javnih sektora (zdravstveni sistem zbog znanja o prevenciji bolesti, sistem socijalne zaštite zbog brţeg zaposlenja, itd.). Kod društvenog razvoja, jedna od uloga visokog obrazovanja, naroĉito Univerziteta, jeste da izgraċuje nacionalni identitet. Visoko obrazovanje, u vezi sa društvenim i liĉnim razvojem, afirmiše se i zbog stava da ono ĉini kanal društvene mobilnosti koji olakšava individualno napredovanje, popravlja društveno-ekonomski status (kvalitet ţivota) i doprinosi liĉnom zadovoljstvu (uĉenje kao ekspanzija, nove ideje...). Javna korist je argument da društvo podrţi visoko obrazovanje (mada se naglašava i privatna korist kako pojedinaca tako i preduzeća) Indikatori i mehanizmi finansiranja visokog obrazovanja Indikatori finansiranja vezani su za procenat JDP-a koji se izdvaja na obrazovanje. MeĊunarodno preporuĉeni cilj je 6% JDP-a za obrazovanje. Najveći dio sredstava iz javnih izvora koristi se za osnovno i srednje obrazovanja. Za visoko obrazovanje u vrhu tabele po visini javnih izdataka ( 1,5% JDP) nalaze se Danska, Finska, Norveška i Švajcarska. Ako se ukljuĉe i privatni izvori, na vrhu je SAD (oko 3% JDP od ĉega su dvije trećine iz privatnih izvora) 24. Dio javnih ulaganja nije direktno ukljuĉen u budţet za visoko obrazovanje, poput razliĉitih poreskih olakšica (Ĉeška, Njemaĉka, Holandija), subvencija za zdravstvo ili prevoz (tzv. usluge studentskog standarda), odnosno drugih oblika podrške (pomoći studenata ili roditeljima). Finansiranje je sastavni dio upravljanja visokim obrazovanjem jer, u velikoj mjeri, odreċuje ulogu drţave prema visokom obrazovanju. U odnosu na mehanizam za alokaciju budţetskih sredstava (student ili ustanova), najveći broj sistema su mješoviti (ustanove primaju sredstva od drţave, kao što i studenti primaju sredstva). Dvije mogućnosti u pogledu alokacije su: 1. Vauĉeri, koji se daju studentima, 2. Direktno finansiranje ustanove. 24 M. Vukasović i dr., Finansiranje visokog obrazovanja u Jugoistoĉnoj Evropi, Centar za obrazovne politike i Drţavni univerzitet u Novom Pazaru, Beograd,

47 Sistem vauĉera suštinski daje studentima mogućnost izbora ustanove (programa), a ustanovu ĉini veoma zavisnom od mogućnosti da privuĉe studente. Osim brojnih naĉelnih pitanja (npr. same suštine i mogućnosti upravljanja podjelom vauĉera), mora se imati u vidu da je visokoobrazovni sektor ranjiv na mane trţišta, naroĉito u sistemima koji nijesu pouzdano implementirali obezbeċenje kvaliteta (ako se sopstveni kvalitet identifikuje sa sopstvenom uspješnom reklamom) i imaju problematiĉnu transparentnost i pouzdanost informacija (odgovornost za sopstvenu interpretaciju postignutih rezultata). Osim toga, nesporna je razlika u cijeni razliĉitih programa, ali i cijeni istih programa na pojedinim ustanovama. U svakom sluĉaju sistem vauĉera zahtijeva da se ovi elementi preciziraju. Direktna dodjela sredstava ustanovi (ukupna svota ili iznosi za namjenske troškove) smatra se povoljnom za povećanu autonomiju ustanova i mogućnosti strateškog planiranja razvoja. Kriterijumi i mehanizmi koji se koriste pri odreċivanju iznosa javnih sredstava mogu biti usvojeni (npr. kao formule), ugovoreni i/ili postignuti pregovaranjem izmeċu ustanove i drţave. Formule za finansiranje se zasnivaju na setu ulaznih i izlaznih faktora, definisanim fiksnim i promjenljivim troškovima, na osnovu indikatora uspješnosti i sl. Ugovor izmeċu ustanove i drţave obiĉno se potpisuje na odreċeno vrijeme. Vlada se obavezuje da obezbijedi finansiranje, dok se ustanova obavezuje da obezbijedi nastavu, istraţivanje i/ili druge usluge. Ugovorni sporazumi se u najvećoj mjeri fokusiraju na ishode nastave, istraţivanja i/ili usluga. Sadrţaj ugovora moţe