Мазмұны. Тарихи отанына оралған. Су ресурстарын басқару.

Transcription

1

2 Мазмұны Каспий теңізі аймағындағы су тасқынынан зардап шеккендерге гуманитарлық көмек Өтпелі кезеңде әлеуметтік-экономикалық реформаларды қолдау «Қазақстан 2030» стратегиясының қалыптасуы. Семей аймағындағы кәсіпкерліктің дамуы Қазақстан мемлекеттік қызметті реформалау жолында Сулы-батпақты алқапты сақтай келе қоршаған ортаны қорғау Мүмкіндігі шектеулі адамдардың құқықтарының толықтай іске асуын ілгерілетудегі көшбасшылық мысал. Су ресурстарын басқару. Тарихи отанына оралған этникалық қазақтарды интеграциялау Қазақстанның «жасыл» экономикаға көшуі Адамдарға жәрдем бере отырып, өзіңе көмектесу Гендерлік мәселелерді шешудегі жаңа тәсілдер Бұрынғы Семей полигонынан зардап шеккен аймақты қалпына келтіру Адамзаттың дамуындағы кешенді тәсілдемелер Білу құқығы Өзгерістер лебі Қазақстандағы энергиялық тиімділікті ілгерілету Адам құқығын ілгерілету және қорғау Жайылымдық жерлерді қалпына келтіру Қазақстан мемлекеттік қызметті тиімді көрсетудің жолдарын ұсынады. 60 Болашаққа жол: Қазақстандағы БҰҰДБ 2013 жылғы жұмысы Қазақстандағы БҰҰ Даму бағдарламасы 20 жылдық Мерейлі есеп 3

3 Өзгерістер лебі Біріккен Ұлттар Ұйымының Даму бағдарламасы (БҰҰДБ) Қазақстандағы өз өкілдігін 20 жыл бұрын, 1993 жылы ашқан болатын. Негізгі миссия төмендегідей белгіленді: Ұлттар қауымдастығындағы өзінің лайықты орнын табатындай, Қазақстан азаматтары мүддесіне қызмет ету Ұзақтығы жиырма жылдай болатын біздің тарихымыз осы есепте беріліп отыр және мұрағаттық құжат түрінде дайындалды. Ұсынылып отырған құжатта сондай-ақ жас елдің: Қазақстанның экономикалық, әлеуметтік және саяси өмірінің жан-жақты тұстарының талдауы берілді және адам тағдырынан мысалдар келтіріліп, хикаялар баян етілді. Бұл хикаялар өзгерістер дәуірін сезінуге мүмкіндік береді, бірақ бәріненде маңыздысы олар серіктестік пен мақсаттылықтың тұрақты қатынастарға негіз қалыптастыруға қалай жол ашқанын және Қазақстанның тұрақты болашағын құруға мүмкіндік бергенін көрсетіп отыр. Жиырма жыл бұрын жаңадан құрылған мемлекет Қазақстан Республикасы тұңғыш рет БҰҰ Елдік командасымен серіктестік қатынастарға түсті. Ол кезде ел үлкен өзгерістер табалдырығында тұрған болатын. Әлсіз экономика, бұзылып жатқан инфрақұрылымдар мен жұмыссыздықтың жоғары деңгейде болуы мен экологиялық проблемалар бұлар тек дереу көңіл бөлуді қажет ететін негізгі мәселелер ғана еді. Жас елдің тұрғындары жақсы өмірге ұмтылды, тұрақтылықты, тұрақты игіліктер мен экономикалық мүмкіндіктерді аңсады, сондықтан БҰҰДБ алғашқы жобасы осы негізгі сұранымдарды қанағаттандыруға бағытталған болатын. Келесі бірнеше жылдар ішінде жағдай онша өзгере қойған жоқ жылы ІЖӨ 1990 жылғы деңгейдің небәрі 64% құрады. Адам дамуы мәселесіндегі Қазақстанның рейтингі 54 орыннан 79-орынға түсіп қалды. Қазақстан халықтың жартысынан астамының табысы күнкөріс деңгейінен төмен еді. Міне сонда еліміз дамудың қарқынды жоспарларын іске асыруға кірісе бастайды, ал қалғандарының барлығы тарихқа айналды деуге болады. Қазақстандағы БҰҰДБ елімізге осы қиын жылдары көмек қолын созды. Жас республика үшін осы қызықты да қиын жылдардағы серіктестіктің нәтижелері есеп беттерінде ұсынылып отыр. Біз сіздердің назарларыңызға түрлі салалардағы нәтижелер мен табыстар туралы әңгімелейтін 20 табыс тарихын (сәттілік хикаялары) ұсынып отырмыз, оларда елдегі кедейлікпен күрестің алғашқы бағдарламалары, мүмкіндігі шектеулі адамдар үшін өмір сүру сапасын жақсарту бойынша жұмыстар, мемлекеттік қызметті анағұрлым тиімді етіп ұсыну, тұрақты дамуға көшу және тағы басқалар жайлы айтылады. 20 жылдың ішінде БҰҰДБ, Үкіметпен, қоғамдық ұйымдармен кәсіпкерлермен және басқа серіктестермен бірлесе отырып 170 астам жобаларды іске асырды. Осы жобалардың көмегімен біз қызықты идеяларды көрсете және қайта құрылулар сипатындағы терең өзгерістерге ықпал ете алдық. Осы есепте келтірілген әңгімелерде (хикаяларда), өзгерістің тек басталуы туралы ғана айтылады. Олардың кейбіреулері төмендегідей кіші-гірім қадамдар болып табылады: Биологиялық алуан түрлілік жөніндегі жоба шеңберінде басталған жаңа бизнес есебінен отбасын қамтамасыз етіп отырған әйелдің тарихы (2003 ж. хикаяны қараңыз) Энергиялық тиімді технологияларды қолдану есебінен жаңғырту жасалғаннан кейін анағұрлым жайлы болған мектеп, спортзал (2006 жылғы хикаяны қараңыз) Семей өңірінде жергілікті дамудың бірлескен бағдарламасының көмегімен алпыс екі жаңа бизнес ашылды (біздің 1999 жылғы хикаяны қараңыз) Мүгедектік мәселелері бойынша кеңесшілер институтын тәжірибеге енгізу. ҚР Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрінің кеңесшісі болып алғаш рет мүмкіндігі шектеулі адам тағайындалды (2005 жылғы хикаяны қараңыз) Басқалары үлкен бір дүниенің басталғаны туралы куәландырады. Мысалы: БҰҰ мен Үкіметтің Шығыс Қазақстандағы алғашқы бірлескен бағдарламасы жергілікті дамудың жаңа моделін жасауға алып келді. «Семей моделі» тәжірибесі Қызылорда мен Маңғыстау облыстарында қолданылатын болады. (1998 жылғы хикаяны қараңыз); Қоршаған ортаны қорғау министрлігімен ынтымақтастықта Қазақстанға «Жасыл көпір» серіктестігі бағдарламасын Жоғары деңгейде даму жөніндегі РИО+20 конференциясы қорытынды құжатына енгізуге және «жасылдандыру» ұлттық кампаниясын іске қосуға көмектесті (2012 жылғы хикаяны қараңыз); Мемлекеттік қызметтегі реформаны қолдау бастапқы кезеңде, Қазақстанда мемлекеттік қызмет бойынша Аймақтық хаб құруға алып келді, ол тәжірибе алмасуға және реформаны ел шекарасынан тыс алысқа таратуға септігін тигізді (2001 жылғы хикаяны қараңыз). Алғашқы 20 жыл БҰҰДБ мен Қазақстанның арасындағы серіктестіктің өсу тарихы болып табылады. Қазір біз алға бірге қараймыз және бұдан арғы ынтымақтастықтың қызықты мүмкіндіктері мен перспективаларын көріп отырмыз. Қазақстан елдің дамуына қатысты өзінің алдына шамшыл мақсаттар қойып отыр. «Қазақстан 2050» жаңа мемлекеттік стратегиясы адамның жан-жақты дамуын қамтамасыз етуге бұдан да көбірек күш салуды шоғырландыруға шақырады. Ел сондай-ақ бейбітшілік пен қауіпсіздікті қолдауда аймақтық және ғаламдық ынтымақтастық саласындағы бастамаларды біріктіріп және бағыттап отыр. БҰҰДБ табысты серіктестіктің 20 жылдық тәжірибесіне сүйене отырып осы бағыттарда Қазақстанды бұдан әрі де қолдауға дайын. Стивен Тулл Қазақстандағы БҰҰДБ Тұрақты өкілі 4 Қазақстандағы БҰҰ Даму бағдарламасы 20 жылдық Мерейлі есеп 5

4 Каспий теңізі аймағындағы су тасқынынан зардап шеккендерге гуманитарлық көмек жылғы қаңтарда, тәуелсіздік жариялағаннан 13 ай өткеннен кейін, Қазақстан өзінің алғашқы Конституциясын қабылдады. Елдің басты заңына сәйкес Қазақстан парламенттік республика болды. Ресми мемлекеттік тіл қазақ тілі деп жарияланды. Ақпанда Қазақстанда БҰҰДБ өкілдігі ашылды. Ұйымның алғашқы уақытша офисі өз жұмысын Алматы қаласында «Қазақстан» қонақ үйінде бастады. Каспий теңізінің аймағындағы су тасқыны нәтижесінде мыңдаған адамдар зардап шекті. Қазақстанның Президенті Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев дүлей апаттың салдарларын жоюға көмек сұрап, БҰҰ Бас хатшысының атына өтініш жолдады жылдың көктемінде Каспий теңізінің жағалауын бойлай орналасқан мыңдаған тұрғындар төпелеп жауған жауын-шашынмен қосарлана қардың шұғыл еруі нәтижесінде болған су тасқынынан айтарлықтай зардап шекті. Бірнеше халық қоныстанған жерлерді су басты, 10 адам қайтыс болды, отыз мыңнан астам адам баспанасыз қалды. БҰҰ-ның Қазақстандағы тұрақты үйлестірушісі Үкіметтің сұрауына жауап ретінде зиянды бағалау бойынша миссияға қатысты. Жұмыс Премьер-министрдің кеңсесімен және Төтенше жағдайлар агенттігімен тығыз ынтымақтастықта жүргізілді. БҰҰ сарапшылары Каспий аймағындағы зардап шеккендерге БҰҰ Төтенше істер департаменті жеткізген шұғыл гуманитарлық көмекті таратып беруді үйлестірді. Бұдан басқа, аймақта жұмыс істейтін мұнай компанияларынан донорлық көмек түрінде қосымша мың АҚШ долларын тартудың сәті түсті. БҰҰ сарапшылары басқарған бағалау тобы, зардап шеккендердің ең бір өткір проблемасы тұрғын үйдің жоқтығы екенін анықтады. БҰҰДБ Ресей компаниясынан 30 жиналмалы үй сатып алды, оны аймақтық биліктің жәрдемімен тасып әкеліп су тасқынынан зардап шеккендерге құрып берді. БҰҰДБ, Үкіметтің және жергілікті атқарушы органдардың қатысуымен жүргізілген осы бірлескен жұмыс өзара Каспий теңізінің аймағын су басуы мыңдаған адамдарды баспанасыз қалдырды. сенімнің беки түсуіне ықпал етті және бұдан арғы ұзақмерзімдік ынтымақтастықтың негізін қалыптастырды. Бір жыл өткеннен кейін БҰҰДБ Қазақстан үкіметімен және халқымен толық ауқымды да кешенді серіктестікке негіз сала отырып, Қазақстанмен ынтымақтастық туралы алғашқы ресми келісімге қол қойды. 6 Қазақстандағы БҰҰ Даму бағдарламасы 20 жылдық Мерейлі есеп 7

5 Адамдарға жәрдем бере отырып, өзіңе көмектесу: Арал теңізі аймағынан мысал Арал теңізі экологиясының бұзылуы аймақтың онсыз да тұрақсыз әлеуметтік-экономикалық жағдайын тереңдете түсті, содан адамдардың жағдайы одан әрі нашарлады Қазақстан көрші мемлекеттермен өзінің шекарасын анықтап алу жұмысын аяқтады, атап айтқанда Қытаймен шекаралық келісімге қол қойды. ІЖӨ деңгейі 1991 жылғы деңгейге қарағанда 25% төмендеді. Инфляция 1900% жетті. Арал аймағында жұмыссыздықтың ең жоғары деңгейі 17,5% белгіленді. Аралға жақын аймақтың тұрғындары экологиялық апаттың елеулі салдарларын сезіне бастады. БҰҰДБ Қоршаған ортаны қорғау министрлігі және Қызылорда облысы әкімдігімен бірлесе отырып, жергілікті тұрғындарды аймақты дамытуға тарту жөніндегі бағдарламаны бастап кетті жылы БҰҰДБ Арал теңізі аймағындағы сұранымдарды бағалау бойынша алғашқы миссиясын жіберді. Су ресурстарын, денсаулық сақтауды басқару және экономиканы қалпына келтіру, сыртқы көмек жағдайды жақсартуға жәрдемдесе алатындай негізгі бағыттар ретінде белгіленді. Бірнеше халықаралық ұйымдар осы бағытта жұмыс істей бастады. Қоршаған ортаны қорғау органдарымен және облыс әкімшілігімен консультациялар жүргізе отырып, БҰҰДБ аймақты дамыту үшін шешімдер іздеуде жергілікті халықтың қатысуын күшейту мен ынталандыруға бағытталған «Арал теңізі бассейінінің әлеуетін дамыту» шешімдер іздеуде жөнінде кешенді бағдарлама әзірледі. Жоба 1995 жылы басталды және «Өзіңе көмектесу үшін Аралдың адамдарына жәрдем бер» деген бастама ретінде белгілі болды. Бағдарламаны іске асыру барысында Қызылордада, Арал мен Қазалыда қолдау орталықтарын ашу елеулі оқиға болды. Осы орталықтарда жергілікті халыққа үкіметтік емес ұйымдар (ҮЕҰ) құру және бизнес ашу мәселелері бойынша ақпараттар берілді. Бизнесті жоспарлау дағдыларын көтеру, жобалық өтінімдер дайындау және қаржы тарту сияқты семинарлары мен тренингтердің қатысушылары бір жарым мың адамнан асты. Нәтижесінде олардың көпшілігі жоғары сапалы жобалар дайындады: Орталыққа жолданған 183 өтініштің 83 не жалпы сомасы 1,5 миллион долларды құрайтын қаржы берілді. 23 жаңа ҮЕҰ құрылды, олар өздерінің халық қоныстанған пункттерінде әлеуметтік-экономикалық мәселелерді шешуге кірісті. БҰҰДБ, оларға сараптамалық көмек көрсете отырып және оларды халықаралық тәжірибелерімен таныстыра отырып, жаңа ұйымдарға қолдау Арал теңізі: аймақтағы экологиялық апаттың салдары. көрсетті. Бірқатар ҮЕҰ көшбасшылары тәжірибе алмасу үшін аймақтарға шақырылды. Кейінірек жергілікті ҮЕҰ жинақталған тәжірибелерді өз жобалары мен бастамаларын іске асыру кезінде қолданды. Әзірленген және іске асырылған жобалардың ішінде: органикалық өнімдер өсіру, жылыжай салу және басқа бизнес бастамалар бар. Сондай-ақ, жергілікті жерлердегі әйелдерге шағын бизнестің жеке кәсіпорындарын ашуға көмектесе отырып, БҰҰ еріктілері (БҰҰЕ) осы жұмысқа атсалысты. Қазақстан Республикасының үкіметі Арал теңізінің аймағы үшін дамудың 3 жылдық арнайы бағдарламасын қабылдады. Ол Қызылорда облысының әкімдігінің сұрауы бойынша БҰҰДБ дайындаған сұранымдарды бағалау туралы есепке негізделген болатын. Қазақстанға 1995 жылы ресми сапармен келген БҰҰДБ бұрынғы Әкімі Джеймс Густав Спет, экологиялық апаттың масштабы туралы тікелей мәлімет ала отырып, сондай-ақ Арал теңізі өңіріне айырықша назар аударды және өірді қалпына келтіру саласында қол жеткізілген оң нәтижелерді мойындады. «Жоба жергілікті тұрғындардың күткеніне толық сәйкес болды. Ол адамдардың өзінің әлсіздігі мен жағдайды өзгерте алмайтындығын сезінуден құтылуына көмектесті. Жоба адамдарды әрекет жасауға итермеледі және олардың моральдық рухын көтерді, делінген 1997 жылғы жобаны бағалау жөніндегі есепте. Бұл бастама өзінің негізгі мақсатына жетті жергілікті тұрғындар аймақты қалпына келтіруге қатысуға және өздерінің келешектерін жақсартуға мүмкіндік алды. 8 Қазақстандағы БҰҰ Даму бағдарламасы 20 жылдық Мерейлі есеп 9

6 Өтпелі кезеңде әлеуметтік-экономикалық реформаларды қолдау 1995 Референдум нәтижесінде Қазақстанды президенттік республика деп жариялаған жаңа Конституция қабылданды. Бұрынғы Семей полигонында шамасы бойынша әлемдегі ядролық қаруланудың төртінші арсеналы болатын соңғы ядролық заряд жойылды. «Хабар» алғашқы ұлттық телевизиялық агенттігі құрылды. Қазақстанның экономикасы қалпына келтірілу сатысында тұр. Мемлекеттің білім мен денсаулыққа жұмсалатын шығындары екі есе қысқарды. Қазақстанда Адам дамуы туралы бірінші ұлттық есеп жарияланды. Қазақстанда макроэкономикалық реформалар жүргізілді, БҰҰДБ осы бағытта сараптық қолдау берді. Қазақстан Үкіметінің сұрауы бойынша БҰҰДБ елде іске асырылып жатқан макроэкономикалық саясатқа тәуелсіз бағалауды ұсынды. Өзінің ғаламдық желісіне пайдалана отырып, БҰҰДБ өтпелі кезеңдегі Польша, Ресей және Вьетнам сияқты басқа елдерден Қазақстанның жағдайы үшін өзекті ұсынымдар жасауға жетекші сарапшыларды шақырды. Сарапшылар Президенттің экономикалық кеңесшілерімен бірлесіп жұмыс істеді және экономикалық реформалар жөніндегі өз ұсыныстарын берді. Олардың ұсыныстары жекешелендіруге, тікелей шетел инвестицияларына (ТШИ) және қаржы мен банк секторларын реформалауға бағытталған инновациялық тәсілдерді қамтыды. Осы консультациялардың нәтижелері бойынша Жекешелендіру жөнінде ұлттық бағдарлама әзірленді. БҰҰДБ АҚШ Халықаралық даму агенттігімен (USAID), Дүниежүзілік Банкпен, Қазақстанның Мүлік жөніндегі мемлекеттік комитетімен және Жекешелендіру жөніндегі мемлекеттік комитетпен бірлесе отырып, осы бағдарламаны іске асыруға көмектесті. Олар жекешелендіру бойынша шағын жобаларға қолдау көрсетті және ірі мемлекеттік кәсіпорындарды жекешелендіру жөнінде техникалық кеңестер берді. Маңызды проблемалардың бірі бір ірі өндіріске тәуелді дара қалаларды реформалау болды. Осындай ірі кәсіпорындардың жабылуынан бүкіл ел бойынша 27 қала зардап шекті, бұл жұмыссыздықтың айтарлықтай өсуіне және әлеуметтік жағдайдың нашарлауына соқтырды. БҰҰДБ қолдауымен жүргізілген зерттеу барысында, дара қалалардың жалпы проблемалары анықталды және оларды шешу жолдары ұсынылды. Бұл Үкіметке олардың экономикасын қалпына келтіру үшін осындай Қазақстанда адам дамуы туралы бірінші ұлттық есеп. қалалардағы шағын және орта бизнесті қолдау және дамыту жөнінде идеялар қалыптастыруға көмектесті. Қазақстандағы БҰҰДБ макроэкономикалық реформаларды қолдаудан басқа Адамның Дамуы туралы бірінші ұлттық есепті дайындады. Құжат ағымдық жағдайдың талдауын ұсынды және адам дамуы саласында: азаматтардың табысын көтеру, білімге қол жеткізуді жақсарту мен өмірдің ұзақтығын көтеру сияқты үш басым бағыттарды айқындады. Есепте, сондай-ақ, елде іске асырылып жатқан терең макроэкономикалық реформаларға әлеуметтік және адам дамуының параметрлерін енгізу қажеттігі туралы атап айтылды. Нәтижесінде Үкімет пен БҰҰДБ арасындағы ынтымақтастық әлеуметтік және адам дамуы саласында, мемлекеттік қызметті реформалау жөнінде бірқатар бастамаларды, ПИИ тартуды, сондай-ақ елдің әлеуметтік-экономикалық дамуын ілгерілету үшін шетелден келген көмекті үйлестіруді қамти бастады. 10 Қазақстандағы БҰҰ Даму бағдарламасы 20 жылдық Мерейлі есеп 11

