Апстракт Вовед Цели и методологија на изработка на магистерскиот труд Cloud технологии и нивната примена во бизнисите...

Size: px
Start display at page:

Download "Апстракт Вовед Цели и методологија на изработка на магистерскиот труд Cloud технологии и нивната примена во бизнисите..."

Transcription

1 СОДРЖИНА Апстракт... 5 Вовед... 7 Цели и методологија на изработка на магистерскиот труд... 8 Глава 1: 1. Cloud технологии и нивната примена во бизнисите Cloud технологија и нејзиниот развој Google cloud алатки, карактеристики и примена Cloud технологиите како значајна менаџерска иновација Cost-benefit анализа на имплементација на google cloud алатки Насоки за развивање на бизнис апликации со помош на Google cloud алатките. 32 Глава 2: 2. Интегрирање на google cloud алатките во процесот на менаџерско одлучување Интегрирање на постоечки софтверски решенија и google cloud алатките во процесот на менаџерско одлучување Модели на донесување менаџерски одлуки и нивна имплементација Програмирани и непрограмирани одлуки Реактивни и проактивни одлуки Систематско и интуитивно одлучување Индивидуално и групно донесување на одлуки Модели на донесување на одлуки

2 Модел на рационално одлучување Модел на донесување на задоволителна одлука Модел на интуитивно одлучување Одлучувањето во услови на неизвесност Донесувањето на одлуки и проблемот на преголема самодоверба кај менаџерите Когнитивни предрасуди и донесување на одлуки Улога на ИКТ во ефективната комуникација меѓу различните нивоа на менаџмент Cloud технологиите како детерминанта за зголемување на ефективноста на интерната комуникација во бизнисите Глава 3: 3. Примена на google cloud алатки во процесите на донесување менаџмент одлуки на сите нивоа во Дониа ДОО Прилеп Case study за оправданоста на употребата на cloud технологијата Цел на студијата на случај Опис на компанијата Опис на најчести проблеми во работењето на компанијата Сумирање и дефинирање на клучните проблеми Сугестии за решавање на клучните проблеми Имплементирање на решенијата Заклучок Креирање на интерен портал - интранет и сублимација на google cloud алатки Креирање на основна страница на google sites Опции на google sites креираната страница Edit page копче за едитирање на страницата New page копче за додавање на нова страница (подстраница)

3 More копче за отворање на дополнително мени за администраторски подесувања на страницата Share копче за определување на начинот на споделување на страницата Инкорпорирање на други cloud алатки во Google sites Инкороприрање на Drive во Google sites Инкорпорирање на Google gadgets Инкорпорирање на Google Maps Инкорпорирање на Google Calendar Инкорпорирање на Picasa web albums Модели и примери на донесување на одлуки во Дониа, размена на информации и интерна комуникација со примена на google cloud алатките Глава 4 4. Истражување на примената на cloud технологии во менаџерското одлучување во бизнис секторот во Македонија Методологија на истражувањето Анализа на добиените резултати Заклучоци, препораки и насоки за развој во иднина Користена литература

4 4

5 Апстракт Развојот на техничките и технолошките иновации и постојаниот притисок на глобализацијата како феномен предизвикуваат постојани промени во самото работење на организациите и на нивната структура. Обидот да се биде во чекор со сето она што е потребно за да се преживее на пазарот, значи и постојано прилагодување на организациите на новонастанатите услови на пазарот. Еден од начините да се постигне конкурентска предност на компаниите е преку искористување на постојните технолошки решенија при секојдневното работење а посебно истите да придонесат при поадекватно донесувањето на одлуки кои се најважен дел во менаџерското работење. Интернет технологиите во овој момент се предуслов без кој не може да се замисли функционирањето на една современа компанија и нејзиното комуницирање со пазарот и светот. Cloud технологијата односно cloud кумпјутинг алатките, како најнов начин на користење на интернетот како технологија, се уште еден чекор напред во осовременувањето на работата на компаниите, нивниот пристап кон информациите и помошта која ја нудат овие технологии во процесот на донесување на одлуки. Брзината на пристапот до одредени клучни информации на менаџментот и нивното моделирање во информативен инпут при донесувањето на одредени одлуки и решенија, cloud компјутингот и cloud апликациите ги прават суптилен и информативно неограничен сојузник на секој менаџер. Познавањето на овие технологии, односно познавањето како истите да се користат во секојдневното работење во компаниите значи и стратегиско зајакнување на потенцијалот со кој располага една компанија на пазарот. Дали, како, и во кој степен ќе бидат искористени потенцијалите на овие технологии зависи пред се од едуцираноста на менаџментот, препознавањето на реалната потреба за користење на овие технологии и нивното аплицирање, интегрирање и примена во секојдневното работење. Пазарот, а соодветно на тоа и компаниите кои се дел од него, сами по себе се многу динамична категорија која постојано се менува и редефинира. Според тоа, само компаниите кои ќе станат дел од промените и истите да ги прифатат, ќе можат да опстанат. Пионерите по однос на користењето и имплементирањето на новите технологии ќе имаат најголеми шанси да преживеат на пазарот и да го наметнат новото темпо и начин на работа. Одлуката да се имплементираат ваквите решенија во работењето на 5

6 компаниите од страна на менаџментот, несомнено ќе биде една од најдобрите одлуки кои можат да ја направат во насока на вложување на иднината на компанијата. Презентацијата на реалните примери за користењето на google cloud технологијата и алатките кои ги нуди во работењето на една компанија во Македонија, е со цел да се увидат позитивните аспекти на имплементацијата на оваа технологија во реално и секојдневно работење, и како истите помагаат во донесувањето на поквалитетни и пообјективни одлуки од страна на менаџментот. Дополнително, фактот дека најголeм дел од користените алатки за кои се однесува магистерката работа се бесплатни и отворени за модифицирање, уште повеќе го нагласува нивниот потенцијал за компаниите. 6

7 Вовед Во глобалниот пазар денес, каде што има премногу варијабли во смисла на процеси, податоци и информации, за да се донесе правилна и навремена стратегиска одлука, задолжително е да се разгледаат многу информации, верувања, перспективи, концепти. Оттука, квалитетот на стратегиската одлука, зависи од големината и достапноста на потребните информации, разновидноста на идеи, но и технологијата која ќе се одрази на брзината, објективноста и квалитетот на одлуката. Донесувањето на одлуки е суштински аспект на современиот менаџмент. Тоа е примарна функција на менаџментот. Одлуката претставува добро балансирана пресуда и заложба за понатамошна акција. Донесувањето одлуки проникнува низ сите менаџерски активности. Тоа е континуиран процес. Според Питер Дракер, Што и да прави менаџерот, тој го прави тоа преку донесување на одлуки. Најчесто, за неговата способност многу често се суди според квалитетот на одлуките што ги донесува. Ова јасно укажува на тоа, дека процесот на донесување одлуки е потребен во сите процеси на анализа, планирање, организирање, насочување и контрола. Денешниот развој на науката и технологијата, доведува до многу големи промени во секоја сфера на нашето егзистирање, работење и комуницирање. Сето тоа ја наметнува потребата од побрзо прилагодување на технологијата кон потребите на бизнисите, но и прилагодување на бизнисите за да ја искористат најдобро постоечката технологија. Притисокот кој го прави технологијата со се поголемата потреба од нејзина експлоатација, се чувствува во секој бизнис процес. Занемарувањето на употребата на технологијата во секој бизнис, значи и неодржливост на тој бизнис. Не постои повеќе дилемата дали треба да се прифатат најновите технолошки достигнувања. Дилемата е колку ние како личности и компаниите како субјекти можат да го следат темпото на технолошкиот развој и вклучувањето на технологијата во сите процеси. Економскиот дарвинизам можеби ќе се предефинира во технолошки дарвинизам. Оние кои ги имаат најдобрите технологии и најлесно се прилагодуваат ќе бидат оние кои ќе преживеат во деловниот свет. 7

8 Цели и методологија на изработка на магистерскиот труд За да се остварат целите на магистерскиот труд се применети стандардни научни методи, како анализата, синтезата, компарацијата, дедукцијата, индукцијата и друго. Применети се и низа методи за прибирање на примарни и секундарни податоци, како на пример: метод на испитување преку структурирани прашалници како и спроведување на интервјуа, користење на расположливата литература, истражување преку интернет итн. При обработката на податоците се применети стандардни статистички методи. Методот на анализа на студија на случај е применет во насока на проверка на поставените хипотези во практиката. Целта на магистерскиот труд е да се изврши анализа на можностите кои ги нуди имплементацијата на cloud технологиите во бизнис процесите во компаниите, со посебен фокус на нивната имплементација во оптимизацијата на процесите на менаџерско одлучување на различните менаџмент нивоа. Основната хипотеза, врз којашто се заснова ова истражување, е дека постои каузална поврзаност помеѓу имплементацијата на cloud технологиите и ефективноста на менаџерското одлучување, која се манифестира преку нагласено позитивните импликации на овие технологии врз ефективноста на интерната комуникација, намалувањето на вложеното време и останати ресурси во овој процес, зголемувањето на квалитетот на расположливите информации како подлога за одлучувањето, разновидноста на генерираните извештаи и можностите за анализирање и извлекување заклучоци итн. 8

9 Глава 1: 1. Cloud технологии и нивната примена во бизнисите Денес, во динамично економско окружување, компаниите и нивното постоење можат да зависат од менаџерската можност да се фокусираат на јадрото на бизнисот и да се прилагодуваат брзо на новонастанатите услови. Вчерашните профитабилни бизниси и бизнис модели не можат да опстојуваат повеќе во иднина заради неможноста да ја увидат потребата од промена и да се реагира на истата. Како што бизнисите се развиваат и променуваат една од главните задачи на ИКТ е да даде поддршка и решенија како компаниите да одговорат на промените. 1 Со трансформацијата на бизнисите од локални во глобални, апликациите, сервисите и производите стануваат се покомплексни, а ИКТ е ставена во постојана транзиција. 2 Во последните неколку години многу често се слуша терминот cloud или cloud computing, кој е често терминолошки поврзан со технологиите на иднината. Сепак за повеќето се поставува прашањето, што е всушност cloud computing? Според моментално најголемата on-line енциклопедија,wikipedia: Cloud computing е локациски независно работење, каде сервери кои се споделуваат им овозможуваат ресурси, софтвер, и податоци на компјутери или други уреди кога ќе побараат, слично на електроснабдувањето. Или, поинаку речено, Cloud computing е технологија која ќе им овозможи на корисниците да користат одредени апликации на било кој компјутер, без пред тоа да мора да инсталираат софтвер на својот компјутер. Се што е предуслов за користење на оваа технологија е интернет пристап и апарати кои можат да го користат тој пристап. 1.1 Cloud технологија и нејзиниот развој Идејата за Интергалактичка компјутерска мрежа ја воведува J.C.R Licklider, кој е одговорен за овозможувањето на развојот на ARPANET (Advanced Research Projects Agency Network) во Неговата визија е секој на светот да биде поврзан 1 Hurwitz, Judith, Cloud computing for dummies, Wiley publishing, Inc, Indianapolis, 2010, pg.7 2 Udoh, Emmanuel, Cloud, Grid and High Performance Computing: Emerging Applications, IGI Global, Hershey, 2011, pg.26 9

10 и да пристапува до програми и податоци на секое место, од секаде. Ова го објаснува Margaret Lewis, производен маркетинг директор во AMD. Неговата визија звучи идентично на она што во овој момент е познато како Cloud computing. 3 Подобро, побрзо, поевтино се термините кои често се слушаат во технолошките кругови и заедници. Подобро, побрзо, поевтино како филозофија го претставува буквално животот со технологијата и нејзиниот развој. Во идеална ситуација замислете: обработка на податоци, простор за складирање на податоци, комуникација, скалирање според потребите, самостојно оперирање и постојаност во работењето. Сето тоа релативно бесплатно. Ова е визијата што ги мотивира многу од оние кои работат на промовирањето на cloud computing. Се разбира, никогаш не е толку лесно и достижно, но затоа секогаш многу брзо во технолошкиот развој реалното се приближува мошне брзо до самата визија. Таков пример е cloud computing Тоа е револуционерен начин на мислење, тоа е универзум на сервери на кои можат да се градат апликации. Тоа е свет на сервиси кои можат да се прават или да се користат за да се направат нови нешта. 4 За да се разбере уште подобро технолошкиот скок кој е направен со воведувањето на cloud технологијата мора да се направи и резиме на самиот развој на оваа технологија до овој момент. Наведени се битните моменти, хронолошко прикажани и објаснети на кој начин придонесуваат за разбирањето и имплементирањето на оваа технологија во светот год. Научникот Herb Grosch 5 (авторот на Грошовиот закон) укажа дека целиот свет ќе оперира на терминали кои ќе бидат овозможени од околу 15 големи центри на податоци во светот год. - John McCarthy 6, научникот кој го измислува терминот Вештачка интелигенција, сметал дека пресметките односно компјутерската обработка, некој ден ќе биде организирана како јавна услуга достапна за сите. 3 Интернет извор: 4 Chu-Carroll, Mark C., Code in the cloud, Programming Google App Engine, Pragmatic Programmers, Dallas, 2011, pg Интернет извор: 6 Интернет извор: 10

11 1966 год. - Douglas Parkhill 7 во неговата книга The Challenge of the Computer Utility ги објаснува карактеристиките на cloud computing. Со истата книга ја добива наградата од страна на McKinsey фондацијата за посебен придонес во менаџмент литаратурата год. Развиен е ARPANET 8, креиран е UNIX. ARPANET е првата мрежа која го користи TCP/IP протоколот и претставува претходник на денешниот интернет. Првичната намена е за воени цели. Развиена е од страна на ARPA (Advanced Research Project Agency) денес позната како DARPA агенција задолжена за технолошки иновации и истражувања во министерството за одбрана на САД. UNIX 9 Прв оперативен систем кој поддржува мултитаскинг и мултикорисничка употреба год. ARPANET постепено се трансформира во интернет и се проширува неговата употреба од исклучиво воена во поширока употреба, надвор од армијата на САД год. Започнува ерата на интернетот во светот. Информатичка ера (Information age 10 ) уште позната и како компјутерска ера или ера на новите медиуми е период во човековата историја кој се карактеризира со преминот од традиционална индустрија која беше доведена со индустриската револуција низ индустријализацијата, во економија базирана на информациска компјутеризација. 1991: CERN 11 (Европска организација за нуклеарни истражувања) го пушта интернетот за јавна употреба. The World Wide Web започнува како проект на CERN под името ENQUIR. Првично е со цел споделување на информации помеѓу истражувачи и базиран на концепт на хипертекст. Првиот веб сајт се поставува онлајн во 1991 год. Покасно се одлучува да биде понуден бесплатно. 7 Интернет извор: 8 Интернет извор: 9 Интернет извор: 10 Интернет извор: 11 Интернет извор: 11

12 год. Се лансираат првите интернет прелистувачи како Mosaic и Netscape. Значајни се поради првото воведување на графички интерфејс кој уште повеќе предонесува за големото користење и популаризацијата на интернетот во деведесеттите години год. - Се формира и пушта во употреба првиот вебсајт за аукции ebay во Калифорнија, првата C2C consumer to consumer интернет корпорација. Дополнително на овој феномен се надоврзува и формирањето на amazon.com првата е-commerce компанија. Во моментот е сеуште најголем светски онлајн продавач и уште еден феномен на информациското доба во кое живееме год. Salesforce.com се лансираат на пазарот, како компанија која се специјализира во software as a service (SaaS 12 ) како дел од cloud computing. Најпознати се по својот CRM (Customer relationship management). Во моментот се смета за една од најиновативните компаниите во САД и светот. Истата година се лансира и Napster, како главно музички фокусиран peer-to-peer интернет сервис за споделување на фајлови, нејчесто музички фајлови во MP3 формат. Една од првите компании кои имаат правен конфликт заради кршење на авторките права односно интелектуалната соптвеност. Ова прашање во децениите кои доаѓаат често ќе биде едно од главните прашања кога се зборува за интернетот како технологија која се употребува за споделување на најразлични содржини, идеи и концепти год. Dot com bubble bursts 13. После феноменот на dot com Amazon ја игра клучната улога во развојот на cloud computing со модернизирање на нивните центри на податоци. Со тоа што откриваат дека новата cloud архитектура резултира со внатрешна ефикасност и може да додава нови карактеристики многу брзо и многу лесно, Amazon се заложува и почнува да развива производи кои овозможуваат cloud computing на надворешни потрошувачи год. Amazon го лансира Amazon Web Service 14 (AWS) на компјутерска база, како колекција на далечински web сервиси кои заедно ќе ја оформат 12 Интернет извор: 13 Интернет извор: 14 Интернет извор: 12

13 платформата за cloud computing. Оваа платформа ќе ја понуди Amazon преку интернет, со што најпознати ќе бидат Amazon EC2 и Amazon S3 сервисите год. Eucalyptus станува првата open-source, AWS API-компатибилна платформа за имплементација на приватни cloud алатки. Значи Eucalyptus е софтверска платформа за имплементација на приватен cloud computing на компјутерски кластери. OpenNebula пак е првиот open-source софтвер за имплементирање на приватни и хибридни cloud технологии год. Со лансирањето на IPhone, подоцна и со првиот андроид телефон на HTC, Андроид апликациите, смартфонот на Samsung и огромната продажба на еден милион IPad уреди уште во првиот месец на нивното лансирање, стана јасна трансформацијата и тотално сменетиот ИКТ пазар. Целата оваа приказна беше направена заради потенцијалот на купувачите. Cloud сервисите имаа дополнителна потреба од развој и раст после лансирањето на I-сервисите за IPhone и IPad. Clоud апликациите хостирани од далечни центри на податоци станаа брзорасечка нишка на ИКТ пазарот и ја лансираа ерата на cloud computing и сервисите базирани на како услуга моделот на испорака. ( as a servrice delivery-model) год Период во кој cloud computing станува широко прифатен и обележан како нова фаза во ИКТ индустријата. Во оваа година се формираат повеќе стартап компании кои ја подигаат оваа технологија на уште повисоко ниво и дополнително ја популаризираат. Бизнис иновацијата го инкорпорира процесот за истражување и разгледувањето на нови идеи како што се нови бизнис модели, колаборација, трансформација на работната сила, алтернативни приоди кон развојот на производ, употреба на нови технологии 15. Таков пример е примената на cloud технологијата. Сето претходно напишано дава само еден краток опис за феноменот на cloud технологијата. Нејзината примена секогаш е условена од јасноста на тоа што таа точно нуди како технологија, јасноста на проблемот кој сакаме да го решиме со истата, и ресурсите кои се потребни за добро дефинирање и имплементирање на решение со кое cloud технологијата ќе стане екплоатирана од наша страна. 15 Isom, Pamela K and Holley, Kerrie, Is your company ready for cloud? Choosing the best cloud adoption strategy for your business, IBM Press, Boston, 2012, pg

14 1.2 Google cloud алатки, карактеристики и примена За да можеме добро да биде применета дадена технологија, неопходно е да ги знаеме нејзините карактеристики. Кога зборуваме за интеракцијата помеѓу cloud computing и бизнисите треба да се истакнат неколку елементи 16 на cloud computing: On-demand користење по барање односно, плаќањекористење. Според овој модел корисниците плаќаат само толку колку што ќе ја користат услугата зависно од времето и искористените капацитети. Мрежен пристап. Ресурсите кон коишто треба да се пристапи се лоцирани надвор од компанијата, поради тоа барањата за податоци и нивниот трансфер најчесто се врши преку интернет. Голема количина на ресурси. Обезбедувачот на cloud computing услуга може да располага со голем број на сервери и уреди за складирање на податоци кои ќе опслужуваат голем број на корисници. Заради тоа, информациите содржани во складиштето на податоци може да бидат дистрибуирани на повеќе места, односно повеќе различни апликации да ги споделуваат истите податоци. Брзина во обезбедување со потребните ресурси. Како еден од проблемите при користењето на системите на бизнисите е појавата на постигнување на капацитет на складиштето со податоци. Што да се прави кога е надминат овој капацитет или пак апликациите кои се наменети за корисниците повеќе не ги исполнуваат нивните барања? Со користењето на cloud computing ослободувањето на ресурсите се врши автоматски и сето тоа е транспарентно во однос на корисниците. 16 Reyes E. P., A system thinking approach to business intelligence solution based on cloud computing, Masachussets institute of technology,

15 Битно за cloud computing е да се идентификуваат двата типа на модели дефинирани од Gartner Inc.: јавен cloud computing и приватен cloud computing 17 : Јавен cloud computing се објаснува како компјутерска технологија каде што скалабилните ИКТ можности се даваат како услуга на екстерни корисници користејќи го интернетот како технологија; Приватен cloud computing се објаснува како компјутерска технологија каде скалабилните ИКТ можности се даваат како услуга на интерни и предефинирани корисници користејќи го интернетот како технологија. Фактот дека преку јавниот cloud, компаниите им отстапуваат дел од својата информациска инфраструктура на cloud провајдерите, компаниите истовремено ја губат контролата на ресурсите и дистрибуцијата на информациите, што за голем дел од компаниите не е најпосакуваната ситуација. Заради тоа, хибридниот cloud computing претставува комбинација на вработените во јавниот и приватниот cloud, со цел максимално намалување на трошоците преку аутсорсинг. Од друга страна, одржувањето на степенот на контрола врз чувствителните информации се врши со креирање на локални приватни cloud мрежи. Како последица на развојот, порано или покасно компаниите ќе сакаат да ги променат нивните апликации и сервиси со апликации кои се напишани на помодерна архитектура, да мигрираат на cloud-от и далечински да ги менаџираат и контролираат истите. 18 Затоа најголем дел од компаниите се насочуваат кон приватни cloud computing услуги, затоа што најпрвин информациите ќе бидат изложени само на интерни корисници членови, и уште поважно, овозможена е контрола на сопствениците над информациските ресурси. Според истражувањата направени во оваа област најважните причини за вложување на бизнисите во cloud computing, се поврзани со обезбедување на брз пристап до информациите на корисниците, намалување на трошоците и подобрување на корисничките методи за поделба на податоците како и самостојно извршување на работите. 17 GTSI Corp., Cloud computing-building a framework for successful transition, White paper, Sarna, David E.Y, Implementing and Deveoping Cloud Computing Applications, Taylor & Francis Group, New York, 2011, pg

16 Причини зошто би се определиле компаниите за вложување на cloud системи се следните 19 : Ниски трошоци. Со користење на cloud computing компаниите не вложуваат големи суми на средства за купување на хардвер, софтвер, дополнително плаќање за лиценци за да ја постават инфраструктурата на системот за употреба на cloud computing. Eдноставно треба да се склучи договор со cloud computing провајдерот и да се платат само за оние ресурси кои им се потребни. Голем број на редундантни сајтови. Една од поголемите грижи на луѓето кои работат во полето на ИКТ е да ги сочуваат апликациите достапни што подолго време. Како начин да се постигне тоа е креирање на повеќе сајтови кои нудат редундантност. Голем број од cloud computing провајдерите имаат географски дисперзирани сајтови со што го исполнуваат ова барање. Скалабилност на ресурсите. Апликациите за бизнис анализа не работат цело време со ист капацитет. Тоа значи дека во одреден временски период некои сервери ќе бидат преоптоварени со процесирање, искористеност на меморијата, или влезно/излезни операции. Со користење на cloud computing ресурсите автоматски можат да бидат растоварени од ваквите работи. Подобрување на перформансите на барање. Уште еден проблем на апликациите кои се користат е кога корисниците ќе сакаат да ги зголемат капацитетите на складот на податоци без да се прекинат тековните операции. Ова како задача најчесто е доста комплексно бидејќи бара големи инвестиции во хардвер, софтвер, лиценци и време за прилагодување на новото окружување. Со користењето на cloud computing проблемот изостанува затоа што се овозможува користење на оние хардверски и софтверски ресурси кои веќе постојат. Брз распоред и пуштање во употреба. При користењето на вообичаени апликации кои се користат во компаниите, треба одредено време за да се инсталира потребниот хардвер и софвер, дополнително треба време за негово пуштање во употреба и проверки дали сето претходно е добро направено. Кога се користи cloud computing активацијата на платформите потребни за соодветно 19 European commission, Expert group report, The future of cloud computing,

17 работење во компаниите може да биде само неколку минути и секоја апликација која им е потребна е веднаш на располагање на корисниците. Брза и лесна одржливост на системот. Во најчест случај, потребите за одржување на хардверот и софтверот ги извршува провајдерот на cloud computing. Фактот што кон овие апликации најчесто е можен пристап преку интернет, одржувањето на клиентските компјутери е драстично намалено. Според Националниот Институт за стандарди и технологија на САД (NIST National Institute of Science and Technology) оваа технологија ги има следните битни модели на сервиси односно услуги: Софтверот како сервис (Software as a Service -SaaS). Зборуваме за можноста да му се дозволи на потрошувачот да употребува апликација на провајдерот која работи на cloud инфраструктура. Апликациите се најразлични клиентски уреди со најразличен интерфејс како што може да биде и веб прелистувач, или пак програмски интерфејс. Потрошувачот односно клиентот во случајот не ја управува контролата на cloud инфраструктурата на мрежата, серверот, оперативниот систем, просторот или дури и индивидуалните можности на апликацијата. Се што може да се направи или со што може да се влијае е лимитираната спецификација на корисникот и нејзиното едитирање преку конфигурација на подесувањата за овој сервис. Платформа како сервис (Platform as a Service - PaaS). Ова претставува можност клиентот односно потрошувачот да гради и имплементира негови лични апликации и сервиси кои ги прави со помош на одредени програмски јазици, користење на дополнителни програмски библиотеки, сервиси и алатки кои се поддржани од страна на провајдерот. Повторно клиентот во случајот не ја управува контролата на cloud инфраструктурата на мрежата, серверот, оперативниот систем, просторот но сепак има контрола на имплементираните апликации и можноста од дополнителни конфигурирања и подесувања кои ги има достапни во лимитиран опсег. Инфраструктура како сервис (Infrastructure as a Service IaaS). Можност дадена од страна на провајдерот, самиот корисник да има можност да го менаџира процесирањето, просторот, мрежата и други основни ресурси за манипулација со податоците и има можност да имплементира друг произволен 17