biti odreċen kroz proces pregovaranja. Ĉesto je polazna taĉka za pregovore iznos novca koji je već davan ustanovi. Tokom pregovora, odreċeni dopunski zahtjevi u vezi sa ulaznim elementima ili u vezi sa ishodom mogu biti postavljeni kao obavezujući. Vaţno pitanje je izbor ulaznih i/ili izlaznih kriterijuma. Ulazni kriterijumi obiĉno ukljuĉuju broj upisanih studenata (u prvu godinu studija), broj nastavnog i nenastavnog kadra, prostor itd. Izlazni kriterijumi za nastavni proces mogu biti broj uspješnih studenata, broj diplomiranih, broj diplomiranih koji nastavljaju sa visokim obrazovanjem (na magistarskim ili doktorskom studijama), trajanje studija. Izlazni kriterijumi za istraţivanje i usluge ukljuĉuju razliĉite pokazatelje istraţivaĉkih rezultata (npr. citiranost, patenti, doktorske disertacije, meċunarodna saradnja; za usluge broj ili vrijednost ugovora sa trećom stranom). Izbor izmeċu ulaznih i izlaznih kriterijuma, kao i znaĉaj koji im se daje, nije jednostavan i jedinstven FINASIRANJE UNIVERZITETA CRNE GORE Univerzitet Crne Gore se finansira iz: 1. Budţeta Crne Gore za nastavu, istraţivanje i umjetniĉki rad; 2. Školarina i drugih naknada koje plaćaju studenti; 3. Intelektualnih i drugih usluga; 4. Donacija, poklona i zavještanja; 5. Projekta i ugovora sa nacionalnim, meċunarodnim, drţavnim ili privatnim subjektima. Finansijska autonomija Univerziteta Crne Gore znaĉi da Univerzitet samostalno kreira sopstveni budţet od sredstava koje dobija iz budţeta, školarina, donacija i drugih izvora i da samostalno vrši raspodjelu sredstava saglasno misiji Univerziteta Nacrt budţeta UCG i saradnja sa finansijskim sluţbama jedinica Projekcija prihoda i rashoda UCG (nacrt budţeta) priprema se u skladu sa potrebama i ostvarenim troškovima poslovanja u prethodnoj godini. Iznos sredstava dobijen od budţeta zajedno sa sopstvenim prihodima pokrivaju samo rashode za osnovno funkcionisanje UCG. 47

48 Sredstva od budţeta Crne Gore planiraju sa za pokrivanje troškova: plata, toplog obroka, regresa, energije, ugovorenih usluga, ali postojeći iznos sredstava budţeta nije dovoljan da pokrije ove troškove, pa se za to koristi i znaĉajan dio sopstvenih prihoda. Iz sopstvenih prihoda finansiraju se svi ostali rashodi neophodni za normalno funkcionisanje Univerziteta. U prvih devet mjeseci godine iznos sredstava iz budţeta u ukupnim prihodima Univerziteta je bio oko 43%. Jedinice su, u skladu sa Statutom, obavezne da 20% sredstava od školarina i 10 % sredstva ostvarenih na trţištu izdvajaju u budţet Univerziteta. Namjenu sredstava utvrċuje Upravni odbor. Ostala sredstva se troše u skladu sa finansijskim planom jedinica i pravilnikom koji donosi rukovodilac jedinice Dokumentacija za finansijsko poslovanje Finansijski izvještaji Ministarstvu finansija pripremaju se u skladu sa Pravilnikom o naĉinu pripreme i sastavljanja i podnošenja finansijskih izvještaja budţeta, drţavnih fondova i jedinica lokalne samouprave. Izvještaje jedinica i konsolidovani finansijski izvještaj Univerziteta Crne Gore usvaja Upravni odbor Univerziteta Crne Gore KONTROLA I IZVJEŠTAJI O FINANSIRANJU Organizacija kontrole finansiranja UCG prikazana je na slici 5. UCG kontinuirano priprema i publikuje izvješataj o poslovanju u pregledu Finansije 25 za finansijski plan, plan javnih nabavki, ugovore i Izvještaj Drţavne revizorske institucije (DRI). Na jedinicama UCG trenutno nije uspostavljen jedinstveni sistem raĉunovodstva, zbog ĉega je planirano da se tokom godine to uradi i reguliše Pravilnikom o jedinstvenom raĉunovodstvu. QA Procedure (postupak, standardi i indikatori) pripremiće se u planiranom Pravilniku. Slika 5. Organizacija finansijske kontrole UCG 25 FINANSIJE. 48