7 Гендерлік мәселелерді шешудегі жаңа тәсілдер 1996 Қазақстанда тәуелсіздіктен кейін алғаш рет ІЖӨ оң өсімі айқындалды. Өсім 1995 жылғы 8,2% төмендеуге қарағанда өсім 0,5% құрады. Инфляцияның деңгейі алдыңғы жылғы 246,5% салыстырғанда 40% дейін төмендеді. Әлеуметтік тұрақтылық пен этникааралық келісімді нығайту мақсатындағы бірегей ұйым Қазақстан халықтарының ассамблеясы құрылды. Республикалық референдум Президенттің өкілеттілігін 2000 жылдың желтоқсанына дейін ұзартты. Кәдімгі қазақстандықтардың өмірін көрсететін қазақстанның алғашқы сериалы «Перекресток» экранға шықты. Картина көп кешікпей бүкіл елге әйгілі бола бастады. Статистикалық деректерге сәйкес, Қазақстан әйелдерінің білім деңгейі жоғары. Жоғары білім туралы дипломның иегерлері еркектерге қарағанда (11,7%), әйелдер арасында көбірек (12,9%). Бірақ әйелдердің шешім қабылдау процесіне қатысуы шектеулі. Мемлекеттік қызмет жүйесінде басшылық лауазымдарда небәрі 9,6% әйел бар деп есептеледі. Үкімет пен БҰҰДБ әйелдердің өкілеттілігін көтеру және елдің әлеуметтікэкономикалық дамуына қатысу үшін тең мүмкіндіктерді қамтамасыз етуге бірлесіп күш салады. «Vласть» (vlast.kz) талдамалық интернет-платформасы өткізген 2013 жылғы соңғы зерттеу барысында Айгүл Соловьева Қазақстанның ең беделді елу әйелдерінің қатарына енді. Өзінің еңбек жолын ол Ғылым академиясында лаборант болып жұмыс істеуден бастап, ғылыми-зерттеу институтында докторлық диссертациялар қорғау жөніндегі ғылыми хатшылыққа дейін көтерілді. Қайта құру кезеңінде өз ісін құрып, кәсіпкерлікпен айналысты жылға дейін ол Азаматтық альянсты, бүкіл Қазақстан бойынша 400 астам үкіметтік емес ұйымдарды біріктірген жүйелік құрылымдарды басқарды. Бүгінде Айгүл Сағадибековна Қазақстан Республикасы Парламенті Мәжілісінің белсенді мүшесі. Оның барша бастамалардағы ғылымдағы, бизнестегі, мемлекеттік қызметтегі және саясаттағы жетістіктері оны Қазақстанның көптеген белсенді әйелдері үшін мысал ете алады. Қазақстан гендерлік даму және әйелдерге өкілеттік беру саласында қолданған шаралары үшін халықаралық мойындауға ие болып отыр. Сондай-ақ Қазақстан Үкіметімен тығыз серіктестікте жұмыс істей отырып, БҰҰДБ осы табысқа жетуге ықпал етті. Кеңес Одағының 1991 жылғы ыдырауы Қазақстан әйелдерінің көптеген қиындықтармен ұшырасуына алып келді. Жұмыссыздардың жалпы санының 60% астамын әйелдер құрады. Ресми емес деректер бойынша әйелдердің жұмыс табуы үшін үш есе көп уақыт талап етілді, ал олар өздерінің әріптестері еркектерге қарағанда аз еңбек ақы алатын. Бала бақшалары мен мектепке дейінгі білім беру орталықтары санының шектеулілігі жас балалы әйелдер үшін жұмысқа орналасу мүмкіндігін шектеді. Пайыздық қатынаста жұмысқа орналасу көрсеткіші мемлекеттік құрылымдарда жеке секторға қарағанда аздап жоғары болатын. Бірақ әйелдердің шешім қабылдау мен саясатты қалыптастыру процесіне қатысуы болар болмас еді, басшылық лауазымдарда тек мемлекеттік қызметкерлердің 9,6% ғана әйелдер болды. Еңбекке орналасу теңсіздігінің дамуға кедергі болатынын мойындай отырып, Үкімет БҰҰДБ серіктестікте жағдайды түзету үшін шаралар қолданады. Өз өмірімнің түрлі кезеңдерінде мен Қазақстан әйелдерінің әлеуметтік және экономикалық әлеуетінің сұранымға ие еместігін сезіндім. Бұл капиталды табыс формуласына айналдыру өте оңай Айгүл Соловьева Қазақстан гендерлік теңдік жөніндегі бірнеше халықаралық келісімдерге қосылуға шешім қабылдайды жылы ел Әйелдерге қатысты барлық кемсітушіліктерді жою туралы конвенцияға қол қойды және ратификациялады. Осы жылы Президент Әкімшілігінің жанынан Әйелдер ісі және отбасылық демографиялық саясат жөніндегі ұлттық комиссия құрылды. БҰҰДБ тәжірибе бөлісе отырып және мемлекеттік қызметшілер, шешім қабылдайтын адамдар мен жұртшылық өкілдері үшін гендерлік мәселелері бойынша тренингтер ұйымдастыра отырып қолдау көрсетті. Бұл серіктестік Қазақстанның белсенді әйелдерін оқытуға және әлеуетін ашуға мүмкіндік берді жылы БҰҰ қолдауымен белгілі заңнамалық актілер «Әйелдер мен еркектер үшін тең құқық және мүмкіндіктер туралы» заң мен «Тұрмыстық зорлықтың алдын алу туралы» заң қабылданды. Тең құқық туралы БҰҰДБ Әкімшісі Хелен Кларк және Астана қ. өткізілген «Заманауй Қазақстандағы әйел-көшбасшылар» тақырыбына арналған 12 Қазақстандағы БҰҰ Даму бағдарламасы панельдік пікірсайыстың спикерлері, 2011 жыл. 20 жылдық Мерейлі есеп 13

8 заң гендерлік теңдік туралы түсінік енгізеді. Ол сондай-ақ оған сәйкес әрбір мемлекеттік орган жұмысты жоспарлау мен бюджет құру кезінде гендерлік теңдік индикаторын қолдануын талап етеді. БҰҰДБ қолдауымен Әйелдер ісі және отбасылық демографиялық саясат жөніндегі ұлттық комиссия Гендерлік теңдік туралы ұлттық стратегия әзірледі ( жылдарға арналған) және Әйелдерді ілгерілету үшін іс-шаралардың ұлттық жоспарын дайындады. Осы жұмыстың жалғасы ретінде Қазақстандағы әйелдердің экономикалық, еңбек және саяси жағдайы бойынша бірқатар зерттеулер жүргізілді, оның нәтижесі бойынша қолда бар заң толықтырылды. Мысалы, Комиссия Қазақстанның еңбек кодексіне жас баласы бар әйелдердің үйде отырып жұмыс істеуіне мүмкіндік беретін толықтыру табысты енгізді. Жаңа заңнамада нәтижеге бағдарланған бағдарламаларды іске асыруға жағдай жасалған. Осылайша, әйелдер арасындағы кәсіпкерлікті ынталандыру бағдарламаларын іске асыру үшін үкімет 1 миллион доллар бөлді, соның нәтижесінде әйел-кәсіпкерлер саны айтарлықтай өсті. БҰҰДБ әйелдің қоғамдағы рөліне жұртшылықтың көзқарасын өзгерту мен әйелдің қоғамдық, әлеуметтік және саяси өмірге белсенді араласуын ынталандыруға бағытталған кең ауқымды науқан өткізу кезінде Үкіметке серіктес болды. Үкімет пен БҰҰДБ арасындағы осы бағыттағы тығыз ынтымақтастық Қазақстанның креативті әйелдерді оқыту мен ілгерілетуге негіз болды. Көшбасшылық дағдылар жөніндегі семинарлар, көрмелер, жарияланымдар, көріністі роликтер, ауылдық жерлерге шығу арқылы Қазақстан әйелдерінің астамы қамтылды. Осындай бір семинар кезінде Айгүл Соловьева бизнес жүргізудің негіздерімен танысты. Нәтижесінде БҰҰДБ қолдауымен іске асырылған экономикалық және ауылшаруашылық даму жөніндегі бағдарламалардың көмегімен Соловьева елдегі сүт өндіру қауымдастығы Қазақстанның Сүт одағының негізін салды және бірнеше жылдар бойы басқарды. Оны пысық бизнес-леди ретінде өте тез мойындады және көп кешікпей ол Атырау облысының іскер әйелдер ассоциациясының төрайымы болды. Оның мансабының ұшар шыңы Парламент депутаты мәртебесі болып табылады. «Өз өмірімнің түрлі кезеңдерінде мен Қазақстан әйелдерінің әлеуметтік және экономикалық әлеуетінің сұранымға ие еместігін, демек оларды қоғамда болып жатқан көптеген процестерден кейбір аулақтатуларды сезіндім. Бұл капиталды, еркектерге қандай болса әйелдерге де сондай тең жағдайлар жасау жөніндегі сауатты саясат кезінде өркениетті, демократиялық және ілгерілемелі қоғамның табыс формуласына өте жеңіл айналдыруға болады» дейді ол. Осындай адамдардың табыс тарихы Қазақстанның гендерлік теңдікке жетуге күш салатын ел ретінде халықаралық мойындауға ие болуына көмектесті. «Social watch» азаматтық ассоциациялардың халықаралық торабының деректеріне сәйкес 2012 жыл үшін Гендерлік теңдік индексі бойынша Қазақстан 200 елдің арасында 33-орында тұр жылы Үкіметтің әйелдердің кәсіпкерлігін қолдауға бөлетін қаржыландыру көлемі 20 миллион долларға дейін көбейтілді. Қазіргі уақытта әйелдердің ұлттық ІЖӨ қосқан үлесі 2005 жылғы 36,3% салыстырғанда 40% құрайды. Айгүл Соловьева өзінің тәжірибесі туралы былай дейді: «Біз тәуелсіздігіміз әкелген өзгерістер ғасырында өмір сүріп жатырмыз. Мүмкін мен, егер біздің Президентіміздің елге гендерлік теңдікті енгізу жөнінде саяси еркі болмағанда, Парламент депутаты болу құқығына ешқашан ие болмас едім. Білімім бойынша мен химикпін және маған Қарағанды металлургия комбинатында өндірістік сынақтар жасауға тура келді. Шлакпен жұмыс істеу, көбіне аптап ыстықта оны күрекпен шихтаға лақтыру. Құрамында фтор мен қауіпті химикаттар бар балқығыш сияқты қышқылды пайдаланумен сынақ өткізу менің күнделікті жұмысым болатын. Қазақстанның тәуелсіздігі менің өміріме өз түзетулерін енгізді және маған өз жолымды табуға мүмкіндік берді. Мен бизнестен бастадым және кейін саясатқа кеттім. Осы жолда мен елде өзіңнің және қоғамның игілігіне жаратуға болатын өзінің жеке басыңның дамуы үшін басымдықтардың көп жасалғанын түсіндім». Айгүл Соловьева бүгінде Қазақстан Республикасы 14 Қазақстандағы БҰҰ Даму бағдарламасы Парламенті төменгі палатасының Мәжіліс депутаты 20 жылдық Мерейлі есеп 15 болып табылады.

9 «Қазақстан 2030» Стратегиясының қалыптасуы Бүгін біз әрқайсымыз «2030 Стратегиясы» іске асты, заманауи Қазақстан орнықты деп айта аламыз. Бұл біздің бірлігіміздің, табанды да қажырлы еңбегіміздің нәтижесі, ұмтылыстар мен үміттеріміздің жанды көрінісі. Қазақстан Республикасының Президенті Нұрсұлтан Назарбаев Қазақстан халқына 2012 жылы жолдауы 1997 Астана Қазақстанның жаңа астанасы деп жарияланды. Президенттің бастамасы бойынша «Қазақстан 2030» ұзақ мерзімдік даму стратегиясы қабылданды. БҰҰДБ және БҰҰ-ның басқа да агенттіктері «Қазақстан 2030» стратегиясын әзірлеуге жан-жақты қолдау көрсетті. Қазақстан тәуелсіздікті жария еткен сәтте елде: экономикалық дағдарыс: технологиялық зерттеулердің болмауы, кәсіпорындардың тиімсіз жұмыс істеуі сияқты күрделі саяси жағдай қалыптасты. Дағдарыс пен тоқырау өмірдің барлық салаларына бойлады. Осы жағдайды шұғыл өзгерту талап етілді және тарихтың барысын өзгерте алатын, елдің болашағын қалыптастыратын жаңа көріністер табу керек болды. Президенттің бастамасы бойынша елдің болашақтағы даму жоспары ұсынылатын «Қазақстан 2030» стратегиясын әзірлеу бойынша жұмыс басталып кетті. Осы көріністерді іске асыру үшін ескі стереотиптерді бұзу, рыноктық экономика енгізу және заманауи саясат жасау қажет еді. Қазақстан Республикасы Үкіметінің сұрауы бойынша 1997 жылы БҰҰДБ мен БҰҰ-ның басқа агенттіктері «Қазақстан 2030» стратегиясын әзірлеуге көмектеседі. Гарвард университетінің профессорлары және БҰҰ өкілдерімен қатар Қытай, Оңтүстік Корея және Малайзияның алдыңғы қатарлы сарапшылары стартегиялық мақсаттарды қалыптастыру мен белгілеуде тізе қоса жұмыс істеді. Кейінірек Үкімет БҰҰДБ үйлестіруімен коалиция құрды, оның құрамына халықаралық ұйымдар Дүниежүзілік Банк, БҰҰ Еуропалық және Елдік командалары, сондайақ серіктес-елдер АҚШ, Ұлыбритания мен Германия енді. Қазақстан үкіметі өкілдері Стратегияның түрлі аспектілері бойынша тұсау кесерлер өткізді. Бұл донорлардың сыртқы көмекті тиісті түрде үйлестіру мен жоспарлауына мүмкіндік жасады. «Қазақстан 2030» стратегиясын әзірлеуге қолдау көрсету БҰҰДБ мен Қазақстан арасындағы ынтымақтастықтың бастапқы он жылдығындағы аса маңызды оқиғалардың бірі болды. Президент 1997 жылы ұсынған стратегия, ұзақ мерзімдік және қысқа мерзімдік бағдарламалардың іске асырылуын тиісті салалық министрліктерге тапсыра отырып, жеті жалпы мақсаттарды атап көрсетті. «Президент міндеттерді дер уақытында қойды жылдары заңдар мен саяси құжаттардың орасан көп саны пайда болды. Осыған қарамастан жуық жылға арналған анағұрлым ұзақ мерзімді бағдарламаларды көру қажет болды» деп еске алады Индустрия және жаңа технологиялар министрлігінен жұмыс тобының құрамында стратегияны әзірлеуге қатысқан Владимир Клякин. Қазақстан Стратегия алға қойған барлық дерлік мақсаттарды орындап шықты. Халықаралық валюта қорының деректері бойынша 2000 және 2010 жылдар аралығындағы кезеңде Қазақстанның әлемдегі ең қарқынды дамып келе жатқан экономикалардың бестігіне кіру фактісі ел табысының дәлелі болып табылады. Қазақстанда жұмыс істей отырып, БҰҰ агенттігі «Қазақстан 2030» стратегиясының басымдықтарын басшылыққа алды. Бұл басымдықтар Қазақстандағы БҰҰ өзінің қызметінде сүйенетін негізгі құжаты БҰҰның Қазақстан Республикасына көмек көрсету жөніндегі негізгі бағдарламасының негізіне салынған. БҰҰ-ның көмегі демократиялық басқару мен экономикалық реформаларға, әлеуметтік даму мен кедейлікті жоюға, сондай-ақ экологиялық басқару мен тұрақты дамуға қолдау көрсетуді қамтиды. Соңғы он жылда жастардың елдің саяси өміріне, ауылдық қоғамдастықтарды жұмылдыруға, қоршаған ортаны қорғауға, мемлекеттік қызмет реформаларын қолдауға және басқаларға қатысуы аясындағы жобалардың тұтас бір қатары іске асырылды. Үкіметтің басымдықтары және БҰҰ агенттігі келісуі «Қазақстан 2030» стратегиясына салынған даму мақсаттарын орындауға жәрдемдесті. «Бүгінгі күні біздің әрқайсымыз: «2030 Стратегиясы іске асты, заманауи Қазақстан орнықты. Бұл біздің бірлігіміздің, табанды да қажырлы еңбегіміздің нәтижесі, ұмтылыстарымыз бен үміттеріміздің жанды көрінісі» деп айта аламыз деді Президент Нұрсұлтан Назарбаев өзінің 2012 жылғы Қазақстан халқына жолдаған жолдауында. Осы Жолдауда Президент дамудың жаңа стратегиясы «Қазақстан 2050» туралы хабарлады. Жаңа стратегияда 2050 жылға дейінгі міндеттер мен мақсаттар айқындалған. 20 жылдық табысты ынтымақтастық тарихына сүйене отырып, БҰҰДБ «Қазақстан 2050» стратегиясында белгіленген басым мақсаттардың дамуы мен қол жеткізулерде Қазақстанға әрі қарай да қолдау көрсететін болады. 16 Қазақстандағы БҰҰ Даму бағдарламасы 20 жылдық Мерейлі есеп 17

10 Бұрынғы Семей полигонынан зардап шеккен аймақты қалпына келтіру 1998 Қазақстанда зейнетақы жүйесін реформалау басталды. Зейнетақы жасы әйелдер үшін 55 -тен 58 жасқа дейін, еркектер үшін 60- тан 63 жасқа дейін ұзартылды. Астанада Қазақ құқығының әкесі және оның негізін қалаушысы деп саналатын үш атақты билерге Қазыбек би, Төле би және Айтеке билерге ескерткіш орнатылды. Ескерткіш Қазақстан өткеннің саясатында даналығын қабылдай отырып және болашаққа сеніммен қарай отырып, құқық үстемдігін басшылыққа алу символын білдіреді. Үкімет халықаралық бірлестіктерді бұрынғы Семей ядролық полигонын оңалтуға жәрдемдесуге шақырады. БҰҰДБ халықаралық көмекті үйлестіру үшін ғаламдық сенімгерлік қор құрады. Семей аймағының халқы «салқын соғыс» кезінде Батыс пен Кеңес Одағы арасындағы қаруланудың ядролық жарыстарының құрбаны болды. Шетсіз-шексіз қазақ даласы өзінің көлемі мен мақсаттары бойынша жан түршігерлік тәжірибе алаңына айналды. Төрт он жылда 468 ядролық құрылғы сынақтан өткізілді, солардың арасында әлемдегі алғашқы термоядролық және сутегі бомбалары бар. Олардан Қазақстанда 1,5 миллионнан астам адам зардап шекті жылы 29 тамызда Қазақ СРО президенті Нұрсұлтан Назарбаевтың «Семей ядролық полигонын жабу туралы» жарлығы қабылданды. Бірақ жарылыстардың салдары бүгінге дейін Шығыс Қазақстан өңіріндегі аймақтардың көбінің дамуына жағымсыз әсерін тигізіп келеді жылғы Қазақстанның аймақтың зардап шеккен тұрғындарына көмек беруге шақыруына әлемдік бірлестіктер қайырылды. Осы мақсат үшін халықаралық сенімгерлік қорын құра отырып, БҰҰДБ аймаққа берілетін халықаралық көмектің негізгі үйлестірушісі болды жылдың қыркүйегінде Жапония мен БҰҰДБ халықаралық бірлестіктер мен Қазақстан Үкіметінің Семей аймағын қалпына келтіру бойынша бірлесіп күш салуын келісу үшін Токия халықаралық конференциясын ұйымдастырды. Әлемнің 24 елінен 200- ден астам қатысушылар аймақтың денсаулығының, экологиясының және экономикалық дамуының проблемаларын шешу үшін 38 даму жобасын талқылауға қатысты. Конференция адамдардың Қазақстанның ішінде де, сол сияқты одан тыс жерлерде де проблемалардың ауқымын түйсінуіне көмектесті. БҰҰДБ аймақтағы жұмысы 1990 жылдары кедейлікпен күрес және халықтың осал топтарының өмір сүру сапасын көтеру жөніндегі бастамалардан басталды. Көмек шараларының қатарына: әйелдер үшін шағын несиеге қол жеткізу, шағын кәсіпорындар құруға жәрдемдесу және үкіметтік емес секторды қолдау енді. Нәтижесі ретінде, 2000 жылдардың басында-ақ Семейде, кейінірек үкіметтік емес ұйымдар болып қалыптасқан алғашқы бастамашылық топтар пайда болды. Бұл Семей аймағындағы азаматтық сектордың қалыптасуының алғашқы қадамдары болатын. Семей өңірінде адам қауіпсіздігін көтеру жөніндегі БҰҰ бірлескен бағдарламасының көмегімен құрылған мүмкіндігі шектеулі балаларды қолдауға арналған орталық. Жобалардың көпшілігі әлеуметтік мұқтаждықтарды қанағаттандыруға бағытталған болатын: медициналық орталықтар, мектепке дейінгі мекемелер, мектептер мен балалар үйлеріне жабдықтар сатып алынды, балалар ойнайтын алаңдар салынды және жабдықталды. БҰҰДБ қолдауымен жалпы құны АҚШ доллары тұратын 69 жоба іске асырылды, олар бүкіл аймақ бойынша көптеген халық қоныстанған ауылдық пункттер мен қалаларда әлеуметтік және экономикалық проблемаларды жеңіп шығуға көмектесті. Бүгінде, Қазақстан ядролық қарудан бас тартып отырған кезде, Семей мүмкіндіктің қуатты символына айналды БҰҰ Бас хатшысы Пан Ги Мун Сол кездерде аймақ үшін шағын несие беру және әйелдердің кәсіпкерлігін дамыту жөніндегі бағыттар мүлде жаңа болатын. БҰҰДБ осы бастамасы 2000 жылдың арасында өте ауыр жағдайда тұрған облыстың экономикалық оңалуына салмақты үлес қосты. Несие қаражатына еркін қол жеткізу, жеңілдікпен несие беру шарттары Семей тұрғындарының арасындағы кәсіпкерлік саласында көптеген идеяларды іске асыруға мүмкіндік берді. Жоба жұмыс істеген жылдарда 4,5 мыңнан астам клиенттерге 5 млн доллардан астам сомаға несие берілді, бұл ретте несиені қайтару деңгейі 97% құрады. Аймақта 18 Қазақстандағы БҰҰ Даму бағдарламасы 20 жылдық Мерейлі есеп 19