18 софтвер кој вклучува оперативни системи и други апликации. Клиентот односно потрошувачот не може да ја менаџира контролата на постоечката cloud инфраструктура но има контрола и можност за менаџирање на оперативниот систем, просторот и применетите апликации и можеби некогаш има лимитирана контрола на одредени селектирани мрежни компоненти како firewall на корисникот и слично. 20 Според NIST исто така се разликуваат и следниоте модели на имплементирање: Приватен cloud. Cloud инфраструктурата е наменета исклучиво за една организација или компанија во која имаме повеќе бизнис единици или корисници. Може да биде поседувана, менаџирана и употребувана од страна на истата организација, трета страна, комбинација од двете и може да биде внатре или надвор од физичката структура на самата организација. Cloud на заедница. Инфраструктурата во овој случај е употребувана само од страна на дадена заедница од организации или пак поединци кои имаат заеднички интереси, решаваат заедничка проблематика, имаат слични мисии, сигурносни барања и слично. Инфраструктурата може да биде поседувана, менаџирана и користена од една или повеќе од организациите или поединците, трета страна или нивна комбинација. Исто така инфраструктурата може да биде во физичката структура на компанијата или надвор од неа. Јавен cloud. Во овој случај инфраструктурата е отворена за широките маси и јавноста. Може да биде поседувана, менаџирана и користена од страна на бизниси, академски институции, организации или комбинации на сите претходни. Обично физички податоците и структурата се најдуваат физички на простор определен од провајдерот. Хибриден cloud. Во овој случај инфраструктурата е мешавина на две или повеќе различни инфраструктури (приватна, структура на заедници и јавна структура) кои иако остануваат како уникатни ентитети тие се поврзани 20 The NIST Definition on Cloud Computing, NIST Special Publication , September

19 заедно со стандардизирани или неслободни (комерцијални) технологии кои овозможуваат податочна и апликативна преносливост. Со целата денешна возбуда заради доминација на cloud во ИКТ, најчесто како (SOA) сервисно ориентирана архитектура, треба да се застане и размисли зошто и кои беа причините (SOA) да се позиционира како критична и бизнис и ИКТ иницијатива во моментот. Ветувањето на (SOA) дојде како одговор на желбата да се овозможи бизнис агилност и флексибилност и во исто време постигна редуцирање на трошоците за одржување на апликациите, побрзо излегување и подготовка како производ на пазарот, употреба на постоечки ресурси во компаниите и намалување на 20-30% од трошоците потребни за интеграција. Ова се сеуште типични (SOA) мотиви за употреба на овие структури. 21 Кога зборуваме за Google cloud алатките мора да кажеме дека тие видно не се разликуваат по начинот на функционирање, нивната примена, инфраструктура од останатите cloud computing технологии кои во овој момент можат да се најдат на пазарот. Но сепак феноменот на појавата на Google е нешто што треба подлабоко да се елаборира. Ако зборуваме за Google и за апликациите кои се користат кога зборуваме за cloud технологијата, користењето на овие алатки имаат многу голема примена како на индивидуално но и на бизнис ниво. Нормално тука е и фактот што речиси сите апликации кои се користат, постојано се модификуваат, подобруваат и во нив се имплементираат најразлични функции кои се од поголема или помала важност, зависно од самите корисници. Во моментот најчесто користените бесплатни cloud алатки на google се следните: Gmail, дизајниран е на почетокот од 2000 год, под лидерство на Paul Buchheit. Јавно достапен како сервис станува на 1 Април, 2004 година но само во лимитиран 21 Marks, Eric, Lozano, Bob, Executive s Guide to Cloud Computing, John Wiley & Sons, Inc., New Jersey, 2010, pg.69 19

20 број на земји како Германија, Австрија и Обединетото кралство. Во својата прелиминарна фаза на развој Google користи механизам на покани само на ограничен број на луѓе кои го користат и истите можат да препорачуваат други корисници за истото. Во првата година побарувачката за користење на Gmail како алатка беше толку голема што во даден момент на e-bay се продаваат кориснички имиња и по цена до 150 USD. Со порастот на поканите на избраните членови Google ја променува својата политика и Gmail станува јавен и бесплатен за користење. 22 Денес Gmail e онлајн алатка за комуницирање со пораки. Од перспектива на корисник нема никаква потреба од инсталирање на Gmail на корисничкиот компјутер. Се се случува на пребарувачот кој во секој случај треба да биде од понова верзија заради искористување на подобрувањата на JavaScript и имплементацијата на HTML 5. Gmail сервисот постојано се подобрува, делумно и заради постојаниот фидбек на корисниците кои постојано ги испробуваат експерименталните и нови карактеристики низ Gmail Labs. Треба да се напомене дека екперименталните карактеристики се опционални односно се вклучуваат само по барање на корисникот. Gmail исто така се одликува со одлични сигурносни карактеристики. Во моментот располага со anti-spam, anti-virus, anti-phishing опции, дополнително има можност за индексирање на целата пошта, пребарување, политика на приватност и web сигурносни карактеристики, кои се дел од Postini сервисите. Postini е лидер на овој пазар и секој ден се справува со повеќе милијарди е-мајлови. Се одликува со одличен и препознатлив графички интерфејс. GUI на Gmail всушност е пребарувачки и комуникациски ориентиран. Како и други текст процесирачки системи и Gmail се карактеризира со онлајн проверувач на спелување. Autocompletion опцијата дополнително е корисна при внесувањето на веќе постоечки адреси на самиот клиент. Листата на контакти која може да се импортира директно во Gmail е со користење на CSV фајл кој може да е екпортиран од апликации како Outlook, Outlook Express, Yahoo Mail, Hotmail, Eudora, Orkut и други апликации. Импортирањето на контакти е ограничено на бројка од 3000 корисници, што во најголем дел е повеќе од доволно. По однос на конверзијата, при експортирањето на 22 Mederic, Morel, Manuel Alves, Pascal, Cadet, Pirmin Lemberger, Google Apps: Mastering Integration and Customization, Packt Publishing., Birmingham, 2011, pg.45 20

21 контактите од Gmail може да се доведе во неколку различни типови на формати на фајлови и тоа Google CVS, Outlook CVS, or vcard from Apple. Освен вообичаените натписи односно лабели како inbox, sent mail, drafts и други, постои опција за формирање на други ознаки и можност за модифицирање на истите. Голема предност дава и интегрираноста на опцијата на симултано преведување на пошта која е напишана на различен јазик од јазикот на корисникот н Gmail. Gmail ги поддржува и POP (Post Office Protocol) и IMAP (Internet message access protocol) протоколите, но сепак префериран е IMAP протоколот како понапреден и двонасочен протокол за разлика од постариот и еднонасочен POP протокол. Google Calendar, е следната google алатка која е широко распространета и користена од страна на обичните и од страна на бизнис корисниците. Има можност за симултано прикажување на неколку календари предефинирани од страна на корисникот. Иако на моменти самиот интерфејс изгледа комлексно сепак по потреба може да се прикаже во форма на агенда, дневен, месечен или неделен преглед. Искористен е ICalendar стандардот бидејќи е препознатлив од повеќето планирачки алатки како што се: Microsoft Outlook, Calendar, Apple ical, Yahoo! Events. Фајловите кои го користат овој формат се препознаваат по нивната.ics екстензија. Календарите (планерите) можат да бидат експортирани како ZIP фајлови кои содржат во себе неколку.ics фајлови. По однос на импортирањето можат да се користат ICalendar или CSV фајлови. Google Calendar дозволува креирање на неограничен број на календари. Во секој даден календар временскиот период избран од страна на корисникот е наречен event. За секој event се карактеристични три типови на информации односно временска рамка на тој event, листа на лица за кој се однесува или со кои е споделен и подесувањата на приватност односно дали календарот и event се од јавен или приватен карактер што укажува и на можноста на пристап до истите. Со креирањето на event и споделувањето на истот, сите лица кои се вклучени автоматски добиваат известување по е-маил за тоа кој го креирал eventот и за што точно се однесува. По однос на споделувањето, секој календар може да се сподели со листа на лица од контактите на Gmail или пак други лица кои користат Google Aps домеин. Доколку корисникот се реши календарот да биде јавен (public) истиот може да го сподели само со споделување на URL адресата на календарот. По однос на начинот 21

22 на администрирање и можноста за гледање на секој event постојат четири нивоа на видливост (visibility): Дозволено едитирање и менаџирање на календарот Дозволено едитирање Дозволено само гледање на деталите од секој event Дозволено само гледање на достапноста на секој event По однос на публикацијата на Google Calendar, истиот може да се публикува онлајн во следните три различни формати, зависно од потребите на корисникот, односно: HTML, XML и ICAL. Google Talk. Претставува инстант месенџер до кој има пристап секој корисник на Gmail. Претходно функционирал во форма на посебна апликација, но сега функционира без потреба од дополнително инсталирање односно како дел од Gmail. Ги користи односно има пристап до истите контакт информации како и самиот Gmail. Во позадина, автоматски ги детерминира кој се најчестите контакти кои се употребуваат и ги инкорпорира во посебна листа но постои и опција со која може корисникот самостојно да избере кој од контактите ги сака во дадената листа. Постои опција за додавање на неколку контакти во заеднички разговор (chat). Чекор напред е користењето на аудио односно и видео конференција преку Google Talk. За разлика од другите апликации кои постојат во овој момент на пазарот (Skype на пример) овозможува и конференциска видео врска со повеќе корисници. За неговата голема примена дополнително зборува и можноста за поврзување со други инстант месенџер клиенти како Adium, Pidgin, Miranda. Има можност за трансфер на големи фајови со речиси неограничена големина помеѓу неколку клиенти, за разлика од можноста за атачирање која најчесто е лимитирана со максимум 20MB. Дополнително постои известување во реално време преку Gmail. Google Drive. Познатите Google Docs од изминатите години сега го најдуваат своето место во Google Drive. Тоа е сервис за складирање на податоци и синхронизација. Започнува да функционира со работа 24 Април Со тоа се овозможува cloud складирање, споделување на фајлови и колаборативно едитирање на документите. Како типови на документи кои можат да се најдат и едитираат во Google Drive се следните: 23 Интернет извор: 22

23 Document (еквивалент на Word документот на MS Office) Presentation (еквивалент на Power Point документот на MS Office) Spreadsheet (еквивалент на Excel документот на MS Office) Drawing (еквивалент на Paint апликацијата на Windows) Дополнително можат да се креираат и најразлична UI форма, скрипти кои можат да се имплементираат односно да се извршуваат во позадина на некој документ или форма, Jedi Maps и Smartsheet. Просторот кој го добива секој корисник бесплатно е 15GB. Дополнително сите претходно наведени работи можат да се систематизираат во посебни (folder) папки кои се исто така опција и можност за користење на Google Drive. Постои можност за импортирање односно прикачување на постоечки документи од хард дискот на персонален компјутер директно на cloud на Google Drive. Можат да се прикачуваат речиси сите познати типови на документи кој се користат во овој момент (Сите типови на документи кои се создаваат со помош на MS Office). Со прикачувањето на било кој документ или пак со неговото создавање корисничката сметка генерира уникатна адреса на секој документ. 24 Наместо додавање прилози во електронската пошта, може само да се испрати линк од уникатната адреса на документот кој треба да се сподели со некој друг. Документите автоматски се зачувани на серверите на google, како би се спречило губење на податоци и дополнителна опција е гледање на историјата на документот односно како тој низ времето е модификуван, и од кој корисник. Форматите во кои понатаму можат да се експортираат документите кои се прикачени на Google Drive се најразлични, односно: ODF, HTML, PDF, RTF, TXT и MS Office екстензии. Сервисот е официјално поддржан преку речиси сите видови на интернет прелистувачи како: Firefox, IE, Safari, Chrome и други кои работат на најразлични OS како на пример: Windows, Linux, Android, Symbian и други. Постои опција и за целосно симнување односно експортирање на сите постоечки документи на Google Drive директно на тврд диск, односно локално на персонален компјутер. Google Sites. Оваа алатка претставува онлајн веб контент менаџмент алатка која помага брзо и лесно да се креираат веб страници. Може да се споредува со неколку други вакви алатки како што се Drupal, ТYPO3 и Joomla но оваа алатка има додадена функционалност за споделување односно колаборација на повеќе корисници во ист 24 L. Baker, Donna, How to do everything with Google tools, McGraw-Hill, New York, 2008, pg

24 момент. Дизајнот е сличен на wiki страници. Неколку корисници можат заедно да придонесат во градењето на страницата и содржината. Голема предност е тоа што има опција да се имплементираат речици сите google алатки како дел од функционалноста на страницата. Олеснително е постоењето на готови темплејти кои одговараат за различни типови на концепти за кои страниците би се користеле како алатка. Во моментот постојат пет различни видови на страни кои нудат различно структуирање на информациите кои ќе ги содржат. Постои и опција за додавање на HTML во самите страни, а тоа би значело и дополнителна подесување како на изгледот, така и на функционалноста и содржината. По однос на интеграцијата на Google Sites со други објекти, треба да се знае дека сите објекти кои можат да се интегрираат се делата на три групи и тоа: non google објекти како што се хиперлинкови, слики, линии и слично google објекти, односно објекти креирани со различни google апликации gadgets објекти, креирани од трети лица и можат да имаат најразлична намена но главно се поделени на три различни категории како вести, финансии и технологија. По однос на пристапот кој би го имале корисниците до содржината на Google Sites, тој може да биде јавен (public) со што сите би имале неограничен пристап и содржината би се третирала како јавна веб страна. Другиот начин е предефинирано споделување на корисниците со што како начин да се види содржината е потребно логирање со користење на Gmail. По однос на администраторските права за едитирање, споделување и користење на содржините има три типови на пристап: Reader, овој тип на корисник има право само да ги гледа содржините кои се претходно направени на Google Sitees Editor, овој тип на корисник има право на едитирање и прикачување на содржини, промена на менито за навигација и додавање на цели нови страни во содржината. Owner, овој тип на корисник ги има сите претходно наведени права но со дополнителна можност самиот да одлучува кој ќе биде поставен во која улога од корисниците односно кое администраторско право ќе го добие. Исто така има право да создава целосно нови страници и истите да ги избриши. Google Sites, исто така може да бидат искористени и како платформа за креирање на корпоративен веб сајт со корпоративен домеин, SEO, key words оптимизација и слично. 24

25 Picasa. Како уште една од безбројниот арсенал на алатки на google, Picasa претставува организатор и прегледувач на слики. Иако оригинално не е развиена од страна на google, Picasa од 2004 е официјално дел од арсеналот на Google. За организирање на фотографии Picasa има опции за импортирање и трагање на фотографиите, тагирање на истите, колекции и нивно сортирање. Дополнително има додадено функции за базично едитирање на слики како што е корегирање на боја, кропинг функција, креирање на слајд шоу, принтање и временска линија на поставување на истите. Како опција важно е да се напомене дека за секоја прикачена слика Picasa чува голем број на информации од типот на времето кога е сликана, со кој тип на апарат, моментални подесувања, geotagging и слично, за кои карактеристики ќе споменеме покасно колку и дали можат да бидат важно по однос на бизнис интелигенција кога се користат google cloud технологиите. Picasa, односно како cloud алатка Picasa Web Albums (PWA) е сајт за споделување на фотографии и по својата улога и карактеристики често се споредува со сервиси како Flickr. Дава можност на Google корисници да складираат до 1GB фотографии бесплатно. За корисници на G+ нема лимитирање на овој простор. 25 Како производ на google лесно се применува и може да се користи како дел од содржините во Google Sites, за што покасно ќе бидат дадени примери за реална примена во бизнис заедницата. Google Maps. Поранешен Google Local а сега Google Maps e веб ориентиран сервис за мапирање. Содржи во себе неколку различни сервиси како планер на рути, неколку видови на прикази на терен, калкулирање на рути соодветно на типот на патување. Како и голем број на сервиси на Google има различни опции по однос на администраторските права и начини на колаборирање односно споделување на приватни или јавни мапи. Дополнително подесување на мапи според потребите е можно како и експортирање и импортирање на истите. Речиси целосно е кодиран во JavaScript и XML, некои од корисниците го користат и како подлога за развивање на свои сопствени мапи со карактеристики кои се додаваат според нивните потреби. Користејќи го главното јадро, овозможени се опции на костумизација на лоцирање, споделување на координати, метаподатоци и слично. Многу корисно за бизнис корисниците е комбинацијата со сајтови за споделување на слики (photo sharing websites) како на пример Flickr, со што е можно креирање на таканаречени мемори 25 Интернет извор: 25

26 мапи (memory maps), каде со комбинација на локации и слики точно можат да се означат не само места туку и специфични карактеристики на истите. 26 Со користење на Google Maps API, можно е користење на мапите во надворешни веб страни на кои може да се ограничи начинот и прикажувањето на информациите за дадената мапа, зависно од потребите на корисникот. Со сите свои карактеристики, Google Maps е една од најкористените апликации во моментот. 1.3 Cloud технологиите како значајна менаџерска иновација Во моментот, cloud е широко познат како технологија која ја менува перцепцијата на тоа како треба да се одвиваат работите во ИКТ секторот. Како современа технологија има можност фундаментално да ја премости едно ниво нагоре компетитивноста на бизнисот со креирање на додадена бизнис вредност на компаниите кои ќе успеат побрзо и подобро да ја имплементираат и искористат во работењето. За да ја искористат предноста која ја нуди оваа технологија и потенцијалот да ги трансформираат внатрешните операции, односите со купувачите и вредноста на индустријата, организациите мораат да определат што точно треба да решат со имплементацијата на технологијата. Во самиот момент cloud технологијата ги променува заедно и бизнисот и секојдневниот живот, како на пример потрошувачите кои без премногу знаење пристапуваат до своите омилени музички фајлови поставени на моќните ресурси на големите компании. Иако кога се зборува за оваа технологија најчесто се зборува за тоа што таа вклучува како можност, најчесто моќта на cloud може да се види во самата нејзина бизнис примена. Кога е ефектно искористена, 26 Интернет извор: 26

27 можностите кои ги нуди секогаш доведуваат до бизнис иновации. Последните трендови на социјално и технолошко поврзување креираа совршена бура на можности за компаниите да ја прифатат и употребат можноста на cloud за да оптимизираат, иновираат и да ги срушат дел од постоечките и застарени бизнис модели. Сепак иако како технологија нуди неверојатно многу можности одредни истражувања укажуваат на тоа дека голем број на компании иако имаат слушнато за оваа технологија, сепак само мал дел од нив ја имплементираат во секојдневното работење. Само мал број од нив cloud технологијата ја користат како алатка за подобрување на процесот на донесувањето одлуки и како начин полесно да го реализираат избраниот бизнис модел на пазарот каде делуваат. Менувањето на трендовите во имлементација на ИКТ решенија во следните години би значело и драматични промени во начинот на водењето на бизнисите, а пак cloud технологијата би придонесла и би се искористила како начин на промена на постоечките индустрии односно и како подлога за појава на нови индустрии и простор за интегрирање на нови употреби на веќе споменатата технологија. 27 Според одредени информации кои ги даваат експертите се укажува на фактот дека доста организации имаат информации за технологијата, но само мал број од нив размислуваат за имплементирање на оваа технологија во нивното секојдневно професионално работење. Сепак организациите кои ќе се покажат како иноватори, како организации кои според работењето ќе можат да се дефинираат како рани прифаќачи на технологијата, ќе ја остварат конкурентската предност преку најразлична примена на она што cloud-от го нуди како технологија. Најчестите промени по однос на остварување на дополнителна вредност на услугите и производите кои ги нудат компаниите кои ја користат (или би ја користеле cloud) технологијата се движат во следните три насоки: Оптимизирање на организациската ефикасност а со тоа и добивање на позитивна перцепција кај партнерите и купувачите Промена на улогата на компаниите во еколошки свесни компании кои преку намалувањето на трошоци за хартија, машини за печатење и користење на енергија 27 IBM Global Business services, The power of cloud-driving business model innovation, Executive report,

28 Создавање на нови потреби кај купувачите и нови сегменти на пазарот преку нудење на технологијата 1.4 Cost-benefit анализа на имплементација на google cloud алатки Cost-benefit анализата се дефинира како процес преку кој се анализараат одредени бизнис одлуки. Бенефитот односно позитивните страни кои се однесуваат на дадена бизнис активност се сумираат односно се изразуваат преку трошоците кои се прават за да се изведат потребните акции за таа активност. 28 Често пати освен материјалниот аспект на анализата, се споменуваат и недопирливите (intangible) аспекти на активноста и како тие се одразуваат на процесите покасно. Како анализа служи да детерминира колку добро, односно колку лошо одредена планирана акција или активност ќе заврши. 29 Како анализа може да послужи за речиси најразлични секојдневни ситуации, но најчесто се слушиме со истата кога зборуваме за финансискиот аспект на одредени одлуки. Со имплементацијата на cloud алатки односно со употребата на оваа технологија несомнено секоја компанија прави голем исчекор напред не само заради материјалниот аспект на донесувањето на таа одлука, туку уште повеќе заради влијанието кое таа одлука ќе го имаа воппшто на самиот менаџмент и управувањето со ресурсите во компанијата. Самиот пристап на менаџментот да се примени нова технологија во секојдневното работење е дополнителна вредност на самата компанија и за самите вработени е чекор напред во идентификацијата со компанијата, корпоративното деловно работење и она што самата компанија го комуницира како вредност, внатре во самата компанија и надвор во бизнис заедницата. Бидејќи Google, односно алтките кои ги нуди како на лично но така и на професионално ниво, се најчесто бесплатни тогаш дополнително и материјалниот односно финансискиот аспект на донесувањето на одлука зошто да се користат овие алатки е доста оправдан. Парелено споредбата ќе се прави со локални ресурси или софтвер кој би можел да се замени со употребата на Google алатките. Споредбата би се однесувала на временски период од една година и вообичаен број на локални перонални компјутери во една 28 Интернет извор: 29 Интернет извор: 28

29 средна компанија во Македонија, односно 10 персонални компјутери. Правењето на Cost-Benefit анализата на Google cloud алатките ќе се однесува само на дел од она што се нуди во моментот од страна на Google, односно на алатите кои претходно беа посочени како најчесто користени: Drive, G-talk односно Google hangouts, Google sites. Останатите апликации односно алатки ќе бидат намерно изоставени поради тоа што во моментот за нив и не постои соодветна desktop односно локална апликација, што уште повеќе укажува на напредокот на оваа технологија. Дополнително освен анализата дадена преку цената односно трошокот за имплементирање на технологијата, следи и анализа на бенефитите односно позитивните страни на имплементацијата на оваа технологија но и негативните страни на имплементацијата на оваа технологија. Табела бр. 1.1 Типови на организации опфатени со истражувањето Бенефит и позитивен апект Трошоци и негативен аспект Голем број на бесплатни алатки Постојана врска со интернет Сличност на работењето со веќе постоечки алатки за работа Сигурносни прашања и пристап до содржината Скалабилност на ресурсите Неприфаќање на нова технологија Пристап од речиси сите платформи на оперативни системи Помал број на опции кај бесплатните алатки Нема потреба од често обновување на хардверот Сопственост на содржините Пристапот е овозможен само преку едноставен прелистувач (browser) Дозвола за употреба на дел од содржините За процесирање на податоците не користи локални ресурси, односно со мали хардверски перформанси, се постигнуваат Можност за прекинување на сервисот релативно добри процесорски резултати Независност на работењето од просторот на работење Можност за модификација на сервисот Пристап до податоци, секогаш и од секаде Слабо прифаќање на новитети Можност на ревизија на документите Технофобија 29

30 Табела бр. 1.2 Cost benefit анализа Апликација, хардвер, активност Сума традицинален пристап за еден месец Сума CLOUD за еден месец Сума традиционале н пристап за цела година Сума CLOUD година MS. Office vs. Drive ,00 0, ,00 0,00 Skype vs. G-talk x ,00 0, ,00 0,00 Сервер x ,00 0, ,00 0,00 OS за PC x ,00 0, ,00 0,00 OS Сервер ,00 0, ,00 0,00 и hosting пакет ,00 0, ,00 0,00 Обука на кадар (обучувач) , , , ,00 Време на кадар за обука (сума) , , , ,00 Одржување на опрема 6.000, , , ,00 Вид на трошок Прв месец традиционале н ИТ Прв месец CLOUD Прва година традиционале н ИТ Прва година CLOUD Hardware ,00 0, ,00 0,00 Software ,00 0, ,00 0,00 Обука , , , ,00 Одржување 6.000, , , ,00 ВКУПНО трошоци , , , ,00 30

31 Сумите односно цените дадени на табелата се базираат на цените на порталот на loginsys.mk (Логин системи), а се однесуваа на 10 PC и една серверска конфигурација. Нефинансиското мерење или други мерења на успех во компаниите можат да бидат вклучени во заеднички поставените цели на организацијата односно како дел од самата визија, стратегија и извршување. Често ИКТ функционалностите не се директно поврзани со финансискиот обрт на компанијата, па многу често различните сектори 31

32 употребуваат нефинансиски (KPIs key performance indicators) клучни индикатори на перформансите за да ги измерат и анализираат перформансите за дадено работење Насоки за развивање на бизнис апликации со помош на Google cloud алатките Google, како компанија во последните неколку години и посебно со појавата на Android како оперативен систем може да се пофали со најголем број на развиени апликации до овој момент, односно таа бројка се движи близу Андроид апликации, односно од нив се бесплатни а останатите се апликации кои можат да се користат само со дополнителна уплата. 31 Кога зборуваме за Google, не можеме да ги споменеме само Андроид апликациите односно тука се и chrome web store апликациите, Google business app, платформите за развој на различни апликации, cloud платформата и слично. Она што Google го правеше во изминатите години и она што сеуште го прави во светот на ИКТ индустријата е поразлично од сето направено досега. Креативниот аспект на нивната работа, отвореноста на нивните ресурси, иновациите кои ги материјализираат и цената која е повеќе од прифатлива е во секој случај импресивно како начин на работа, како настап на пазарот, како бизнис модел, како филозофија на менување на светот и потребите на купувачите. Бидејќи во оваа работа се фокусираме најмногу на бесплатните алатки кои ги нуди Google, односно бесплатните Cloud алатки, следно би ги опишале можностите за развој на бизнис апликации со помош на овие алатки. Речиси сите производи на Google се производи во кои се употребуваат во главно неколку програмски јазици и тоа: C, C++, Java, Python и дополнително новиот програмски јазик развиен од Google и наречен Go, тоа дава доста голем простор за развој на најразлични апликации, нивна оптимизација и взаемна употреба. Во светот на ИКТ, тоа значи и лесно прилагодување на програмерите да работат на проекти кои понатаму би се имплементирале како дел од некое софтверски решение. Дополнително поддршката што Google ја дава во форма на слободни ресурси, он-лине работна околина, бесплатни он-лине семинари односно 30 Williams, Bill, The Economics of cloud computing, An overview for decision makers, Cisco Press, Indianapolis, 2012, pg Интернет извор: 32

33 вебинари уште повеќе укажува на желбата но и подговтвеноста на Google да се посвети на уште поголема експанзија на нивни апликации на пазарот. За да се постигне сето тоа со многу голема леснотија Google ја нуди Google script, како начин брзо и лесно да се направат веб ориентирани апликации на кои во позадина би работеле како основа некои од бесплатните но врвни алатки како: Google spreadsheets, Google document, G- mail, Google maps, Google videos, Google calendar, Google forms и други релативно познати алатки. Но што е Google Script? Google Script е платформа за кодирање и апликациски развој која е веќе вградена во Google apps, и истата овозможува додавање на дополнителна функционалност на spreadsheets, Gmail, Sites и другите сервиси од Google. 32 На пример доколку сакате опрделен spreadsheet да има свое посебно мени со најразлини алатки за креирање на одредена пивот табела, истото може да се направи преку Google script и со тоа на табелата да и се дадат дополнителни автоматизирани функции. Сепак за да се направат овие работи мора да имате ваша сметка односно профил на Google односно да имате ваш документ во чија позадина би се извршувале овие или други функции. Сепак ова не значи дека секогаш ќе бидете ограничени на скрипта која мора да се пишува односно да се извршува во позадината на некој spreadsheet. Истата скрипта, 32 Ferreira, James, Google script, Enterprise application essentials, O Reilly Media, Sebastopol, 2012, pg.3 33

34 односно истиот начин на додавање на функционалности може да се однесува на сите Drive документи, како и на Google sites, Gmail и слично односно, ќе може да се направи сите тие да имаат и меѓусебна интеракција. Скриптата ќе може да се користи и како веб сервис без самиот корисник да знае дека имаме вклучено spreadsheet во самата интеракција. Крајната цел нормално би била креирање и на самостојни апликации кои би се презентирале себеси како веб сервиси и кои би се извршувале независно од другиот интерфејс. Од перспектива на самите корисници овие апликации не треба и нема да изгледаат поинаку од некои веќе познати веб апликации како Picasa или Amazon. Има и други вистински предности на овој начин на развивање апликации и сервиси. Тоа е складирањето на истите во Google Apps сервисите. Со тоа уште на самиот почеток сигурноста е веќе вградена а тоа значи дека истата скрипта не треба да не загрижува дали би се извршувала при имплементацијата во друга компонента, дали за истата ќе треба да имаме нови закрпи и дали ќе треба постојано да ја мониторираме заради малициозни напади и слично. 33 Како дел од Google Apps, Google Script исто така овозможува да се користат развојните можности кои се дел од Apps suite. Она што е стварно импресивно е дека целосно веб развојната околина не бара никакво префрлување на фајлови од компјутер на компјутер, бекап на фајловите, ревизија, прикачување на истите, апдејт на софтверот или други вообичаени потреби за развојните околини. И самата развојна околина е cloud односно веб ориентирана и овие делови се вградени во самата развојна околина. UIApp сервисот (User Interface App) започнува со функционирање на почетокот на 2010 година, како начин да им се дозволи на развивачите на апликации да можат да испраќаат инпут односно да се испраќа како скрипти за процесирање. UiApp го користи Google Web Toolkit (GWT) Widget сетот за градење на интерфејс на апликациите. 34 Widget-тите овозможуваат да се креираат вообичаени делови на апликацијта во нејзиниот интерфејс кои ги имаме кај секоја апликација, како што се text box, Submit копче, list box и слично. Освен тоа, нормално и како друг дел постојат и вообичаените панели каде се додаваат сите претходно споменати делови на апликацијата, за да се добие вообичаен и препознатлив user friendly изглед на апликациите. За дополнително да објаснеме што е Google App Engine, треба да споменеме дека тоа е веб хостинг сервис на веб апликации. Кога 33 Ferreira, James, Google script, Enterprise application essentials, O Reilly Media, Sebastopol, 2012, pg.4 34 Ferreira, James, Google script, Enterprise application essentials, O Reilly Media, Sebastopol, 2012, pg.4 34

35 зборуваме за веб апликации мислиме на апликации или сервиси до кои имаме пристап преку веб и тоа вообичаено се прави преку прелистувач односно програма за прелистување на веб содржини како што се: страници за социјална соработка, мултиплеер игри, мобилни апликации, проектен менаџмент, колаборација помеѓу корисници, објавување на содржини и слично. Google App Engine може да сервисира и традиционална содржина на веб страници како документи и слики, но сепак треба да се каже дека е специјално дизајнирана за real-time динамични апликации. 35 Во суштина Google App Engine е дизајниран за да може да хостира апликации за повеќе симултани корисници. Кога една апликацијa може да сервисира повеќе симултани корисници без деградација на нејзините перформанси, викаме дека е скалабилна. Тоа е уште една од карактеристиките на cloud технологијата. Апликациите напишани за Google App Engine се скалираат автоматски, односно колку повеќе корисници ја користат апликацијата App Engine алоцира повеќе ресурси за истата односно истите ги оптимизира. Самата апликација дури и не треба да знае ништо за ресурсите кои ги користи. Над одредено користење на овие ресурси се врши и скалабилно плаќање за истите односно тоа се врши по основа на повеќе параметри 35 Sanderson, Dan, Programming Google app engine, O Reilly Media, Sebastopol, 2013, pg.1 35

36 како што се: простор на серверот (скалиран во GB), процесорска употреба (CPU Usage), влез и излез на податоци и слично. Можеби најимпресивниот дел кој треба да се спомене, а е во интерес на компаниите е тоа што одредени соржини кои би можеле да се користат во самите компании би можеле да се направат само со познавање на функции од широкопознатата Microsoft Excel, односно апликација која во главно има намена за табеларен приказ и пресметки и манипулација на одредени податоци. Со претпоставка дека сите кои работат во компаниите доволно добро ја познаваат и работат со оваа апликација односно користењето на функциите и дел од можностите кои таа ги нуди, постојат неограничени можности тоа знаење да биде искористено во создавање на cloud ориентирани содржини и алатки кои може на многу начини да го подобрат работењето во компаниите, односно да ја подобрат, брзината на комуникација, начинот на донесување на одлуки, намалување на трошоци за опрема и канцелариски материјали, време на извршување на одредени активности, следење на работата на вработените, проектен менаџмент и слично. Кога зборуваме за ваква употреба на ресурсите зборуваме првенствено за бесплатните cloud алатки на Google, првенствено Drive и Google sites. Сепак за конкретното користење на истите во реална и секојдневна средина ќе следат примери на употреба на истите во компанијата Дониа. 36

37 Глава 2: 2. Интегрирање на google cloud алатките во процесот на менаџерско одлучување Донесување одлуки е суштински аспект на современиот менаџмент. Тоа е примарна функција на менаџментот. Главната работа на менаџерот е секојдневно и рационално донесување на одлуки. Одлуките се важни бидејќи ги детерминираат и организациските и менаџерските акции. Одлуката може да се дефинира како "насока на акција, која е свесно избрана од сет на алтернативи за да се постигне посакуваниот резултат." Таа претставува добро балансирана пресуда и заложба за понатамошна акција. Со право се истакнува, дека првата важна функција на менаџментот е да донесува одлуки за дадени проблеми и ситуации. Според Питер Дракер, "Што и да прави менаџерот, тој го прави тоа преку донесување на одлуки". Најчесто, за неговата способност многу често се суди според квалитетот на одлуките што ги донесува. Така, менаџментот е континуиран процес на донесување одлуки. Кога се донесуваат одлуки менаџментот треба да се осигура дека донесените одлуки се во насока на поддржување на целите на самата организација, а не на целите на еден менаџер или дел од менаџерскиот тим. 36 Постојат три форми на применето размислување: донесување на одлуки, решавање на проблеми и креативно мислење. Овие три видови на размислување во многу работи се поклопуваат едни помеѓу други но сепак во основа се различни. 37 Донесувањето на одлуки се однесува на тоа кои акции да се преземат и вообичаено вклучува избор од неколку опции. Целта односно објектот на решавањето на проблеми е донесување на решенија, одговори или пак одредени заклучоци. Креативното мислење во суштина е креирање на нови идеи и концепти. Во суштина менаџерското донесување на одлуки претставува добро комбинирање на сите претходно посочени форми на размислување. Ова јасно укажува на тоа дека процесот на донесување одлуки е потребен во сите процеси на анализа, планирање, организирање, насочување 36 Tillman A, Frank, A professional s guide to decision science and problem solving, FT Press, New Jersey, 2012, pg Adair, John, Decision making and problem solving strategies, Kogan Page, London, 2010, pg.10 37

38 и контрола. На пример, во планирањето, алтернативни планови се подготвуваат за да одговорат на различни можни ситуации. Останува на менаџерот да го избере најдобриот и најадекватниот од дадените алтернативи. Ефективноста на управувањето зависи од квалитетот на процесот на донесување одлуки. Познавањето на овој процес од страна на менаџерите во компаниите и користењето на соодветни алатки при донесувањето на одлуките во суштина ја определува и успешноста на една компанија. Системите за донесување на одлуки постојат доволно долго за да се докаже нивната потреба во организациите. Истите тие им помагаат на организациите за достигнување на нови нивоа оперативни и сеопшти подобрувања и донесување на соодветни решенија. Никогаш овие организации не би можеле да фунционираат на истото ниво без системите за донесување на одлуки. Сепак, има и организации каде што имаме многу мал број на вакви системи. Обично тоа се организации каде што на две спротивставени страни стојат менаџерите од една страна, а од друга страна ИКТ професионалците. Аналитичарите се држат настрана од оперативните системи на организацијата, со тоа лимитирајќи ја можноста на аналитичарите да имплементираат нивни секојдневни видувања на работењето во овие системи. Така што овие системи запираат со учење и остануваат онакви какви што биле дадени во првиот момент на нивното имплементирање. 38 Со самото менување на пазарот, а тоа е секојдневно, исто и овие системи би требало да се прилагодуваат на новонастанатите услови. Очекувањата одат во насока овие системи да бидат лесни за креирање, лесни за менување, лесни за употреба и исто така да може до истите да се има лесен пристап во секое време. Во оваа насока, Google cloud алатките се вистинско решение, бидејќи за нивната употреба не се потребни софистицирани знаења од областа на ИКТ, можат лесно да се модифицираат и се мултиплатформски решенија односно за пристап до нив е потребен само пристап до интернет. 2.1 Интегрирање на постоечки софтверски решенија и google cloud алатките во процесот на менаџерско одлучување Несомнено со менувањето и растењето на информациските и комуникациските технологии, организациите ја препознаа и почувствуваа потребата од имплементирање 38 James, Tailor, Decision Management Systems, IBM Press, New York, 2012, pg

39 на новата технологија како начин да се обезбеди конкурентска предност, да се оптимизираат процесите, да се следи севкупната работа и да се донесуваат порационални и поадекватни решенија во работењето. Напоредно со тоа, слободниот пазар придонесе бизнис околината да стане премногу сложена и комплексна средина и со зголемен број на клучни информации потребни за работењето на организациите и за донесување на соодветни одлуки и решенија. Во овој контекст менаџментот на организациите има основна потреба од информациски системи кои придонесуваат за зголемување на севкупната ефикасност и ефективност на компаниите. Како предуслов за донесување на добри одлуки се укажува на можноста, количината на информациите со кои една компанија располага и пристапот до тие информации. Сето тоа придонесува за голема конкурентска предност на компанијата во светот на глобални и комплексни бизнис практики. 39 Накратко, ERP (Enterprise resource planning) е менаџмент систем кој во себе инкорпорира најразлични делови на работењето кој најчесто вклучуваат финансии, сметководство, дистрибуција, продажба, набавки, маркетинг, човечки ресурси, производство и слично. 40 На почетоците од неговото пенетрирање на бизнис пазарот бил наменет само за поголеми организации или пак мултинационални компании, а во овој момент вакви системи имаат и најмалите организации. Во подоцнежниот развој на овие софтверки решенија се појави и одредена скалабилност односно и костумизација на истите решенија според големината на бизнисот, типот на бизнисот, барањето на менаџментот и структурната поставеност или органограмот, како и начинот на кој се поставени процесите во компанијата. Ова значи и третирање на различни модули а соодветно на тоа и ресурси и решенија потребни за тие модули за работа, за разлика од минатото кога ваквите решенија се нуделе (One fits all) како целина, како монолитен софтвер на кој самите организации многу често морале да се прилагодат и да ги имплементираат во своето работење. Изборот, и тогаш и денес, за тоа каково решение ќе користи компанијата е една од поголемите одлуки во секоја компанија, бидејќи самото решение понатаму ќе се одрази во сите одлуки кои ќе се носат понатаму. Дали и како решението ќе ги конвертира големиот број на податоци во витални информации и врз основа на тие 39 Hossain, Liaquat, Patrick, Jon David, Rashid, M. A. Enterprise Resource Planning Global Opportunities & Challenges, Idea Group Publishing, London, 2002, pg Интернет извор: 39

40 информации кои одлуки ќе се донесат е еден од битните аспекти кога зборуваме за квалитетот на едно вакво решение или систем. До овој момент доминираат локално инсталирани софтверки решенија, а cloud технологијата полека пенетрира и во развојот на ERP решенијата. Скалабилноста, брзината, пристапот од секаде и од секоја платформа се клучните причини заради кои ERP решенијата кои планираат да останат на пазарот ќе мора да ги имплементираат во своите решенија, односно да ги прилагодат решенијата да ги имаат овие клучни особини. Скалабилноста и костумизацијата дополнително влијаат и на формирањето на цената и ценовната политика која ја имаат компаниите кои ги нудат овие решенија. Можеби како преодна фаза помеѓу современите и традиционалните ERP системи може да бидат искористени беплатните Google cloud алатки, кои бидејќи даваат можност за импортирање и експортирање на податоците, даваат и простор за комуникација помеѓу овие два спротивставени системи. Дополнително користењето на cloud алатките може да се вклучи како одговор на прашањата кои во моментот не можат да ги решат традиционалните решенија односно за истите потреби би требало подолг период да се модифицираат. Тоа остава доста голем простор за cloud алатките на Google, да послужат во голем дел на работењето како поддршка на веќе воспоставениот систем на донесување на одлуки, со тоа што би се фокусирале на сегменти кои во моментот се слабо застапени или воопшто ги нема во постоечките ERP решенија. Најчесто делови во кои можат да се вклучат беплатните алатки би биле: комуникацискиот модул, делегација на задачи, проектниот менаџмент, продажбата, маркетингот и истражувањата на пазарот, набавките, следење на вработените, проток на информации и документација, поделба на документација, следење на процеси поврзани со производство, контрола на квалитет во реално време и слично. Сепак, како, во кој сегмент, и во која мера ќе бидат искористени овие предности зависи од самиот менаџмент, нивниот поглед за тоа што недостасува во тековниот систем на донесување на одлуки и организација, прифаќањето на иновациите како потреба на секоја компанија која планира да се развива и слично. Исто така важен фактор при заедничко користење на две паралелни решенија зависи и од нивото на обученост на лицата кои ќе го употребуваат системот, знаењата од областа на дадените алатки на Google, ажурноста на лицата кои ќе го вршат инпутот на информации во системот и слично. Добро решение би било и дефинирање на клучните информаци потребни за cloud системот, нивно екстрахирање односно експортирање од постоечката база на податоци 40

41 во фајл кој понатаму автоматски би се импортирал во cloud системот. Доколку се земат во предвид и платените Google cloud алатки, тогаш би можела да се искористи и Google Cloud SQL со што би се направила поадекватна синхронизација на податоци од локален сервер со Google Cloud. Развојната околина на Google ги нуди повеќето можности што ги нудат и останатите платформи за програмирање, со што можеби најприоритетното прашање кое би требало да се реши доколку се размислува за интегрирање на постоечки софтверски решенија и Google Cloud е решавање на комуникацијата на локален фајл или фајлови со одредена датабаза на Google Модели на донесување менаџерски одлуки и нивна имплементација Кога ќе се соочиме со хаос, ние секогаш бараме начин како сето тоа да го структуираме, да погледаме низ сето тоа, или најмалку да можеме да добиеме еден поглед на целата ситуација. Моделите ни помагаат да ја редуцираме комплексноста на ситуацијата со овозможување да се занемарат повеќето непотребни факти и да се концентрираме на она што е најбитно. 42 Моделите не го дефинираат начинот на кој ние размислуваме или пак треба да размислуваме, тие се само резултат на еден активен мисловен процес. Секој од моделите кои се употребуваат е добар онолку колку што е добар и оној или оние кои го користат 43. Дополнително моделите можат да се објаснат и на следниот начин: моделите имаат улога на симплификација односно упростување на информациите. моделите имаат прагматична улоги и тие се фокусираат на она што е употребливо и битно. моделите ги сумираат комплексните взаемни релации помеѓу информациите. 41 Интернет извор: 42 Kragerus, Mikael and Tschauper,Roman, The decision book, fifty models for strategic thinking, Kien und Aber, Zurich, 2008, pg.6 43 Kragerus, Mikael and Tschauper,Roman, The decision book, fifty models for strategic thinking, Kien und Aber, Zurich, 2008, pg.7 41

42 моделите се визуелно поприемчиви бидејќи содржат концепти кои најчесто се тешки да бидат објаснети со зборови моделите организираат односно даваат структура и јасен систем на информации. моделите се своевидни методи. Не овозможуваат секогаш готови одговори, односно знаат и да поставуваат прашања. Одговорите излегуваат како резултат после инпутот на информациите и употребата на моделот врз нив. За да се разберат подобро моделите на донесување на менаџерски одлуки потребни се информации за тоа што значи самиот процес на донесување на одлуки, на кој начин истите се донесуваат, што се е вклучено при донесувањето на одлуки и кои се позитивните и негативните аспекти во самиот процес на донесување на одлуки. Секако дека реализацијата на донесените одлуки започнува со имплементирањето на одлуките во работењето на организацијата и вклучувањето на лицата кои треба да ги спроведат и реализираат истите одлуки. Улогата на менаџментот во имплементација на донесените одлуки односно решенија е екстремно потребна за успехот на самата организација. Менаџерската улога е важна и подразбира голема одговорност. Една од најважните работи што менаџерите треба да ја направат е планот за имплементација. Планот исто така треба да биде поддржан и со временска рамка и одделни чекори за комплетирање на процесот. Исто така не треба да се пропушти и наведувањето на ресурсите со кои треба да се имлементира одлуката односно решението. Друг доста важен аспект е создавање на доверба, ентузијазам и сигурност дека планот за реализација на решението е изводлив. 44 Следен аспект е контрола на процесот на имплементација за да се осигура успешна имплементација на донесената одлука. Тука дејствуваат со голема сила и други фактори како што се критиката но и поддршката на вработените. Ако самите вработени не се убедени дека 44 Интернет извор: html?cat=3 42

43 треба да учествуваат во имплементацијата и во успешноста на планот тоа во секој случај ќе направи проблем во самата имплементација. Следниот фактор кој може да ја детерминира успешноста на имплементацијата се ресурсите. Ако материјалните средства, човековиот капитал или природните ресурси не се достапни тогаш и ова ќе донесе до неможност за имлементација на планот. Според тоа секогаш кога ќе се донесе некоја одлука и истата ќе треба да се имплементира, менаџерите ќе треба да ги земат во предвид сите овие фактори. За да се има постојана поддршка, одлуките и можните солуции секогаш треба да се комуницираат со вработените. Несигурноста или грижата за одредени прашања кои се појавуваат при самото комуницирање треба да се анализираат и да се предвидат соодветни чекори за истите да се надминат. Временската рамка исто така треба да биде реално поставена и јасна за сите вклучени за имплементацијата. Колку подетално ќе биде разработен планот на имплементација и колку помалку ќе се остави простор за импровизација толку подобро ќе заврши самата имплементација. Постојат различни видови на одлуки и нивна поделба, во зависност од различни фактори. Тука ќе ги бидат споменати само неколку типови на поделби на одлуки Програмирани и непрограмирани одлуки Како се донесуваат одлуки од менаџерите зависи првенствено од природата на проблемите. Најчесто тие можат да бидат структурирани и често да се повторуваат, при што викаме дека се работи за програмирани одлуки кои се донесуваат систематски заради решавање на постоечките проблеми. 45 Овие одлуки понатаму се делегираат на пониските нивоа на менаџментот и истите одлуки понатаму се имплементираат на исти или слични проблемски ситуации. Доколку сумираме, програмираното одлучување е рутински, практичен автоматски процес. Програмираните одлуки се одлуки кои биле толку многу пати носени во минатото, што менаџерите развиле правила или упатства кои се применуваат кога настануваат одредени ситуации. 46 Кога зборуваме за овој тип на донесување на одлуки, менаџерите можат да развијат правила и упатства за регулирање на сите рутински организирани организациски активности. На пример 45 Интернет извор: 46 Gareth R., Jones and Jennifer M., George Современ менаџмент, Глобал Комуникации, Скопје, 2008, pg

44 правилата можат да одредат како одреден работник треба да извршува одредена задача, правилата дополнително можат да одредат стандарди за квалитет, што треба да биде исполнето, на кој начин за сето тоа да биде прифатливо како квалитетно завршена задача. Најчесто најголем дел од одлуките кои се донесуваат се програмирани одлуки. Од друга страна пак, кога се работи за проблеми кои се појавуваат за прв пат и на кои постоечкиот систем не може да одговори, тогаш се донесуваат таканаречени непрограмирани одлуки. Тоа се ситуации каде што претпоставуваме дека менаџерот воопшто не е сигурен дека правецот на акција би довел до посакуван резултат. Или пак да претпоставиме дека на менаџерот или менаџерите во даден момент не им е јасно што всушност сакаат да остварат. Од ова очигледно е дека не можат претходно да бидат развиени правила за предвидување на неодредени настани. Непрограмираните одлуки се донесуваат како одговор на невообичаени или нови можности и закани. Непрограмираното одлучување се случува кога нема подготвени правила за донесување на одлуки, кои менаџерите можат да ги применат во ситуацијата. Правила не постојат бидејќи ситуацијата е неочекувана и неизвесна, и на менаџерите им недостасуваат информации кои се потребни да развијат правила кои ќе ги опфатат. Овие одлуки претставуваат еднократно решение кое не е апликабилно за други ситуации и затоа секој пат треба да се донесуваат нови одлуки за секоја новонастаната ситуација. Непрограмираните одлуки најчесто се носат од страна на високиот менаџмент и тие по природа бараат креативност во расудувањето и прелистување на можните односно потенцијални решенија. Примерите на непрограмирано одлучување вклучуваат одлуки за инвестирање на нов вид на технологија, развивање на нов тип на производ, лансирање на кампања, излез на нов пазар, започнување на нов бизнис и слично Реактивни и проактивни одлуки Според тоа како ги донесуваат менаџерите своите одлуки така може да се направи и поделба на самите организации и компании. Дури и понекогаш и за исти одлуки и под исти временски притисок, менаџерите односно организациите на различен начин ги донесуваат одлуките. Главната разлика помеѓу носителите на овие одлуки е начинот на кој ја донесуваат одлуката и како се припремаат за донесувањето на одлуката. Проактивните односно креативните одлуки се резултат на проактивни и 44

45 креативни менаџери кои постојано низ текот на работењето собираат информации и бараат поврзаност помеѓу истите. За разлика од нив реактивните одлуки се донесуваат без посебна подготовка и најчесто за краток рок во самиот момент кога одредена ситуација бара донесување на одлука. 47 Нормално, проактивните одлуки далеку повеќе имаат позитивни последици отколку реактивните, иако за реактивните барем во традиционалниот менаџмент се гледа како на авторитативност и сугурност при одлучувањето и уште се дефинираат како цврсто раководење. Процесот на донесување на одлуки започнува со увидувањето на потребата од донесување на одлука. Потребата за донесување на одлука може да биде предизвикана од новонастаната ситуација која бара итна реакција или пак може да биде предизвикана од нова потреба која настанала како резултат на согледување на ситуацијата, и одлуката која треба да се донесе за да се преземе иницијатива која ќе понуди нова и поквалитетна ситуација. Реактивното одлучување е такво одлучување кое подразбира давање на одговор на постоечките барања и промените во окружувањето. Проактивното одлучување подразбира донесување на одлуки во услови на антиципирани надворешни барања и други елементи, кои условуваат донесување на одредена одлука. Затоа тоа е многу посложено отколку реактивното одлучување. Во процесот на проактивното одлучување освен овластениот менаџер треба да партиципираат и многу експерти од различни специјалности на кои ќе им биде обезбедена широка партиципација и учество во донесувањето на одлуката Систематско и интуитивно одлучување Систематското и интуитивното одлучување се разликуваат по начинот и моделот на спроведување на процесот на донесување на одлуки. Во зависност од тоа колку е процесот систематски, базиран на јасно промислени и однапред испланирани чекори или пак претставува интуитивен чин на донесување на одлука без претерана грижа за состојбата на фактите и информациите и рационално анализирање на ефектите од различни решенија, разликуваме систематски и интуитивни одлуки. Логичниот и систематски процес на донесување на одлуки помага да се адресираат критичните елементи кои би требало да резултираат со добра одлука односно 47 Lin, Zhiang and Carley, Kathleen, "Proactive or Reactive: An Analysis of the Effect of Agent Style on Organizational Decision Making Performance" Institute for Software Research,