11 БҰҰ Бас хатшысы Пан Ги Мунның Семей ядролық орталығының нөлдік нүктесіне барған кезі, 2010 жыл жылғы 6 тамыздан бастап Астанада «Семей оңалтудан дамуға қарай» атты халықаралық конференция ұйымдастырылды. Конференция Қазақстанның бастамасы бойынша БҰҰ Бас ассамблеясы бекіткен Ядролық сынақтарға қарсы халықаралық күні қарсаңында өтті. Талқылау нәтижелері БҰҰ-ның Шығыс Қазақстанға арналған, қол жеткізілген нәтижелердің тұрақтылығын қамтамасыз етуге және аймақты бұдан әрі дамытуға бағытталған екінші ауқымды бірлескен бағдарламасының негізіне алынды. Олжас Сүлейменов, ақын, дипломат, «Невада-Семей» қозғалысының бастамашысы, «Семей оңалтудан дамуға қайрай» атты халықаралық конференцияда сөз сөйлеп тұр, 2010 жыл. кәсіпкерлер сыныбы пайда болды, шағын және орта бизнес дами бастады, жұмыс орындары ашылды, жұмыссыздық пен кедейлік деңгейі қысқарды жылдан бастап БҰҰДБ қолдауымен шағын несие беруден басқа, кәсіпкерлік негіздері жөнінде оқыту семинарлары өткізіле бастады, жеке бизнес ашу бойынша консалтингтік қызметтер көрсетілді, бос қызмет орындарының алғашқы жәрмеңкесі ұйымдастырылды. Әр жыл сайын Үкімет пен БҰҰДБ аймақтың жаңа мұқтаждарына бейімделіп, өз қызметінің шекарасын кеңейте түсті. Ұсынылып отырған бастамалар кешенді және ауқымы мен қамтуы тұрғысынан көп шамалы бола бастады жылдан бастап Семей аймағында Қазақстандағы БҰҰДБ тарихында тұңғыш рет бір аймақта БҰҰДБ бірден үш агенттігі: БҰҰДБ, БҰҰ Балалар қоры, БҰҰ-ның халықты қоныстандыру қоры, және БҰҰ Еріктілер бағдарламасы өз қызметтерін жүзеге асыра бастады жылдан бастап 2010 жылға дейінгі кезеңде Шығыс Қазақстанда БҰҰДБ адам қауіпсіздігін көтеруге және аймақтың дамуына қолдау көрсетуге бағытталған алғашқы бірлескен бағдарламасы іске асырылды. Бағдарлама шеңберінде шағын несие беру бағдарламасы арқылы халықтың әлеуметтік қорғалмаған қабатының экономикалық мүмкіндіктері кеңейтілді. Бағдарлама сол сияқты әлеуметтік инфрақұрылымдарды дамытуға, зардап шеккен аудандардағы жастар үшін достық орта құруға көмектесті, сондай-ақ ана денсаулығы саласында жаңа тәсілдерді іске асыруға жәрдем көрсетті. Бұрынғы Семей аймағы кешенді жергілікті әлеуметтікэкономикалық даму моделі болды. Бүгінде аймақта арнайы әлеуметтік қызметтерді ұсынудың инновациялық жүйесі табысты енгізілуде, халықтың мемлекеттік қызметтің барлық түрлеріне қол жеткізуін қамтамасыз ету және кеңейту бойынша жұмыстар жүргізіліп жатыр, жергілікті халықтың азаматтық белсенділігі көтерілуде. Бағдарламаның оң нәтижелері аймақтың барлық игілігін біртіндеп жақсартып келеді. Айтарлықтай маңызды жетістіктердің ішінде Қазақстанда тұңғыш ашылған кәрі адамдар мен мүгедек жандардың үйіне барып қызмет көрсететін жеке көмекшілер мен әлеуметтік жұмыскерлерді оқыту жөніндегі оқу-әдістемелік орталықтың ашылуын атауға болады. Орталықтың негізінде қазірдің өзінде 180 астам адам курстан өтті. Сондай-ақ орталықтың көмегімен Қазақстанда тұңғыш рет мемлекеттік органдардың қызметкерлері ымдап сөйлесу тілін оқып-үйренді, олар қазір құлағы естімейтін мүгедектерге табысты түрде мемлекеттік қызметтер көрсетіп келеді жылы Семейде кәрі адамдар мен мүгедектер күндіз барып емделетін тұңғыш орталықтар ашылды, ол жылына 350 келушілерді қабылдайды. Бұдан басқа, республикаға басқа елдерден келген этникалық қазақтарға көмек көрсетілген. Жергілікті органдарымен серіктестікте аймақтың әлеуметтік-экономикалық дамуына бағытталған 19 жоба іске асырылды. Жинақталған тәжірибесі бүгінде елдің басқа да аймақтарында қолданылып келеді. Семей бағдарламасының моделі Қазақстанның басқа екі облысы Қызылорда мен Маңғыстау үшін кешенді әлеуметтік-экономикалық даму бағдарламасының негізіне айналып отыр. БҰҰ Бас хатшысы Пан Ги Мунның Семей ядролық орталығының нөлдік нүктесіне барған кезі, 2010 жыл. 20 Қазақстандағы БҰҰ Даму бағдарламасы 20 жылдық Мерейлі есеп 21

12 Семей аймағындағы кәсіпкерліктің дамуы 1999 Мемлекет басшысы Президент Нұрсұлтан Назарбаев сайлаушылардың 80% дауысына ие болып, екінші жеті жылдық президенттік мерзімге қайта сайланды. Елде алғашқы халық санағы жүргізілді, оған сәйкес елде қазақстандықтардың саны 16,4 миллионнан 14,9 миллионға дейін төмендеген. Мұндай төмендеу себептерінің бірі немістердің және басқа этникалық топтардың өздерінің тарихи отандарына жаппай көшіп-қонуы болды. Алматыда алғашқы сауда орталығы ашылып, жергілікті көзге көрінерлік орынға айналды. Үкімет пен БҰҰДБ бұрынғы Семей полигоны аймағының ауылдық аудандарын дамыту бойынша бірлескен жұмысқа кірісті. Осы жұмыс барысында шағын және орта бизнестің табысты кәсіпорындарының саны көбейді. Шайза Миртина, Шығыс Қазақстан облысының Қарауыл ауылының тұрғыны, өзінің бизнесін 1992 жылы бастады. Пошта бөлімшесінің бұрынғы бухгалтері, қазіргі зейнеткер азық-түлік дүкенін ашады. Оның бизнесі біртіндеп дамиды, тұрақты клиенттері және тұрақты табысы көбейеді. Бірақ, Шайза әрқашан жаңа идеялар мен өзінің шағын бизнесін кеңейту үшін қаржы іздестірумен болады. Бүгінде, 21 жыл өткеннен кейін, ол азық-түлік дүкенінің, кафенің, ірі қара мал өсіретін шаруа қожалығының және жеке меншік наубайхананың иесі. Әр күн сайын ол өз ауылының және көрші ауылдардың тұрғындарына 200 бөлке жаңа піскен нан және нан өнімдерінің 800- дей түрін ұсынады. Шайза өзінің бизнесін одан әрі кеңейтуді жоспарлап отыр: «БҰҰДБ қаржылық қолдауы бізге сенім ұялатты және күш берді. Қазіргі уақытта біз ІҚМ жоғары өнімді Әуекөл тұқымын өсіруді жоспарлап отырмыз. Сондай-ақ макарон өнімін өндіруді дамыту бизнесі ойымызда бар» дейді Шайза. Шайзаның тарихы жалқы емес. Оның ауылдастары Раяжан Жұмажанова, Қайрат Нұртазин, «Нұрша» әйел кәсіпкерлер тобын және аймақтағы ондаған басқа адамдар сол сияқты табысты кәсіпкерлерге айналды. Олардың жақсы тұрмысқа деген сенімдері БҰҰДБ шағын несие беру бағдарламасын қолдауының арқасында іске асқан болатын. Мен жобаның өз бетімен жұмыс істеуді бастауға және өз күшін сезінуге көмектескеніне қуаныштымын Элеонора Адылханова, шағын несие беру бағдарламасының көмегімен өз бизнесін ашқан әйел-кәсіпкер Семей өңірі 90 жылдардың соңында Қазақстандағы ең бір апатты аймақ болды жылы облыс халқының 22% (ауылдық жерлерде 30%) күнкөріс сызығынан тыс қалды. Жұмыспен қамтылған 704 мың тұрғынның 279 мыңы өзін өзі жұмыспен қамтыды, бұл ретте жұмыссыздықтың ресми деңгейі 7,3% деңгейінде сақталды. 56 мың жұмыссыз адамдардың жартысынан астамы әйелдер еді. Кедейлікпен және жұмыссыздықпен күресу, сондайақ ауылдық аймақтарды дамытуды ынталандыру үшін БҰҰДБ кепілсіз шағын несие беруге және ауыл тұрғындары мен әйелдер үшін шағын бизнесті дамытуға бастамашылық жасады. Несие сомасы кей кезде не бәрі 50 долларды құрағанына, ал жобаның географиясы тек Семей қаласымен және жақын орналасқан аудандармен ғана шектелгендігіне қарамастан, жоба 4.5- нан астам кәсіпкерлікті бастаушыларға несие беріп, аймақтағы экономикалық жағдайды айтарлықтай сауықтыруға мүмкіндік жасады. Тұтастай алғанда, жоба жұмыс істеген кезеңде несие сомасы 97% қайтарым пайызымен 5 миллионнан астам долларды құрады. «Шағын несие беру бұл шағын кәсіпкерлікті дамытуда салмақты көмек және мен жобаның өз бетімен жұмыс істеуді бастауға және өз күшін сезінуге көмектескеніне қуаныштымын» деп еске алады 2000 жылдардың басында несие алған «Нұрша» тобының мүшесі Элеонора Адылханова. 22 Қазақстандағы БҰҰ Даму бағдарламасы 20 жылдық Мерейлі есеп 23

13 Шағын несие беру моделі өзінің икемділігін, тиімділігін және пәрменділігін дәлелдеді жылы осы моделді Үкімет аймақтағы тұңғыш шағын несие беретін «Береке» деген ұйымды құру үшін пайдаланған болатын. БҰҰДБ қолдауымен құрылған «Береке» өз қызметін халықтың екінші деңгейдегі несие ресурстарына қол жеткізе алмаған қорғалмаған тобына бағдарлады. «Береке» бүгінгі күні де жылына 10 мың клиентке қызмет көрсете отырып, аймақтағы ісін жаңа бастаған кәсіпкерлермен жұмыс жасауда. Шағын несие беру бағдарламасымен қатар жылдары БҰҰДБ жергілікті атқару органдарымен бірлесе отырып, Шығыс Қазақстан облысының кәсіпкерлерін оқыту және консультация беру бағытын белсенді дамытып келеді. Осы мақсатта бизнес-центр құралған болатын, ол жаңа бастаған және әлеуетті бизнесмендер үшін бизнес құру және оны жүргізу, техникалық-экономикалық негіздеме мен бизнес-жоспар жасау, өнімді рынокқа шығару жөнінде тегін консультация береді. БҰҰДБ, жергілікті атқару органдары және жеке компаниялар бірлесіп, аймақта алғаш рет бос жұмыс орындарының көрмесін ұйымдастырды, оған мыңнан артық бос жұмыс орындарын ұсына отырып, 30 ірі компаниялар қатысты жылдан бастап 2010 жылға дейін кәсіпкерлікті дамыту жөніндегі бастама БҰҰ-ның Шығыс Қазақстан облысы шеңберінде өзінің жалғасын тапты. Осы кезде аймақтағы өнімді қайта өңдеу жұмыстары мен ауылшаруашылығын дамытуға бағдарланған 5 мыңнан 15 мың долларға дейін несие беретін «Асар» шағын қаржылық өнім іске қосылды. «Асар» шағын қаржылық өнімін іске қосу жылдың қысында Абай ауданында малдың жаппай қырылуымен тұстас келді. «Асар» 11 отбасына көмектесті: мал басын қалпын келтіруге және көбейтуге, мал қораларын салуға, ғимараттарды қайта жаңғыртуға және басқаларға 130 мың доллар берді. Қаржыландыруды БҰҰ Адамның қауіпсіздігі жөніндегі сенімгерлік қоры, Жапония үкіметі мен Финляндия үкіметі ұсынды. Шайза Миртина және оның қолдан пісірген наны Кәсіпкерлікті қолдау қазірде жалғастырылып жатыр, бірақ сапасы басқа деңгейде. БҰҰ-ның 2011 жылы басталған және 2015 жылға дейін жұмыс істейтін аймақтағы ағымдық бірлескен бағдарламасының шеңберінде облыстың 13 ауданында бизнесконсультанттардың аймақтық желісі құрылды, өңірдің 32 ауылында консультациялық онлайн-орталықтар ашылды. Тек соңғы жылы ғана БҰҰДБ қолдауымен облыста 62 жаңа жеке кәсіпкерлер тіркелді және 19 млн теңгеге 18 шағын несиелік жобалар іске асырылды. Шағын несие беру жобаларымен қатар кәсіпкерлікті дамытудың мемлекеттік бағдарламалары шеңберінде аймақта өңірлік сауданы ілгерілету, «жасыл» жұмыс орындарын ашу және инклюзивтік бизнес жоспарларды ілгерілету жұмыстары жүргізіліп жатыр. Үкімет пен БҰҰДБ бірлескен жұмысының арқасында Семей аймағында оң өзгерістер жасалды Семей аймағының экономикалық белсенділігі өсті, ал халық жаңа мүмкіндіктер мен өз күшіне деген сеніммен қайта қауышты. 24 Қазақстандағы БҰҰ Даму бағдарламасы 20 жылдық Мерейлі есеп 25

14 Адамзаттың дамуындағы кешенді тәсілдемелер 2000 Бұрынғы Семей полигонында ядролық сынақтар жасауға қажетті соңғы штольня жойылды. Қазақстан Республикасы, Беларусь Республикасы, Қырғыз Республикасы, Ресей Федерациясы және Тәжікстан Республикасының қатысуымен өңірлік интеграцияны қолдауға, Кедендік одаққа қатысушы елдер шеңберінде саудаға жәрдемдесуге және Дүниежүзілік сауда ұйымына (ДСҰ) қосылуын ынталандыруға бағытталған Еуроазиялық экономикалық бірлестік құрылды. Президент Нұрсұлтан Назарбаев Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрлігіне кедейлікті төмендету жөнінде ұлттық бағдарлама әзірлеуді тапсырды. БҰҰДБ кедейлік мәселелерін шешу үшін кешенді шешімдер іздеуде Үкіметке серіктес болады. Қазақстанда кедейлікті жеңіп шығу бойынша қабылданған шаралар соңғы бірнеше жылда жаңа деңгейге көшірілді. Мемлекеттік бағдарламалар мен осы саладағы іс-шара жоспарлары ендігі жерде тек мұқтаждық көріп отырғандарға көмек көрсету үшін ғана емес, нақты адамға бағдарланған кешенді шараларға, оның сол немесе басқа әлеуметтік-қорғаныш санатына жатуына байланысты адресті бағытталды. Салыстыру үшін, ел тәуелсіздігінің алғашқы жылдары кедейлікпен күрес, халықтың табысын тым болмағанда жарамды деңгейге көтеру үшін өтемақы мен жәрдемақы төлеуге тірелетін. Енді Қазақстан бұл жұмысты нақты мақсатты топтар, мысалы мүгедектер, жұмыссыздар мен тоқырауға ұшыраған аймақтағы тұрғындар бойынша жүргізу мүмкіндігіне ие болды. Берілетін көмек ендігі жерде тек қолма- қол ақша нысанында ғана бөлінбейді. Кеңестен кейінгі кеңістік үшін бірегей әлеуметтік қамсыздандыру жүйесінің тұтастығы өзіне жаңа жұмыс орындарын құруды, білімге қол жеткізуді ұсынуды және өмір қиындығына ұшыраған адамдар үшін арнайы әлеуметтік қызмет көрсету жүйесін қамтиды. Қазақстан соңғы екі онжылдықта кедейлік мәселелерін шешуде көшбасшы болды және БҰҰДБ, басқа серіктестермен қатар елге осы процесте жәрдем береді. Қазақстандықтар ел тәуелсіздігінің алғашқы жылдары кедейлікті өткір сезінді. Кеңес Одағынан мұра болып қалған кәсіпорындар жабылды. Еңбек ақыға қарап қалғандар оны азық-түлікпен және киіммен жиі алатын болды. Өтпелі кезеңде 90 жылдары халықтың жан басына шаққандағы ІЖӨ Қазақстанда кеңес заманынан кейінгі көрсеткішпен салыстырғанда 40% дейін дерлік шұғыл төмендеді. Жұмыссыздықтың жоғары деңгейі, гиперинфляция, ұлттық табыстың күрт төмендеуі жағдайды тереңдете түсті. Нәтижесінде, 90 жылдардың соңына қарай, БҰҰДБ сарапшыларының деректері бойынша республика халқының үштен бірінен астамы «кедейлер» санатында болды. Осы күрделі кездерде кедейліктің терең себептерін кешенді зерттеу Үкіметтің басымдығына енген жоқ. Оны жеңіп шығу шаралары елдің бюджетінен шыға отырып, азын-аулақ өтемақы төлеуге әрекет жасаумен шектелді. Мынаны атап өту керек, Кеңестер кезінде «кедейлік» феномені деген болған жоқ, сондықтан бұл мәселе зерттелмеді. Қазақстан ел болғаннан бергі уақытта тарихта тұңғыш рет осы тақырыптағы зерттеуді жылдары БҰҰДБ жүргізді. Бұл зерттеулердің нәтижесі Қазақстанда адам дамуы туралы 2000 жыл үшін жасалған ұлттық есепке енгізілді, мұнда кедейлікті егжей-тегжейлі және терең түсіну қажеттігі алғаш рет атап көрсетілді. Атап айтқанда, есепте тек халық табысының деңгейін ескеріп қою ғана емес, сонымен бірге адам капиталының дамуы мәселелерін, соның ішінде адамның өзін өзі іске асыруын, білім мен денсаулықты сақтау қызметтеріне қол жеткізуді ескеру маңызды деп атап көрсетілді. Тәсілдің бұлайша өзгеруі Қазақстанда кедейлікпен күрес мәселелерінде трансформациялық өзгерістер жасауға негіз болды жылы кедейлік сияқты құбылыстың болуы Қазақстанда тұңғыш рет ресми мойындалды. Сол кезде Президенттің жарлығымен Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрлігіне кедейлік деңгейін төмендету бойынша бағдарлама жасау тапсырылды. Бұл уақтылы жасалған қадам болды жылдары экономиканың өсуі жыл сайын 9% құрады. Шикізат секторының екпінді дамуы мардымды инвестиция тартуға мүмкіндік берді, бұл кедейлікті төмендету шараларына айтарлықтай ресурс бөлуге жол ашты. Кедейлік пен жұмыссыздықты төмендету жөніндегі жылдарға арналған алғашқы ұлттық бағдарлама халықаралық ұйымдардың қолдауымен жасалды жылдар кезеңіне арналған екінші ұлттық бағдарламаны Экономика және бюджеттік жоспарлау министрлігі әзірледі және оған БҰҰДБ мен Азия даму банкі тарапынан маңызды қолдау жасалды. Онда кедейлікке бірінші рет кешенді түрде анықтама берілді. Атап айтқанда, кедейлік түсінігіне білімге, денсаулық сақтаудың сапалы қызметтеріне, әлеуметтік қызметтердің инфрақұрылымына және басқаларға қол жеткізіле алмау сияқты компоненттер енді. Мұндай анықтаулар Үкімет өзінің алдына мемлекеттегі халықтың өмір сүру деңгейін сапалы жақсарту бойынша анағұрлым күрделі мақсаттар қойып отыр дегенді білдіреді. Жан-жақты шаралар шеңберінде Үкімет іске асырылып жатқан білім беру, денсаулық сақтау және ауылдық жерлерді дамыту салаларындағы барлық бағдарламаларға кедейлікпен күрес жөніндегі компоненттерді қосты. Нәтижесінде күнкөріс деңгейінен төмен табысы бар халықтың саны 1998 жылы 34,5% 2005 жылға қарай 9,8%, демек үш есе төмендеді. Кедейлік проблемасын түсіну де, қабылдау да өзгерді. Мемлекеттік қызметкерлер кедейлікті төмендетуді жүйелеу, сондай-ақ қажетті іс-шараларды мемлекеттік саясат пен бағдарламаларға енгізу қажеттігін мойындады. БҰҰДБ қолдауымен жасалған мемлекеттік бағдарламалар адрестік әлеуметтік қолдаулар көрсетуді дамыту үшін старттық алаңға айналды. Қазақстандағы кедейлікті төмендету шаралары жәрдемақы төлеуден еңбекке орналастыруға, жұмыс орындарын құруға және білім алуға жағдай жасауға көшеді. Кедейлікті төмендету бойынша айырықша шаралар, арасында мүмкіндігі шектеулі жандар мүгедектер, оралмандар және т. б. бар, халықтың осал топтары үшін көзделді. Әлеуметтік мәселелерді шешуде, адам әлеуетін дамыту бойынша тиімді үйлестіру мен барлық халықтың өмірін сапалы жақсартуда халықаралық тәжірибе Қазақстанда қадам басқан сайын қолданылып келеді, бұл елде болып жатқан трансформаторлық өзгерістерге ықпал етеді. 26 Қазақстандағы БҰҰ Даму бағдарламасы 20 жылдық Мерейлі есеп 27