46 решение. Со организиран и систематски пристап, далеку се помали шансите да се заборават важните фактори и со текот на времето се гради база на искуства односно податоци кои стануваат се подобра и подобра подлога за носење на добри о објективни решенија. 48 Систематското одлучување подразбира преземање на активности на процесот на одлучување по моделот чекор по чекор со внимание и грижа за сите податоци и информации кои се потребни за донесување на квалитетни одлуки. Интуитивното одлучување пак од друга страна е неорганизирано спроведување на процесот на одлучување без доволно реални и сигурни податоци и информации. Интуитивното одлучување не може да ги даде ефектите кое може да ги даде систематското одлучување и подразбира одреден вид на ризик. Сепак одредени ситуации се појавуваат кога овој вид на донесување на одлука е единствен, односно интуицијата е единстваена можна опција за донесувањето на одлуката Индивидуално и групно донесување на одлуки Одлуките зависно од бројот на вклучени лица во нивното донесување можат да се поделат на индивидуални и групни одлуки. Оваа поделба е направена и условена од ситуацијата што одредени одлуки според својата природа мораат да бидат групни како што се статути, прописи, елаборати и слично. Често се поставува прашањето кога се донесува одредна одлука, дали е подобро да ја донесе едно лице или пак повеќе лица размислуваат подобро. Одговорот на ова прашање зависи од неколку фактори. Групното донесување на одлуки ја има предноста да го вклучи искуството и перспективата на сите вклучени индивидуи. Според тоа следи дека на тој начин одлуката има потенцијал да биде покреативна и да води до поефективно решение. Многу од одлуките кои се донесуваат во организациите се донесуваат од страна на повеќе менаџери, наместо од поединци без оглед на нивната позиција. Кога менаџерите работат како тим, за да донесат одлуки и да ги решат проблемите, нивните избори на алтернативи имаат многу помала веројатност да станат жртви на предрасудите и грешките кои често се причина за донесување на лоши одлуки. Во овој случај целиот тим се потпира на комбинираните вештини, способностите и акумулираното знаење на членовите на тимот и со тоа да ја унапредат нивната способност да изведат 48 Интернет извор: html 46

47 алтернативи и да донесат добри одлуки. Друга добра особина на овој начин на донесување на одлуки е овозможувањето на менаџерите да поседуваат повеќе информации и да ги поправаат меѓусебните грешки. Во фазата на имплементација сите менаџери се засегнати, и се согласуваат да соработуваат. Кога цела група менаџери донесува одредена одлука (наспроти тоа кога врвниот менаџер донесува одлука и ја наметнува како таква на останатите менаџери) се зголемува можноста таа одлука да биде успешно имплементирана. Најчесто групите донесуваат решенија или остваруваат многу поголеми резултати отколку оние што би ги направиле самостојно. Самото донесување на одлуки во група подобро се доживува од страна на сите индивидуи и имплементацијата на донесената одлука многу полесно се реализира заради тоа што сите биле вклучени во донесувањето на истата. Многу битно е групата да не е хомогена и да има диверзификација од секој вид. Тоа е уште еден предуслов за добра групна одлука. 49 Сепак групното донесување на одлуки има и свои недостатоци. На групите им треба многу повеќе време за донесување на одлука отколку на едно лице. Често пати за да се постигне решение помеѓу двајца или повеќе менаџери да се согласат за едно решение може да биде тежок и долг процес бидејќи интересите и преференциите на менаџерите и нивните преференции можат да бидат многу поразлични. Исто така голем проблем при донесувањето на групни одлуки може да биде и таканареченото групно едноумие. Групното едноумие претставува состојба на погрешно и пристрасно донесување на одлуките, кое се случува во групи чии членови се стремат кон меѓусебно договарање, на сметка на точно оценети информации, релевантни за одлуката. Вообичаено групата се потпира на еден менаџер, како што е генералниот или извршниот менаџер. Групата на менаџери слепо се посветени на тој начин на акција, без да ги оценат своите вредности и ставови. Најчесто, посветеноста е заснована на емоционално, наместо на објективно оценување на оптималниот правец на акција. Кога настапува групно одлучување, во тој момент се зголемуваат притисоците за договор, консензус и хармонија во рамките на групата и имаат ненамерен ефект на поединците кои се обесхрабрени од развојот на прашањата кои се спротивни со мнозинското мислење. Индивидуалното одлучување во организациите подразбира донесување на одлуки од страна на едно лице менаџер, соодветно на неговите овластувања и одговорности. Кај групното одлучување, владее принципот 49 Интернет извор: 47

48 дека повеќе лица - повеќе знаат и се земаат во предвид позитивните особини на групното мислење. Поединци во компаниите донесуваат одлуки, без оглед дали се работи за одлуки на врвот на компанијата или пак во рамката на едно работно место. Така секој поединец редовно е вклучен во процесот на одлучување односно секојдневно прави избор помеѓу една или повеќе можности. Недвосмислено е тоа дека голем дел од овие одлуки се несвесни и се донесени без многу размислување. Групата е составена од два или повеќе интерактивни меѓузависни поединци кои се здружени заради постигнување на одредена цел. Комуникациските интеракции во групата и групната одлука можат да го зголемат или намалат квалитетот на одлуката во споредба со одлуката која би ја донел поединецот. Затоа треба да се внимава на учинокот и ефикасноста на одлуката која е донесена Модели на донесување на одлуки Менаџерите секојдневно носат одлуки и ги бираат начините за носење на одлуки кои се во склад со поставените цели на организацијата, но и уважувајќи ги околностите во кои работењето се одвива. Во таа прилика, менаџерите ги користат сите расположливи средства, извори на информации и квалитетно обработени податоци за проблемот и условите во кој треба да се реши проблемот, додека пак во недостаток на информации се потпираат на стекнатото искуство и интуицијата. При донесувањето на одлуките треба да се имат во предвид трите клучни претпоставки: сложеноста на проблемот; временската рамка; различноста на стиловите на одлучување. Според Barry Anderson, бидејќи кога донесуваме одлуки имаме само контрола врз нашите одлуки но ретко кога на последиците од тие одлуки, ние треба да се евалуираме себеси на база на квалитетот на процесот на донесување на одлуки но не на тоа што ќе произлезе од таа одлука. Нормално, се очекува дека соодветно на процесот на донесување на одлуки и доколку истиот е добар би требало и последицата на таа одлука да резултира позитивно. Она што се препорачува е да се фокусираме на процес кој ги избегнува и намалува реактивните одлуки и ги преферира креативните мислители при донесувањето на одлуки. Базата на оваа препорака е не да се трудиме да 48

49 го рационализираме когнитивниот процес туку да пробаме да го разбереме реалното креирање на одлуки во свет на несигурност. 50 Одлучувањето денес е доста комплицирано и многу често мора да се уважуваат многу и често спротивставени ставови при донесувањето на одредена одлука. Тоа е последица на влијанието на сложените односи на менаџментот, повеќеслојни проблемски ситуации како и сеопштата испреплетеност на културните, моралните, вредносните, технолошките и политичките чинители. Во процесот на одлучување често се балансира помеѓу, од една страна остварувањата на краткорочните и долгорочните цели, и од друга страна неопходноста од брзо реагирање кое е услов на успешно работење на компаниите. Во крајна линија доволно е голем предизвикот на опстојување во динамични и променливи услови на работа на компаниите, во динамични технолошки промени и предизвиците на конкуренцијата. Освен тоа, деловното окружување е неизвесно и несигурно, па се појавуваат три типични ситуации кои треба да се уважат за време на донесувањето на одлуките. Хипотетичката ситуација кога се јасни елементите на проблемската ситуација и кога нема да дојде до несакани последици од донесените одлуки се вика ситуација со полна извесност. Оваа ситуација е целосно хипотетичка и теоретска, бидејќи никогаш со сигурност не може да се предвиди, а со тоа во пракса не може ни да се смета. (дали и со какви последици ќе се појави негативен и непосакуван пресврт, а со тоа и неочекуван тек на планираните деловни активности). Ситуација на познат ризик е присутна кога со извесен степен на веројатност можат да се опишат елементи на проблемска ситуација или пак последици од донесените одлуки. Никогаш не е можно да се планира прецизно, како и на кој начин ќе се реализираат деловните активности, но затоа е можно, базирајќи се на резултатите остварени во претходните години, апроксимативно да се постават релативно остварливи цели во следниот период. Менаџерите со текот на работењето можат да се сретнат со ситуација која е полна со неизвесност, а предизвикана е од недостаток на информации, искуство и индикатори на што би требало да се темели деловната одлука. Во ваков случај менаџерите се користат единствено со интуицијата и делуваат во голема неизвесност и ризик. Секоја донесена одлука претставува процес на расудување, а никогаш еднократен чин. Кога зборуваме за непрограмирани одлуки, оние кои не се однапред 50 Anderson, Barry F, The Three Secrets of Wise Decision Making, Single Reef press, Portland, 2002, pg

50 дефинирани со правила и процедури кои ја олеснуваат работата, можеме да разликуваме три пристапи на техниката на одлучување: модел на рационално одлучување модел на носење на задоволителна одлука модел на интуитивно одлучување Модел на рационално одлучување Рационално донесување на одлуки е систематски процес во кој менаџерите ги дефинираат проблемите, ги евалуираат аптернативите и избираат оптимални решенија кои носат максимум бенефит за нивните организации. 51 Моделот на рационално одлучување представува класичен модел на одлучување. Овој модел е логична низа на следните чекори (постапки): идентификација на проблемот; разгледување на алтернатувните решенија; оценка на алтернативните решенија; избор на решение примена на решението оцена на дадената одлука Идентификацијата на проблемот е иницијална фаза во процесот на рационално одлучување. Проблемот представува состојба на непосакувана ситуација и прв чекор во креирањето на планот за остварување на новата и посакувана состојба. Исто така, идентификацијата на проблемот ја подразбира и решеноста да се реши тој проблем бидејќи ништо не би се сменило доколку се остави проблемот. Создавањето на алтернативни решенија започнува со моментот на правилно и јасно идентификување на решението. Ова практично значи листа на можни решенија кои би го решиле проблемот. Ова е едноставно за повеќето програмски одлуки, но во случај на непрограмска одлука овој процес може да биде доста тежок. Во ситуација на непрограмски одлуки, се јавува проблем на собирање на релевантни информации и проценка на евентуалниот ризик. Во оваа фаза потребно е да се анализира интерното и 51 Williams, Chuck, Effective management, Thomson learning, Mason, 2008, pg

51 екстерното окружување и да се направи проценка на евентуалниот ризик и што попрецизно да се пресмета ефектот на донесување на одлуката. За оваа фаза од пресудно значење е креативноста и иновативноста на донесителот (донесителите) на одлуката во креирањето на нови решенија. По разгледувањето на потенцијалните решенија се пристапува кон нивна проценка. Најчесто постојат однапред дефинирани критериуми, некој вид на чек-листа, на која подлежат сите алтернативи. Тие критериуми можат да бидат: практичност, економичност, етичност, легалност... По деталното оценување на сите алтернативи, носителот на одлуката мора пред себе да има јасна слика која од дадените алтернативи е најдобро решение. Со тоа се доаѓа до суштината на процесот на одлучување. Последната фаза во процесот на одлучување се однесува на имплементирање на избраното решение. За наредното решение биде уште поефикасно и поефективно, потребно е следење на реализацијата на избраното решение, како и изведување на заклучоци и препораки за следните ситуации Модел на донесување на задоволителна одлука Моделот на донесување на задоволителна одлука се применува во ситуации кога моделот на рационално одлучување не е можно да се примени, заради тоа што контекстот не дозволува усвојување на оптимална одлука. Базичниот пристап кај овој модел е да се најде задоволително решение наместо најдоброто решение. Се базира на претпоставката дека комплетна рационалност во процесот на донесување на одлуки воопшто не е можна. Според оваа претпоставка, повеќето менаџери или индивидуи се фокусираат повеќе на имплементација на задоволителни алтернативни решенија, отколку на оптимални. Накратко тие одбираат повеќе да ризикуваат отколку да рационализираат и оптимизираат. 52 Тогаш се применува донесување на најдобра можна одлука која не е оптимална но е сепак задоволителна. Често овој начин на донесување на одлуки може да биде прикажан и како последица на намалување на потребниот труд и енергија кај индивидуалецот или групата да дојде до рационално решение па затоа се донесува одлука која бара најмалку труд. 52 Интернет извор: 51

52 Модел на интуитивно одлучување Во основа, интуицијата, а со тоа и интуитивното донесување на одлуки се разликува од рационалното во следните негови карактеристики, тоа е несвесно, холистичко, асоцијативно и брзо. 53 Моделот на интуитивно одлучување е одлучување врз основа на искуството, чувството и стекнатите способности за расудување на дадени проблеми. Сепак во целост не може да се каже дека овој модел претставува модел сам за себе. Тој е високо инкорпориран во претходно наведените модели и претставува нивни нераздвоен дел. Интуитивното одлучување се заснова на упростување на стратегиите од причина недостаток на време за анализирање на сите потенцијални решенија и нивната проценка. Носењето на одлуки врз основа на интуиција, подразбира потпирање на искуствата кои се достапни во меморијата. Овие одлуки можат да бидат и многу погрешни бидејќи се често под влијание на ирелевантни фактори кои поединецот го прават субјективен и ја намалува објективноста која е потребна за квалитетна одлука. Интуитивното одлучување, и во крајна линија секое одлучување високо е условено од индивидуалните карактеристики, па така ставовите на поединецот, верувањата, интересите и искуството се високо вклучени во неговото донесување на одлуки. Овие насоки кои инаку се неопходни, и всушност помагаат во носењето на одлуки, често можат да бидат и фактор кој пречи и го отежнуваат јасното гледање на ситуацијата. Важна лична карактеристика на носителите на одлуки е ставот кон ризикот, поточно, спремноста или неспремноста на ризик. Познато е дека една од клучните карактеристики на менаџерите е да преземаат ризик, но и одговорност за донесената одлука. Одредени автори пак од друга страна укажуваат и на позитивниот аспект на интуитивното донесување на одлуки. За илустрација тие посочуваат на врската помеѓу интуицијата и креативноста. Често се сугерира дека креативноста започнува како интуитивно доживување на светот, каде рационалните решенија служат само за да им угодат на стариот размислувачки концепт и застарените и ригидни категории Dane, Eric, Exploring intuition and its role in Managerial decision making, University of Illinois, 2007, pg Dane, Eric, Exploring intuition and its role in Managerial decision making, University of Illinois, 2007, pg.47 52

53 2.2.6 Одлучувањето во услови на неизвесност Како менаџерите донесуваат одлуки во отсуство на правила за одлучување? Можат да се потпрат на нивната интуиција и чувства, убедување и претчувства кои лесно доаѓаат во форма на моментална идеја, бараат сосема мал напор и собирање на информации и резултираат најчесто со моментални одлуки. Од друга страна пак, се донесуваат разумни судови, одлуки кои одземаат време и напор да се донесат и се резултат на долготрајно собирање на информации, создавање на алтернативи и нивна оцена. Примената на нечиј аналитички модел е порационална од примената на нечија интуиција. Следствено на тоа, веројатноста на грешки е многу поголема кај следењето на одлуките кои се резултат на нечија интуиција, отколку кај одлуките кои квантитативно можат да бидат анализирани од сите вклучени во донесувањето и извршувањето на дадена одлука. Сепак во реалноста, менаџерите треба да донесат брзи одлуки и не секогаш имаат време да ги разгледуваат сите вклучени прашања. Тие во такви моменти мора да се потпрат на нивната интуиција, за да можат брзо да реагираат на новонастанатата ситуација и притисокот кој таа го прави. Друг лимитирачки фактор на донесувањето на одлуки во услови на неизвесност е ограничената рационалност на менаџерите. March и Simon истакнувале дека човечките способности за донесување на одлуки се ограничени од когнитивните ограничувања на луѓето, а тоа се ограничувањата на нивната способност да ги интерпретираат, обработуваат и да делуваат на информациите. 55 Тврдењето се состои во тоа дека ограничувањата на човековата интелигенција, ја ограничуваат способноста на одлучувачите да ја определат оптималната одлука. March и Simon го создале поимот ограничена рационалност за да ја објаснат ситуацијата во која бројот на алтернативи кои менаџерите мора да идентификуваат, количината на информации се толку големи и разновидни, што за менаџерот е тешко дури и да се доближи до нивното оценување пред донесувањето на одлуката. Следен лимирирачки фактор се нецелосните информации. Дури и менаџерите да имаат неогранилена способност за да ги оценуваат информациите, тие се уште нема да можат да дојдат до оптимално решение односно донесување на одлука бидејќи ќе имаат нецелосни информации. Информацијата најчесто е нецелосна бидејќи во мнозинството на ситуации голема низа на алтернативи 55 Gareth R., Jones and Jennifer M., George Современ менаџмент, Глобал Комуникации, Скопје, 2008, pg

54 за донесување на одлуките се непознати, а последиците поврзани со познатите алтернативи се неизвесни. Со други зборови, информацијата е нецелосна поради ризикот, неизвесноста, двосмисленоста и временските ограничувања. Ризикот и неизвесноста се исто така голем фактор во донесувањето на одлуките. Општо познато е дека силите на организациското окружување постојано се менуваат. Ризикот е присутен и кога менаџерите ги знаат можните резултати од определени правци на акција и можат да ја определат ниваната веројатност. Кога постои неизвесност, веројатностите за алтернативните резултати не можат да бидат определени, и идните резултати се непознати. Во тој случај менаџерите работат на слепо. 56 Бидејќи веројатноста од појавата на дадениот резултат е непозната, менаџерите можат да употребат малку информации за донесување на одлуката. Причина за нецелосна информација е исто така појавата на таканаречените двосмислени информации. Овие информации нејасно и често можат да бидат интерпретирани на различни, но и на сосема спротивен начин. Во вакви ситуации, менаџерите често донесуваат одлуки интерпретирани од различен дел на информациите односно донесуваат одлуки врз основа на нивните сопствени интерпретации. Уште една доста важна причина зошто информациите се нецелосни е тоа што менаџерите не секогаш имаат време ниту пак материјални средства да ги бараат сите алтернативни решенија, ниту пак можат да ги оценуваат последиците од сите дадени алтернативи. Временските ограничувања и трошоците за информацијата зависно можат да бидат третирани во одредени ситуации. Покрај сето претходно кажано, дури и да има менаџерот доволно време и буџет за добивање на сите информации, не секогаш би било логично да се бараат сите можни информации и истото би било нелогично заради исходот на некои одлуки кои не се од преголемо значење за менаџерот и организацијата Донесувањето на одлуки и проблемот на преголема самодоверба кај менаџерите Дали менаџерите секогаш треба да имаат доверба во нивната интуиција и разумни судови? Децениските истражувања на добитникот на Нобеловата награда 56 Gareth R., Jones and Jennifer M., George Современ менаџмент, Глобал Комуникации, Скопје, 2008, pg

55 Daniel Kahneman, неговиот долгогодишен соработник Amos Tversy и други истражувачи, неведуваат дека менаџерите имаат тенденција да имаат преголема самодоверба во одлуките кои ги донесуваат (без разлика дали се донесени врз основа на интуиција или пак разумно пресудување). Преголемата самодоверба е придржувана од неуспехот да се процени и повторно да се разработи мудроста на одлуките кои веќе еднаш се донесени и да се согледаат направените грешки. Kahneman прави разлика меѓу интуициите на менаџерите кои се експерти во одредена област, односно во полето каде ги донесуваат одлуките, и менаџерите кои имаат одредено познавање и искуство но не се вистински експерти. Иако и двата типа на интуиција можат да бидат погрешни, нормално оние на експертите имаат помала веројатност да бидат погрешни, без оглед на времето кое го имаат на раполагање или пак условите во кои ги донесуваат одлуките. Она што ги издвојува екпертите од останатите менаџери е дека експертите имаат широко искуство под услови во кои тие добиваат брз и јасен фидбек за резултатите на нивните одлуки. Како што кажува Kahneman, луѓето се впуштаат во статистички заклучоци врз основа на многу слаби, нејасни или непостоечки докази. Формирањето на моќни интуиции за трендовите и применливоста на резултатите врз основа на информациите се вистински неадекватни. Слабоста во овој случај не е само имањето на преголема самодоверба туки и неучењето од грешките кои постојано ги прават. Според Jeffrey Pfeffer, професор на бизнис училиштето на универзитетот Stanford, наведува дека менаџерите можат да ги избегнат ризиците од преголема самодоверба, со критичко оценување на одлуките и грешките кои ги направиле, но и на резултатите од тие одлуки. Тие треба да си признаат себе си дека направиле грешка, и да учат од нивните грешки наместо да ги отфрлаат грешките и истите да ги прикажуваат и доживуваат како ситуации кои биле надвор од нивна контрола. Освен тоа менаџерите треба да бидат сомничави кон преголемото согласување во врвот на организациите односно како што тоа би го кажал Pfeffer, Доколку двајца луѓе се согласуваат цело време тогаш едниот од нив е излишен и непотребен. Ироничен е фактот до кој дошле истражувачите, односно е најдена позитивна корелација помеѓу преголемата самодоверба и тежината на одредени задачи. Со други зборови, колку е потешка задачата, толку повеќе луѓето имаат тенденција да бидат со преголема самодоврба во однос на извршувањето на таа задача. 57 Најчесто менаџерите имаат 57 Kreitner, Robert, Management, Houghton Mifflin Harcourt publishing company, Boston, 2008, pg

56 преголема самодоверба во однос на следните ситуации: точност на влезните информации, индивидуални но и можности на тимот со кои раполагаат, можностите на организацијата и можноста за успех Когнитивни предрасуди и донесување на одлуки Во 70-тите години Daniel Kahneman и Amos Tversky, наведувале дека, бидејќи сите одлучувачи се предмет на ограничена рационалност тие имаат тенденција да применуваат хеуристички методи, правила на подобрување кои го поедноставуваат процесот на донесување на одлуки. Ова во суштина е позитивно бидејќи помага да се симплифицираат задачите на одлучувачите, но често истото може да доведе и до систематски грешки во начинот на кој одлучувачите ја донесуваат информацијата за алтернативите и донесуваат одлуки. Систематски грешки се грешките кои луѓето ги прават постојано, и тоа резултира во сиромашно донесување на одлуки. Поради когнитивните предрасуди, кои се предизвикани од систематските грешки и способните менаџери можат да донесат лоши одлуки. 58 Постојат четири извори на предрасуди кои негативно може да влијаат на начинот и објективноста на донесувањето на одлуки: 1. Предрасуда од претходни хипотези. Оваа предрасуда е резултат на цврстите убедувања за односот односно релациите помеѓу две променливи. Манаџерите донесуваат одлуки врз основа на претходно искуство кое го имаат и е поврзано со сличен контекст на дадена ситуација. Дури и кога новата ситуација е претставена со нови и изменети параметри и постои сомневање дека истата одлука би била погрешна, заради претходна сличност со успешна одлука, менаџерите стануваат жртва на своето убедување. На тој начин грешната одлука е последица на предрасуда од претходни хипотези. 2. Предрасуда од репрезентативност. Многу менаџери знаат да генерализираат од мал примерок или пак само од поединечен случај или епизода на работењето. Доколку менаџерот имал претходно искуство или пак имал увид на нечие претходно искуство со иста или слична ситуација, се доведуваат до фаза на копирање на начинот на донесување на одлуката. Сепак и со исти параметри, 58 Gareth R., Jones and Jennifer M., George Современ менаџмент, Глобал Комуникации, Скопје, 2008, pg

57 окружувањето или моментот кога се појавува некој проблем може да има сосема различен размер и последици, според тоа донесувањето на иста одлука само според контекстот или мислењето дека репрезентативниот примерок за појавата на одреден проблем е доволен исто така може да биде проблем во донесувањето на одлуки кај менаџерите. 3. Илузијата на контрола е исто така голем проблем при донесувањето на одлуки кај менаџерите со превисоко ниво на самодоверба. Менаџерите во овој случај немаат способност да ја преценат нивната способност за контролирање на активностите и настаните. Се чини дека врвните менаџери се посебно склони кон оваа предрасуда. Бидејќи цело време работат на нивни начин на врвот на организацијата, тие имаат тенденција да мислат дека се премногу вредни за организацијата и имаат преголема самодоверба во својата способност да ги контролираат настаните и активностите. Оваа илузија предизвикува менаџерите да ги преценуваат своите можности и капацитети да ги предизвикуваат саканите резултати и често како последица на тоа донесуваат несоодветни одлуки. Често ова е причината за спектакуларни грешки на дел од организациите Ескалирање на посветеноста е исто така чест проблем во начинот на донесување на менаџерски одлуки. Голем дел од менаџерите откако веќе ангажирале значителни ресурси за правецот на одредена акција, и покрај добиениот фидбек дека одреден проект пропаѓа, дополнително ангажираат уште повеќе ресурси во оваа акција. Чувството на лична одговорност за проектот и преголемата вклученост во истиот, видливо создаваат предрасуда за анализата на одлучувачите и водат до ескалација на посветеноста. Менаџерите заради лични и субјективни причини одлучуваат да ги зголемат нивните инвестиции како во време така и во пари во правец на завршување на почнатата акција и игнорираат голем број на докази дека акцијата која се презема може да биде: незаконска, неетичка, неекономична и непрактична. 59 Gareth R., Jones and Jennifer M., George Современ менаџмент, Глобал Комуникации, Скопје, 2008, pg

58 2.3 Улога на ИКТ во ефективната комуникација меѓу различните нивоа на менаџмент Комуникацијата се дефинира како активност на трансфер на информации, мисли, идеи преку говор, гестикуласија, пишување или однесување. Како процес подразбира вклучување на минимум две страни кои комуницираат. 60 Денес многу повеќе од порано, комуникацијата е голем дел од секојдневните рутини. Дополнително на самото работно место 70-80% од нашето работно место го поминуваме низ некаков тип на комуникација. Читаме, пишуваме, ги слушаме соработниците, надредените и подредените. 61 Сето тоа е потребно за успех на местата на кои работиме. Според Worth Richards, рапределбата на типот на комуникација на работнотно место е следна: Пишување 9% Читање 16% Зборување 30% Слушање 45% Уште повеќе за важноста на комуникацијата истражување на Beta Research Corp, по барање на New York Times, покажува дека како клучна вештина која е пресудна за добивање на менаџерска работа е ефективни комуникациски вештини. Сепак според Deloitte & Touche според истражувањата кои ги правеле во неколку интернационални компании идентификувале дека постојат четири фактори кои се поврзани со комуникацијата во организациите, а помагаат организациите да ги постигнат своите цели и да останат успешни. Тоа се следните: Јасност на целта. Успешните организации се фокусираат само на неколку клучни пораки кои ги комуницираат. Лидерите во овие организации се конзистентни и прават се за да бидат сигурни дека секој е вклучен во разбирањето на целите и како истите да се постигнат. Ефективни комуникациски методи. Нивото на доверба и отвореност во различни клучни активности е критично за успех. Сите вработени без оглед на кое хиреархиско ниво се наоѓаат имаат право да поставуваат најразлични прашања и на истите треба искрено да им се одговори. 60 Интернет извор: 61 Worth, Richard, Communication Skills, Ferguson Publishing, 2004, pg.1 58