15 Қазақстан мемлекеттік қызметті реформалау жолында 2001 Қазақстан тәуелсіздіктің 10 жылдығын атап өтті. «Менің Қазақстаным» деген арнайы поезд елді аралап шықты. Оның жолаушылары мемлекеттік қызметшілер, актерлер, жазушылар, дәрігерлер, мұғалімдер мен журналистер адамдармен кездеседі және елді дамытудың түрлі мәселелері мен Қазақстанның тәуелсіздіктің алғашқы он жылында қол жеткізген жетістіктерін талқылайды. Қазақстанға Рим папасы Иоанн Павел II сапарлап келеді. Үкімет мемлекеттік қызметті кең ауқымда реформалауға кіріседі. Оның мақсаты мемлекеттік қызметті халықаралық стандарттарға сәйкестіре жаңғырту. БҰҰДБ мемлекеттік қызметті реформалау бойынша Үкіметтің серіктесі болады. Қазақстан мемлекеттік қызмет жүйесін жетілдіру бойынша міне екі он жылдық бойы дерлік жұмыс жасап келеді. Жұмыстың жемісті болғаны соншалық, бұрынғы Кеңестер одағының басқа елдері Қазақстанның кейбір тәсілдерін қолданатын болды. Осы қызығушылық 2012 жылы орталық Азиядағы және одан тыс жерлердегі ресурстық орталық және реформаларды шоғырландырушы болуы тиіс Мемлекеттік қызмет істері жөнінде Аймақтық хаб құруға негіз болды. БҰҰДБ Қазақстандағы мемлекеттік қызметті реформалау бойынша көптеген бастамаларда, соның ішінде Аймақтық Хаб жасауда да Үкіметтің серіктесі болды. Мемлекеттік қызметті реформалау 1990 жылдардың ортасында басталғанына қарамастан, ол тек 2000 жылдары ғана қарқын алды. Осы жолдағы негізгі елеулілері: «Мемлекеттік қызмет туралы» Заң (1999), «Әкімшілік процедуралар туралы» (2000), «Мемлекеттік қызмет көрсету туралы» (2013) арнайы Заңдардың қабылдануы, сондайақ Мемлекеттік қызметшілердің ар-намыс кодексінің әзірленуі (2005) болды. Бұл нормативті-құқықтық негіз, мемлекеттің халықпен өзара қарым-қатынасын, билікті орталықсыздандыруды және басқарудың тиімді жүйесін құруды қоса алғанда, бірқатар маңызды өзгертулер енгізуге мүмкіндік берді. Тәуелсіз Қазақстан мемлекеттік қызметтің кеңестік стилін мұрагерлікке алды. Демократиялық күйдегі басшылар осы жүйені таратуға және орын алып отырған кемшіліктерді, олардың ішінде қоғамдық пікірді нашар ескеру және т. б. бар, орталықтан «түсірілген» шешімдерді орындауға бағдарланған биліктің вертикальды жүйесін жоюға бет алды жылдардың ортасында мемлекеттік қызметтің алғашқы реформасының шеңберінде Қазақстанда кейбір құрылымдық және функционалдық өзгерістер іске асырылды. Мемлекеттік органдар мен ұлттық және облыстық деңгейлердегі мемлекеттік қызметшілердің саны қысқартылды, әрбір ведомство орындайтын міндеттердің шеңбері белгіленді. Келесі қадам мемлекеттік қызметшілердің кәсіптік деңгейін көтеру болды. Ең қиын міндеттердің бірі мемлекеттік қызметті қайта құрылымдау болды. Оны табысты орындау үшін Қазақстан халықаралық серіктестердің көмегіне жүгінді. Табысты ынтымақтастықты негізге ала отырып, БҰҰДБ осы бастамаға қолдау көрсетті. Атап айтқанда, БҰҰДБ сарапшылары мемлекеттік қызметті ұсыну мен адам ресурстарын басқару стандарттарын жасауға және мемлекеттік қызмет лауазымдарына функционалдық талдау жасауға көмектесті. Сапаны басқару жүйесін енгізу мемлекеттік органдардың да, сол сияқты олардың мемлекеттік қызметшілерінің де жұмыстарының тиімділігін бағалауға мүмкіндік берді жылы Қазақстан Республикасының Мемлекеттік қызмет істері агенттігінің құруы елеулі оқиға болды жылы бүкіл Қазақстанда «бір терезе» принципі бойынша қызмет ұсынуға арналған бірнеше Халыққа қызмет көрсету орталықтарының ашылуы мемлекеттік қызметті реформалау процесіндегі негізгі қадам болды. Мұндай орталықтардың құрылымы мен қызметінің тұжырымдамасы БҰҰДБ дайындаған есепте негізделді. Онда мемлекеттік қызметті ұсынуға байланысты проблемалар мен қиындықтар анықталды, алдыңғы қатарлы халықаралық тәжірибелер сипатталды жылы Мемлекеттік қызметшілердің ар-ождан кодексінің қабылдануымен мемлекеттік қызмет туралы заңнаманы жаңғырту қарқынды жүргізіле бастады. Жүргізілген жұмыстардың басты нәтижесі деп, Қазақстандағы мемлекеттік қызметті реформалауға енді барлық деңгейде биліктің орталық органдарында да, сол сияқты жергілікті жерлерде де көңіл бөлінетінін есептеуге болады. Сол сияқты елде халықаралық тәжірибе кең қолданылады және мемлекеттік басқару жүйесін жетілдіру жөніндегі жұмыстар тек республика шектерінде ғана жүріп жатқан жоқ, сонымен бірге ТМД басқа елдері мен Орталық Азия аймағына да таралып жатыр. Қазақстан ең жақсы халықаралық тәжірибелерді оқып-үйренуге мүдделі және мемлекеттік қызметті дамытудағы өз тәжірибесімен бөлісуге дайын Қазақстан Республикасының Президенті Нұрсұлтан Назарбаев 2012 жылы БҰҰДБ жәрдемімен ҚР Мемлекеттік қызмет істері жөніндегі Аймақтық хаб құрылған болатын, ол Орталық Азия мен ТМД елдері үшін де мемлекеттік қызмет мәселелері бойынша диалог алаңы қызметін атқаратын болады. Хаб жұмысының басталуы оның қызметінің негізгі бағыттары бойынша: оқыту мен зерттеу және білімді басқару мен сараптау, серіктестік және тәжірибе алмасу жүйесі сияқты үш жұмыс тобының құрылуымен есте қалды. Жоспарда аймақтағы елдер үшін мемлекеттік қызметті жетілдіру мәселелері бойынша зерттеулер жүргізу, мемлекеттік қызмет жөнінде мамандандырылған журнал шығару және веб-портал жасау бар. Аймақтық Хаб идеясын Қазақстан Президенті Нұрсұлтан Назарбаев қолдады: «Қазақстан ең жақсы халықаралық тәжірибелерді белсенді зерттеуге мүдделі болып отыр және мемлекеттік қызмет моделін дамытудағы өз тәжірибесімен бөлісуге дайын» деп атап өтті ол Аймақтық Хаб құру жөніндегі құрылтай конференциясының қатысушыларына арналған алғысөзінде. 28 Қазақстандағы БҰҰ Даму бағдарламасы 20 жылдық Мерейлі есеп 29

16 2002 БҰҰ-ның Бас Хатшысы Кофи Аннан Қазақстанға келді. Ол Қазақстан Президенті Нұрсұлтан Назарбаевпен Қазақстан мен БҰҰ арасындағы қарым-қатынастар, сондай-ақ халықаралық қауіпсіздік мәселелерін талқылады. Қазақстан Республикасы мен Ресей Федерациясының президенттері Каспий теңізінің солтүстік бөлігін анықтап айыру жөніндегі келісімге қол қойды. Түркия Қазақстан азаматтарына визасыз режим ұсынды. Бұл ел Қазақстан туристері дем алатын ең бір атақты жер бола бастады. Қазақстан Үкіметтің жұртшылық алдында есеп беруін күшейтуге арналған жұмыстар жүргізді. БҰҰДБ қолдауымен ақпаратқа қол жеткізу туралы заңның тұжырымдамасы әзірленді. Білу құқығы Қазақстанда ақпаратқа қол жеткізуді қамтамасыз ету жаңа деңгейге шығарылды. Егер бұрын билік мемлекеттік органдардың жұмысы туралы мәліметтер таратуға мүддесіз болса, соңғы жылдары мемлекет тарапынан халық үшін ақпаратқа қол жеткізуді қамтамасыз етуге күш жұмсалып жатыр. Азаматтық қоғамның, БҰҰДБ сарапшыларының және басқа серіктестердің қолдауымен 2012 жылы елде бейінді заң жобасы әзірленді, онда тұңғыш рет азаматтардың ақпаратқа деген конституциялық құқығын іске асыруға қатысты барлық ережелер біріктірілген. Қазақстанның Үкіметтің жұртшылық алдында есепті болуы жолында Ақпаратқа қол жеткізу заңы маңызды оқиға болады. Жұртшылық пен азаматтар мемлекеттік органдардың халық қолдарына берген билікті қалай жүзеге асырып жатыр, оларға сеніп тапсырылған ресурстарды дұрыс қолданып отыр ма және олар қабылдаған шешімдерде қоғамдық мүдде қалай көрініс табады деген мәселелерді білуге толық құқылы жылдары жүргізілген әлеуметтік зерттеулер, көптеген ведомстволардың қолдарындағы ақпараттың үлкен бөлігін жариялаудан бас тартып отырғанын көрсетіп берді. Атап айтқанда, журналистерде көптеген мемлекеттік лауазым иелерінің олардың ақпарат беру туралы сұранымдарын қанағаттандырудан бас тартуы, ал бере қалғандарының оны өте ықылассыз жасайтыны туралы проблемалар кездескен. «Журналистер қауіп-қатерде» ұйымның басшысы Розлана Таукина Үкіметтен ақпарат алу қиындығы туралы былай дейді: «Протон» тасушы ракеталарын ұшырудың ел экологиясы үшін тигізіп жатқан салдарлары туралы толық қанды ақпарат алу өте күрделі. Пайдалы қазбаны өндіру мен экспорттаудан бюджетке қанша қаражат түсетіні немесе түспейтіні туралы мәлімет жабық мәселеге жатады. Қазақстанның жоғарғы шенеуніктері табыстарының көлемі беймәлім. Мұндай мысалдар толып жатыр». Осындай жағдайлар негізінде ақпаратқа қол жеткізу саласында бірыңғай нормативтік-құқықтық акті әзірлеу өзекті мәселеге айналды. БҰҰДБ басқа серіктестермен бірлесе отырып, құжат әзірлей бастады. Соңғы он жыл ішінде бүкіл әлем бойынша мемлекеттердің көбі ақпаратқа қол жеткізу және ақпарат бостандығы туралы заң қабылдады. Халықаралық тәжірибеге қол жеткізуге мүмкіндік беру үшін, БҰҰДБ 2009 жылы Үкімет өкілдерін, депутаттар мен қоғамдық ұйымдардың көшбасшыларын Ұлыбритания мен Норвегияға оқуға жіберуді ұйымдастырды, онда қатысушылар осы елдердің тәжірибесімен танысты. Осы құжат бойынша заңнамалық бастамамен ҚР Мәжілісі Парламентінің депутаты Жақып Асанов (қазір Бас прокурордың орынбасары) сөз сөйледі. БҰҰДБ сарапшылары осы заң жобасын бастапқы сатысынан бастап сүйемелдеді. БҰҰДБ Ақпаратқа қол жеткізу әр адамның негізгі құқығы. Бұл өзінің қорғалатынын сезіну үшін әр адамда болуы тиіс нәрсе Маржан Елшібаева, «Internews Network» Қазақстандағы өкілдігінің директоры өкілдерінің қатысуымен нормативтік-құқықтық актілердің жобасын талқылау үшін ҮЕҰ, парламент мүшелерін мен мемлекеттік орган өкілдерінің қатысуымен конференциялар ұйымдастырылды. Сондай-ақ, БҰҰДБ қатысуымен заң жобасының тұсау кесері болып өтті, құжат демократиялық институттар мен адам құқығы жөніндегі бюрода, (БДИПЧ) ОБСЕ, ЮНЕСКО, ақпарат саласындағы беделді ұйымдарда, атап айтқанда «Артикль-19» еркін пікір білдіру құқығын қорғау жөніндегі халықаралық ұйымда сараптамадан өтті жылдың басында заң жобасы одан әрі құжатты Парламентке ұсыну үшін ел ішіндегі барлық қажетті сараптауларға жіберілді. Сараптау ұйымдарының қорытындылары дайындалып жатқан кезде, Интернет кеңістігінде, сол сияқты түрлі форумдар мен конференцияларды заң жобасын белсенді талқылау жалғасын тапты. Жобамен жұмыс істеген кездегі БҰҰДБ серіктестері «Әділ сөз» сөз бостандығын қорғау қоры, Internews халықаралық ұйымы және бірқатар басқалар сияқты медиа-саласындағы құқық қорғау ұйымдары ҮЕҰ коалициясын құрды. Ол заң жобасы жұмысындағы негізгі қозғаушы күш болады деп күтіледі. Барлық мүдделі тараптардың Үкімет, парламент мүшелері, БАҚ және жұртшылықтың қатысуы Қазақстанда елдің бүкіл тарихы бойында тұңғыш рет заң шығарудың инклюзивтік моделін өмірге әкелді. Онда жұртшылықтың барлық арман-мүдделері көрініс тапты және жұртшылықтың қатысуының тиімділігі дәлелденді. Көпшілік армандаған Ақпаратқа қол жеткізу туралы заңды қабылдау көп уақыт алғанымен, процесс кері қайтпайтын нүктеге жетті. 30 Қазақстандағы БҰҰ Даму бағдарламасы 20 жылдық Мерейлі есеп 31

17 Сулы-батпақты алқапты сақтай келе, қоршаған ортаны қорғау 2003 Астанада әлем және дәстүрлі діндер жетекшілерінің алғашқы съезі болып өтті. Ұлттық валютадағы ең ірі ұлттық ақша төлемі болған теңгелік атаулы банкнот айналымға енгізілді. Қазақстанда өлім жазасына мораторий жарияланды. Елдің оңтүстігінде болған жер сілкінісі Жамбыл облысының екі халық қоныстанған ауылдарында 80% астам инфрақұрылымды қиратты. Барлық адамдар зардап шеккен аймақтағыларды қолдау үшін ақша, киім және азық-түлік жіберді. Қазақстан Республикасының Үкіметі БҰҰДБ серіктестікте қоршаған ортаны қорғауға, жергілікті халықтың өмірін жақсартуға және жергілікті экономиканың өсуін қамтамасыз етуге тең көңіл бөле отырып, елдің бай табиғи ресурстарын сақтап қалу жұмыстарын жүргізді. Валентина Жақыпбекованың отбасының аман-саулығы айтарлықтай шамада құнарлы топырақты және балықтар, бірегей құстар мен су өсімдіктері мекен еткен көркем көлдері бар кең аймақтың Теңіз-Қорғалжың жүйесінің бай ресурстарына тәуелді болды, әрқашан Қазақстанның сулы-батпақты жерлерінің мыңдаған километрлерге созылғаны. 90 жылдардың басында Валентинаның күйеуі, ауыр кезеңдегі жалғыз табыс көзі болғандықтан, балықты заңсыз аулаумен айналысты. Бірақ кейін ол әйелін табыссыз және қолындағы жас балаларымен жалғыз қалдырып, қайғылы жағдайда қаза тапты. Бірақ Валентина мойымады. Ол БҰҰДБ қолдауымен құрылған шеберханаға келді, мұнда оған кигізбен жұмыс істеу негіздері мен сувенир жасауды үйретті. Бүгінде ол Қорғалжың ауылындағы шағын дүкеннің иесі. Оның өнімдері қолдан жасалған тәпішке мен пима, сувенирлер туристердің сұранымына ие және өзі мен балаларын қамтамасыз етуге мүмкіндік беріп отыр. Оның үстіне ол өзінің өнерін тағы бірнеше әйелдерге, соның ішінде мүгедек жанға үйретті. Валентинаның мысалы сулы-батпақты аймақтарда болып жатқан маңызды өзгерістерді көрсетеді, осы өңірдің тұрғындары қызметтің экологиялық тұрақты түрінің пайдасына табиғи ресурстарды пайдаланудан біртіндеп бас тартып жатыр. Осы процестегі жетекші рөлді БҰҰДБ және Ғаламдық экологиялық қор (ҒЭҚ) Қазақстан Үкіметімен бірлесе отырып атқарады. Кеңес Одағы тарағаннан кейін сулы-батпақты жерлердің экономикалық жағдайы нашарлап кетті. Көптеген ауыл тұрғындары жұмыссыз қалды. Браконьерлік іс жүзінде күн көрудің жалғыз көзіне айналды, көшпелі құстар мен балықтар саны қысқарды, суды ауылшаруашылығы мұқтаждығына бақылаусыз пайдаланудан су ресурстарының жағдайы нашарлады. Қорғалжың қорығының алғашқы эко-туристері. Бұл айтарлықтай экологиялық тепе-теңсіздікке соқтырды жылы БҰҰДБ, Ғаламдық экологиялық қор мен Қазақстан Республикасының Үкіметі сулы-батпақты жерлерді сақтауға және табиғи ресурстарды тұрақты басқаруға бағытталған бірлескен бастаманы іске қосты. Бұл бағыттағы алғашқы қадам Қазақстанның Рамсар конвенциясын сулы-батпақты жерлерді сақтау жөніндегі ғаламдық келісімді ратификациялауы болды. Нәтижесінде көлемі гектардан асатын жеті аймақ Рамсар жерлері мәртебесіне ие болды; бұл ретте Теңіз Қорғалжың мен Наурызым қорықтары ЮНЕСКО табиғи мұрасының тізіміне енген Орталық Азиядағы алғашқы қорықтар болды. Сулы-батпақты жерлер бұл экологиялық жағдайдың маңызды индикаторы, және жұмыстың басымдықты бағыттарының бірі осы аймақтарды зерттеу болып табылады Игорь Коваль, ҚР Ауылшаруашылығы министрлігінің Орман, балық және аң шаруашылығы комитеті төрағасының бұрынғы орынбасары БҰҰДБ елдің Су кодексіне өзгеріс енгізу процесін бастауға көмектесті. Жаңа түзетулер сулы-батпақты жерлердің аймағында су пайдалануға қатаң шектеу орнатты және ауылшаруашылығы мұқтаждықтары үшін суды пайдалануға міндетті түрде бақылау қойды. Сондай-ақ, айыппұл салу мен жауапкершілік шараларын қолдануды қоса алғанда, өзінің жеке мұқтаждықтары үшін балық аулау мен аң аулауға шектеу енгізетін жаңа заңнамалық акті қабылданды. 32 Қазақстандағы БҰҰ Даму бағдарламасы 20 жылдық Мерейлі есеп 33

18 БҰҰДБ көмегімен экологиялық-білім беру курсының шеңберінде құрылған Қорғалжың қорығын мектеп оқушылары аралап жүрген кез. Нәтижесінде Орал өзенінің атырауында заңсыз балық аулау көлемі жылдар кезеңінде 45% және Теңіз Қорғалжың ауданында 62%, Алакөл Сасықкөл ауданындағы жобаның үш пилоттық аймағында 40% төмендеді. БҰҰДБ үш пилоттық аймақтарға шағын несие беруге 1 миллион доллардан астам қаржы бөлді. Осы қаржының көмегімен 500 ауылдық халық қоныстанған пункттердің тұрғындары, жылы жай жасау, сувенирлер мен киім-кешек өндіру, қымызды (биенің сүтінен дайындалатын ұлттық сусын) бөтелкеге құю, балық аулау үшін тоғандарды жабдықтау сияқты коммерциялық кәсіпорындар құрды, сондай-ақ экотуризм саласында жобалар әзірледі. Бұдан әрі шағын несие берудің жалпы мемлекеттік бағдарламасының қолдауымен бастама елдің тағы 25 табиғатты қорғау аймақтарына таралды. Жоба жұмыс істеген барлық кезеңде сулы-батпақты жерлердің аймағында 35 шағын жоба іске асырылды және 150 жаңа жұмыс орындары құрылды. Қаржыландыру моделі жеткілікті түрде табысты болып шықты: жобаның аяқталуына қарамастан кәсіпорындар пайдалы жұмысты жалғастырып келеді және бүгінде 500- ден астам ауыл тұрғындарының тұрақты табыс көздері бар. Жоба шеңберінде, сондай-ақ техника, автомобильдер мен моторлы қайықтар сатып алынды. Бұл туристердің экожүйеге зиян келтірмей батпақты жерлерге баруына мүмкіндік жасады. Бір жарым жылда 6 мыңнан астам туристер Қорғалжың қорығын тамашалады, ал туризмнен түскен табыс 40 мың долларды құрады. Бұл қаржы қорықтың инфрақұрылымын одан әрі дамытуға инвестицияланды. Жобаның табысты іске асырылуына қарамастан, сулыбатпақты жерлерді кешенді басқарудың тұрақты жүйесін қалыптастыру үшін қосымша ресурстар қажет еді. БҰҰДБ Биоалуан түрлілікті сақтау бойынша сенімгерлік қорын құруға көмектесті. Тартылған қаржының көлемі 3,2 миллион доллардан асты. Бастапқы кезеңде 450 мың доллар көлеміндегі спонсорлық көмекті «Эйр Астана» мен «Қазақмыс» сияқты коммерциялық компаниялары берген болатын. Сулы-батпақты жерлерді басқару бұл Қазақстан Үкіметі мен БҰҰДБ сулы-батпақты жерлерді сақтау мәселелері бойынша жүргізіп отырған ауқымды ынтымақтастық бағыттарының тек біреуі ғана. Осы саладағы басқа бастамалар биоалуан түрлілікті сақтауға, су ресурстарын басқаруға және төтенше жағдайлар тәуекелін төмендетуге және т. б. бағытталып отыр. Осы серіктестік нәтижесінде қол жеткізілген табыстар сулы-батпақты жерлерді қорғау болашақта қамтамасыз етіледі деп үміттенуге мүмкіндік береді. 34 Қазақстандағы БҰҰ Даму бағдарламасы 20 жылдық Мерейлі есеп 35

19 Сүрет: БҰҰ Еріктілер бағдарламасы. Өзгерістер лебі Табиғи ресурстар қоры бай және электр энергиясының бағасы төмен елдің, жаңартылған энергия көздерін пайдалануға көшуіне не қозғау бола алады? Өзгерістер лебі 2004 Қазақстанда 15-миллиондық тұрғын өмірге келді. Қазақстан тұңғыш отандық тарихи фильм түсіру үшін дүние жүзіне аты әйгілі кинематографист Милоша Форманды жұмысқа шақырады. Қазақстан Үкіметі БҰҰДБ-мен серіктесе отырып, елде энергияның жаңартылған көздері рыногын құру бойынша алғашқы қадамдар жасауға бет алды. Үлкендігі жағынан әлемде 9-орындағы елде көмірге, мұнайға, газға және уран қорына бай елде экологиялық таза жел энергиясын дамыту қарапайым міндет емес еді. Солай бола тұра, «Қазақстанда жел энергетикасы рыногын дамыту бастамаларының» көмегімен БҰҰДБ Қазақстан Үкіметімен бірлесе отырып, 11 жыл бойы елдің ресурстарға тәуелді «қоңыр» экономикадан экологиялық таза экономикаға көшуіне жағдай жасауды қалыптастыруға жұмыс жасады. Бастама басталмай тұрып, 2004 жылдың желтоқсанында осы бағытта дамуға ешқандай ынталандыру да болмағаны сияқты, энергияның жаңартылған көздері түсінігі де Қазақстанға таралған жоқ. Бұл, елде сол сәтте анағұрлым маңыздырақ басымдықтардың болуымен ішінара түсіндіріледі, солардың арасында экономикалық реформа, инфляцияның деңгейін төмендету (2004 жылы 6,7%), жұмыссыздық деңгейін төмендету (2004 жылы 8,4%) және т. б. бар. Мұнай мен газдың және өзге пайдалы қазбалардың запастары ел сұранымын толықтай қанағаттандырар және экономика үшін экспорттан түсетін табысты қамтамасыз ете алар еді. Кеңес Одағы кезінде салынған генерациялайтын қуаттылықтар қалай болғанда да, жуық болашақта көп шығынсыз электр энергиясын өндіруге мүмкіндік берді. Бірақ, әсіресе ұзақ мерзімдік перспективада жел электр энергиясын дамыту қажеттілікке айналып келеді және онда үлкен әлеует бар. Қазақстан Орта Азияда антропогендік парник газдарын ең ірі өндіруші болып табылады және шығарындылар бойынша ЖІӨ бірлігіне шаққанда әлемдік рейтингті бастап келеді. Шығарындылардың жалпы көлемінің шамамен алғанда 80% энергетикаға тиесілі, осы шығарындылардың 45% электр энергиясы мен жылу өндіру кезінде жасалады (III IV Қазақстан Республикасының Климаттың өзгеруі туралы БҰҰ Негізгі конвенциясына Ұлттық Хабарламасы ж.). Бұдан басқа, Қазақстанның табиғи жағдайы жел энергиясын өндіру үшін өте қолайлы, сондай-ақ Республика халықтың орналасу тығыздығы ең төмен 12 елдің санына кіреді. Осы факторлардың бәрі Қазақстанда ірі масштабты жел электр энергиясын дамытуға мүмкіндік береді. Дей тұрғанмен, БҰҰДБ мен Ғаламдық экологиялық қор Қазақстан Республикасы Үкіметімен бірге жел энергетикасын өндіру бойынша ірі масштабтағы жобаны іске қосқанға дейін жел энергиясының әлеуеті бүтіндей дерлік зерттелген жоқ. Жобаның негізгі мақсаты энергияның жаңартылған көздеріне деген елдің сұранымы мен жаңартылған энергия үшін рынок бағыттарын анықтау болатын. Жалпы бюджеті 2 миллион 550 мың доллар және қоса қаржыландыру доллар көлемінде болған кезде, осы жоба шеңберінде нормативтік құқықтық негіздер мен жел энергетикасын дамыту үшін реттеуші құрылымдар әзірленген болатын. БҰҰДБ және басқа серіктестердің көмегімен Парламент 2008 жылы Қазақстан Республикасында 2015 жылдарға дейін электр энергиясын дамытудың ұлттық бағдарламасын, 2009 жылы Қазақстан Республикасының «Жаңартылған энергия көздерін пайдалануды қолдау туралы» Заңын (ЖЭП заңы) және бірқатар заңнамалық, нормативтік құжаттар қабылдады. Өзінің алдына 2015 жылға қарай 750 миллион квч және 2030 жылға таман 5 миллиард квч жел электр энергиясын өндіруді мақсат етіп қойып отырған Электр энергиясын дамыту жөніндегі мемлекеттік бағдарлама нормативтік және техникалық құжаттамалар әзірлеп енгізуге, шағын жел фермаларын қолдауға энергетиканың осы бағыты үшін ғылыми, техникалық және өндірістік негіздерді ілгерілетуге және халықаралық ынтымақтастықты қолдауға бағытталды. Қабылданған заңнамаға сәйкес Үкімет, электр энергиясының өсуін ынталандыру және қазіргі төмен құнына өтемақы төлеу үшін жел энергиясын өндірушілерге белгілі бір кезеңге бекітілген «feed-in» іске қосу тарифын ұсынуға әзір. Бұдан басқа Индустрия және жаңа технологиялар министрлігі тариф құрудың анағұрлым ашық жүйесін енгізе бастады. 36 Қазақстандағы БҰҰ Даму бағдарламасы 20 жылдық Мерейлі есеп 37

20 БҰҰДБ жобасы шеңберінде жасалған Қазақстанның жел атласы. БҰҰДБ жобасы аяқталғанға дейін (2011 жылы) инвесторлар арасында осы мәселеге деген қызығушылықтың арта түскені түсінікті болды. Сол жылы Жамбыл облысындағы Қордай ауданында «Изен су» компаниясының бастамасы бойынша облыс Әкімдігінің ынтымақтасуымен жел электр энергиясын өндіру жөніндегі алғашқы коммерциялық жоба басталды. Тағы екі шағын жел фермалары Қарағанды мен Қызылордада электр энергиясын өндіре бастады, бұл ретте соңғы жағдайда «желмен қозғалғыш» перзентхана үйі үшін электр энергиясын өндіретін болды. «Жаңғыртылған электр энергиясын дамытуға негізгі инвесторлардың қаржы салуы маған жуық болашақта Қазақстан үшін жел парктеріне тән нәрсе болатынына сенуге негіз береді. Әрбір мектеп оқушысы жаңартылған көздер туралы білетін болады және жасыл энергетиканың үлесі әлемдік деңгейлерге жетеді» деп атап өтті жобаның бұрынғы менеджері Айнұр Соспанова. Қазақстанда жел энергиясын пайдалануда әлі де кедергілер баршылық. Бизнес жүргізу жеңілдігі бойынша еліміз жеткілікті жоғары позиция ұстап отырғанымен, Дүниежүзілік Банктің деректері бойынша кейбір мәселелер, атап айтқанда құрылыс салуға рұқсат беру процедурасы өте күрделі күйінде қалып отыр. Саяси еріктің біртіндеп дамуы мен жоғары деңгейі бұл кедергілердің қай бір сәттерде болмайтынын болжамдайды. Дүниежүзілік жел энергетикалық ассоциацияның бас хатшысы Штефан Гзангер, Қазақстанның тек өзінің жеке мұқтаждығын қамтамасыз етіп қана қоймай, сонымен қоса таза энергияны экспорттаушы болуы әбден мүмкін екендігіне толық негізде сенімді. Ол 2011 жылы болып өткен ТМД және Орталық Азия елдерінің жаңартылған энергияны дамыту жөніндегі халықаралық конференцияда жасаған өзінің баяндамасында «Ел энергияны көп қажетсінетін өндірістер үшін және энергияны көп қажетсінетін өнімдерді экологиялық таза өндіру үшін Еуроазиялық Хаб болуы мүмкін» деп атап өтті. Тәуекелдер мен пайданы бағалай отырып кәсіпкерлердің көп бөлігі жел электр энергиясын пайдалануға дауыс береді жылдан бастап 2020 жылға дейін жалпы қуаты 807 мегаватт 13 коммерциялық жел станцияларын салу жоспарда тұр жылғы тамызда Қазақстанның «Самұрық Энерго» ұлттық компаниясы қондырғы салу үшін Еуроазия банкінен 94 миллион долларды заемға алды, ондағы 22 турбина 45 мегаватт электроэнергиясын өндіреді бұл Қазақстанға салынған аса ірі жел фермасы болғалы тұр. 38 Қазақстандағы БҰҰ Даму бағдарламасы 20 жылдық Мерейлі есеп 39

21 Мүмкіндігі шектеулі адамдардың құқықтарының толықтай іске асуын ілгерілетудегі көшбасшылық мысал 2005 Қазақстан Ұлы Отан Соғысы жеңісінің 60 жылдығын тойлады. Президент Нұрсұлтан Назарбаев 91,1% дауыс алып, тағы бір мерзімге қайта сайланды. Қазақстан Республикасы Қазақстан инклюзивтілік бұл стандарт болып табылатын, ал мүмкіндігі шектеулі адамдар әлеуметтік және экономикалық мүмкіндіктерге кең қол жеткізетін қоғам жасау үшін БҰҰДБ- мен өз күшін біріктірді. Әли Аманбаевқа, сол кезде ол бес жастағы ұл болатын, «омыртқасынан ауыр жарақат алды» деген диагноз қойылған кезде, оның өмірі ұдайы күреске айналды. Ол: «мектеп қабырғасында жүрген кездің өзінде мен таяқпен қозғалатын едім және мен көптеген қиыншылықтарға ұшырадым. Әлеуметтік қолдау жүйесінің өз шектеулері бар қоғамда мүгедек болу оңай емес» деп еске алады. Бүгінде 65 жастағы ол Қазақстанның мүгедектер ұйымын басқарады жылдың жазында ол еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрінің кеңесшісі болып ресми түрде тағайындалды. Мүгедек адам Қазақстанда алғаш рет жоғары лауазымға ие болды. Керемет тағайындалу Аманбаев үшін тосынсый болған жоқ. Али Аманбаев 2008 жылдан бастап Қазақстан Үкіметі, ҮЕҰ мен БҰҰДБ мүмкіндігі шектеулі адамдардың құқығын ілгерілету жөнінде өткізген жан-жақты жұмысына тікелей қатысты. Бұл жұмыс бүгінде 500 мыңнан астам мүмкіндігі шектеулі адамдардың әлеуметтік қорғаныштың жақсартылған жүйесіне қол жеткізуіне алып келді. Мүгедектердің мүддесін білдіретін Үкіметтік емес ұйымдар, БҰҰДБ қолдауымен, бүгінде мүгедек тігі бар адамдарға қатысты мемлекеттік басқарудың барлық деңгейлерінде шешім қабылдау процестеріне белсенді қатысады. Жұмыс БҰҰДБ Үкіметпен бірлесе отырып, «Оқшауланудан теңдікке» деген Адам дамуы туралы ұлттық есепті дайындауынан басталды. Есепте мүмкіндігі шектеулі адамдарға тең құқылы және кедергісіз қоғам құру қажеттігі туралы айтылды. Құжат жұртшылық пен бұқаралық ақпарат құралдарының үлкен назарын аударды жылы Қазақстан Мүгедектердің құқығы туралы халықаралық конвенцияға және факультативтік хаттамаға қол қойды. Осыдан кейін Қазақстанда мүмкіндігі шектеулі адамдардың құқығын ілгерілету жаңа деңгейге көтерілді. Сонымен, Қазақстан Республикасының халықтың осал топтарына, соның ішінде мүмкіндігі шектеулі адамдарға әлеуметтік қызмет ұсынуды жақсартуға бағытталған көптеген заңнамалық құжаттамаларына өзгеріс енгізілді, онда мүгедектерге ерекше көңіл бөлінеді. Нәтижесінде бюджеттен 143 миллион доллар бөлінді, бұл жыл сайын 80 мыңнан астам мүгедек жандарға арнайы қызмет ұсынуға мүмкіндік берді. Қазір мемлекет Әли Аманбаевқа күнделікті қиындықтарды жеңуге көмектесетін жеке көмекші беріп отыр. Қазақстанның мыңнан астам мүгедектері осы сыни маңызды қызметке қол жеткізді. Әли Аманбаев және басқа қоғамдық көш басшылар қазір Көлік және коммуникация министрлігінен мүмкіндігі шектеулі адамдардың қоғамдық орындарға және қоғамдық көліктерге қол жеткізуі туралы стандарттарды қайта қарауды талап етіп отыр. Көлік және коммуникация министрлігі жуық екі жылда барлық теміржол платформалары мен поездарды мүгедектердің коляскалары үшін қол жетімді болатындай етуге уәде беріп отыр. Көлік инфрақұрылымын жақсарту бұл қала инфрақұрылымын қол жетімді етіп салудың ауқымды ұлттық науқанның тек бір бөлігі ғана. Үкімет БҰҰ қолдауымен қоғамдық ғимараттар мен қызметтердің қол жетімділігіне талдау жүргізді, сондай-ақ қайта құру қажет болатын жұмыстар құнының есебін жасады. Бұл Қазақстандағы, қоғамның 70% астам қоғамдық инфрақұрылымы мүгедек жандар үшін қол жетімсіз жағдайды айтарлықтай өзгертетін болады. Мүгедектік проблемасынан жұртшылықтың хабардарлығын көтеру және назарын тарту мақсатында БҰҰДБ көмегімен әлеуметтік көріністі роликтер сериясы, плакаттар, жарияланымдар дайындалды, сурет көрмелері, конференциялар мен фестивальдар ұйымдастырылды. Осы науқан шеңберінде елдің жоғарғы оқу орындары мен кітапханаларына Конвенцияның 5 мыңнан астам данасы таратылды. «Бүгінде мүмкіндігі шектеулі адамдарға қоғамда өмір сүру жеңілірек деуге болады. Мысалы, бізде Қазақстан мүгедектер ұйымының одағы бар, мен оның төрағасымын. Қазақстанның түрлі аймақтарында осы мәселелерді көтеру және біздің құқығымызды ілгерілету үшін семинарлар, лекциялар ұйымдастырамын. Біз осы проблемаларды көтеру және өз құқықтарымызды ілгерілету үшін Қазақстанның түрлі аймақтарына арналған семинарлар, лекциялар ұйымдастырамыз. Біз білімге, демалуға, мамандық таңдауға тең қол жеткізу үшін күресеміз. Прогреске мейлі баяу болсын, бірақ үдемелі түрде бара жатырмыз», деп атап өтті Әли Аманбаев. Кейде мен өзімнің барлығы сияқты еместігімді ұмытам Али Аманбаев, ҚР Еңбек және әлеуметтік қорғау 40 Қазақстандағы БҰҰ Даму бағдарламасы министрінің кеңесшісі 20 жылдық Мерейлі есеп 41

22 Қазақстандағы энергиялық тиімділікті ілгерілету Арман Астана қаласының 9 мемлекеттік мектебінің оқушысы. «Жыл сайын спортзал өте суық болғандықтан мен дене шынықтыру сабағын жақсы көрмеуші едім», деп еске алады ол Мемлекеттің жаңа әнұраны қабылданды жылы халыққа кең тараған «Менің Қазақстаным» атты патриоттық ән оның негізі болды. Қазақстан бойынша барлық тұрғын үйлерінде электр энергиясының орасан жоғалтулары анықталды. Бұл ретте жылуды жоғалту 30 пайызға жетеді. Үкімет пен БҰҰДБ Қазақстанда энергиялық тиімділікті ілгерілетуге жұмыс жасайды. Энергияны өте көп жоғалту бүкіл Қазақстан бойынша мыңдаған тұрғын үйлерде анықталды. Кеңес заманындағы ескі үйлерде, оның ішінде Арман оқыған мектеп те бар, жылу тұтынуды реттеу көзделмеген жылытудың ең тиімсіз жүйесі орнатылған. Бұл жылына 30 пайыздай жылуды жоғалтуға соқтырады. БҰҰДБ мен Ғаламдық экологиялық қор берген бастапқы доллар инвестиция, Астана қ. 9 мектебіне Даниядан қазіргі заманғы жылу реттейтін қондырғы сатып алуға және орнатуға мүмкіндік берді. Қосымша қаржыландырудың көмегімен мектепте қабырғаларды жылу оқшаулағышпен қаптау жұмыстары жүргізілді, энергия үнемдейтін терезелер орнатылды және желдету жүйесі жақсартылды. Ендігі жерде тіпті қыстың ең суық кездерінде де барлық кабинеттерінде жайлылық орнады. Бүгінде Қазақстанда энергиялық тиімділік рыногы қарқынды даму үстінде. Шамалы уақыт бұрын мердігерлер жылу реттейтін жабдықтарды тек жаңадан салынып жатқан үйлерге орнататын. БҰҰДБ оларда да жылуды үнемдеуге болатынын көрсету үшін, жылу реттеуіштер орнату бойынша бірқатар пилоттық бастамаларды іске асырды. Осы жұмыстан соң көп ұзамай Қарағандыда «Эргономика» деген алғашқы компания орын тепті, ол энергия үнемдейтін технологияларды енгізу мен қызмет көрсетуге мамандандырылған. Тағы бес кампания, ескі үйлерде жылу реттеу жабдықтарын орнатуға өсіп отырған сұранымды қанағаттандыру үшін өз жұмыстарын бастады. Осы компаниялардың екеуі, «Энком» және «Данфосс», тағы бір 15 мектепті жаңғырту үшін жаңа жабдықтар сатып алып орнату үшін доллар бөлді. «Бұл идея маған рух берді, дейді «Эконом»-ның басшысы Александр Энтин, Мен осы қалада өстім және мен жылытуға және энергия үнемдеуге байланысты көптеген Мектеп оқушылары «жасыл» энергетикаға арналған арт-перформансқа қатысады, Астана қ. проблемаларды көрдім. Мен балалар мектепте өздерін жайлы сезінуін қаладым. Мен өз қаламды және елімді анағұрлым энергиялық тиімді етуді міндетім деп санаймын». Энергия үнемдеу мәселесі жалпы мемлекеттік міндет болып табылады және экономиканың барлық секторлары мен тіршілікпен қамтамасыз ету аяларында іске асырылуы тиіс Серік Ахметов, ҚР Премьер-министрі Ескі үйлерге жылуды реттейтін жабдықтарды орнатудан үнемделген қаражат тікелей пәтер иелеріне жұмсалды. Олар өз кезегінде бұл идеяны үлкен құлшыныспен қолдады. Астана қаласындағы 15 мектептің директоры Бауыржан Жаркеновте сол сияқты жаңа жобаға риза болыпты. «Жылыту үшін есеп айырысу шотына сәйкес біз 25 пайыз үнемдедік» дейді. Қазақстанның аса ірі үш қалалары Алматы, Астанада және Қарағандыда мектептерді жаңғырту БҰҰДБ/ҒЭҚ жобасының ( ) тек бір бөлігі ғана. Бағдарлама шеңберінде мектептерден басқа сондай-ақ 13 ескі көп пәтерлі үйлер жаңғыртылды жылы қаланың құрылыс алаңдарының бірін Қазақстан Президенті мен Премьер-Министр барып көрді, осы ресми сапар мемлекеттің энергиялық тиімділік бастамасын қолдау ниетін тағы бір рет нығайта түсті жылы іске қосылған үйлерді жаңғырту жөніндегі мемлекеттік бастамалар шеңберінде жобаның жұмысын енді мемлекет жалғастыратын болады, ал 2014 жылдан бастап бұл бастамалар аймақтарды дамыту жөніндегі мемлекеттік бағдарламаларға интеграцияланатын болады. 42 Қазақстандағы БҰҰ Даму бағдарламасы Астана қаласында энерготиімділікті дамытуға 20 жылдық Мерейлі есеп 43 бағытталған ақпараттық науқан.