59 Ефективно споделување на информации. Споделувањето на информациите е ефективно кога системите и мрежите ќе им овозможат на самите менаџери, но и на вработените, во вистинското време да ги имаат вистинските информации, за да можат адекватно да ги завршат своите задачи, да споделат нивни размислувања и идеи, да ги споделат нивните најдобри практики и да учат едни од други. Доследност во кажаното. Лидерите мора да бидат и самите посебно добри комуникатори, за да можат на другите добро да ги пренесат своите идеи и да ги убедат во истите. Уште повеќе, мораат да бидат конзистентни со она што го зборуваат, како формално така и неформално. Интегритетот секогаш да биде приоритет на менаџерите. 62 Покрај формалните правила за тоа како треба да комуницира менаџментот односно преку кој тип на комуникација се доаѓа до добри резултати, се наметнува и фактот дека современото работење и користењето на ИКТ технологијата дополнително е сфера на интерес и причина за модификација на комуникацијата во и надвор од самите компании. За сето тоа најголем удел има појавата на интернетот. Со самата појава на комерцијализацијата на интернетот како медиум, во еден натпис во списание издадено од Академијата на Маркетинг Науки (Peterson et al, 1997) се изнесува гледиштето: Сеуште не сме сигурни што ќе донесе иднината. Никој не може да предвиди со сигурност кој ќе биде крајниот импакт што ќе го направи интернетот на потрошувачите, а со тоа и на компаниите. Една деценија покасно имаме некаква идеја за импактот, но сепак технологиите се толку динамична категорија така што сите оние кои ги користат повторно се несигурни што интернетот и останатите технологии ќе донесат во личните, (B2C) и во (B2B) релациите и комуницирањето. Менувајќи го поединецот, неговите потреби и неговото однесување, директно се менуваат целото општество, релациите, пазарот... Интересно е да се изложи и видувањето на Nikesh Arora според кого: Промената на однесувањето на потрошувачите е толку фундаментална, што во иднина, една од јасно видливите линии помеѓу компаниите и менаџерите кои се успешни и неуспешни ќе биде степенот на користењето на интернетот и неговото прифаќање од страна на компаниите. Со големиот напредок на техниката и технологијата промените и импактот кој технологијата ќе го има ќе се одвива уште побрзо на секое ниво на живеење и работење. Со еден збор, технологијата 62 Finch, Kevin, Internal communications: It is not a rocket science, Crown, Nova Scotia, 2010, pg.5 59

60 бележи досега невиден експоненцијален развој. Во прилог на тој факт е тоа што ИКТ технологиите кои биле користени пред една деценија како во секојдневниот така и во деловниот живот, во овој момент се веќе застарени и голем дел се надвор од употреба. Кога денес зборуваме за бизнис комуникацијата мора да се споменат неколку модели на оваа комуникација кои се нараспространети и без кои не може да се замисли денешното деловно работење но и самите бизниси воопшто. Треба да се посочат следните модели на комуникација: 63 Веб ориентирана комуникација. Служи како начин на користење на одредени информации и поделба на информации преку world wide web. До овие информации сите и секогаш имаат пристап, а самиот пристап до информации е една од клучните причини за создавање на добри одлуки кај бизнисите. Најбрзорастечка, најзастапена и најшироко применета е инстант порака комуникација (instant messaging) позната уште како IM. Оваа комуникација е текст базирана комуникација помеѓу две или повеќе лица. Овозможува креирање на приватни места (виртуелни простории) и овозможува комуницирање во реално време преку пристап до интернет. Типично овие системи имаат и опција за реално прикажување на достапноста на лицата со кои треба да се комуницира. Главната причина за широката примена на овој начин на комуникација е можноста на комуникација во реално време, за разлика од другите начини како што е е-маил, SMS и слично. 64 Интернет телефонија и VOIP. Овој начин на комуникација се состои од одрeден хардвер и софтвер кој дозволува употреба на интернетот како медиум за трансмисија на звук помеѓу два корисници. Во најпроста форма комуникација на PC со PC, се врши само со користење на едноставна опрема но и компатибилен софтвер на двата корисници. VOIP (Voice Over IP) од друга страна е исто така интернет базаран комуникациски метод кој се повеќе станува популарен и прифатен. Харверот и софтверот потребен за овој начин на комуникација во суштина се користат на тој начин што го користат интернетот да премостат телефонски разговори преку испраќање на гласовни податоци преку користење на IP, наместо традиционален пренос, уште се вика и PSTN (Public Switched Telephone Network) 63 Интернет извор: 64 Интернет извор: 60

61 Видео конференции. На овој начин на различни вклучени страни кои во даден момент не можат да бидат на исто место, без никаков проблем им се овозможува да имаат интерактивни состаноци, информативни сесии и слично. Сето тоа се одразува на ефективноста и ефикасноста на организациите кои ги организираат истите односно организациите за чиј развој се организираат овие активности. Презентации. Многу популаризиран метод на еднострана комуникација за презентирање на одредени информации, идеи, концепти. Широко распространета во сите организации заради едноставноста на комуникацијата и едноставноста на подготовката. Вообичаено е составена од аудио визуелни материјали, подготвени на апликации како Power point, Adobe flash и слично. Телефонски состаноци. На едноставен начин без потреба од дополнителни уреди или интернет комуникација. Како метод на комуникација се исто така застапени како дел од активностите на менаџерите кои заради типот на работа не можат да бидат стационирани на едно место. Електронска пошта (е-маил). Најчесто користен тип на комуникација од самите менаџери и вработените. Се должи на едноставноста на примената на овој тип на комуникација и долгата присутност на оваа можност. Служи за брз трансфер на информации, документација, насоки за работа во писмена односно електронска форма. Извештаи. Основен збир на информации поврзани со работењето на некое лице, оддел, компанија и слично. Потребно за донесување на одлуки или креирање на мислења, идеи или концепти и понатамошна примена во работењето. Со технолошкиот развој можат да се направат и испорачаат секаде и на секој на кој му се потребни. Постојат и голем број на други модели на комуникација кои вообичаено се поврзани со вербална и комуникација лице во лице која е незаменлива заради одредени предности кои тој тип на комуникација. Сепак како главни предности на уделот што го има направено ИКТ технологијата во делот на работата на организациите и нивната комуникација се: Пристап до информациите Пристап до личностите Брз и лесен трансфер на голем број на информации Едноставноста на примената на технологијата Широката распространетост 61

62 Лесниот пристап до технологијата и алатките кои таа ги нуди Занемарувањето на просторот и времето на комуницирање Лесно дислоцирање на ресурси, знаење, информации Kunsch (2009), не потсетува дека развојот на телекомуникациската технологија односно индустрија во третата четвртина на овој век е главен фактор за појавата на информационализам. Како термин претставува кованица на Castells во 1999 со која сака да укаже на зголемувањето на можноста на сеопфатен трансфер и голем капацитет за пренос на информации. Како термин исто така се однесува и на интеграцијата на мрежите помеѓу, но и во самите компании. 65 Импактот на информациската технологија на бизнисите, комуникацијата и деловното работење воопшто од многу одамна се интерес на размислување на многу креативни умови на минатото и на денешницата. Vannevar Bush за прв пат пишува во 1945 година кога укажува на фактот дека машините ќе имаат улога на зголемување на човечката меморија и како пример ја предлага тогашната машина наречена Memex. 66 Неговата идеја е имлементирана во Станфорд во 1967 година со креирањето на Augmented Human Intellect System, кој можеби е првиот обид да се креира персонален компјутер. Работата сепак продолжува и во други сфери. Xerox креира машина која ја нарекуваат Dynabook (рана верзија на таблет) за која машина првата замисла била да се употребува за пишување, забелешки и креативни концепти. Во 1994 година Sun Microsystems продуцираат видео во кое се укажува на улогата која ИКТ технологијата ќе ја има во идните работни места. Ова машина е наречена Starfire. Конечно, IBM креира модел на современ канцелариски простор и окружување кој го нарекуваат Bluespace во Овие рани обиди да се замисли употребата на информациската технологија во модерна канцеларија беа најчесто многу точни и тоа може да се види во примерот дека голем број на алатки кои денес се користат во деловното работење веќе се материјализирана идеја на овие замисли. Денес исто така продолжува дискусијата како би се развивала оваа средина во иднина. Она што полека е дел од размислувањето, но и дел од реалноста денес е креирањето на можности на 65 Cieri, Elizabeth, Communication Management in Organizations, Sao Paulo State Technological College at Guaratingueta, Интернет извор: 62

63 луѓето да работат од дома или од локации по нивни избор. Технологијата во овој момент дозволува и колаборација, споделување на документи, идеи и концепти во реално време. Сето тоа сега и во иднина ќе значи тотално нов постулат во работењето, креативноста и продуктивноста на работното место. Импактот на технологијата во иднина не само што ќе има влијание врз продуктивноста на вработените туку ќе има големо влијание врз нивниот начин на живот, квалитетот на нивниот живот, здравјето и сеопштото добро. На сето тоа дополнително ќе се одразат и очекувањата на новите генерации од работата, работните места и степенот на користењето на технологијата во секојдневието, а посебно и на работното место. 2.4 Cloud технологиите како детерминанта за зголемување на ефективноста на интерната комуникација во бизнисите За да остварат конкурентска предност, менаџерите настојуваат да ја зголемат ефикасноста, квалитетот, одговорноста кон потрошувачите и најважното од се, да ја имплементираат иновацијата односно иновативноста во работењето. Добрата комуникација е неопходна за остварување на конкутентска предност. Менаџерите можат да ја зголемат ефикасноста со ажурирање и оптимизација на процесите во нивните компании, да ги обучат своите вработени на користење на новите технологии и да ги прошируваат нивните вештини. За сето тоа пред се, е неоходна добра комуникација. За да можат менаџерите ефективно да донесуваат одлуки, да планираат, организираат водат и контролираат мораат да имаат пристап до информации, односно истите да ги комуницираат на различни нивоа на менаџментот. Информацијата е извор на знаење и интелигенција која им е потребна за да донесат правилни одлуки. 67 Меѓутоа информација не е исто што се и податоците. Податоците се сурови неагрегирани и неанализирани факти. Информациите се податоци кои се организирани на начин кој има значење. Самите податоци ништо не им кажуваат на менаџерите. Напротив, информацијата може да пренесува голема количина на знаење на лицето кое ја прима. Разликата на податоците и информациите е голема и значајна бидејќи една од целите на информатичката технологија е да им помогне на менаџерите да ги претворат податоците во информација, за да донесат подобри менаџерски одлуки. Кога зборуваме 67 Gareth R., Jones and Jennifer M., George Современ менаџмент, Глобал Комуникации, Скопје, 2008, pg

64 за начинот на кој комуницираат менаџерите интерно во нивните компании морa да се спомене дека за квалитетна комуникација мора да бидат исполнети неколку услови од кои можеби најважно е богатството на информации и медиуми за комуникација. Сепак не може да се дефинира најдобар начин на комуникација односно некој да се издвои како таков. При изборот на медиум за комуникација за секоја порака, менаџерите трба да земат во предвид три фактори. 1. Првиот и најважниот фактор е нивото на богатство на информации. Богатството на информации ја претставува количината на информации кои може да ги спроведе медиумот за комуникација, и обемот до кој медиумот им овозможува на испраќачот и примачот да постигнат взаемно разбирање. 68 Медиумот за комуникација којшто го користат менаџерите, варира од нивното богатство на информации. Медиумите со високо богатство на информации се способни да спроведуваат обемно количество на информации и им овозможуваат на примачите и испраќачите да постигнат взаемно разбирање. 2. Вториот фактор кој менаџерите треба да го земат во предвид при одбирањето на медиумот на комуникација, е времето потребно за комуникација, бидејќи посебно времето на менаџерите и другите членови на организацијата е вредно и скапо. 69 Секое оптимизирање на времето кое го трошат за одредени активности директно се одразува на самата ефикасност и ефективноста на организацијата. Ова време е до толку побитно доколку одредени решенија односно одлуки треба да се искомуницираат со повеќе хиреархиски нивоа на организацијата. Постоењето на медиум со кој дисеминацијата на одредени информации би се извршила во што помало време е клучно не само како трошок, туки и како брзина на имплементација на одредено решение. 3. Третиот фактор кој влијае на изборот на медиум за комуникација е потребата од бележење односно оставање на трага, со што подразбираме некаков вид на пишан документ дека одредена порака била испратена и примена. Овој фактор е битен 68 Gareth R., Jones and Jennifer M., George Современ менаџмент, Глобал Комуникации, Скопје, 2008, pg Gareth R., Jones and Jennifer M., George Современ менаџмент, Глобал Комуникации, Скопје, 2008, pg

65 заради решавање на проблеми во кои дел од вработените можат да тврдат дека одредена информација не била стигната односно не била разбрана од нив, со што целиот процес на информирање би започнал од почеток. Кога би ги резимирале овие три фактори и потребата од комуникација во самата компанија но и надвор од неа, можеме да заклучиме дека cloud технологијата ги има сите можности да одговори на овие предизвици со кои секојдневно се соочуваат менаџерите. Можноста да се комуницира во исто време со голем број на лица вклучени во одредена активност или проект во реално време, колаборација односно споделување на документи и информации со сите оние на кои им е овозможен пристап, користење на апликации од секој вид на уред кој има пристап до интернет и планирање на ресурсите од било кое место, е само дел од можностите кои ги нуди ИКТ технологијата. Кога зборуваме за последниот збор на ИКТ во моментот заборуваме за cloud технологијата. Во овој момент во делот на поразвиените бизниси постојано се зборува за забележливите придонеси кои би можел да ги донесе овој технолошки развој, а посебно cloud технологијата, посебно на малите и средни компании кои се двигател на економијата. Она што треба да се знае е дека им дозволува на компаниите кои имаат лимитирани ресурси, да го надминат тоа без дополнителни трошоци за хардвер или пак софтвер во компанијата. Тоа го дозволува имплементацијта на оваа технологија која се рефлектира не само на подобрувањето на перформансите во самата компанија туки и намалувањето на голем дел од трошоците. 70 Со употребата на оваа технологија во компаниите е можно рапидно зголемување на нивото на комуникација бидејќи соодветно на своите права секој од вработените може да има пристап до информациите на компанијата, секогаш и секаде. Тоа значи дека секој вработен со вообичаени алатки и уреди кои ги поседува ќе има лесен и брз пристап до податоците преку својот лаптоп, PC, смартфон, PDA, таблет компјутер и слично. Кога на сето тоа се додаде потребата на менаџментот да донесува одлуки за кои е клучно да се има квалитетни и навремени информации тогаш оваа технологија доаѓа како подршка на оваа потреба и начин на работа. Дополнително за да ги оствари своите цели и визија, компанијата односно самите менаџери мораат постојано да комуницираат внатре во компанијата (интерно), но и надвор кон пазарот (екстерно) кон своите купувачи или 70 Furht, Borko Handbook of Cloud Computing, Springer, New York, 2010, pg.3 65

66 пак потрошувачи. Најбрз, најефективен и најевтин начин кој широко го користат самите компании е употребата на интернетот односно алатките кои оваа технологија ги нуди за самите бисниси. Доколку се направи кратка листа на комуникациски алатки кои ги користи секоја компанија во внатрешната и надворешната комуникација, слободно може да се каже дека најголем дел од комуникацијата се врши преку интернет, без оглед дали се работи за текст, аудио, слика, или пак мултимедиски медиум за трансфер на самите информации. Можноста на бизнисот постојано и брзо да се прилагодува, ефективно и ефикасно во финансиска смисла, за да одговори на бизнис окружувањето се нарекува бизнис агилност. 71 Cloud технологијата е уште еден начин компаниите да ја докажат својата агилност, да остварат конкурентска предност и да бидат во тек со промените што се случуваат на ИКТ пазарот, а со тоа и на севкупниот пазар. Cloud технологијата е широко позната како технологија која ја менува перцепцијата на тоа како треба да се одвиваат работите во ИКТ секторот, и тоа е потенцијал за водечките бизнис иновации. Како современа технологија има можност фундаментално да ја премости едно ниво нагоре компетитивноста на бизнисот со креирање на додадена бизнис вредност на компаниите кои ќе успеат побрзо и подобро да ја имплементираат и искористат во работењето. Доколку се земе во предвид дека во најголем дел од времето поминато на работа, административните работници го користат со работење на канцелариски апликации, е-маил, оперативни задачи кои подразбираат подготовка или анализа на документација можеме слободно да кажеме дека најголем дел од алатките кои ги користат можат да бидат заменети со cloud алатки со кои би се се оперирало далеку поевтино, истото тоа ќе може да биде споделувано според потребите, и за сето тоа најголем дел од вработените не се обврзани да бидат на работното место бидејќи секогаш информациите кои им се потребни за работа ќе ги имаат on-line односно секогаш ќе имаат пристап до истите. 71 Isom, Pamela K, Holley, Kerrie Is your company ready for cloud, IBM Press, Pearson, 2012, pg.27 66

67 Глава 3: 3. Примена на google cloud алатки во процесите на донесување менаџмент одлуки на сите нивоа во Дониа ДОО Прилеп Доколку се анализира процесот на донесување на одлуки, како најбитни причини за добиениот квалитет на одлуките треба да се наведат информациите потребни да се донесе одлуката и времето на добивање на информацијата. Дониа доо како начин да го подобри квалитетот на одлуките на крајот на 2010 година започна со имплементација на интерен портал интранет со чија што помош лицата кои донесуваат одлуки ќе имаат секогаш и секаде пристап до потребните информации и во реално време ќе можат да делегираат и контролираат задачи преку внимателно избрани механизми и алатки. Целиот портал е изработен на база на бесплатни google cloud алатки кои зависно од намената која ја имаат, се имплементирани во google sites како платформа на која можат да се аплицираат најразлични алатки и апликации направени од страна на google но и трети страни кои дозволуваат истите да бидат користени и подобрувани. 3.1 Case study за оправданоста на употребата на cloud технологијата Студијата на случај представува екплораторна техника преку која кај одредени појави и процеси, посебно во општествените науки, се проучуваат и се анализираат одредени причинско последични појави. Cloud технологијата како иновација во последните неколку години и примената на оваа технологија од страна на организациите заради остварување на конкурентска предност во моментот е доста интересна тема на истражување. Сепак во Македонија, сеуште и како технологија и како тема за истражување употребата и влијанието на оваа технологија во организациите буди мал интерес кај истражувачите. Во овој случај се прави чекор напред во тој правец со тоа што се разгледува реален пример на употребата на оваа технологија од страна на мала и млада компанија во Македонија, односно се анализира и влијанието на имплементацијата на оваа технологија во работењето на компанијата Дониа доо, од Прилеп. 67

68 3.1.1 Цел на студијата на случај Целта на студијата на случај е анализа на оправданоста на употребата на cloud технологијата во малите и средни компании кои се двигател на секоја економија. Како репрезентативна компанија во оваа студија ја третираме компанијата за производство на храна Дониа доо Прилеп. За да се анализира оправданоста на употребата на cloud технологијата во оваа компанија ќе бидат анализирани повеќе сегменти на работењето во компанијата и ќе биде споредена состојбата и начинот на работа и донесување на одлуки пред и после имплементацијата на интранет порталот кој сам по себе претставува сублимација на goоgle cloud алатки. Идејата е да се покаже дека имплементацијата на новите технологии може да биде со многу мал трошок а видно да подобри и да оптимизира најразлични сегменти на работењето Опис на компанијата Дониа Доо е релативно млада компанија која пред дванаесет години со мал капитал и идеја да им се понуди на потрошувачите квалитетен производ по соодветна цена, започнува со производство на традиционални ориентални производи. Во својот развоен пат до денес, Дониа како компанија, развива повеќе типови на производи и континуирано го зголемува својот раст на домашниот и меѓународниот пазар. Во поглед на производството постојано развива нови, и ги подобрува постоечките производи. Како палета на производи во овој момент можат да се набројат преку 150 производи и голем број од нив можат да се најдат не само на домашниот туку и на пазарите во Европа, Америка и Австралија. Како компанија се карактеризира со брза прилагодливост, имплементација на иновативни идеи и компанија која ги следи светските трендови не само во производите кои ги нуди туку и во начинот на работа кој го промовира помеѓу вработените, но и во средината каде што делува. Од 2006 година, динамиката на растот на компанијата ја следат напоредно млад, мотивиран, образуван тим кој со своите вештини, знаења но и брзината на прилагодување дополнително влијае на растот на компанијата. Сето тоа следено со користење на иновации од ИКТ во моментот ја етаблира Дониа како компанија која може уште повеќе да се развива, да остварува конкурентска предност и да биде уште поуспешна во годините кои доаѓаат. За професионалноста на компанијата сведочат 68

69 имплементираните ISO , HACCP, GLK системи но и моменталната имплементација на IFC, и ISO 9001 стандардот за контрола на квалитет. Следејќи ги трендовите на компаниите во светот и имлементирајќи современи практики во своето работење, Дониа веќе е добитник на голем број на награди од областа на развојот на човечките ресурси и корпоративната општествена одговорност и слободно може да се каже дека е пионер во областа на овие сегменти на работењето во Македонија. Мисија на компанијата е постигнување на сатисфакција кај купувачите со производи кои нудат: задоволство, квалитет и сигурност. Визија на компанијата е да биде еден од водечките производители во прехрамбената индустрија во регионот. Плановите за иднина се во насока на проширување на производните капацитети, зголемување на пазарниот удел како во Македонија така и надвор од неа, ребрендирање и зголемување на видливоста и перцепцијата на брендовите кои се развиваат и ќе се развиваат во иднина и таргетирање на целни групи кои досега не ги конзумирале производите на Дониа Опис на најчести проблеми во работењето на компанијата Како компанија која започнува со работа пред само дванаесет години Дониа бележи доста голем раст и подем во секој дел на работењето. Секој раст дополнително значи и менување на структурата, процесите, начинот на работа и групната динамика на целата компанија. Само како илустрација од 2005 година кога компанијата имала само 30 вработени лица, крајот на 2012 година Дониа доо работно ангажирала околу 200 лица што е десет пати поголема бројка само на луѓе кои се работно ангажирани од страна на компанијата. Генерално проблемите се генерирани како последица на брзината на растот и промените низ кои поминувала компанијата последните години и окружувањето и променливите услови на работа. Проблемите со кои се соочувала компанијата биле најразлични во својата манифестација, во различни делови на работењето и во различни сектори на компанијата. Следат најчесто појавуваните проблеми со кои се соочувале вработените и менаџерскиот тим на компанијата: слаба комуникација односно шум во комуникација со различните нивоа на менаџмент (хоризонтално и вертикално). 69

70 проблеми со десеминација на дневни информации за различни вработени. недостаток на добро дефинирани канали на комуникација помеѓу вработените. слаба контрола врз процесите на производство. нејасна контрола на квалитет. тежок пристап до клучни информации потребни за донесување на одлуки при работењето. долго време за добивање на потребни информации. нераскинлива поврзаност на работното место со основна документација и информации и локален сервер. слаба контрола на работењето на вработените. мал број на извештаи потребни за објективно следење на работата на компанијата. слаба обученост на дел од вработените за користење на ИКТ. неможност за пристап до одредени информации надвор од компанијата. слаб или непостоечки пристап на вработените до содржини кои им се потребни за развој на знаења и вештини потребни да напредуваат во работата. долг период на воведување на нови вработени во процесот на работа. непостоечки систем за евалуација на вработени. непостоечки систем за регрутација на вработени. непостоечка анализа на купувачи, добавувачи, конкуренција. слаба или непостоечка комуникација со потрошувачите. непостоење на истражување и развој како активност во компанијата. долг период на добивање на информации за развој на нови производи. непостоечки основни анализи на пазар, производи, купувачи, основни репроматеријали, потрошувачи. интуитивно и неаналитичко донесување на одлуки. недостаток на модели и алатки за донесување на одлуки. лошо планирање на ресурсите во компанијата. недостаток на квантитативни показатели во работењето. субјективност во оцената на одредени ситуации комплициран начин на креирање на порачки, и голема загуба на време слаба контрола на ресурсите во компанијата, посебно на ресурси кои не се физички присутни во компанијата 70

71 потреба од физичка присутност за одржување на состаноци со дел од вработените кои физички не се најдуваат во компанијата Гледано низ призма на Change management или управување со промени, компанијата главно се соочувала со голем број проблеми кои се нормални за компании кои се млади и на тоа ниво на раст, и дополнително проблеми кои се резултат на брзата и динамична промена на работењето, интерно во самата компанија и екстерно на самиот пазар. Менаџерскиот тим во недостаток на знаење или средства и алатки за контрола на овие проблеми, истите ги решавал реактивно со импровизирање на одредени процеси и модели на одлучување. Најчесто одлуките кои биле донесувани биле одлуки кои се носат само со мала анализа на ограничен број на информации под притисок на времето за кое требало да се донесат одлуките. Лошите одлуки дополнително се материјализирале во финансиски трошоци, трошоци на време и енергија кај вработените, несигурност во извршувањето на одредени активности и голем број на корективни акции во секој дел од работењето Сумирање и дефинирање на клучните проблеми Сумирајќи ги појавата на проблемите односно нивните причини со дел од менаџмент тимот дојдовме до претпоставка дека во најголем дел проблемите се последица на следните пет причини: 1. Лошо дефинирани канали на комуникација на менаџментот и вработените. Лошо дефинираните канали за комуникација помеѓу менаџментот и останатите вработени резултираат со недоволно јасни информации, барања и задачи, односно шум во самата комуникација. Лошата комуникација дополнително се одразува и на јасноста на делегираните задачи, начинот и времето кога и како треба да се корегираат некои активности и слично. Сето тоа, нормално се одрзува на учинокот односно на работните задачи кои се извршуваат. Неквалитетно завршените задачи дополнително се причина за појава на неефикасност и неефективност во работењето. 2. Недефинирани клучни документи, информации и модели потребни за донесување на одлуки. 71