23 Су ресурстарын басқару 2007 Жеті саяси партиялар парламент сайлауына қатысады. «Нұр Отан» партиясы 88,05 пайыз дауыс жинады. Қазақстанда алқа билердің қатысуымен алғашқы сот өткізілді. Азаматтарды оқыту үшін алқа билердің қатысуымен әдейі ұйымдастырылған сот процестері өткізілді, оған нағыз судьялар мен адвокаттар қатысты. Процес «31 канал» ұлттық арнасы арқылы көрсетілді. Қазақстандағы су шаруашылығы инфрақұрылымының көптеген объектілері құлдыраған жағдайда болды. Көптеген ауылдық аудандарда су тиімсіз пайдаланылды. Осы өткір қойылып отырған проблеманы шешу үшін Үкімет БҰҰ, Еуропалық Одақ және басқа серіктестермен бірлесе отырып, су ресурстарын басқару бойынша ел әлеуетті дамытуға жұмыс істейді. Ғаламдық жылыну мен су ресурстарының қысқаруы тек ғалымдар үшін қызығушылық тудырып қана қоймайды, сонымен бірге Қазақстан экономикасы үшін маңызды проблема болды. Жыл сайын елдегі фермерлер судың жетіспеуінен және жердің құнарсыздануынан зардап шегеді, ол өнімді аса көп жоғалтуларға соқтырады. Бұл су ресурстарын тиімді пайдалану мәселелері, осы саладағы білім мен тәжірибе шаруалардың игілігі үшін негізгі болып саналады дегенді білдіреді. Кеңес Одағының тарауы және бірқатар ауылшаруашылығы реформаларының енгізілуімен, Қазақстан шаруашылықты жүргізудің ұжымдық нысанынан шаруашылықты жеке жүргізуге ауысты. Бұл инфрақұрылымның біртіндеп бұзылуына және суды тиімсіз пайдалану мен судың көп жоғалуына алып келеді жылы Қазақстан Үкіметі БҰҰ, Еуропалық Одақ және басқа серіктестермен бірлесе отырып осы мәселерді шешу үшін күш біріктіреді. Осы жұмыстың ортасында су ресурстарын басқарудың кешенді тәсілін әзірлеу тұрды. Серіктестік әлден-ақ елге пайда әкеле бастады. Қазақстанда су ресурстарын интеграцияланған басқаруды (СРИБ) жасау жолында алғашқы қадамдар жасалды, бірқатар бассейндер үшін, мысалы Балқаш Алакөл бассейіні, СРИБ жоспары әзірленді. Жоба сондайақ су ресурстарын басқару саласындағы негізгі нормативтік актілерді өзгертуге қадам жасады. Бұдан басқа жоба елдегі су ресурстарын бірлесіп пайдалану алаңы болып қызмет ететін сегіз бассейін кеңесін құруға қолдау тапты. Пилоттық бастамалар шеңберінде жоба Алматы облысының Алакөл ауданының жергілікті фермерлерімен серіктестікті жолға қойды. Атап айтқанда, Ғаламдық экологиялық қордың Шағын гранттар Жоба басталғанға дейін жергілікті тұрғындар бізге су аймақ үшін проблема емес, мәселе суды басқару мен әділ беруде деген еді. Олар суды көп талап етпейтін және жақсы табыс әкелетін соя өсірген. Бірақ, келесі жылы олар басқа жағдаймен ұшырасты. Жауын-шашының мөлшері азайды, өзендердегі су деңгейі төмендеп кетті, ал тұрғындар өз өнімдерінің жартысынан көбін жоғалтты. Оларда сумен жабдықтау тәжірибелері мен жаңа технологияларды қолдану туралы көбірек білу ниеті пайда болды» дейді, БҰҰДБ Су ресурстарын басқару жөніндегі бұрынғы сарапшысы Дариға Мақашева Дариға Мақашева, БҰҰДБ су ресурстарын басқару жөніндегі бұрынғы сарапшысы бағдарламасы арқылы су үнемдейтін технологияларды сатып алу және енгізу үшін грант бөлінді. Бұл «Алакөл Қамқор» ҮЕҰ фермерлеріне суғарудың анағұрлым қазіргі заманғы технологиясына көшуге көмектесті, бұл аймақтың ауылшаруашылығындағы жер қыртысы эрозиясының төмендеуіне ықпал етті. Фермерлерге қолда бар мүмкіндіктерді хабарлау үшін пилоттық аудандарда кеңейтілген оқыту науқаны жүргізілді. Суды тиімді пайдалану мен оны тарату мәселелері бойынша 200- ден астам семинарлар ұйымдастырылды. Сондай-ақ жергілікті үкімет өкілдеріне арналған семинарлар ұйымдастырылды, олар су ресурстарын басқару саласындағы ең жақсы тәжірибелері, сондай-ақ қолданылып жүрген суды сақтау мәселелері бойынша халықаралық конвенцияның талаптары туралы хабарландырды. Сарапшылар су мәселелері аймақтың даму жоспарына енгізу жұмыстарын жүргізді, жергілікті өкіметке жергілікті бюджеттен су ресурстарын басқару үшін қаржы табуға көмектесті. Бұл жұмыс Балқаш Алакөл инфрақұрылымын ішінара қалпына келтіруге және аймақтағы су жоғалтуды төмендетуге мүмкіндік берді. Жоба сарапшылары мен жергілікті тұрғындар фермерлік шаруашылықтардың суландыру жүйесін көріп жүрген кезі 44 Қазақстандағы БҰҰ Даму бағдарламасы Алматы облысы. 20 жылдық Мерейлі есеп 45

24 Фермер БҰҰДБ қолдауымен сумен жабдықтау жүйесін пайдаланған кезде еселене түскен өзінің өнімдерін көрсетіп тұр. Балқаш Алакөл бассейн кеңесінің жобасы бойынша Ұлттық серіктестермен бірлесе отырып СРИБ идеясын бүкіл ел ауқымында ілгерілетуге қол жеткізілді. Жоба шеңберінде ең жақсы тәжірибелерді көрсетумен, су ресурстарын басқару мәселелеріне арналған халықаралық конференциялар өткізілді. Іс-шараларға Ауылшаруашылық министрлігінің Су ресурстары комитеті, Қоршаған ортаны қорғау министрлігі, аймақтық және жергілікті үкімет, сондай-ақ ауылдық бірлестіктер қатысты. Осындай бірқатар форумдардан кейін жергілікті және облыстық биліктің суды басқарумен байланысты мәселелерге қызығушылығы өскендігі байқалды. Мысалы, Алматы облысы әкімдігінің қамқорлығымен көптеген жылдар бойы Балқаш Алакөл бассейн кеңесі жиналады. Кеңестің ұсыныстарын аймақты дамытуға қатысты шешім қабылдаған кезде аудан әкімшілігі ескеріп отырады. Қазақстан Үкіметі, сондай-ақ Қазақстан үшін су ресурстарын басқару стратегиясын әзірлеуге шешім қабылдады. Үкімет тарапынан жоғары баға алды. Су ресурстарын басқару жөніндегі мемлекеттік бағдарлама шеңберінде келесі онжылдық бойы орын алып отырған проблемаларды шешу үшін қомақты қаржы бөлінетін болады жылғы Нұрсұлтан Назарбаевтың халыққа ұсынған үндеуіндегі «2050 Қазақстан стратегиясында» аймақтағы судың тапшылығы 21 ғасырдың он ғаламдық шақыруларының бірі ретінде белгіленіп отыр. Бұл су ресурстарын басқару саласындағы одан арғы жұмыстарды күшейтетін әлеуетті көрсетеді. Келешекте Қазақстанға су ресурстарын интеграцияланған басқарудың ұлттық жоспарын әзірлеу және енгізу қажет және БҰҰДБ табысты тәжірибесі одан арғы серіктестік пен қол жеткізулер үшін пайдаланылуы мүмкін. 46 Қазақстандағы БҰҰ Даму бағдарламасы 20 жылдық Мерейлі есеп 47

25 Адам құқығын ілгерілету және қорғау 2008 Саяси партияларға, сайлауларға, бұқаралық ақпарат құралдарына және өзін- өзі басқаруға қатысты бірқатар заң жобаларын талқылаулар мен әзірлеу жүргізілді. Кейінірек, 2008 жыл «демократиялық реформалар жылы» деп аталды. БҰҰДБ ынтымақтастықта Қазақстанда Орталық Азиядағы алғашқы адам құқығын қорғау жөніндегі іс-шаралар жоспары әзірленді. Ол өзіне адам құқығын қорғауды бұдан әрі жақсартуға қажетті негізгі ұсынымдар мен бастамаларды қамтыды. ҚР Президентінің жанындағы Адам құқығын қорғау жөніндегі комиссия халықаралық тәжірибеге сүйене отырып, мемлекет тарихында тұңғыш рет Адам құқығы саласындағы жылдарға арналған ұлттық іс-әрекеттің шамшыл жоспарын жасады. Азаматтық қоғамның сарапшылары мен мүдделі ведомстволар Жоспардың орындалу нәтижелеріне талдау жасады. Нәтижелердің бірі Қазақстанның 40-тан астам Адам құқығын қорғау жөніндегі көп жақты халықаралық шарттарын ратификациялауы болды. Жүргізілген жұмыстардан жинақталған тәжірибе Адам құқығын қорғау саласындағы екінші ұлттық жоспарды әзірлеуге негіз болады. Адам құқығын, барлық бұрынғы Кеңес Одағындағы елдердегі сияқты Қазақстан үшін салыстырмалы түрде жаңа тақырып деуге болады. Ол кездерде адам құқығын қорғау туралы айтуды елестету қиын болатын, бұл тақырып іс-жүзінде талқыланған да жоқ. Бірақ, заманауи Қазақстанның аяққа тұруы өзімен өзгерістер ала келді және адам құқығын қорғау мәселелері бүгінде анағұрлым ашық талқыланатын болды. БҰҰДБ осы өзгерістер жолында елді қолдап отырды. БҰҰДБ осы салада дайындаған алғашқы құжаты «Қазақстан Республикасындағы адам құқығының жағдайы туралы негізгі баяндамасы». Оны 2006 жылдың сәуірде құрылған арнайы жұмыс тобы жасады және кейін одан арғы реформаларға апаратын жөнелту нүктесіне айналды. Баяндама Қазақстанның мемлекеттік органдары, құқық қорғаушы топтары мен халықаралық ұйымдары берген ақпаратқа негізделді. Есепті дайындау процесінде жұмыс тобының мүшелері бас бостандығынан айыру орындарын, денсаулық сақтау, әлеуметтік қорғау мекемелерін, білім беру, мәдениет орындарын, құрылыс объектілерін және басқа ұйымдарды аралап көрді. Баяндаманың жеке тарауы қазақстанның адам құқығын қорғау саласындағы заңнамасын және мемлекеттік органдардың адам құқығы проблемаларын қалай шешіп отырғандығын бағалауға арналды. Бұдан басқа, құжат «Қазақстандағы адам құқығы: қоғамдық пікір» әлеуметтік сұрауының нәтижелерін қамтыды. Сауалнаманы БҰҰДБ тапсырысы бойынша Қазақстан социологтарының тәуелсіз ассоциациясы жүргізді. Баяндамада Қазақстандағы адам құқығы істерінің жағдайы мен мигранттардың, жұмыскерлердің, бас БҰҰДБ қолдауымен әзірленген Адам құқығы саласындағы іс-әрекеттің Алғашқы Ұлттық Жоспары. Біздің еліміздің негізгі заңының бірінші бабында мемлекет үшін ең қымбат құндылық ол адам және адамның өмiрi, құқықтары мен бостандықтары делінген. Зайырлы, демократиялық және құқықтық мемлекет ретінде дамып келе жатқан Қазақстан үшін осы пайымдау заңдық дәстүрге құрмет көрсетіп қою ғана емес. Ол бұлжымайтын постулат және елдің одан әрі дамуы үшін абсолютті жағдай болып табылады Канат Саудабаев, Қазақстан Республикасының бұрынғы мемлекеттік хатшысы бостандығынан айырылғандар мен халықтың әлеуметтік осал топтарының азаматтары құқықтарының толық 48 Қазақстандағы БҰҰ Даму бағдарламасы 20 жылдық Мерейлі есеп 49

26 спектріне жасалған жалпы талдауды көрсетуге әрекет жасалды. БҰҰДБ сарапшыларының негізгі баяндамасы бойынша қорытындылар мен ұсыныстар жасалды. Олар негізінен Қазақстанның халықаралық құқық қорғау шарттарына қосылу, сондай-ақ ұлттық заңнамалардың Қазақстан ратификациялаған халықаралық құжаттарға үйлестіру қажеттігін атап өтті. Бұл қорытындылар мен ұсыныстар Адам құқығы саласындағы жылдарға арналған ұлттық іс-әрекет жоспарын әзірлеуге негіз болды. Бұл Орталық Азия елдері тарихындағы мемлекеттің адам құқығын қорғау саласындағы ішкі және сыртқы саясатының негізгі бағыттарын қалыптастыратын алғашқы жайылыңқы құжат болды. Жоспарды әзірлеу 2008 жылы аяқталды, ал 2009 жылдың мамырында ол Қазақстан Республикасының Президенті Нұрсұлтан Назарбаевтың жарлығымен күшіне енгізілді. Ұлттық жоспарды әзірлеу үшін адам құқығын қорғау саласындағы алдыңғы қатарлы елдердің бірі Швециядағы осындай құжаттың моделі негізге алынды жылдарға арналған іс-әрекет жоспары заңнаманы және құқық қолдану тәжірибесін, адам құқығын қорғаудың ұлттық жүйесін жетілдіру, сондай-ақ адамның құқығы туралы халықтың хабардарлығы мен оларды қорғау тетіктерін жақсарту бойынша нақты қадамдар көзделетін шоғырландырылған бағдарлама ретінде ойланған жылғы алда тұрған ЕҰЫҚ төрағалық ету ішкі заңдарды үйлестіру шараларын және адам құқығы саласындағы жалпы қабылданған нормалар мен ережелерді орындауға қосымша ынталандыру болды. Іс-шаралардың ұлттық жоспарында адам құқығының негізін құрайтын құқықтардың әрқайсысын сақтай отырып жағдайды қалай жақсарту керектігіне нақты ұсыныстар келтірілген. Атап айтқанда, жоспарда өмір сүру құқығына, соның ішінде бала өлімін қысқарту мен өмір сүруді ұзартуды, кедейлікпен және ауырумен күресуді қамтитын БҰҰ Адам құқығы жөніндегі комитетінің ережелеріне сәйкес анағұрлым кең түсініктеме берілу қажеттігі белгіленді. Жоспар, сондай-ақ адам құқығын қорғау саласындағы заңнамалық, атқарушылық, соттық және қоғамдық институттардың өзара байланысының оңтайлы тәсілдерін жасауды көздеді жылы Ұлттық жоспардың әрекеті аяқталды. Бірақ бұл Қазақстанда іске қосылған процестерді тоқтатқан жоқ. Республикада, еңбек құқығы, бас бостандығынан айырылғандар құқығы, құлдық сауда, ашық сот процестерінің ашықтығы сияқты салаларда адам құқын қорғау жүйесін жақсарту бойынша жұмыстар жүргізіліп жатыр. Ұлттық жоспардың әрекеті аяқталғаннан кейін, түрлі ҮЕҰ осы құжаттың жүзеге асырылуын бағалады. Ең жуық уақытта БҰҰДБ алынған деректерге кешенді талдау жасайтын болады. Алынған нәтижелер Адам құқығын қорғау саласындағы іс-әрекеттің екінші Ұлттық жоспарын әзірлеу кезінде ескерілетін болады. Қазақстан жұртшылығы және ҮЕҰ өкілдерімен адам құқығы 50 Қазақстандағы БҰҰ Даму бағдарламасы жөніндегі мәселелер туралы пікірсайыстар мен талқылаулар. 20 жылдық Мерейлі есеп 51

27 Жайылымдық жерлерді қалпына келтіру 2009 Ұлттық валюта теңге АҚШ доллары бағамына қатысты 25% құнсызданды. Қоғамдық орындарда темекі шегуге тыйым салу туралы жаңа заң қабылданды. Екінші халық санағы жүргізілді. Қазақстандықтардың саны бір миллионға көбейді және 16 миллионды құрады. Сарапшылардың есебі бойынша, Қазақстандағы жайылымдық жерлердің үштен бірінен астамы құлазыған. Үкімет БҰҰДБ және Ғаламдық экологиялық қормен серіктесе отырып, елдің жайылымдық жерлерін қалпына келтіру және онда тұратын халықтың өмір сүру деңгейін жақсарту бойынша жұмыстар жүргізді. «Біздің жеріміз бізбен бірге тамырласқан. Ежелгі заманнан бері ол біздің жамылғымыз, үйіміз, қорегіміз болып келді». Қазақстан аймағының 70 пайыздан астамын дала алып жатыр. Аймағының үлкендігі бойынша әлем елдерінің ішінде тоғызыншы орынды алып отырған дала орасан ауылшаруашылық ресурстары болып табылады, бірақ осы жерлердің үштен бірінен астамы құлдыраған. Қазақстан Үкіметі Ғаламдық экологиялық қор және БҰҰДБ мен ынтымақтастықта республиканың бай жайылымдық ресурстарын қалпына келтіру үшін күш біріктіреді. Кеңестік кезеңде жайылымдарды басқару, ауылшаруашылығын жүргізудің жүйелік тәсілін қолданатын ұжымдық шаруашылықтардың (колхоздар) иелігінде болды. Мұндай орталықтандырылған әдіс кезінде жер жақсы жай-күйде сақталды, ал мал басы өсіп отырды. Бірақ, Кеңес Одағы тарағаннан кейін жағдай шұғыл нашарлап кетті. Жер жеке қолға ауысты, мал жаюдың орталықтандырылған жүйесі жоғалды, шаруашылық инфрақұрылымның көп бөлігі бұзылды. Кейбір аймақтар шөлейттену процесіне душар болды, басқалары батпақты жерлерге айналды, тұз басты. «Осы жерлер біздің өткеніміз және болашағымыз туралы біледі. Олар біздің тарихымыз бен біздің рухымызды сақтайды». Бағзы замандарда көшпенділер табиғаттың заңымен өмір сүрген, олар өз жайылымдарын, жердің қалпына келуіне мүмкіндік бере отырып, бір жерден екінші жерге ауыстырып отырған. Осы принцип ұжымдық шаруашылық жүргізген совет жүйесінде де негізге алынды. Бірақ көптеген жерлер мен тоғандар жеке қолға өткеннен кейін, ауыл тұрғындары малды алыс аймақтарға жая алмады, өйткені ол жерлерге барар жолда су болмайтын. Оның орнына олар өз ауылдарына жақын жайылымдарды пайдалана бастады. Бұл жақын маңайдағы жерлерге көп жүктеме түсірді, ал жекелеген жайылымдар тіпті де пайдаланылмай қалды. Нәтижесі ойлағандай болды. Мал басы жергілікті тұрғындарының басты күнкөріс көзі шұғыл қысқарып кетті. Ауылдық жерлерге жақын маңайдағы жер қыртысының эрозиясы едәуір күшейді, бұл малшыларды одан сайын қиын жағдайда қалдырды. «Егер барлық әбігерлікті кейін қалдырып, жайылымдардағы жолдардан алысырақ кетсең, онда бұл сен балалық шағыңа оралып анаңның құшағына енген сияқты боласың. Мен бұл жерлерді, шөптегі кішкентай тышқанынан бастап көкте ұшқан әрбір торғайына дейін жақсы көремін» жылы БҰҰДБ, Үкімет және Ғаламдық экологиялық қор Оңтүстік Қазақстанда көшпенділер үшін дәстүрлі табиғатпен өзара байланыс жасау тәсілі мен жерді тиімді пайдаланудың пилоттық жобасын іске қосты. Жайылымдық аймақтарды тұрақты пайдалану жобасының шеңберінде төрт ауылдың тұрғындары бұзылған жерлерді қалпына келтіру және шаруашылық жүргізуді жолға қою үшін бірікті. Оларда технология мен білім бар болатын, тек оларды дұрыс ұйымдастыру ғана қалды. «Кеңес Одағы тарағаннан кейінгі нашар уақыттарда, біздің жеріміз тұздың қалың қабатымен жабылған кепкен нанға ұқсап қалды. Бұған қарап жаның ауыратын еді». Жоба жергілікті тұрғындарға жайылымдық жерлерді пайдалану жоспарын жасауға көмектесті. Жайылым комитеті құрылды. Оның басты міндеті тұрғындардың ең кезек күттірмейтін мәселелерінің шешімін іздеп табу болатын (Жайылым қазақ сөзі, «шалғай орналасқан мал жайылатын жер» дегенді білдіреді). Алдымен Жайылым комитеті құдықтарды қалпына келтіруді қаржыландыру мен алыс жайылымдарға кигіз үй сатып алуды сұрады. 52 Қазақстандағы БҰҰ Даму бағдарламасы 20 жылдық Мерейлі есеп 53