72 Недефинираните клучни документи, информации и модели потребни за донесување на одлуки, сами по себе значат и голема загуба на време и ресурси за истите да се подготват, достават и врз основа на нив да се донесат потребните одлуки. Непостоењето на модели за донесување на одлуки пак, од друга страна значи најчесто преферирање на донесување на непрограмирани односно интуитивни одлуки кои во голема мера можат да бидат лоши и битно да се одразат на постоечката состојба на компанијата, нејзините ресурси, задржување односно губење на одредена конкурентна предност која ја има компанијата во даден момент на пазарот. Сето тоа предизвикува и често повторување на грешките заради непостоечки механизам на евиденција на грешките заради постојано и систематско подобрување на сите работни процеси во компанијата. Големиот број на грешки исто така се одразуваат и на потребата од осамостојување на средниот менаџмент и негово квалитетно донесување на одлуки. Последица на сето тоа е недоверба во донесените одлуки и менаџментот, што многу негативно се одразува на организациската култура и лидерството во компанијата. 3. Непостоење на алатки за следење на процесите и вработените. Процесите и вработените се најчесто испреплетени и се надополнуваат едни со други. За да можеме нешто да менаџираме тогаш единствен начин е истото да го квантифицираме. Деталната поделба на работните задачи, работните процеси и нивната квантификација е голем чекор напред во менаџирањето на истите. Тоа исто така придонесува и за брзо прилагодување на новите вработени на работните задачи. Сите прашања се одговорени, сите процеси се експлицитно објаснати и контролирани. Со квантификацијата на процесите значително се намалува појавата на субјективност во давањето на одредени одлуки или анализи на одредени процеси. 4. Спор или непостоечки фидбек од страна на вработените по однос на задачи или активности. Донесувањето на правилна одлука е само дел процесот на реализирање на активности кои ќе придонесат до квалитетно работење. Доколку само се донесе добра одлука, а истата не може правилно да се делегира, координира, контролира и за истата немаме брз фидбек, тогаш шансите да се добијат очекуваните резултати се многу мали. Сето тоа укажува на реалната потреба за механизам и алатки кои 72

73 овозможуваат лесно, брзо и јасно делегирање на задачите, следење на нивното извршување и навремено реагирање доколку работите тргнат во несакана насока. Дополнително брзиот фидбек придонесува за објективно гледање на последиците од донесените одлуки. 5. Непостоење на пристап до информациите кога вработените не се во канцеларија или пак надвор од работно време. Трендот на современото работење и балансот на приватниот и професионалниот живот кон кој се стремат модерните, современите и социјално свесните компании е нешто што го диктира начинот на кој се трансформира и ќе се трансформира работното место и начинот на кој ќе функционираат компаниите и светот воопшто. Голем дел од менаџерите се сретнуваат со потешкотии секогаш и секаде да ги имаат потребните информации за донесување на вистински одлуки во работењето. Cloud технологијата овозможува овој временски и далечински недостаток брзо и ефикасно да биде решен со новите технологии Сугестии за решавање на клучните проблеми Клучно за решавање на проблемите е поставување на концептот од страна на компанијата со приоритети за решавање, назначување на лице зависно од секторот за кои се однесуваат решенијата одговорно за анализи и документација, анализа на проблемите и ситуациите во секој сектор, сумирање на истите и креирање на временска рамка за активностите кои ќе придонесат за решавање на посочените проблеми. За почеток беа евидентирани проблемите со кои се соочува секој сектор, документацијата односно информациите кои најчесто ги користи и одлуките кои најчесто се донесуваат во дадениот сектор. По дефинирањето на истите направено е собирање на сите потребни информации, документи, нивно корегирање и селектирање. Со помош на употреба на Cloud алатките за кои креаторот бил информиран во тој момент е дадено потенцијално пробно решение само за основните проблеми за секој сектор. Креиран е порталот со десетина извештаи и мал број на алатки за комуникација и следење на ресурсите во компанијата. Назначени се лица кои зависно од потребите ќе ја креираат односно ќе вршат инпут на потребни податоци за базата која покасно ќе биде модифицирана и многу пошироко применета. Првичната верзија на порталот заради интуитивниот распоред на алатките и решенијата во рекордно време е 73

74 прифатена од страна на поширокиот дел од администрацијата и менаџерскиот тим. Самото поставување на порталот во 2010 година, само по себе станува катализатор за давање на нови решенија и начини како овој начин на работа може да се искористи во сите сектори. Дополнително самото креирање и употребата на интранетот се одразуваат на транспарентноста на работата во компанијата, транспарентноста на комуникацијата но и начинот на кој се донесуваат одлуките. Во изминатите 3 години самиот портал трпи видни измени како во структурата, информациите кои ги нуди но и начинот на користење. Дополнително и дел од алатките кои во даден момент биле понудени од Google со време се модификуваат и видоизменуваат. Сето тоа се одвива паралелно и со менувањето на самата компанија, процесите во неа, но и организациската култура која влијае во самата компанија. Нормално, улогата на наведеното решение е да ги следи потребите на компанијата и во реално време да се модификува и одговара на предизвиците и динамиката на работењето Имплементирање на решенијата Со започнувањето на информирањето на вработените за решение кое во тој момент не е имплементирано од ниту една компанија и со комуницирање со дел од вработените дека решението ќе реши голем дел од нивните проблеми односно ќе направи да бидат попродуктивни, било поставено одредено ниво на мотивација за прифаќање на решението од страна на вработените. Дополнително и фактот дека секој од нив според своите потреби може да биде иницијатор за креирање на дополнителни функции делувало како дополнителен ефект на љубопитност и можност да се биде дел од нешто што ќе биде забележано како иновација во работењето. Кратки обуки за користење на Drive апликациите или во тој момент Google Docs, дополнително придонесуваат за поставување на терен на кој се намалуваат шансите за бавно и неприфаќање на имплементирањето на ова решение. Секојдневните разговори со дел од вработените за тоа што најмногу ги фрустрира или пак на што губат најмногу време и промовирање на идејата дека решението ќе реши голем дел од посочените проблеми исто така придонесуваат за што поактивно вклучување на вработените во самото имплементирање на решението. Фактот што самото решение започнува како многу едноставно решение за користење и објаснување на кој начин се применува и се работи на него е една од битните 74

75 причини зошто решението е прифатено без конфликт, или пак Status Quo ситуација. Со тоа се направени двата битни фактори на кои укажува менаџментот со промени односно: правилна комуникација и вклучување на мнозинството во сите фази на одлучувањето и имплеметирањето. Потоа речиси секој месец се додаваат нови односно се модификуваат дел од старите податоци, информации и начини на работа. Секоја промена се комуницира со сите кои го употребуваат интранет порталот. Тоа ја задржува заинтересираноста на лицата дополнително да работат на збогатување на содржините и функциите. Друг исто така битен фактор за успешното имплементирање е фактот што решението е направено од страна на менаџментот, а со тоа најголемата пречка за имплементирање на иновации, а тоа е неприфаќање од менаџментот е сведена на минимум Заклучок Голем дел од проблемите наидувале на побрзо и подобро решавање зависно од периодот во кој се појавувале и контекстот на процесите кои се случувале во даден момент во компанијата. Исто така одредени решенија до кои доаѓал менаџментот во одреден момент не биле повеќе апликабилни во друг момент бидејќи компанијата и процесите се менувале побрзо отколку можноста да се анализираат потребните информации и да се дадат соодветни одлуки според кои би се решиле дадени проблеми. Доколку внимателно се разгледаат опишаните проблеми, веројатно голем дел од македонските компании без оглед на нивната големина или пак времето на постоење би можеле да се најдат во повеќето од овие дефинирани проблеми односно нивни причини. Претходно наведените проблеми се одразуваат во голема мера на секојдневното работење во компанијата а уште повеќе на квалитетот на донесените одлуки од страна на менаџментот. Значаен напредок се постигнува со имплементација на OX Enterprise Solution, ново софтверско решение, за следење и сметководствена евиденција и дел од ресурсите во компанијата. Имплементацијата започнува на крајот на 2009 година и трае се до крајот на 2010 година. Најголема придобивка со воведување на овој совтвер се постигна во делот на целосно автоматизирано следење на текот на производство, од набавка на репроматеријали, нивно трошење во производство, следење на степенот на завршеност до прием на готов производ со утврдена цена на чинење. Покрај ова, можноста да обезбеди многу други 75

76 дополнителни извештаи, да направи многу споредбени анализи, да изработи разни пресметки и сл., и овозможи на компанијата на брз и едноставен начин да дојде до информации неопходни во процесот на деловното одлучување. Ова софтверско решение како и интранет порталот се решенија кои помогнаа и помагаат да се решаваат дел од постоечките проблеми. Двете решенија се развиваат напоредно со развојот на компанијата, нејзините потреби и меѓусебно се надополнуваат. Како резимирање на оваа студија на случај може да се забележи решеноста компанијата брзо да реагира на новонастанатите услови, но и подготвеноста на тимот, директно да се вклучи во барањето на такви решенија, да реагира на промените и брзо да имплементира решенија и алатки кои до тогаш не биле искуство на компанијата. Дополнително е важен фактот што интранет порталот и користењето на Cloud алатките е направено од страна на лице кое е дел од менаџмент во компанијата односно директорот на продажба и маркетинг, Дражен Котески, што укажува на димензијата на менаџментот како катализатор на имлементирање и прифаќање на нови решенија и начини на работа. Креирањето на порталот од страна на менаџер на компанијата дополнително ги отфрла можностите за недоразбирање или лоша комуникација за експлицитно прикажување на потребите на компанијата, објективно гледање на процесите и комуникацијата во компанијата на надворешно лице или компанија која би требало да ги реши поставените проблеми. Многу често менаџерскиот пристап и гледањето на информациите и оној на ИКТ секторот или компаниите кои изработуваат софтверски решенија а немаат искуство со работата во производствените компании може да биде голем товар и проблем при разработка и имплементација на одредени решенија кои треба да ја подобрата работата во компаниите. Табела бр. 3.1 Пред и после воведување на интранет Пред воведување на интранет Слаба комуникација односно шум во комуникација со различните нивоа на менаџмент (хоризонтално и вертикално). Проблеми со десеминација на дневни информации за различни вработени. После воведување на интранет Делегирањата се вршат написмено, намален простор за лошо толкување на задачите и недоразбирање Информациите се даваат написмено во било кој временски период, од секој апарат кој има пристап на интернет, и секој има пристап до истите 76

77 Недостаток на добро дефинирани канали на комуникација помеѓу вработените. Слаба контрола врз процесите на производство. Нејасна контрола на квалитет. Тежок пристап до клучни информации потребни за донесување на одлуки при работењето. Долго време за добивање на потребни информации. Поврзаност на основна документација и информации со работното. место и локален сервер. Слаба контрола на работењето на вработените. Мал број на извештаи потребни за објективно следење на работата на компанијата. Слаба обученост на дел од вработените за користење на ИКТ. Секој сектор има посебен документ за размена на информации, заедничките информации на сосема друг документ или содржина Целосно контролирани контролни точки за секој процес и анализи на најчесто појавени проблеми, лица кои ги евидентирале и слично Квантифицирани и експлицитно опишани процеси и севкупен пристап до овие информации Дефинирани најчесто употребувани информации, нивно поставување на интранет и доделен пристап на оние кои ги користат Најпотребните информации се дефинирани и пристапот до нив е независен од работното место или работното време Пристап до основната документација независно од работно место или време Дефинирани прецизни процедури за секое работно место и овозможен пристап до истите, независно од времето и местото на кое се најдува лицето на кое му требаат. Дефинирани модели за евалуација на работењето и учинокот Дефинирани основни извештаи за работењето на секој сектор, нивно поставување на порталот и овозможување на пристап до истите Обучени корисници за користењето на интранет порталот Неможност за пристап до одредени информации надвор од компанијата. Слаб или непостоечки пристап на вработените до содржини кои им се потребни за развој на знаења и вештини потребни да напредуваат во работата. Долг период на воведување на нови вработени во процесот на работа. Непостоечки систем за евалуација на вработени. Овозможен лесен пристап за најважните информации од било кое место Креирани Know How содржини, линкувани содржини кои придонесуваат за зголемување на вештини и знаења кај вработените Скратен период на воведување на вработените во работењето Креирани модели за евалуација на работењето и разработен начин за мерење на учинокот и пристап до истите на сите лица на кои овие информации им се од интерес 77

78 Непостоечки систем за регрутација на вработени. Непостоечка анализа на купувачи, добавувачи, конкуренција. Слаба или непостоечка комуникација со потрошувачите. Непостоење на истражување и развој како активност во компанијата. Долг период на развој на нови производи. Непостоечки основни анализи на пазар, производи, купувачи, основни репроматеријали, потрошувачи. Интуитивно и неаналитичко донесување на одлуки. Недостаток на модели и алатки за донесување на одлуки. Лошо планирање на ресурсите во компанијата. Недостаток на квантитативни показатели во работењето. Субјективност во оцената на одредени ситуации Комплициран начин на креирање на порачки, и голема загуба на време Слаба контрола на ресурсите во компанијата, посебно на ресурси кои не се физички присутни во компанијата Потреба од физичка присутност за одржување на состаноци со дел од вработените кои физички не се наoѓаат во компанијата Креирани on-line тестови, различен пристап до истите, намалено времето за донесување на одлука за ангажирање на кадар, формирана online датотека со апликации Креирана on-line база со основни податоци за мислење на купувачи, потрошувачи и добавувачи. Пристап до резултатите независно од време и местоположба Креиран информатор за информирање на потрошувачите за информации битни за работењето на Дониа, производите или пак вести од делот на прехраната Формирана база за поставување на потребни информации и документи за секторот и колаборација на истите помеѓу сите вклучени Скратен период на развојот на производите преку корегирање на комуникацијата помеѓу сите вклучени во процесот на развојот и развивањето на производите (набавки, производство, продажба, маркетинг Креиран модел за следење на производи на конкуренција, самата конкуренција и пристап до истите независно од време и место Намален бројот на интуитивно донесени одлуки, зголемен број на програмирани одлуки Подобрено планирање на ресурсите во компанијата и следење на истите Формирање на дополнителни извештаи и квантитативни показатели за работењето и пристап до истите од страна на меанџментот Квантифицирање на голем дел од работењето и структуирање на показателите Намалена субјективност во решавањето на одредени проблеми, зголемување на транспарентноста и вклучувањето на повеќе лица во процесот на донесување на одлуките On-line правење на порачки, преку секаков вид на апарат кој има пристап до интернет Лоцирање на дел од ресурсите и следење на истите во реално време Обука и лесно организирање на on-line состаноци и колаборација на ресурските за време на состаноците 78

79 3.2 Креирање на интерен портал - интранет и сублимација на google cloud алатки Интранетот претставува приватна комјутерска мрежа базирана на комуникациските стандарди кои ги користи интернетот. Во суштина е помала верзија на интернетот со таа разлика што само одбрани лица имаат пристап до содржината на интранетот. Светските менаџери многу подамна почнале да го користат интранетот како алатка за размена на информациите во рамките на нивните компании, како посебни мрежи во компаниите. Освен како информативна улога интранетот може да има и улога на размена на документација и одредени потребни фајлови до кои можат да дојдат лицата на кои им е дозволен пристап до истите. Сепак интранетот и групната соработка и размена на информации преку истиот има неколку предуслови за да може успешно да се користи и видно да ги подобри перформансите на организациите каде е имплементиран: 72 Работата во организацијата е заснована на група или тимови, и членовите се наградувани за групно завршување на задачите. Групната размена има целосна поддршка од врвниот менаџмент. Културата во организацијата нагласува флексибилност и размена на знаење и организацијата нема строга хиреархија на авторитет. Групната размена се користи за специфична цел, и претставува алатка која им овозможува на членовите на групата или тимот поефективно да работат заедно, а не како личен извор за моќ или предност. Вработените да добиваат адекватна обука за користење на интранетот Интранет порталот на Дониа доо претставува сублимација на голем број на google cloud алатки односно апликации кои се нудат бесплатно на интернет. Самиот по себе представува иновативен модел на комуникација и користење на ИКТ. Со тоа што се започнува со работа на ова решение во 2010 година, а од 2011 година активно се користи од страна на вработените дополнително укажува на пионерскиот чекор на 72 Gareth R., Jones and Jennifer M., George Современ менаџмент, Глобал Комуникации, Скопје, 2008, pg

80 компанијата во имплементацијата на модерни и уникатни решенија и следење на современите менаџерски и ИКТ светски трендови. Основата на порталот представуваат google sites, на кои дополнително се надополнуваат со повеќе google cloud алатки како google Drive, google gadgets, google maps, google calendar, google hangouts и други алатки со цел да се одговори на потребите на компанијата Креирање на основна страница на google sites. За креирање на самиот интранет портал од страна на креаторот е доволно да има само google односно gmail (Аccount) сметка. Креирањето се прави со најобично креирање на web страница на следниот линк: Се избира опцијата Create по што се именува страницата и постои можност за избирање на повеќе предефинирани страници кои может да се искористат. По извршената постапка се доделува име на почетната страница, се дефинира URL локацијата и се избира опцијата Create Site. Со тоа веќе е завршено поставувањето на страницата која ќе биде подлога за градење на интранетот Опции на google sites креираната страница За да можеме да го искористиме потенцијалот кој се нуди ќе бидат разгледани опциите кои ги нуди google sites. Во горниот десен агол се најдуваат неколку копчиња со кои можат да се администрираат одредни функции на страницата (Edit, New page, More, Share): Edit page копче за едитирање на страницата. Со кликнување на ова копче се отвораат менија и лента со алатки со кој може да се модификува односно едитира страницата. На менито се наоѓаат неколку табулатори кои служат за различни типови на едитирање на страницата (Insert, Format, Table и Layout). Под Insert табулаторот се наоѓаат неколку подгрупи на копчиња и тоа: 1. Common или вообичаени вметнувања како што се слики, хиперлинкови, хоризонтални линии, листа на подстраници, табела на содржини. 80

81 2. Gadgets се втората група на копчиња кои служат за вметнување на пософистицирани содржини или форми како што се: Text Box, Html Box, последни постирања, последни прикачени датотеки и многу други предефинирани апликации од други лица кои најчесто служат за модифицирано прикажување на веќе постоечки податоци. 3. Google се третата група на копчиња кои се исклучиво за додавање на апликации и алатки направени од страна на Google, односно Ad sense, апликативни скрипти, календар, табели, сите типови на документи кои ги содржи Drive, социјална мрежа Google +, Google групи, Google maps, видео содржини и слично. Под Format табулаторот се најдуваат опциите за форматирање на текстот односно на содржината на страницата. Табулаторот Table е табулатор под кој можат да се употребат опциите за додавање на табели, поединечни колони или редови, страни на кои истите би се додавале и нивно бришење. Под Layout табулаторот се најдуваат опциите за поставување на прегледот на страницата односно поставеноста на содржината во неа, како и местоположбата на лентата со линкови до содржината на останатите страници New page копче за додавање на нова страница (подстраница). Со кликањето на ова копче се појавуваат опции со кои можат да се одберат типот на страницата кој сакаме да го отвориме, местоположбата и името на истата. Дополнително се избира и постоењето на линк и именување на линкот за таа страница односно и подесување на привилегиите за пристап до истата страница More копче за отворање на дополнително мени за администраторски подесувања на страницата. Преку ова копче се доаѓа до опциите кои се однесуваат на промените на страницата и известувања по однос на промените, печатење на страницата, менување на темплејтот на страницата, дополнително подесување на пристапот на страницата и најважната опција Manage site која дополнително само по себе претставува мени со подесувања 81

82 за менаџирање на страницата. Со кликањето на ова копче се добиваат сите можни опции за администрирање на страницата, од нејзино, поставување, адреса, видливост, додатоци, изглед, именување, поединечни модификации, јазични поставки, Google analytics, апликативни скрипти, подесувања за преглед од мобилни уреди, количина на податоци кои ги содржи страницата, опис на страницата и слично Share копче за определување на начинот на споделување на страницата. Ова копче служи за дефинирање кој се ќе има пристап до неа. Пристапот може за биде јавен (public), или пак дефиниран како заштитен и приватен (private) со кој се дефинираат лицата кои ќе имаат пристап до страницата. Пристапот се дава со дефинирање на е-маил од лицето, а лозинката на маилот на лицето е лозинка за пристап до содржината Инкорпорирање на други cloud алатки во Google sites Зависно од структурата на компанијата, потребата за пристап од податоците, и начинот на кој тие се креираат, се едитираат и употребуваат може да се креира различен тип и различно ниво на заштита. Во конкретниот случај е креирана една основна страна на која се наведени сите останати страни и има информативна и улога на поврзување на сите останати страници. До оваа страница имаат пристап лицата на кој им е дозволен пристап до информациите на интранетот, односно вкупниот број на лица кои го користат порталот, без оглед на секторот или правата за преглед и едитирање на информациите. Сигурноста е двостепена односно за пристап на лицето му е потребна дозвола од администраторот и дополнително логирање со соодветната лозинка на Gmail сметката. Другиот степен на заштита е креирањето на дополнителни страници соодветно на секторот во кој се ангажирани лицата. Така на пример, не сите од лицата кои имаат пристап до индексната страница на интранет порталот имаат и пристап до останатите страници. Во контретниот случај креирани се уште 7 дополнителни страници односно посебна страница за индекс страната, производството, финансии, човечки ресурси, набавки, продажбата, маркетингот и менаџмент кокпит страница. 82

83 Инкороприрање на Drive во Google sites. Drive апликацијата представува еквивалентна апликација на широкоприменуваниот MS Office, со таа разлика што документите во овој случај се web ориентирани и поставени на сервер на Google, за разлика од Office документите кои се обично локално креирани и поставени на некој перонален компјутер или локален сервер во дадена организација. Пристапот до оваа апликација е на следната URL: Дополнителна предност на Drive документите е тоа што во реално време е можна колаборација и едитирање од повеќе корисници и пристапот е овозможен преку сите уреди кои имаат пристап до интернет (Таблет компјутери, мобилни телефони и сл.) без оглед на хардверската структура или оперативниот систем на кој работат. При изработката на интранет порталот од страна на Drive документите беа искористени следните типови на документи: Spreadsheets Documents Form Presentation Drawing Script и други Освен креирање на документи можат да се креираат и фолдери (папки) заради полесно администрирање и менаџирање на документите. Фолдерите како збир од повеќе документи исто така имаат посебен третман кога е сигурноста во прашање, односно и кај нив имаме администраторски подесувања за пристапот до документите кои ги содржат. Сето тоа повторно го прави креаторот односно администраторот на фоледерите и документите. Сите претходно наведени документи имаат и своја заштита од пристап односно како и кај случајот на Google sites, така и тука, само креаторот на документите има право да им додели привилегии на други лица да можат да ги гледаат, едитираат, споделуваат или пак доколку тоа е потребно овие документи да бидат јавни за сите. Со тоа добиваме уште еден заштитен слој во користењето на информациите кои се наоѓаат и се споделуваат на интранетот. Освен креирање на типовите документи Google Drive нуди и опција за прикачување односно Upload на цели фодери и локално креирани документи при што истите со самото прикачување добиваат формат 83

84 односно се конвертираат во Google Drive документи, а со што автоматски ги добиваат и својствата на cloud документи со кои е можна он лајн колаборација, гледање, едитирање и слично. Не треба да се заборави и опцијата за симнување односно download на документите кое може да биди направено целосно за сите документи на google Drive или пак, поединечно на одредени документи. Ова значи дека во даден момент доколку администраторот не сака повеќе документите да бидат на мрежата и треба да постојат само локално (заради најразлични причини) истите може брзо да ги конвертира во типични Office документи и да ги има локално на својот компјутер. Дел од документите при самото симнување имаат опција за избирање на форматот во кој сакаме да се експортираат. Пример, одреден Spreadsheet на Google Drive можеме да го експортираме во следните формати односно со следните екстензии: Microsoft Excel (.xlsx) OpenDocument формат (.odt) PDF документ (.pdf) Comma Separatet Values (.csv) Plain Text (.txt) Web Page (.html) Сето претходно укажува на фактот дека секој корисник на канцелариски апликации со основни познавања на работа во MS Office, може да го користи Drive како комплетна замена на Office, со тоа што Drive е бесплатен, on-line, со можност за колаборација и пристап од сите апарати кои имаат пристап до интернет. Како најчесто користени документи од Google Drive беа користени Spreadsheets, заради големиот број на функции кои можат да се користат не само во обработката на податоците туку и во нивното прикажување, условното форматирање, графиконите за интерпретација на податоците и слично. Освен основните математички оператори и нивна комбинација според потребите за манипулирање со податоците како функции поделени по категории, а кои начесто беа користени во Spreadsheet документите при изградбата на интранетот беа следните: Категорија Date & Time : = DATE(year,month,day); 84

85 = DATEVALUE(date_text); = DAY(serial_number); = DAYS360(start_date,end_date,[method]); = NETWORKDAYS(start_date, end_date, [holidays]); = NOW(); = TIME(hour, minute, second); = TIMEVALUE(time_text); Категорија Math & Trig = ABS(number); = CEILING(number, significance); = FLOOR(number, significance); = INT(number); = PRODUCT(number1, [number2],...); = RANDBETWEEN(bottom, top); = ROUND(number, num_digits); = ROUNDDOWN(number, num_digits); = ROUNDUP(number, num_digits); = SUM(number1,[number2],...]); = SUMIF(range, criteria, [sum_range]); Категорија Statistical = AVERAGE(number1, [number2],...); = AVERAGEIF(range, criteria, [average_range]); = COUNT(value1, [value2],...); = COUNTA(value1, [value2],...); = COUNTIF(range, criteria); = COUNTBLANK(range); = MAX(number1, [number2],...); = MAXA(value1,[value2],...); = MIN(number1, [number2],...); = MINA(value1,[value2],...); Категорија Lookup & Reference 85