28 Бұл малшылардың алыс жерлерді малды жаюға пайдалануына және ауыл маңындағы жерлерді жүктемеден босатуға мүмкіндік берді. Жоба шеңберінде, сондай-ақ ауыл тұрғындарына ұялы телефондар мен күн батареялары берілді. Осы жоба іске қосылғанына төрт жыл өткеннен кейін, құлазыған жерлердің аумағы 23%, ал қурай басып кеткен жерлердің аумағы 8,6% кеміді. «Біздің ата-бабаларымыз үшін дала барлығының философиясы болып табылатын ол уақыт, жүрек, ғарыш және тұтастай ғалам болды». Жермен жағдайдың жақсаруы өмір сүру сапасының да көтерілуіне алып келді. Облыстың орташа табысы 32,3% өсті. Жаңа инфрақұрылым мал өсіру көлемін арттыруға, сондай-ақ еттің сапасын жақсартуға көмектесті. Қауымдастық мүшелері осы бағдарламаға қатысқандарын қанағат тұтты. «Біздің жерлерімізді қорғау бұл игілікті үндеу, мен біздің қауымдастық осы жобаны сондай ықыласпен қолдайтынына мақтанамын. Ендігі жерде даланы қорғау ісімен айналысатындардың барлығы нәтижесін көретін және жасалған жұмыспен мақтанатын болады» дейді Мақтыбұлақ аудандық Жайылым комитетінің басшысы Тырсыбай Байшелеков. «Жер біздің мұрамыз болып табылады және бізге туылғанымыздан бастап тиесілі. Ол біздің әрқайсымыздың ішімізде, сол сияқты біз де оның ішіндеміз. Біз оны өзіміздің ұрпағымызға қалдыра отырып жердің сақталуына жауаптымыз». Жоба шеңберінде жергілікті тұрғындар арасында, сондай-ақ дәнді-дақылдар мен мал шаруашылығының өнімділігін көтеру технологиялары туралы ақпарат таратылды. барып көрді және іске қосылған бастаманың жоғары тиімділігін атап көрсетті. Осыдан кейін заң шығарушылар жайылымдарды ұстау туралы заңды зерттеу үшін Қырғызстанға барды. Оның жетістіктері мен тиімділігіне көздері жеткеннен кейін парламентшілер Қазақстанға да сол сияқты мұндай құжат қажет деп шешті. Алғашқы шаралар мал шаруашылығы туралы заңға азғантай өзгеріс енгізуге қатысты болды, сонымен бірге заң шығарушылар жайылымды басқару туралы жеке заң жобасын жасады. Сонымен бір уақытта, Үкімет жайылымды басқару туралы бастамаға пайызбен қаржылық қаражат бөле отырып, жайылымды басқару жобасын қолдауға өзінің дайын екендігін көрсетті. Тұтастай алғанда келесі жеті жылға «Агробизнес 2020» бағдарламасы бойынша жайылымдарды игеру және дамыту үшін 186 миллион доллар бөлінді. Бұл келешекте дала одан да үлкен жетістік болатынын көрсетеді. «Жоба біздің жайылымдарды басқарудағы дәстүрлі жүйемізді қайта жаңғыртты. Осы жұмыс табысты болды, өйткені ол біздің жерімізге және біздің дәстүрімізге тамырымен бойлайды. Атап айтқанда, осындай тәсілдің арқасында барлық мүдделі тараптар Үкімет, ауыл тұрғындары және үкіметтік емес ұйымдар бұл бағдарламаны қабылдады», дейді Байшелеков. «Жайылым табиғаттың шығармасы болып табылады. Ал табиғаттың шығармасы болып табылатын нәрселер біздің ең жақсы игілігіміз. Жабайы табиғатты сақтаудағы біздің барлық әрекеттеріміз біздің осы өмірде жасау қолымыздан келетін ең тамаша және аса маңызды нәрселеріміз болуы тиіс».* Жобаның нәтижелері бұқаралық ақпарат құралдарының арасында таратылып жұртшылықтың оң пікірін тудырды. Парламент Мәжілісінің мүшелері Жоба аймағын * Үзінділер Оңтүстік Қазақстан аудандарында тұратын жергілікті 54 Қазақстандағы БҰҰ Даму бағдарламасы тұрғындарымен болған әңгімелерден жазып алынды. 20 жылдық Мерейлі есеп 55

29 Тарихи отанына оралған этникалық қазақтарды интеграциялау 2010 БҰҰ Бас хатшысы Пан Ги Мун Қазақстанға келді. Ол Президент Нұрсұлтан Назарбаевпен кездесті және БҰҰ-мен Қазақстанның ынтымақтастығын талқылады, сондай-ақ бұрынғы Семей ядролық полигонына барды. Қазақстан Еуропадағы қауіпсіздік және ынтымақтастық жөніндегі ұйымның (ЕҰЫҚ) төрағасы болды және Астанада ЕҰЫҚ саммитін өткізді. Конституцияға енгізілген өзгерістер Қазақстан президентін Ұлт көшбасшысы деп жариялады. Қазақстанның бес азаматы «Форбс» миллиардерлерінің тізіміне енді. Үкімет туған жеріне көшіп келген этникалық қазақтарды, «оралмандарды» қолдау бағдарламасын іске қосты. Олардың көбі Шығыс Қазақстанға шоғырланған. БҰҰДБ, БҰҰ еріктілері және жергілікті үкімет оралмандарды олар үшін жаңа қоғамға интеграциялауға көмектесті. Нұрбақыт Отан өзінің отбасын Қытайдан Шығыс Қазақстан облысының Ұлан ауданына 2006 жылы көшіріп әкелді. Оның отбасы ондаған жылдар бойы шетелде тұрғаннан кейін өз жеріне қоныс аударған миллиондаған басқа этникалық қазақтармен қауышты жылы тәуелсіздік жариялағаннан кейін, Қазақстан басқа елдерде туып-өскен этникалық қазақтарды шақыру туралы шешім қабылдады. Қазақ тілінде «оралман» деп аталатын иммигранттардың қоныс аударуы бұл күрделі міндет екені таңқаларлық емес. Олардың өз өмірлерін жайғастыруына көмектесу үшін, БҰҰДБ, БҰҰ Еріктілерінің бағдарламасымен (БҰҰЕ), атқарушы биліктің орталық және жергілікті органдарымен, сондайақ оралмандардың өздерімен бірлесе отырып қоғамға интеграциялау және бейімдеудің бірлескен моделін қолданып көрді. Отанға Шығыс Қазақстандағы өмірдің жаңа жағдайына бейімделу, орыс тілін оқып-үйрену, қазақша жазуды үйрену (бұған дейін ол қытай тілінде ғана жазатын) және жұмыс табу үшін төрт жыл керек болды. БҰҰДБ және БҰҰЕ 2009 жылы Семей оралмандары үшін Интеграция орталығын құрды. Бұл Отанға және облыстағы 12 мың оралманға аса үлкен көмек болды, ал 2010 жылы ол оның еріктілерінің біріне айналды. Отан оралмандар ұшырасатын сол проблемалар туралы, өзі осыны басынан өткерген адамнан басқа, ешкімнің артық білмейтінін түсінді. Отан тіл және компьютерлік графика жөнінде сабақ ұйымдастыруға көмектесті. Нәтижесінде ол семинарлар ұйымдастыра бастады және үкіметтік емес ұйымдармен өзінің тәжірибесімен бөлісті. Ол өзінің қызметімен басқаларға мысал бола алды, және көп кешікпей аймақта оралмандардың проблемасын шешетін көптеген жергілікті ұйымдар көптеп пайда бола бастады. Мысалы ауыл белсенділері Сығыр және Мамай поселкелеріндегі алаңдарды суғару үшін 5 километрлік ластанған каналды тазартуға көмектесті. Осы жұмыстардың шеңберінде олар 20 интеграциялық жобаны іске асырды. Отанға облыс Әкімінің кеңесшісі болу үшін аздап уақыт керек болды. Шығыс Қазақстанда оралмандарға арналған Шығыс деген алғашқы ауыл салынған кезде ол соның әкімі болып сайланды. Отанның хикаясы оралмандардың интеграцияға ұмтылысына мысал болып табылады. Бүгінде олар Қазақстан халқының 5,8% құрайды. Шығыс Қазақстан облысында 25 мың оралмандар тұрады, олардың көпшілігі өз үйлерін саларда, ол жерде басқа оралмандар тұратын, шалғай аудандарды таңдап алды. Мен Қазақстанға келгеннен кейін жаңа ауылдың әкімі боламын деп армандай алдым ба? Мен барлығы сияқты болдым: тіл мен заңды білмедім, болашақтан қорықтым. Бірақ, саған біреу дұрыс бағыт көрсеткен кезде, сенімді кеңесшіге сүйене отырып өз жолыңды жалғастыру жеңіл болады екен Нұрбақыт Отан (оралман), Шығыс Қазақстан облысы Новоявленко селосының әкімі 56 Қазақстандағы БҰҰ Даму бағдарламасы 20 жылдық Мерейлі есеп 57

30 Оралмандар ұшырасатын алғашқы қиындықтардың бірі бұл тіл. Қазақ тілінде жаза алмау және орыс тілін білмеу олардың интеграциялануын қатты күрделендірді. Сондықтан оралмандарға биліктің жергілікті органдарынан көмек сұрап өтініш беру қиынға соқты. Оларды азаматтық және жеңілдік алу процесі қорқытады, мысалы зейнетақы. Осы қиындықтардың бәрінен өткен Шәріп Табілтай қазір Семей оралмандарына арналған интеграциялау орталығында консультант. «Мен Семейге келген кезде, әлі жақсы деңгейде сөйлей алмайтын едім және көптеген проблемалар бойынша көмек алам деген сенім болған жоқ. Көптеген оралмандар осыған ұқсас жағдайда болады. Бізге сапалы заңдық көмек, орыс тілін білу, сондай-ақ қазақ тілінде жаза білу қажет еді», дейді Табілтай Шәріп. Осы проблемалардағы олқылықты толтыруда орталық маңызды рөл атқарды жылы Зайсан, Үржар және Ұлан аудандарында 400 оралман үшін 20 астам тіл және компьютерлік курстар ұйымдастырылды. Оларға алғаш рет ұсынылған 2009 жылдан бастап барлығы 2 мыңнан астам иммигранттар оқыту курстарынан өтті. Бүгінде облыстың 90% оралманы азаматтық және мемлекеттік жеңілдіктер алу үшін құжаттар толтырылатын тілді меңгеріп алды. Интгерация орталығына оралмандар үшін берілген құжаттар жылдан бастап орталық Шығыс Қазақстан облысында астам оралмандарға көмек көрсетіп келеді. Орталық сондай-ақ иммигранттарға басқа бірқатар мәселелер бойынша консультациялар береді. Мысалы, жұмысты қалай табу керек немесе тұрғын үйге, әлеуметтік қызметке, денсаулық сақтауға және білімге қалай қол жеткізу керек. Орталықтың негізгі мақсаты оралмандарға интеграциялануға көмек беру бола тұра, ол одан гөрі маңызды міндетті иммигранттар қоғамдастығындағы кедейлер санын азайтуды шешуге жәрдемдеседі. Кәсіпкердің қызмет жөніндегі тегін консультациялар мен семинарлар, сондай-ақ шағын несие бағдарламалары егіншілік, мал шаруашылығы, тұрмыстық қызметтер мен сауда саласында жаңа кәсіпорындар құруға ықпал етеді. Тұтастай алғанда БҰҰ/БҰҰЕ жобалары Шығыс Қазақстан облысындағы оралмандардың жартысына өзінің қазақстандағы жаңа өміріне бейімделуге және олардың жаңа қоғамның толық қанды мүшесі екенін сезінуге көмектесті. Әкім Нұрбақыт Отан былай деп еске алады: «Менің өмірім Семей оралмандарына арналған интеграция орталығы қызметкерлерімен танысқан кезде өзгерді. Мен қазақстанға келгеннен кейін жаңа ауылдың әкімі боламын деп армандай алдым ба? Мен барлығы сияқты болдым: тіл мен заңды білмедім, болашақтан қорықтым. Бірақ, саған біреу дұрыс бағыт көрсеткен кезде, сенімді кеңесшіге сүйене отырып өз жолыңды жалғастыру жеңіл болады екен. Мен үшін ол кеңесші БҰҰ болды. Ол маған бәрін: сенімділікті, өзінің жаңадан ие болған отанына келгендер үшін, біздің арамызда жарқын болашаққа үміт арттыратын өзің үшін маңызды әлеуметтік жұмысқа ие болу мүмкіндігін берді». Семей оралмандары үшін интеграциялық моделге негіздей отырып, Қазақстан оны елдің басқа аймақтарында да пайдалану ниетінде. Оралмандарға арналған Интеграция орталығының консультанттары ұсынылған құжаттарды өңдеу үстінде. Орталық жұмыс істеп тұрған барлық 58 Қазақстандағы БҰҰ Даму бағдарламасы уақыт ішінде консультанттар астам оралмандардың құжаттарын рәсімдеуге көмектесті. 20 жылдық Мерейлі есеп 59

31 Қазақстан мемлекеттік қызметті тиімді көрсетудің жолдарын ұсынады Үкіметтің тиімді болуының басты шарасы ұсынып отырған қызметтерінің сапалылығы болады жылы Қазақстан осы бағытта басты қадам жасап отыр. Оның жуық арадағы дәлелі, үкіметтік емес ұйымдарға мемлекеттік қызметті бағалаушы рөлін бөліп беретін мемлекеттік қызмет туралы жаңа заң болып табылады БҰҰДБ Әкімшісі Хелен Кларк Қазақстанға келді. Ол Президентпен, Премьер-министрмен және басқа ресми адамдармен БҰҰДБ Үкіметпен өзара қарым-қатынасын және Қазақстанның адам дамуы мәселелеріндегі прогресін талқылау үшін кездесті. Қазақстан жетінші Қысқы Азия Ойындарын өткізеді. Қазақстанда, Алматы қ. тұңғыш метрополитен ашылды. Зейнетақы мен мұғалімдердің жалақысы 30 пайызға көтерілді. Қазақстан мемлекеттік қызметтің сапасын жақсарту үшін шара қолдануға шешім қабылдады. БҰҰДБ Үкіметтің осы саладағы қадамдық реформаларды жүзеге асыруға күш салуын қолдады. Бұл жұмыстарды Үкіметтік емес ұйымдар жүргізген, бірақ бағалау мен көрсетілетін қызметті мониторингтеу құқығы заңнамалық бекітілмеген болатын, содан барып осы мониторингтің нәтижелеріне ведомство басшылары көңіл аудармады. Жаңа заң енгізілуімен азаматтық қоғам ұйымдарының бағалауы ресми және міндетті, ал бағалау нәтижелері жұртшылық үшін қол жетімді ресми құжат түрінде ұсынылатын болды. Оның үстіне, мемлекеттік қызметті ұсынудың сапасын бақылау саласындағы өкілетті орган сол немесе өзге ведомствоның жұмыстарын, сондай-ақ қоғамдық мониторингтің нәтижелерін ескере отырып бағалайтын болады. Мемлекеттік қызметті ұсынуды жақсартудың алғашқы қадамдарын Қазақстан 1991 жылы тәуелсіздік жариялағаннан кейін бірнеше жылдан соң жасады. Президенттің Жарлығымен мемлекеттік қызметшілерге мемлекеттік қызмет көрсету моделін осы мәселелерде жақсы аты шығып жүрген елдерде зерттеу міндеті қойылды. АҚШ, Еуропаның, Жапонияның, Оңтүстік Корея мен Сингапурдың бірнеше мемлекеттерінің моделі көңіл қоя отырып зерттелді және қызмет көрсетудің 1999 ж. алдын-ала жасалған реформасына негіз етіп алынды. Реформаны жүзеге асырудағы келесі қадам, оларды жұртшылық алдында анағұрлым есепті ету үшін, мемлекеттік органдардың тиімділігін бағалау жүйесін енгізу болды. Атап айтқанда, осы қадамды Президент әкімшілігі ұсынып отырғандықтан, ол бірнеше ұлттық моделдерді салыстыруы және бағалауы және олардың басымдығы негізінде Қазақстанның сұранымына жауап беретінін таңдап алуы тиіс болатын. Сараптық көмек сұраған өтінішті алысымен БҰҰДБ тиімділікті бағалаудың алты баламалы нұсқасын талқылау үшін халықаралық сарапшыларды шақырды және Қазақстан делегациясының, онда пайдаланылып жатқан алдыңғы қатарлы тәжірибелерді көздерімен көріп танысу үшін 2011 жылы Оттаваға оқуға баруына көмектесті. Кешенді бағалаудың Канадалық жүйесі көрсетілетін қызметтің сапасына мониторинг жүргізуді жүзеге асырады, баға береді, кейін жұртшылыққа, бизнеске және т. б. мемлекеттік органдарға ұсынады. Сапа көрсеткіші деп осы органның ұзақ мерзімдік жоспарлауды қалай жақсы орындайтыны және мемлекеттің ақшасына иелікті қалай сауатты жасайтыны саналады. Мұқият қарап шыққаннан кейін Қазақстан Канадалық моделді қабылдауға және бейімдеуге шешім қабылдады. Мен заң жобасын оқи бастағаннан ақ шаттыққа бөлендім. Онда мемлекеттік қызметті анықтауды кеңейту де, жіктеу де және сапаны бақылау процедуралары да бар. «Қоғамдық мониторинг» деген түсініктің өзі ресми түрде енгізіледі. Онымен әлі жұмыс істеу керек болады, дейтұрғанмен бұл өте қуанышты жағдай Сабина Дүйсекеева, «Азаматтық Альянс» ОЮЛ бұрынғы сарапшысы 2010 жылы Президент Әкімшілігі орталық мемлекеттік басқару органдарының жауапты лауазымдық тұлғаларына 16 әкімдікті қоса алғанда, 39 органның мемлекеттік қызмет көрсетуін пилоттық бағалауды бастауға нұсқау берді. Көрсетілетін қызметтің стандарттар мен процедураларға тиісті сәйкестілігін, сондайақ көрсетілетін қызметтің сапасын өлшейтін бағалау өлшемдерінің жинағы әзірленді. Қазақстан тиімді, ашық және жұртшылық алдында есепті болатын кәсіпқой мемлекеттік қызметті құру көзделген мемлекеттік қызметті дамытудың жаңа стратегиясы ( жылдарға арналған) қабылданған кезде қызмет көрсетуді жақсартуға маңызды қадам жасады. Стратегияның түпкілікті мақсаты мемлекеттік қызмет көрсету сапасына, ерекше көңіл аудара отырып «мемлекеттік басқарудың тиімді жүйесін»құруды қамтамасыз ету болып табылады. Парламент 2012 жылы қабылдаған Мемлекеттік қызмет туралы жаңа заңда, Қазақстан қызмет көрсету жөніндегі мемлекеттік саясатты дамытуда маңызды тарауды аяқтады. Жұртшылықпен консультацияларға негізделген олардың қайсыбірі БҰҰДБ көмегімен жүргізілді, жаңа заңнамалық құжат жұртшылықтың мемлекеттік қызметшілердің жұмысы мен олар көрсететін қызмет сапасына мониторинг жүргізу мен бағалаудағы рөлін көтереді. 60 Қазақстандағы БҰҰ Даму бағдарламасы 20 жылдық Мерейлі есеп 61