86 = COLUMN([reference]); = HLOOKUP(lookup_value, table_array, row_index_num, [range_lookup]); =VLOOKUP(lookup_value, table_array, col_index_num, [range_lookup]); =HYPERLINK(link_location, [friendly_name]); =TRANSPOSE(array); =VLOOKUP(lookup_value, table_array, col_index_num, [range_lookup]); Категорија Logical =AND(logical1, [logical2],...); =FALSE(); =IF(logical_test, [value_if_true], [value_if_false]); =NOT(logical); Специфични функции за поврзување на различни Drive Spreadsheets =ImportRange("SpreadsheetKey","Sheet!Range"); Инкорпорирање на Google gadgets Освен како директно вметнување во содржината на Google sites, документи кои се дел од Drive односно различни прегледи на документите можат да се вметнат преку Google gadget опцијата на Google sites, со тоа што можат да се гледаат различни прегледи на документацијата и податоците кои ги содржи во форма на табели од најразличен вид, линкови до различни sheets оd даден spreadsheet, конвертори на големини, директен пристап до одредени групи и форуми, и слично. Вообичаено кога го менуваме интерфејсот на различните документи преку употребата на Google gadgets, една од потребните работи кои треба да се внесат при креирањето на gadgets e URL адресата на документот чиј што интерфејс се модифицита преку gadgets. Останати информации најчесто се доделување на имиња, заглавија, координати по однос на поставувањето, големина на изгледот на интерфејсот, скалирање на мерните ознаки и слично. Значи зависно од потребата на креаторот и што се очекува од gadget(от) да модифицира, се прават посебни прилагодувања. Дополнително истите тие подесувања можат да се корегираат или модификуваат со користење на HTML код кој може директно да се внесе за секој google site. Во конкретниот случај во интранет порталот на Дониа се искористени следните Google gadgets: 86

87 Line chart Column chart Pie chart Gauge Data table Slideshow Recent posts Recently updated files Text Box HTML Box Include gadget Инкорпорирање на Google Maps Како и многу други Google производи така и google maps лесно се инкорпорира во google sites. Начинот на вметнување на мапите се врши преку едноставна функција преку EDIT копчето, дополнително со инсертирање на google maps. Мапите, информациите на мапите како и другата документација на Google Drive исто така има опција за администрирање на пристапот, односно давање на права за гледање, едитирање или пак јавен пристап до мапата. Подесувањата на мапите се релативно интуитивни како и кај другите производи и се лесни за подесување. Истите се отвораат преку следниот линк: По отворањето на мапите корисникот додава своја мапа, ја именува, ги подесува правата за преглед и колаборација на истата. По дефинирањето на основните работи за мапата може на неа да се обележат места кои се од интерес на компанијата или организацијата со додавање на позиции или маркери placemarkers со едноставно кликање на EDIT копчето на мапата, пронаѓање на саканата локација на мапата и маркирање на местото. Бележењето односно маркирањето на местото се врши со поставување на поинтерот од глушецот на локацијата и кликање на десен клик, при што се отвора контекст мени и се избира drop placemark here. После оваа операција се внесуваат сите податоци потребни за таа локација, име, тип на маркер, дополнителни информации и слично. Во случајот на Дониа и интренетот, оваа опција е 87

88 искористена за мапирање на продажните места односно купувачите со кои Дониа соработува. Позитивна карактеристика на Google maps е тоа што постои опција за импортирање и експортирање на постоечки мапи односно постоечки фајл кој носи информации за местоположба. Во конкретниот случај мапата може да се експортира или пак друга мапа може да биде импортирана преку.kmл фајл. Дополнително овој фајл може да се конвертира во различни формати односно датотеки со различни екстензии како што се.csv (Comma Separated Values),.xls (Microsoft Excel) и други формати Инкорпорирање на Google Calendar Календарот на google е исто така многу едноставна и корисна алатка посебно кога се зборува за доеделување на обврски поврзани со активности од проектен менаџмент, навремено информирање, и следење на одредени активности. Во примената на оваа алатка во интранетот на Дониа, се делегираат задачи на дел од вработените, се следат најважните случувања кои се битни за организацијата на компанијата и обврските кои се појавуваат како последица на некои настани. Како и другите досега споменати алатки, така и до календарот може да се пристапи од најразлични уреди и различни оперативни системи. Пристапот до оваа алатка може да се направи на следната URL адреса: Со кликањето на копчето Calendar а потоа со избирањето на new calendar, се врши креирање на нов календар, истиот се именува се доделуваат привилегии доколку истиот се споделува со други корисници и форматирање на истиот. Дополнително можат да се внесуваат различни случувања (events), задачи (tasks), различни прикажувања на интерфејсот на календарот од типот на годишен приказ, месечен, неделен и приказ во вид на дневна агенда. По однос на пристапот на информациите кои се внесени во календарот постојат четири опции: - Пристап само на гледање дали одреден термин е зафатен со задачи и случувања. (See only free/busy (hide details)) - Пристап само на гледање на зафатеноста на времето со сите детали за креаторите на настанот, времетраењето и слично. (See all event details) - Пристап и дозвола да се модифицираат случувањата. (Make changes to events) 88

89 - Пристап да се модифицираат случувањата и да се делегираат права на колаборација (Make changes and manage sharing) По однос на подесувањата на кој начин календарот да ги известува сите лица помеѓу кои е споделен, секој корисник може да направи свпи подесувања кои се однесуваат на два критериуми за известување, времето и начинот кога да биде извршено известувањето. По однос на времето можат да бидат направени подесувања колку минути, часови односно денови да биде известен корисникот. По однос на начинот на известување можат да се одберат опција на известување по пат на SMS, е-маил или пак POPUP прозорец на самиот компјутер Инкорпорирање на Picasa web albums Заради соодветно следење на ресурсите, случувањата како на пазарот така и во компанијата, во интранетот е искористена и picasa web albums он-лајн алатката. Како алатка е поседувана од страна на google, и во суштина представува апликација која овозможува, организирање на слики и нивни преглед и едитирање и дополнително интегрирана интернет страна. Како и најголем дел од апликациите кои ги поседува Google, е бесплатна и може да имплементира како дел од Google sites, преку вметнување на Insert Gadget опцијата. Со дополнителни апликации за мобилни телефони и можност за колаборација и споделување на сликите оваа алатка може да биде корисно средство за собирање на информации во реално време. Корисниците имаат можност да прикачуваат до 1GB слики со резолуција од 800 x 800 или 2048 x 2048 пиксели за корисници на Google Accaunt, или пак видеа со времетраење до 15мин. после моментот на достигнување на оваа граница автоматски се врши редимензионирање на сликите (resize) за да се добие повеќе простор односно можност за прикачување на повеќе слики или видеа. Опциите на креираните албуми односно и самите слики дозволуваат различен пристап односно админитраторски пристап, можност за доделување на права за едитирање, можност за доделување на права само на разгледување на сликите. Истата во рамките на интранетот на Дониа е искористена како алатка во делот на комерцијалното работење, како начин на кој се добиваат податоци за вид на производ, цена и позиционирање на истот од страна на конкуренцијата. Потоа се употребува при контрола на хигиена и начин на работа во производство каде се евидентираат начини на работа и поставување на средствата на 89

90 работа и слично. Како и многу други алатки така и кај оваа алатка, нејзината големина многу зависи од начинот на кој ќе бидат искористени од страна на менаџерите и лицата кои ги употреубуваат. За да може да се употребуваат на начинот на кој е посочено погоре од страна на лицата кои ги собираат информациите мора да имаат инсталирано Picasa Tool апликација која е бесплатна и може да се инсталира на сите апарати со андроид оперативен систем Инкорпорирање на други cloud апликации Слика бр. 3.1 Локатор на продажен тим Во рамките на интранетот заради следење на работењето на дел од секторот за продажба и транспорт, употребена е апликацијата LIFE360, до која може да се пристапи преку пребарувачот на персонален компјутер или преку посебна апликација или gadget кој се инсталира на мобилни телефони. Апликацијата е бесплатна, cloud ориентирана и врши големи подобрувања во начинот на работењето на логистиката и секторот продажба. Во рамките на работењето на Дониа, оваа апликација се користи за лоцирање на лицата кои работат во секторот продажба, а во иднина се планира користење на апликацијата и за лицата кои вршат достава на производи (возачи на товарни возила и слично). Подесувањата се вршат на официјалната страница на компанијата која ја развива оваа апликација, прво со регистрирање со е-маил, подесувања кој се ќе биде вклучен во GPS следењето и слично. Дополнително на мобилните телефони на лицата кои ќе бидат предмет на лоцирање се инсталира истата апликација и се прават подесувања на временскиот интервал на кој би се испраќале информациите за местоположбата. Истата апликација може да се користи и за споделување на кратки текстуални пораки помеѓу предефинираните корисници. Апликацијата може бесплатно да се инсталира на смартфони односно апарати кои работат на IOS, Android и RIM оперативни системи. 90

91 3.3 Модели и примери на донесување на одлуки во Дониа, размена на информации и интерна комуникација со примена на google cloud алатките Следува подетално објаснување на Google cloud алатките и нивната примена и начинот користење на истите во Дониа, во најразлични сегменти на работењето. Комбинацијата на голем број од претходно опишаните Google cloud алатки е искористена како најразлично решение во работата на секој сектор и на секое ниво на работењето Следува објаснување на само дел од функционалностите на овие алатки и како истите се искористуваат во реално работење, решавање на проблеми и донесување на одлуки во производната фирма Дониа. Слика бр. 3.2 Приказ на почетна страна на интранетот Сектор за човечки ресурси. За подобрување на работењето во овој сектор и оптимизирање на процесот на донесување на одлуки со употреба на бесплатните Google cloud алатки се креирани следните работи: web апликација за потенцијални вработувања во Дониа web тестови за регрутација 91

92 online база на вработени во Дониа, со евалуација на работни перформанси online база на потенцијални вработени на Дониа систематизација на вработени во Дониа правилник за систематизација во Дониа online пристап до основна документација поврзана со секторот модели и извештаи за мерење на учинокот на сите сектори 360 online форма за оценка на администрацијата web страница со пристап и хиперлинкови за најразлични обуки на сите вработени материјали и презентации од обуки кои се битни за работењето литература за подобрување на вештините на вработените online форма за давање на сугестии и забелешки комуникациски алатки за брзо информирање на вработените од различни сектори to-do листа за делегирање на задачи, нивно следење и евалуација на завршените обврски online exit интервју (излезно интервју за евалуација на причините за напуштање од работа) можност за online интервју или состанок со повеќе вклучени лица преку google hangouts други извештаи и документација Со помош на овие алатки и извештаи, времетраењето на завршувањето на задачи поврзани со секторот, брзината на известување и фидбек, начинот на кој се следат ресурсите и истите се манаџираат е далеку подобар од вообичаеното работење во овој сектор. Со помош на наведените алатки и извештаи мошне брзо, точно и ефикасно се донесуваат одлуките поврзани со: вработување на кадар евалуација на кадарот број на завршени задачи брзина на завршување на задачи калкулирање на плата и евалуирање на учинокот 92

93 корегирање на направени грешки следни чекори за континуирано подобрување на секторот и работењето Со типичните односно традиционалните алатки и начини на работа за да се постигнат истите перформанси како со помош на Google cloud алатките би требало да се потрошат далеку повеќе ресурси во облик на финансиски средства, време и координирање на вработените. Евидентирано е драстично подобрување на работата на секторот и олеснување на процедурите кои се дел од работењето во овој сектор без никакви дополнителни средства на компанијата. Сектор набавки. Како начин да се оптимизираат работните процеси во овој сектор се искористени бесплатните cloud алатки во креирањето на следните извештаи и процедути на работа: извештај за најупотребувани репроматеријали извештај за најупотребуван амбалаж трендови на движење на цени во текот на последните две години извештај за добавувачи од кои се набавуваат репроматеријалите минимални, средни и максимални цени на репроматеријали и амбалажот во текот на годината минимални, оптимални и максимални количини на основни репроматеријали и амбалаж форма за истражување на добавувачите и нивното мислење по однос на работењето на Дониа друга документација и извештаи Со помош на овие извештаи и алатки, следењето на цените и ценовната политика на добавувачите, брзината на донесување на одлуки и информирањето за истите е далеку подобро од времето пред користењето на овие извештаи и алатки во овој сектор. Со помош на наведените алатки и извештаи мошне брзо, точно и ефикасно лицата вклучени во секторот имаат опција да се координираат и да се донесуваат одлуките поврзани со: времето на правење на порачки количината големината на порачката 93

94 оптималната цена за одредени материјали време на подигање на репроматеријалот или амбалажот начини на подобрување на секторот оптимализација на количините на репроматеријали анализа и евалуација на добавувачи други документи и извештаи Сектор производство. Заради најголемата примена на алатките во овој сектор се креирани и најголем број на форми, извештаи, потребна документација и модели на одлучување. Како сектор кој во работењето употребува најмногу ресурси и се соочува со најразлична проблематика само по себе е предизвик и голема платформа за искористување на cloud алатките. Следи набројување на најбитните и најкористените алатки при донесувањето на одлуки во производството на Дониа а кои се креирани со помош на Googlr cloud бесплатните алатки: неделен план за работа дневен план за работа листа на вработени по работни места матрица на вработени за обученост за работа по работни места листа на полупроизвод во производство анализа за искористеност на машини во производство прирачници за работа во производство to-do листа и комуникациска алатка за брзо известување на сите вклучени листа на задачи за производство форми за контрола на квалитет по работно место анализа на контрола на квалитет форми за контрола на средства за хигиена и анализа на истите детален извештај за продуктивноста за цел сектор и поединечни групи на производи. известување за проблем во производство и отстапки во работењето во реално време форма за преглед на прибор за работа анализа на приборот за работа 94

95 извештај за вратена роба извештај за машини и проблеми со машински парк извештај од завршена контрола HACCP модел за пресметување на норми преглед по работни операции матрица на зафатеност на машини во производството модел за пресметување на количина на полупроизвод преглед норми за сите работни места технологии и рецептури евиденција и евалуација на нови вработени т-сметки за полупроизвод, готов производ шифрарници за полупроизводи и производи правила на однесување на одговорни лица материјали потребни за обуки во делот на производство и управување со храна правилници и законски документи потребни за компании кои се занимаваат со производство на храна модел за проекција на месечно производство за домашен пазар. Сите наведени, документи, извештаи и форми помагаат за донесување на голем број на одлуки кои се од витално значење на овој сектор, но и на целата компанија бидејќи јадрото на бизнисот на компанијата Дониа е производствениот сектор. Одлуките кои најчесто се донесуваат врз основа на наведените извештаи, форми и модели се поврзани со: потребно време за производство на одредена порачка потребни ресурси: материјални, човекови за да се произведе определена количина на готов производ тесни грла во производство процедури и начини на работа најчесто појавени проблеми најчести грешки насоки за подобрување на работата и слично 95

96 Слика бр. 3.3 Приказ на страната за анализа и контрола на квалитетво секторот производство Сектор продажба. Во овој сегмент искористени се доста голем број на алатки со цел да се унапреди работата во секторот продажба. Изготвени се голем дел на извештаи, алатки и модели потребни за ефективно работење на секторот. Како најбитни треба да се издвојат: детален извештај за работењето на комерција извештаи, финансиски и материјални за топ 15 купувачи (Парето принцип) листа на најдобри купувачи со информации за начин на работа и комерцијални услови лагер листа (дневна) листа на недоставен производ дневен и неделен извештај на работењето на секторот месечна продажба по производ и просечна цена на тип на производ модул за следење на работењето на комерција и лоцирање на комерцијалистите електронска порачка (форма) материјали за подобрување на вештини на преговарање и продажни вештини 96

97 комуникациски модул и to-do листа на вработените во секторот модел на проекции и соодветни продажби во месецот распоред на транспортни возила анализа на транспорт и транспортни трошоци процентуално учество на комерцијалисти во целокупната продажба модул со мапирани продажни места и сл. оптимизатор на рути најпотребни документи за секторот Слика бр. 3.4 Приказ на мапирани места за продажба, во секторот продажба Претходно наведеното и многу други потребни алатки и анализи се со on-line пристап за сите лица од секторот на кои им е дозволен пристапот. Извештаите и алатките придонесуваат за донесување на голем број на одлуки во овој сегмент на работењето односно одлуки поврзани со: евалуација на работата на секторот подобрување на работата следење на ресурсите следење на продажбата и трендовите проектирање на продажби и количини производи периоди за воведување на нов производ и сл. 97

98 Сектор маркетинг. Како стратешки сегмент на работењето и сектор кој е одговорен за следењето на сите пазарни случување, битен сегмент е бројот на информации, нивната точност и брзината на добивање на истите. Брзиот пристап и лесната колаборација на документите и собраните информации се многу лесно овозможени со употребата на Google cloud алатките. Во овој сегмент на работењето креирани се следните извештаи, алатки и форми со помош на Google Cloud алатките. анализа на производи од конкуренција анализа на брендови истражување на мислење на купувачи истражување на мислење на потрошувачи листа на маркетинг акции кои се одвиваат во моментот модел за пресметка на минимална продажба за дадена маркетинг акција п.р документација информатор за потрошувачите основна потребна документација за секторот алатка за брзо информирање и колаборација за појава на нов производ или акција на пазарот. Слика бр. 3.5 Приказ на календарот со активности за секторот маркетинг 98

99 Сето претходно наведено далеку го подобрува работењето на секторот преку организирана комуникација, пристап до најважни документи и брзината на реагирање, и исто така помага во процесот на донесување на одлуки во секторот. Слика бр. 3.6 Преглед на производи на конкуренција во секторот маркетинг Сектор финансии. Како и претходните сектори и овој сектор за донесување на правилни одлуки треба непосреден пристап до одредни информации но и алатки за комуникација за подобрување на работењето на самиот сектор. Најголем дел од податоците и информации ги добива од ObjectX софтверот, а додека преку google алатките го решава проблемот на десеминација на информации, комуникација и брз фидбек од страна на вклучените во одредени активности. Како алатки односно извештаи се користат следните: извештај за ненаплатена реализација листа на проблематични фирми за наплата документ со изводи од банки најпотребни документи на секторот извештај за фирми со привремено стопирање за соработка со купувачи сл. Во најголем дел од извештаите се третираат одлуки односно проблеми по однос на наплатата од страна на купувачите на Дониа и одлуки за третманот на проблематичните фирми и преземање на акции поврзани со проблематични побарувања од купувачите. Со користењето на дел од алатките евидентно е поедноставување на комуникацијата со секторот продажба, лицата кои се одговорни за наплата и слично. 99

100 Дополнително од претходно наведените решенија, како начин да се олесни и подобри работата на административните работници во Дониа направена е листа со најпотребни хиперлинкови кои ги користат вработените и истите се ставени на интранет страницата како начин да се заштеди времето потребно за завршување на одредени задачи. Според направените анализа за тоа кои линкови најчесто се користат а се потребни во секојдневното работење се исзвоија и се креираа хиперлинкови до следните web адреси. банки во македонија централен регистар управа за јавни приходи службен весник на рм право on-line OCR on-line конвертор rapidshare.com en-mk online конвертор универзален преведувач Бројот на документи односно алатки до кој имаат пристап вработените преку интранетот е преку 200 фајлови. Најголем дел од фајловите се Spreadsheets кој во себе содржат и по неколку sheet-ови што уште повеќе го зголемува бројот на информаци до кои менаџерите односно вработените имаат пристап. Менаџмент кокпит е посебна страница каде што дополнително се дефинирани најбитните параметри на работењето и показателите на успешноста преку што со само кратко сумирање на резултатите интуитивно можат да се увидат одредени проблеми и параметри во работењето. Интерфејсот на оваа страна претставува симплификација на детални извештаи со голем број на параметри во графички интуитивни показатели. Како добри модели на донесување на одлуки кои веќе се креирани би се посочиле: модел за донесување на одлуки при купување на нова машина модел за донесување на одлуки при организирање на промотивни активности и маркетинг акции заради зголемување на продажбата 100

101 модел за донесување на одлуки поврзани со креирање на работни норми по однос на одредени работни процеси и насоки по однос на зголемување на нормите. Слика бр. 3.7 Клучни индикатори на работењето како дел од менаџмент кокпит 101

102 Слика бр. 3.8 Модел за пресметување на оправданост на промотивни активности Слика бр. 3.9 Модел за пресметување на оправданост на инвестиција 102

103 Глава 4 4. Истражување на примената на cloud технологии во менаџерското одлучување во бизнис секторот во Македонија 4.1 Методологија на истражувањето По однос на искуството, како лично така и професионално, сметаме дека е повеќе од јасна потребата од имплементирање на нови технологии и нивно искористување. Поточно, како посебен предмет на оваа магистерка работа сметаме дека е третманот кој треба да го има cloud технологијата во работата во организациите и како тоа би се одразило во процесот на донесување на одлуки. Сето тоа многу се одразува на фактот дали одредени компании ќе бидат успешни во иднина а тоа би значело и влијание на македонската економија воопшто. Со цел да се добијат нови сознанија и информации за новиот технолошки бран наречен cloud технологија и неговата инкорпорација во работењето се концентрираме на истражување кое треба да укаже на моменталната состојба на познавањето и користењето на оваа технологија од страна на компаниите во Македонија, како и користењето на оваа технологија во процесот на донесување на одлуки. Во процесот на истражување поврзан со теоретскиот дел на магистерската работа, беа користени голем број на материјали од сферата на cloud технологијата но и од делот на донесување на менаџерски одлуки. Една од целите беше и поврзувањето на овие две различни теми заради спој на решенија кои се предмет на истражувањето. Сознанијата кои се генерирани во овој труд доаѓаат од најновите истражувања и искуства поврзани со cloud технологијата, начините на донесување на одлуки но и реална имплементација и примери на сето кажано во моделот на користењето на cloud технологијата во производствената компанија Дониа. Посебно значење за овој труд има и спроведеното истражување насловено како: Употреба на Cloud технологијата во организациите во Р. Македонија и можноста за употреба на Cloud алатки во процесите на менаџерско одлучување Во ова истражување учествуваа следните типови на организации: бизнис секторот, 103

104 граѓанскиот сектор и јавните институции По однос на причините кои беа направени зошто да се селектираат дадените типови на организации, бизнис секторот беше земен како сектор кој би имал најголем бенефит од имплементацијата на cloud технологијата односно од користењето на cloud алатки во работењето. Останатите два сектори беа дел од истражувањето бидејќи како такви исто така влијаат на креирањето на окружувањето и креирањето на средина и услови кои би придонеле за побрз развој и имплементирање на иноваци како во работењето така и во секојдневниот живот. Сметаме дека креирањето на овој магистерски труд, кој ја третира cloud технологијата и нејзиното користење од страна на менаџментот и организациите, ќе биде дополнителен акцелератор за подигнувањето на свеста за постоењето, важноста и бенифитите кои ги нуди оваа технологија, како во професионалниот, така и во приватниот живот. Истражувањето беше спроведено со методот на испитување со структуриран немаскиран прашалник. Прашалникот содржи отворени и затворени прашања, како и дихотомни прашања и прашања со мултипли избор чии одговори помогнаа за остварување на целта на истражувањето, односно добивање на релевантни информации потребни за објективен заклучок по однос на употребата на Cloud технологијата во организациите и начините на донесување на одлуки. Дополнителна напомена е дека при самата анализа беа користени следните методи: индукција, дедукција и компарација. Целото истражување ги исполнува и SMART целите односно ова истражување беше со цели кои се: мерливи, можат да се постигнат и се реални и временски определени односно ограничени. Не постои постои организација во светот која не посветува големо внимание на ефективноста и ефикасноста на работењето на своите вработени, своите сектори и организацијата воопшто. Иновативните технологии односно cloud технологијата која ја третираме како тема во оваа магистерска работа и нејзината екплоатација во организациите како една од алатките со кои се придонесува до оптимизирање на ресурсите, нивно следење, и сето тоа при редуцирани трошоци, е од особено значење за постоечката економија во Македонија, која е оскудна како на финансиски план, така 104

105 и на нивото на создавање на конкурентска предност преку имплементирање на иновации во работењето. Хипотезите кои сакаме да ги дефинираме преку истражувањето и овој труд кој се фокусира на менаџментот, донесувањето на одлуки и користењето на cloud технологија се следните: 1. Cloud технологијата е решение за оптимизација на трошоците. 2. Cloud технологијата е лесно достапна и нејзиното едноставно имплементирање може да има високо продуктивни резултати во компаниите кои се решаваат да ја имплементираат. 3. Следниот тренд на работење на организациите се фокусира на имплементирање на cloud технологии. 4. Менаџментот, соодветно на потребите, знаењата и креативноста може да има далекусежни придобивки од користењето на cloud технологијата. Заклучоците кои се донесени се базирани на овие хипотези и имаат за цел генерирање на нови сознанија, докажување на веќе поставените хипотези, но и предвидување односно детектирање на идни движења и насоки. Прашалникот е наменет за организации во Македонија од бизнис, јавен и граѓански сектор. Преку електронска пошта беа испратени вкупно 1362 прашалници на кои одговорија 156 испитаници. Дополнително со помош на лично истражување, написмено беа собрани податоци од 27 испитаници, односно во истражувањето беа вклучени вкупно 183 испитаници. Електронскиот прашалник беше креиран со помош на Google forms, а крајните податоци беа анализирани со помош на Pivot табели. Времетраењето на собирањто на податоците беше реализирано во периодот од до , односно беше со времетраење од 22 денови. Со тоа нашата намера беше да се добијат релевантни информации од лицата кои се третирани како целна група на овој прашалник, односно да се добијат објективни информации за тоа дали, колку и како се употребуваат посочените технологии. Прашалникот кој е основната алатка на ова истражување се состои од петнаесет прашања кои се на тој начин подредени и осмислени што имаат за цел да дадат одговор на следните прашања: 1. Колкав е степенот на познавања и користење на ИКТ во организациите кои се третираат како целна група. 105

106 2. Кои се најчестите начини на донесување на одлуки. 3. Колкави се познавањата и користењето на cloud технологијата. 4. Насоки за тоа каде би можела најчесто да се користи cloud технологијата во организациите. Преку дефинирањето на прашањата од затворен тип и повеќекратен избор добиваме некои основни информации за организациските ентитети како што е времето на нивното постоење, големината која организациите ја имаат и типот на организација на која и припаѓаат односно дали се бизнис, граѓански или пак јавни организации. Следниот дел на прашањата дава објаснувања во делот на нивото на ИКТ знаења во различните организации, потоа информираноста за клауд технологијата, нејзината примена и мислења по однос на насоките на развојот и примената на оваа технологија. Начинот на кој се поделени предходните целини се заради одговарање на прашања што би дале информација дали трендовите кои се глобални во делот на ИКТ во моментот, се применливи и во македонските организации и дали процесите на одлучување како едни од најважните и од витално значење за организациите можат да се подобрат, односно да се оптимизираат преку користење на дел од cloud алатките што во моментот постојат. Дополнително ќе се даде одговор и на тоа како оваа имлементација на нова технологија би се одразила и на трошоците во компаниите, и како крајна инстанца, дали сето претходно наведено ќе значи и остварување на конкурентска предност на компаниите во Македонија и логично на тоа и на македонската економија. 4.2 Анализа на добиените резултати За реализација на истражувањето беше креиран прашалник од петнаесет прашања, со кои беа опфатени претходно наведените сегменти кои се подетално опишани во глава 4.1. Со цел да се добијат адекватни, објективни и релевантни резултати за истражувањето кое третира еден релативно нов феномен како во ИКТ, така и во самите организации и меаџментот, целна група беа менаџерите на организациите кои беа фокус на истражувањето. Со ваквата групација и анализа на податоците добиваме и информации односно одговори на хипотезите кои се опфатени во оваа магистерска работа. Во анекс на магистерската работа детално се прикажани најбитните информации и корелации на податоците кои се резултат на истражувањето. 106