32 Қазақстанның «жасыл» экономикаға көшуі 2012 Astana Қазақстан wins мен the Ресей bid to Байқоңырдан host EXPO ресейдің активтерін біртіндеп шығаруға келісті. Kazakhstan and Russia agree on the gradual withdrawal of Russia s assets Астана from Baikonur. EXPO-2017 өткізу конкурсын жеңіп алды. Тұрақты At the Global даму Summit жөніндегі on Sustainable Рио+20 дүниежүзілік Development саммитінде Rio+20, the Қазақстан делегациясы delegation of «Жасыл Kazakhstan көпір» presents бастамасын its Green ұсынды. Bridge Initiative. Бұл бастама It becomes «Рио+20» the only contribution қорытынды from құжатына Central енгізілді. Asia that makes it into the Rio+20 outcome document. Қазақстан сарапшылары мен БҰҰДБ «жасыл» даму тұжырымдамасына Kazakhstani and UNDP тығыз experts ынтымақтастықта work closely to define жұмыс and істейді. advocate the «green development» concept. Соңғы бірнеше жылда «жасыл экономика» тұжырымдамасы елдің талқылауы мен саяси пікірсайыстарындағы негізгі тақырыптардың біріне айналды. Қазақстан Президенті «жасыл» экономика принциптерін үлкен қызығушылықпен қабылдады, министрліктер өздерінің даму бағдарламаларына жаңа бағытты ескерумен түзету енгізуде, «жасыл» және тұрақты дамуға көшуге мемлекеттің жалпы ұмтылысын көрсете отырып, осы мәселеге тұрғындардың да қызығушылығы өсіп келеді. Қазақстан 1991 жылы тәуелсіз мемлекет болғаннан бастап, оның экологиялық жағдайы өзінің табиғи ресурстарына айтарлықтай тәуелді болуымен сипатталып келеді. Қысқа мерзімдік экономикалық мүдделер экологиялық және әлеуметтік проблемалардан әрқашан басым түсетін. Нормативтік-құқықтық және заңнамалық негіздердегі ақтаңдақтар, тиімді экономикалық механизмдердің болмауы елдегі экономикалық жағдайды тереңдете түсті және «жасыл» дамуды қолдануға кедергі келтірді. Экологиялық бағдарламаға өзгеріс енгізу ерекше өзектілікке айналды. Осыны түсіне отырып Қазақстан Үкіметі қоршаған ортадағы проблемалар мен тиісті әлеуметтік проблемаларды шешу үшін шаралар қолдана бастады. Экологиялық іс-шаралар мен бағдарламалардың ұлттық жоспары әзірленді, Қазақстан 24 халықаралық конвенцияларға қосылды, ұлттық парктер мен қорғалатын аймақтар ұлғайтылды. Бірақ шынайы қозғалыс Үкімет БҰҰДБ және басқа серіктестердің қолдауымен «жасыл» экономика және «жасыл» даму тұжырымдамаларына жұмыс істей бастаған кезде, 2009 жылы басталды. Бұл кейінірек Астанада «Жасыл көпір» бастамаларын әзірлеуге алып келді. Бұл бастаманың негізі диалогтық тұғырнама жасау және Еуропа, Азия мен Мұхиттағы елдер арасында тұрақты дамуы саласы бойынша ынтымақтастық құру болып отыр. Осы аса шамшыл идеяны белгілей отырып, Үкімет халықаралық қауымдастықтарға, өзінің «жасыл» өсім мен «жасыл» дамудың жолын белсенді ұстаушы екендігін көрсетеді, бұл ниет, сондай-ақ Қазақстан Астанада бірқатар ірі халықаралық конфессиялар: Азия мен Тынық мұхиты елдеріндегі экология және даму министрлерінің 6-конференциясы мен Азия және Тынық мұхиты елдеріндегі экономикалық және әлеуметтік дамыту жөніндегі БҰҰ Комиссиясын (2010 ж.) және Еуропадағы экономикалық және әлеуметтік даму жөніндегі Экология министрлері мен БҰҰ Комиссиясының 7-конференциясын (2011 ж.) қабылдаған және өткізген кезде көрсетілді. Осы форумдарда Қазақстан Үкіметінің елдің экономикасын «жасылдандыру» ниеті ресми хабарланды. Осыдан кейін көп кешікпей БҰҰДБ мен Қоршаған ортаны қорғау министрлігінің бірлескен бастамасы іске қосылды. «Қазақстанда «жасыл өсуді» ілгерілету мәселелерінде аймақаралық ынтымақтастықты жетілдіруді қолдау». Жоба мемлекеттің «жасыл» өсу тәсілін енгізу жөніндегі шараларын, әсіресе 2012 жылы өтетін БҰҰ тұрақты өсім жөніндегі «Рио+20» конференциясы қарсаңында қолдауға бағытталған. Бірнеше тақырыптық консультациялар мен мәжілістер барысында БҰҰДБ «Рио+20» үкіметтік жұмыс тобына «Жасыл көпір» бастамасының тұжырымдамалық негіз әзірлеуге, сондай-ақ БҰҰ ұйымдастырып отырған осы халықаралық конференцияға ұлттық делегацияны дайындауға көмектесті. Осы жұмыстың нәтижесінде Қазақстанның «Жасыл көпір» серіктестік бағдарламасы жоғары деңгейде мақұлданды және «Рио+20» қорытынды құжатына енгізілді. Бұл Қазақстанның «жасыл» тұрақты даму жолының жақтаушысы ретіндегі бейнесін нығайтатүсті. Ұлттық деңгейде экономиканы «жасылдандыру» процесі серіктестіктің тиісті институтционалдық және қаржылық тетіктері мен сызбаларын әзірлеуді және ұсынуды қамтиды. БҰҰДБ «жасыл» дамуды ынталандырудың қаржылық тетіктерін жасау үшін қолда бар халықаралық тәжірибелерді ұсынды. Қаралған ұсыныстар қатарында осы процесте бизнес шешімдер қабылдау арқылы мемлекеттік субсидияны үйлестіретін және жеке сектордың қатысуына ынталандыру ұсына алты арнайы экологиялық қор құру идеясы қозғалды. «Жасыл экономика» бұл одан әрі орнықты экономикалық даму үшін әлемде бар жалғыз опция Нұрлан Қапаров, Қазақстан Республикасының Қоршаған ортаны қорғау және су ресурстары министрі Қазақстан ұлттық «жасыл» даму тұжырымдамасы мен ол жұмыс істеп кетуі үшін ілесе жүретін стратегиялық құжаттарды табысты әзірледі. БҰҰДБ қолдауымен көрсетілген сараптық және саяси кеңестерді әзірленді, қолданбалы зерттеулер жүргізілді, тақырыптық есептер жасалды. Бұл «Жасыл экономикаға» көшу тұжырымдамасы мен тиісті іс-шаралар жоспарында көрініс тапты. Жоспарда тұрақты ауылшаруашылығын дамытуға, су ресурстарын ұтымды басқаруға, өндірістік және муниципалдық қалдықтарды іске жаратуға, қоғамдық және көп пәтерлі үйлерде энергияны тиімді пайдалануға, био алуан түрлілікті сақтауға бағытталған іс-шаралар көзделеді. Осылайша, «жасыл» экономика мәселелері мемлекеттік қызметшілер арасында да, сол сияқты ел тұрғындарының арасында да анағұрлым басым болып шықты. Бүгінгі таңда Қазақстан «Болашақтың энергиясы» тақырыбына арналған «ЭКСПО 2017» халықаралық көрмесін өткізуге дайындалып жатыр. Бұл бастама қауіпсіздікті, денсаулықты және қоршаған ортаны сақтауды қамтамасыз ету мәселелеріндегі тұрақты дамудың рөлі туралы, сондай-ақ елдің экономикалық және әлеуметтік дамуын шапшаңдатуды тағы да бір ойлануға мүмкіндік береді. 62 Қазақстандағы БҰҰ Даму бағдарламасы 20 жылдық Мерейлі есеп 63

33 Болашаққа жол 0 ҚазаҚстанДы көпжақты ынтымақтастықта ҚолДау «Рио+20» ғаламдық конференциясын әзірлеуде Қазақстан делегациясын қолдадық. Қазақстанның «Жасыл көпір» бастамасы конференцияның финалдық қорытынды құжатына енді. Төтенше жағдайларға ден қою және апат тәуекелін төмендетудің аймақтық орталығын институционалдауға көмектестік. Астанада мемлекеттік қызмет істері бойынша Аймақтық хаб құруға көмектестік. Орталық білім мен тәжірибе алмасу үшін тұғырнама болып қызмет етеді және бүкіл Орталық Азия аймағында мемлекеттік қызмет жүйесін жақсартуға ықпал ететін болады. тиімді басқару аймақтық даму сомасы $ Қарағандыдағы тұңғыш энергиялық тиімді үйдің құрылысын аяқтадық. Биологиялық алуан түрлілікті сақтаудың ұлттық стратегиясы мен Іс-әрекеттер жоспарын әзірлеуді қолдадық. Қазақстанда «Жасыл көпірді» іске асыру бойынша іс-жүзінде тетіктер жасауға көмектестік жылға дейінгі энергиялық тиімділіктің ұлттық бағдарламасын әзірлеуге үлес қостық. Климаттың өзгеруі жөніндегі БҰҰ негізгі конвенциясы бойынша Қазақстанның Үшінші Ұлттық хабарламасын дайындадық. Ғаламдық Экологиялық Қор Мемлекеттік қызмет көрсетуді бағалау жүйесін жетілдіруге көмектестік және мемлекеттік қызмет тізімін 600-ден астамға кеңейтуді қолдадық. ШҚО шалғай ауылдық халық қоныстанған жерлерінде 32 онлайн орталықтар аштық. Орталықтар ауылдағы адамдардың Интернетке, экономикалық мүмкіндіктер мен құқық саласында консультацияларға қол жеткізуіне мүмкіндік береді. $ Қазақстан Үкіметі Донор БҰҰ Адам қауіпсіздігі жөніндегі сенімгердік қоры Халықаралық даму жөніндегі АҚШ агенттігі $ Еуропа Одағы $ Германия Үкіметі $ $ Донор ЮНЭЙДС (Programme Acceleration Funds (PAF)) $ % Демократиялық басқару жөніндегі сенімгердік қоры SIDA: Халықаралық даму жөніндегі Швед Агентттігі $ $ БҰҰ еріктілері $ БҰҰ демократиялық қоры $ СПИД, туберкулез және безгекпен күресуге арналған Ғаламдық Қор Химиялық заттарды халықаралық басқарудың стартегиялық тәсілі Еуропа қайта құру және даму банкі $ $ Кока-Кола сомасы Шелл Финляндия Үкіметі $ Донор $ $ $ Ұлыбритания Үкіметі сомасы Японияның сенімгерлік қоры $ $ Норвегия Үкіметі сомасы Шеврон Дүниежүзілік Банкі Естімейтін мүгедек адамдардың бір нүктенің көмегімен шұғыл ден қою қызметтеріне өтініш білдіруге көмектесетін жұмылдыру қосымшасын әзірледік. 68% 17% Қаржыландырудың негізгі көздері жылдар Донор Қоршаған ортаны Қорғау Қоршаған орта және энергетика Қазақстанда 271 кәсіпқой және 148 кәсіпқой емес медиаторларды оқыту және ақпараттық компаниялар өткізу арқылы медиация рыногын қалыптастыруға көмектестік. Медиация саласындағы заңнамаларды жақсарту жөнінде ұсыныстар бердік. Аймақтық деңгейде кооперациялануға ықпал ету үшін, жақында ашылған Аймақтық Хаб шеңберінде мемлекеттік қызмет істері бойынша 11 елдің өкілдерін жинадық. «Жасыл» экономикаға көшу жөніндегі тұжырымдаманы әзірлеуге көмектестік Қазақстандағы БҰҰДБ негізгі қызмет бағыттары бойынша бағдарламалық шығындары тиімді БасҚару және аймақтық ДамуДы ілгерілету Шығыс Қазақстанның ауылдық қауымдастықтарының өкілдерімен, жергілікті проблемаларды талқылау және өзін өзі басқаруға жәрдемдесу үшін 50- ден астам кездесу өткіздік. Нәтижесінде ауыл белсенділері даму саласындағы 90 жобаға бастамашылық жасады және іске асырды KAZAID тұжырымдамасын әзірлеуді қолдадық. Қазақстанның халықаралық даму агенттігінің болашағы жылғы жұмысы Донорлардың ресурстары Қазақстандағы БҰҰДБ БҰҰДБ ресурстары Қазақстандағы БҰҰДБ бағдарламалық шығындар жылдары А Л П $ $ $ БҰҰДБ ресурстары Ж $ Ы С О М А С Ы $

34 Қазақстанда Адам дамуы туралы Ұлттық Есеп 1990 жылдан бастап БҰҰ Даму бағдарламасы жылсайын Адам дамуы туралы есеп жасап отырады. Есеп өзімен даму саласындағы негізгі мәселелердің, үрдістер мен саясаттың интелектуалдық тәуелсіз эмпириялық негізделген талдауын білдіреді. Адам дамуы туралы алғашқы ғаламдық есепті БҰҰДБ 1990 жылы ұсынған болатын. Содан бері ол жылсайын жасалып келеді, есептің жасалу мақсаты ғаламдық перспективада адам дамуына көмектесу. Есепте инновациялық идеялар ілгерілетеді, адам дамуын тежейтін саясат пен факторлар талданады, сондайақ анықталған ғаламдық әлеуметтік-экономикалық проблемаларды шешу үшін нақты кеңестер беріледі. Адам дамуы туралы ұлттық есеп ұлттық деңгейде дайындалады және тәуелсіз сипатта болады. Олар адам дамуы мәселелері жөніндегі ұлттық диалогқа айтарлықтай леп береді, деректер жинауға және болып жатқан өзгерістерді талдауға көмектеседі. Көбіне ұлттық есептер болашаққа арналған маңызды сабақтарды қамтитын тамаша үрдістер мен моделдерді анықтауға мүмкіндік береді жылдан бастап Қазақстандағы БҰҰДБ офисі Адам дамуы туралы 12 ұлттық есеп шығарды. Олар ел ұшырасып отырған ең өзекті мәселелердің шешімін табу үшін алғаш рет инновациялық әдістемелік тәсілдерді ашып көрсетті. Қазақстан 1995 Адам дамуы туралы жалпы есеп Есеп Қазақстандағы адам дамуының жайкүйін талдайды. Елдегі адам дамуының негізгі индикаторлары ауыспалы кезеңнің проблемаларынан бұзылған болатын. Есепте адам дамуын қолдауға арналған негізгі үш бағыт бойынша, атап айтқанда өмір сүру деңгейін көтеру, азаматтардың табысын көбейту, білім алуға қол жеткізуді арттыру және өмір сүру ұзақтығын көтеру сияқты әрекеттер жасау қажеттігі атап айтылады. Қазақстан 1996 Адам дамуы туралы жалпы есеп Есептің мақсаты Қазақстанның адам дамуы тұрғысынан әлеуметтікэкономикалық дамуының нәтижелері мен проблемаларын көрсету. Баяндамада демографиялық жағдай, денсаулық сақтау, білім беру, өмір сүру деңгейі және қоршаған ортаға әсер ету мәселелері қамтылады. Баяндамада, сондай-ақ оның себептерін, өлшеу тәсілдері мен аймақтық теңсіздікті қоса алғанда, ауыспалы кезеңдегі кедейлік мәселелерін тереңдете зерттеу қамтылған. Қазақстан 1998 Қазақстан 1999 Қазақстан 2002 Адам дамуы туралы 1997 жылғы есеп Есеп Адамның даму индексін бағалау және оның негізгі компоненттерінің Қазақстанның дамуына тигізетін әсері туралы ақпаратты ұсынады. Мемлекеттің рөлі және ауыспалы кезеңдегі әлеуметтік интеграция Есеп елдегі 1998 жылғы жағдайдың және Қазақстанның болашақ дамуына арналған бірқатар әрекеттерді ұсына отырып дамудың жалпы үрдістерінің талдауын ұсынады. Үндеулер 2000 Есеп ұсынымдар мен бұрынғы есептердің нәтижелерін қорытындылайды және оны ұзақ мерзімдік даму перспективасына орналастырады, сондай-ақ Қазақстанда болып жатқан әлеуметтікэкономикалық қайта құрылулардың талдауын ұсынады. Қазақстандағы ауылдардың дамуы: Проблемалар мен перспективалар 2002 жылғы Адам дамуы туралы Ұлттық есептің фокусы, Қазақстан халқының 40% астамы ауылда тұратындықтан, ауылды дамыту мәселесі болып табылады. Есеп осы ел халқының шамасы жағынан екінші тобына арналған адам дамуының салыстырмалы талдауын ұсынады. Қазақстан 2003 Су Қазақстандағы адам дамуының негізі 2003 жылғы Ұлттық есеп адам дамуының негізгі факторының бірі ретіндегі су проблемаларына арналған. Онда тұңғыш рет су ресурстарының проблемалары экономикалық, экологиялық және әлеуметтік тұрғыда кешенді қаралады. Есеп су ресурстарын қоғам басқаратын түрлі деңгейлердегі бөлуді, тұтыну мен сақтауды қозғайтын белсенді талқылауға және шешім қабылдауға арналған ақпараттың негізі мен көзі ретінде әзірленді. Қазақстан 2004 Білім барлығы үшін: жаңа мыңжылдықтың негізгі мақсаты 2004 жылғы есеп Қазақстандағы білім секторына арналған. Осы құжатта авторлар білім беру жүйесінің алдында тұрған проблемаларды ашып көрсетуге әрекет етті және білім жүйесін одан әрі дамыту жөніндегі ұсынымдар кешенін жұртшылықтың талқысына шығарады. Қазақстан 2005 Қазақстандағы аға буын: келешекке көзқарас Бұл есеп аға буын адамдарының Қазақстандағы адам дамуы тұрғысынан рөлі мен сұранымдарын алғашқы терең зерттеуді ұсынады. Онда негізгі әлеуметтік және экономикалық сипаттамалар мен елдегі қартайған адамдар санының көбею салдарлары, осы процестің экономикаға, денсаулық сақтауға, зейнетақы жүйесіне, ұрпақ арасындағы, соның ішінде отбасындағы өзара байланысқа тигізетін әсері талданады. Қазақстан 2006 Қазақстанда адам дамуына арналған жаңа технологиялар «Қазақстанда адам дамуына арналған жаңа технологиялар» Ұлттық есебі республикада жаңа технологияларды дамытудың өзектілігінен көрініс береді, бірақ оларды, мемлекеттің барлық қызметін басынан аяғына қоя отырып адам мүддесіне даму аспектісінде қарастырады. Есеп Қазақстанның адам дамуы процесіне кедергі келтіретін «су астындағы тастарды» жасырмай, өз дамуының инновациялық кезеңіне кіру қажеттігін ойлануға шақырады. Қазақстан 2008 Климаттың өзгеруі және оның адам дамуы тұрғысынан Қазақстанның дамуына әсері «Климаттың өзгеруі және оның адам дамуына әсері» Қазақстан Республикасындағы адам дамуы туралы мамандандырылған есеп, онда климаттың өзгеруінің ғаламдық экологиялық проблемаларына және оның экономикаға, адамның дамуына тигізетін әсеріне және осы проблемалардың шешімін ұлттық бағдарламалар мен стратегияларға енгізуге маңызды акцент жасалған. Қазақстан 2009 Оқшауланудан теңдікке: Қазақстан индивидтерінің құқығын дамыту 2009 Адам дамуы туралы ұлттық есептің негізгі мақсаты қазақстанның заңнамалары мен әлеуметтік-экономикалық инфрақұрылымын жеке адамдарға қатысты талдау және Қазақстанның жеке адамдар құқығы туралы халықаралық конвенцияны орындауына қажетті саяси, заңнамалық, институционалдық және әлеуметтік-экономикалық шараларды белгілеу болып табылады. Сіз қалай ойлайсыз, біздің Адам дамуы туралы ұлттық есебіміз қандай тақырыпқа арналғаны дұрыс? Біз сіздің пікіріңізді білгіміз келеді. Мына поштаға жазып жіберуге болады: немесе өз жолдауға болады. Адам дамуы туралы есептер туралы сілтемесі бойынша көбірек білуге болады. Шығарушы Қазақстандығы БҰҰ даму бағдарламасы Бас редактор Стивен Тулл Шығарушы редактор Асель Тлеоф Редакциялық кеңес Екатерина Паниклова, Станислав Ким, Айнур Баймырза, Ирина Горюнова Қазақстандығы БҰҰ даму бағдарламасы 2014 Бөкейхан көшесі, 26 Астана, Қазақстан Республикасы Тел: +7 (7172) Факс: +7 (7172) Осы жарияланымдағы материалдарды бастапқы көзге міндетті түрде сілтеме жасай отырып пайдалануға болады. Дизайнін жасаған Денис Арефьев БҰҰДБ олар дағдарысқа қарсы тұра алатындай және әр бір адамның тұрмыс сапасын жақсартуға алып баратын өсуді көтермелей және қолдай отырып, елдердің мемлекет құруына көмектесе отырып қоғамның барлық жіктерінің өкілдерімен ынтымақтасады. 177 елдер мен аймақтарда жергілікті жерлерде жұмыс істей отырып біз адамдардың анағұрлым толық құқылы өмір сүруіне және мемлекеттің өміршеңдігін көтеруге жәрдемдесетін ғаламдық көрулер мен жергілікті шешімдер ұсынамыз. Facebook: UNDPKazakhstan Twitter: UNDPKAZ