107 Основни (Познавање на работење со Word, Excel, , интернет). Процентуално Средни (Познавање на OS, Word, Excel, Powe Point, Outlook, internet). Процентуално Напредни (Познавање на ОS, Word, Advanced Excel, Power Point, Outlook, Internet, Access, One Note и други апликации). Процентуално Вкупно Телефон Процентуално Факс Процентуално е-маил Процентуално Skype Процентуално Дигитална видео конференција Процентуално Вкупно Помалку од 5. Процентуално Од 5-10 вработени. Процентуално Од вработени. Процентуално Повеќе од 50 вработени. Процентуално Вкупно Помалку од 5 години. Процентуално Од 5-10 години. Процентуално Од години. Процентуално Повеќе од 20 години. Процентуално Вкупно Табела бр. 4.1 Сумирани одговри од истражувањето 2 прашање 3 прашање СУМИРАНИ ОДГОВОРИ ОД ИСТРАЖУВАЊЕТО Граѓанска организација 4 22% 8 44% 6 33% 0 0% % 8 44% 6 33% 2 11% 18 Бизнис субјект 28 22% 27 22% 37 30% 33 26% % 21 17% 38 30% 49 39% 125 Јавна институција 5 13% 0 0% 23 58% 12 30% % 4 10% 12 30% 19 48% 40 Вкупно 39 21% 35 19% 64 35% 45 25% % 33 18% 56 31% 70 38% прашање 5 прашање СУМИРАНИ ОДГОВОРИ ОД ИСТРАЖУВАЊЕТО Граѓанска организација 2 11% 8 44% 8 44% % 0 0% 9 50% 4 22% 0 0% 18 Бизнис субјект 25 20% 61 49% 39 31% % 0 0% 47 38% 7 6% 0 0% 125 Јавна институција 9 23% 22 55% 9 23% % 0 0% 9 23% 3 8% 0 0% 40 Вкупно 36 20% 91 50% 56 31% % 0 0% 65 36% 14 8% 0 0%

108 Реактивни (условите односно информациите тоа каква ќе биде одлуката и од што таа ќе зависи се дефинираат во моментот кога треба да се донесе одлуката). Процентуално Проактивни (условите односно информациит за тоа каква ќе биде одлуката и од што таа ќе зависи се предефинирани пред појавувањето на потребата да се донесе одредена одлука). Процентуално Вкупно Користиме дополнително изготвени извешта и анализи во апликации како Excel и сл. Процентуално Користиме квантитативни модели и извештаи кои ги добиваме од софтверско решение кое го користиме во организацијата. Процентуално Користиме комбинација на техники и модели (постоечко софтверско решение и дополнително изготвени извештаи) зависно о Процентуално Не користиме посебни модели и техники за донесување на одлуки. Процентуално Вкупно Телефон Процентуално Факс Процентуално е-маил Процентуално Skype Процентуално Дигитална видео конференција Процентуално Вкупно Програмирани (често се повторуваат, зависат од одреден тип и број на податоци кои се добиваат од страна на постоечки софтвер или самостојно направени анализи во апликации Процентуално Непрограмирани (интуитивно, најчесто во донесувањето на овие одлуки е пресудно искуството). Процентуално Вкупно 6 прашање 7 прашање СУМИРАНИ ОДГОВОРИ ОД ИСТРАЖУВАЊЕТО Граѓанска организација 2 11% 0 0% 16 89% 0 0% 0 0% % 11 61% 18 Бизнис субјект 40 32% 0 0% 84 67% 1 1% 0 0% % 73 58% 125 Јавна институција 23 58% 0 0% 17 43% 0 0% 0 0% % 24 60% 40 Вкупно 65 36% 0 0% % 1 1% 0 0% % % прашање 9 прашање СУМИРАНИ ОДГОВОРИ ОД ИСТРАЖУВАЊЕТО Граѓанска организација 9 50% 9 50% % 0 0% 9 50% 4 22% 18 Бизнис субјект 56 45% 69 55% % 10 8% 52 42% 44 35% 125 Јавна институција 24 60% 16 40% % 5 13% 20 50% 13 33% 40 Вкупно 89 49% 94 51% % 15 8% 81 44% 61 33%

109 Да Процентуално Не Процентуално Вкупно За комуницирање со вработените во организацијата. Процентуално За складирање на податоци и испраќање на истите онаму каде има потреба. Процентуално Во менаџирање на ресурсите во организацијата или даден проект. Процентуално Како адекватна замена за некои апликации и софтвер. Процентуално Друго Процентуално Вкупно Да Процентуално Не Процентуално Вкупно Да, сосема се безбедни. Процентуално Зависно од сигурносната заштита, и протоколот за заштита можат да бидат Процентуално Воопшто не се безбедни. Процентуално Сигурноста најчесто зависи од лицето кое им пристап кон податоците и неговиот пристап кон механизмите на заштита. Процентуално Вкупно 10 прашање 11 прашање СУМИРАНИ ОДГОВОРИ ОД ИСТРАЖУВАЊЕТО Граѓанска организација 13 72% 5 28% % 12 67% 1 6% 5 28% 18 Бизнис субјект 64 51% 61 49% % 58 46% 26 21% 38 30% 125 Јавна институција 8 20% 32 80% % 17 43% 13 33% 9 23% 40 Вкупно 85 46% 98 54% % 87 48% 40 22% 52 28% прашање 13 прашање СУМИРАНИ ОДГОВОРИ ОД ИСТРАЖУВАЊЕТО Граѓанска организација 6 33% 12 67% % 3 50% 3 50% 0 0% 0 0% 6 Бизнис субјект 36 29% 89 71% % 23 64% 1 3% 7 19% 3 8% 36 Јавна институција 5 13% 35 88% % 3 60% 1 20% 0 0% 0 0% 5 Вкупно 47 26% % % 29 62% 5 11% 7 15% 3 6%

110 Да, се одразува. Процентуално Не, не се одразува. Процентуално Вкупно За подобрување на комуникацијата во работењето. Процентуално За складирање и размена на податоци, односно информации. Процентуално Како апликација за едитирање на одредени видови на документи или податоци. Процентуално За унапредување на системот за контрола со квалитет. Процентуално Следење на ресурсите во компанијата. Процентуално Друго Процентуално Вкупно 14 прашање 15 прашање СУМИРАНИ ОДГОВОРИ ОД ИСТРАЖУВАЊЕТО Граѓанска организација 5 83% 1 17% 6 0 0% 4 67% 2 33% 0 0% 0 0% 0 0% 6 Бизнис субјект 27 75% 9 25% % 17 47% 5 14% 6 17% 3 8% 4 11% 36 Јавна институција 5 100% 0 0% 5 0 0% 4 67% 0 0% 1 17% 1 17% 0 0% 6 Вкупно 37 79% 10 21% % 25 52% 7 15% 7 15% 4 8% 4 8% 48 На дадениот прашалник одговорија 183 организации од кои 125 беа од бизнис секторот, 18 граѓански организации и 40 јавни институции што во суштина претставува и анализа на првото одговорено прашање на прашалникот. Следат основните анализи по однос на секое прашање во прашалникот односно и поделба на одговорите според типот на организации на граѓански, јавни и деловни субјекти. 110

111 Табела бр. 4.2 Типови на организации опфатени со истражувањето 1. Тип на организација во која работите Бр / % на испитаници ВКУПЕН бр на одговори: 183 Граѓанска организација % Бизнис субјект % Јавна институција % Типови на организации опфатени со истражувањето 22% 10% 68% Граѓанска организација. Бизнис субјект. Јавна институција. 111

112 Табела бр. 4.3 Големина на организациите опфатени со истражувањето од типот на Граѓански организации 2. Колку вработени има вашата организација? Бр / % на испитаници ВКУПЕН бр на одговори: 18 Помалку од % Од 5-10 вработени. 8 44% Од вработени. 6 33% Големина на организациите опфатени со истражувањето од типот на Граѓански организации 33% 0% 22% 45% Помалку од 5. Од 5-10 вработени. Од вработени. Повеќе од 50 вработени. Повеќе од 50 вработени. 0 0% Табела бр. 4.4 Големина на организациите опфатени со истражувањето од типот на Бизнис субјекти 2. Колку вработени има вашата организација? Бр / % на испитаници ВКУПЕН бр на одговори: 125 Помалку од % Од 5-10 вработени % Од вработени % Повеќе од 50 вработени % Големина на организациите опфатени со истражувањето од типот на Бизнис субјекти 26% 30% 22% 22% Помалку од 5. Од 5-10 вработени. Од вработени. Повеќе од 50 вработени. Табела бр. 4.5 Големина на организациите опфатени со истражувањето од типот на Јавни институции Големина на организациите опфатени со истражувањето од типот на Јавни институции 2. Колку вработени има вашата организација? Бр / % на испитаници ВКУПЕН бр на одговори: 40 Помалку од % Од 5-10 вработени. 0 0% Од вработени % 30% 12% 58% 0% Помалку од 5. Од 5-10 вработени. Од вработени. Повеќе од 50 вработени. Повеќе од 50 вработени % 112

113 Табела бр. 4.6 Постоење на организациите опфатени со истражувањето 3. Колку години постои организацијата? Бр / % на испитаници ВКУПЕН бр на одговори: 183 Помалку од 5 години % Од 5-10 години % Од години % Повеќе од 20 години % Постоење на организациите опфатени со истражувањето 38% 13% 18% Помалку од 5 години. Од 5-10 години. 31% Од години. Повеќе од 20 години. 113

114 Табела бр. 4.7 Постоење на организациите опфатени со истражувањето од типот на Граѓански организации 3. Колку години постои организацијата? Бр / % на испитаници ВКУПЕН бр на одговори: 18 Помалку од 5 години. 2 11% Од 5-10 години. 8 44% Од години. 6 33% Постоење на организациите опфатени со истражувањето од типот на Граѓански организации 33% 11% 11% 45% Помалку од 5 години. Од 5-10 години. Од години. Повеќе од 20 години. Повеќе од 20 години. 2 11% Табела бр. 4.8 Постоење на организациите опфатени со истражувањето од типот на Бизнис субјекти 3. Колку години постои организацијата? Бр / % на испитаници ВКУПЕН бр на одговори: 125 Помалку од 5 години % Од 5-10 години % Од години % Повеќе од 20 години % Постоење на организациите опфатени со истражувањето од типот на Бизнис субјекти 39% 30% 14% 17% Помалку од 5 години. Од 5-10 години. Од години. Повеќе од 20 години. Табела бр. 4.9 Постоење на организациите опфатени со истражувањето од типот на Јавни институции 3. Колку години постои организацијата? Бр / % на испитаници ВКУПЕН бр на одговори: 40 Помалку од 5 години. 5 13% Од 5-10 години. 4 10% Од години % Повеќе од 20 години % Постоење на организациите опфатени со истражувањето од типот на Јавни институции 48% 12% 30% 10% Помалку од 5 години. Од 5-10 години. Од години. Повеќе од 20 години. 114

115 Табела бр Компјутерски вештини на вработените во организациите опфатени со истражувањето 4. Колкави се познавањата на компјутерски вештини кај Вашите вработени? Бр / % на испитаници ВКУПЕН бр на одговори: 183 Основни (Познавање на работење со Word, Excel, , интернет) % Средни (Познавање на OS, Word, Excel, Power Point, Outlook, internet). Напредни (Познавање на ОS, Word, Advanced Excel, Power Point, Outlook, Internet, Access, One Note и други апликации) % 56 31% Компјутерски вештини на вработените во организациите опфатени со истражувањето 30% 20% Основни (Познавање на работење со Word, Excel, , интернет). 50% Средни (Познавање на OS, Word, Excel, Power Point, Outlook, internet). Напредни (Познавање на ОS, Word, Advanced Excel, Power Point, Outlook, Internet, Access, One Note и други апликации). 115

116 Табела бр Компјутерски вештини на вработените во организациите опфатени со истражувањето од типот на Граѓански организации 4. Колкави се познавањата на компјутерски вештини кај Вашите вработени? Бр / % на испитаници ВКУПЕН бр на одговори: 18 Компјутерски вештини на вработените во организациите опфатени со истражувањето од типот на Граѓански организации 44% 11% 45% Основни Средни Напредни Основни 2 11% Средни 8 44% Напредни 8 44% Табела бр Компјутерски вештини на вработените во организациите опфатени со истражувањето од типот на Бизнис субјекти 4. Колкави се познавањата на компјутерски вештини кај Вашите вработени? Бр / % на испитаници ВКУПЕН бр на одговори: 125 Компјутерски вештини на вработените во организациите опфатени со истражувањето од типот на Бизнис субјекти 31% 20% 49% Основни Средни Напредни Основни 25 20% Средни 61 49% Напредни 39 31% Табела бр Компјутерски вештини на вработените во организациите опфатени со истражувањето од типот на Јавни институции 4. Колкави се познавањата на компјутерски вештини кај Вашите вработени? Бр / % на испитаници ВКУПЕН бр на одговори: 40 Основни 9 23% Средни 22 55% Напредни 9 23% Компјутерски вештини на вработените во организациите опфатени со истражувањето од типот на Јавни институции 23% 55% 22% Основни Средни Напредни 116

117 Табела бр Начин на комуникација на вработените во организациите опфатени со истражувањето 5. На кој начин најчесто комуницирате со Вашите вработени, интерно во самата организација? Бр / % на испитаници ВКУПЕН бр на одговори: 183 Телефон % Факс 0 0% е-маил 65 36% Skype 14 8% Дигитална видео конференција 0 0% Начин на комуникација на вработените во организациите опфатени со истражувањето 35% 8% 0% 57% Телефон Факс е-маил Skype Дигитална видео конференција 0% 117

118 Табела бр Начин на комуникација на вработените во организациите опфатени со истражувањето од типот на Граѓански организации 5. На кој начин најчесто комуницирате со Вашите вработени, интерно во самата орг? Бр / % на испитаници ВКУПЕН бр на одговори: 18 Телефон 5 28% Факс 0 0% е-маил 9 50% Skype 4 22% Дигитална видео конференција 0 0% Табела бр Начин на комуникација на вработените во организациите опфатени со истражувањето од типот на Бизнис субјекти 5. На кој начин најчесто комуницирате со Вашите вработени, интерно во самата орг? Бр / % на испитаници ВКУПЕН бр на одговори: 125 Телефон 71 57% Факс 0 0% е-маил 47 38% Skype 7 6% Дигитална видео конференција 0 0% Начин на комуникација на вработените во организациите опфатени со истражувањето од типот на Граѓански организации 0% Телефон 22% 50% 28% Факс е-маил 0% Skype Дигитална видео конференција Начин на комуникација на вработените во организациите опфатени со истражувањето од типот на Бизнис субјекти 5% 0% Телефон 38% 0% 57% Факс е-маил Skype Дигитална видео конференција Табела бр Начин на комуникација на вработените во организациите опфатени со истражувањето од типот на Јавни институции 5. На кој начин најчесто комуницирате со Вашите вработени, интерно во самата орг? Бр / % на испитаници ВКУПЕН бр на одговори: 40 Телефон 28 70% Факс 0 0% е-маил 9 23% Skype 3 8% Дигитална видео конференција 0 0% 0% Начин на комуникација на вработените во организациите опфатени со истражувањето од типот на Јавни институции 8% 0% Телефон 22% 70% Факс е-маил Skype Дигитална видео конференција 118

119 Табела бр Начин на комуникација со надворешни лица во организациите опфатени со истражувањето 6. На кој начин најчесто комуницирате со организациите со кои соработувате? Бр / % на испитаници ВКУПЕН бр на одговори: 183 Телефон 65 36% Факс 0 0% е-маил % Skype 1 1% Дигитална видео конференција 0 0% Начин на комуникација со надворешни лица во организациите опфатени со истражувањето 1% 0% Телефон 35% Факс 64% е-маил Skype 0% Дигитална видео конференција 119

120 Табела бр Начин на комуникација со надворешни лица во организациите опфатени со истражувањето од типот на Граѓански организации 6. На кој начин најчесто комуницирате со организациите со кои соработувате? Бр / % на испитаници ВКУПЕН бр на одговори: 18 Начин на комуникација со надворешни лица во организациите опфатени со истражувањето од типот на Граѓански организации 0% 0% 11% 0% Телефон Факс Телефон 2 11% Факс 0 0% е-маил 16 89% Skype 0 0% Дигитална видео конференција 0 0% 89% е-маил Skype Дигитална видео конференција Табела бр Начин на комуникација со надворешни лица во организациите опфатени со истражувањето од типот на Бизнис субјекти 6. На кој начин најчесто комуницирате со организациите со кои соработувате? Бр / % на испитаници ВКУПЕН бр на одговори: 125 Телефон 40 32% Начин на комуникација со надворешни лица во организациите опфатени со истражувањето од типот на Бизнис субјекти 1% 0% 32% Телефон Факс Факс 0 0% е-маил 84 67% Skype 1 1% Дигитална видео конференција 0 0% 67% 0% е-маил Skype Дигитална видео конференција Табела бр Начин на комуникација со надворешни лица во организациите опфатени со истражувањето од типот на Јавни институции 6. На кој начин најчесто комуницирате со организациите со кои соработувате? Бр / % на испитаници ВКУПЕН бр на одговори: 40 Телефон 23 58% Факс 0 0% Начин на комуникација со надворешни лица во организациите опфатени со истражувањето од типот на Јавни институции 0% 0% 43% 58% Телефон Факс е-маил Skype е-маил 17 43% Skype 0 0% Дигитална видео конференција 0 0% 0% Дигитална видео конференција 120

121 Табела бр Типови на одлуки кои ги донесуваат вработените во организациите опфатени со истражувањето 7. Каков тип на одлуки најчесто донесувате? Бр / % на испитаници ВКУПЕН бр на одговори: 183 Програмирани (често се повторуваат, зависат од одреден тип и број на податоци кои се добиваат од страна на постоечки софтвер или самостојно направени анализи во апликации како Excel и сл. ) % Непрограмирани (интуитивно, најчесто во донесувањето на овие одлуки е пресудно искуството) % Типови на одлуки кои ги донесуваат вработените во организациите опфатени со истражувањето 59% 41% Програмирани (често се повторуваат, зависат од одреден тип и број на податоци кои се добиваат од страна на постоечки софтвер или самостојно направени анализи во апликации како Excel и сл. ). Непрограмирани (интуитивно, најчесто во донесувањето на овие одлуки е пресудно искуството). 121

122 Табела бр Типови на одлуки кои ги донесуваат вработените во организациите опфатени со истражувањето од типот на Граѓански организации 7. Каков тип на одлуки најчесто донесувате? Бр / % на испитаници ВКУПЕН бр на одговори: 18 Типови на одлуки кои ги донесуваат вработените во организациите опфатени со истражувањето од типот на Граѓански организации 61% 39% Програмирани Непрограмирани Програмирани 7 39% Непрограмирани 11 61% Табела бр Типови на одлуки кои ги донесуваат вработените во организациите опфатени со истражувањето од типот на Бизнис субјекти 7. Каков тип на одлуки најчесто донесувате? Бр / % на испитаници Типови на одлуки кои ги донесуваат вработените во организациите опфатени со истражувањето од типот на Бизнис субјекти ВКУПЕН бр на одговори: 125 Програмирани 52 42% 58% 42% Програмирани Непрограмирани Непрограмирани 73 58% Табела бр Типови на одлуки кои ги донесуваат вработените во организациите опфатени со истражувањето од типот на Јавни институции 7. Каков тип на одлуки најчесто донесувате? Бр / % на испитаници ВКУПЕН бр на одговори: 40 Програмирани 16 40% Типови на одлуки кои ги донесуваат вработените во организациите опфатени со истражувањето од типот на Јавни институции 60% 40% Програмирани Непрограмирани Непрограмирани 24 60% 122

123 Табела бр Начин на донесување на одлуки во организациите опфатени со истражувањето 8. Како би ги опишале одлуките кои најчесто ги донесувате? Бр / % на испитаници ВКУПЕН бр на одговори: 183 Реактивни (условите односно информациите за тоа каква ќе биде одлуката и од што таа ќе зависи се дефинираат во моментот кога треба да се донесе одлуката). Проактивни (условите односно информациите за тоа каква ќе биде одлуката и од што таа ќе зависи се предефинирани пред појавувањето на потребата да се донесе одредена одлука) % 94 51% Начин на донесување на одлуки во организациите опфатени со истражувањето 51% 49% Реактивни (условите односно информациите за тоа каква ќе биде одлуката и од што таа ќе зависи се дефинираат во моментот кога треба да се донесе одлуката). Проактивни (условите односно информациите за тоа каква ќе биде одлуката и од што таа ќе зависи се предефинирани пред појавувањето на потребата да се донесе одредена одлука). 123

124 Табела бр Начин на донесување на одлуки во организациите опфатени со истражувањето од типот на Граѓански организации Начин на донесување на одлуки во организациите опфатени со истражувањето од типот на Граѓански организации 8. Како би ги опишале одлуките кои најчесто ги донесувате? Бр / % на испитаници 50% 50% Реактивни ВКУПЕН бр на одговори: 18 Проактивни Реактивни 9 50% Проактивни 9 50% Табела бр Начин на донесување на одлуки во организациите опфатени со истражувањето од типот на Бизнис субјекти 8. Како би ги опишале одлуките кои најчесто ги донесувате? Бр / % на испитаници ВКУПЕН бр на одговори: 125 Реактивни 56 45% Начин на донесување на одлуки во организациите опфатени со истражувањето од типот на Бизнис субјекти 55% 45% Реактивни Проактивни Проактивни 69 55% Табела бр Начин на донесување на одлуки во организациите опфатени со истражувањето од типот на Јавни институции Начин на донесување на одлуки во организациите опфатени со истражувањето од типот на Јавни институции 8. Како би ги опишале одлуките кои најчесто ги донесувате? Бр / % на испитаници ВКУПЕН бр на одговори: 40 40% 60% Реактивни Проактивни Реактивни 24 60% Проактивни 16 40% 124

125 Табела бр Видови на поддршка која ја користат вработените во организациите опфатени со истражувањето 9. Што најчесто користите како поддршка за донесување на поквалитетни одлуки во Вашата организација? Бр / % на испитаници ВКУПЕН бр на одговори: 183 Користиме квантитативни модели и извештаи кои ги добиваме од софтверско решение кое го користиме во организацијата. Користиме дополнително изготвени извештаи и анализи во апликации како Excel и сл. Користиме комбинација на техники и модели (постоечко софтверско решение и дополнително изготвени извештаи) зависно од одлуките. Не користиме посебни модели и техники за донесување на одлуки. 15 8% 26 14% 81 44% 61 33% Видови на поддршка која ја користат вработените во организациите опфатени со истражувањето 34% 8% 14% Користиме квантитативни модели и извештаи кои ги добиваме од софтверско решение кое го користиме во организацијата. Користиме дополнително изготвени извештаи и анализи во апликации како Excel и сл. 44% Користиме комбинација на техники и модели (постоечко софтверско решение и дополнително изготвени извештаи) зависно од одлуките. Не користиме посебни модели и техники за донесување на одлуки. 125

126 Табела бр Видови на поддршка која ја користат вработените во организациите опфатени со истражувањето од типот на Граѓански организации 9. Што најчесто користите како поддршка за донесување на поквалитетни одлуки во Вашата организација? Бр / % на испитаници ВКУПЕН бр на одговори: 18 Користиме квантитативни модели и извештаи кои ги добиваме од софтверско решение кое го користиме во организацијата. Користиме дополнително изготвени извештаи и анализи во апликации како Excel и сл. Користиме комбинација на техники и модели (постоечко софтверско решение и дополнително изготвени извештаи) зависно од одлуките. Не користиме посебни модели и техники за донесување на одлуки. 0 0% 5 28% 9 50% 4 22% Видови на поддршка која ја користат вработените во организациите опфатени со истражувањето од типот на Граѓански организации 22% 0% 28% Користиме квантитативни модели и извештаи кои ги добиваме од софтверско решение кое го користиме во организацијата. Користиме дополнително изготвени извештаи и анализи во апликации како Excel и сл. 50% Користиме комбинација на техники и модели (постоечко софтверско решение и дополнително изготвени извештаи) зависно од одлуките. Не користиме посебни модели и техники за донесување на одлуки. 126

127 Табела бр Видови на поддршка која ја користат вработените во организациите опфатени со истражувањето од типот на Бизнис субјекти 9. Што најчесто користите како поддршка за донесување на поквалитетни одлуки во Вашата организација? Бр / % на испитаници ВКУПЕН бр на одговори: 125 Користиме квантитативни модели и извештаи кои ги добиваме од софтверско решение кое го користиме во организацијата. Користиме дополнително изготвени извештаи и анализи во апликации како Excel и сл. Користиме комбинација на техники и модели (постоечко софтверско решение и дополнително изготвени извештаи) зависно од одлуките. Не користиме посебни модели и техники за донесување на одлуки. 10 8% 19 15% 52 42% 44 35% Видови на поддршка која ја користат вработените во организациите опфатени со истражувањето од типот на Бизнис субјекти 35% 8% 15% Користиме квантитативни модели и извештаи кои ги добиваме од софтверско решение кое го користиме во организацијата. Користиме дополнително изготвени извештаи и анализи во апликации како Excel и сл. 42% Користиме комбинација на техники и модели (постоечко софтверско решение и дополнително изготвени извештаи) зависно од одлуките. Не користиме посебни модели и техники за донесување на одлуки. 127

128 Табела бр Видови на поддршка која ја користат вработените во организациите опфатени со истражувањето од типот на Јавни институции 9. Што најчесто користите како поддршка за донесување на поквалитетни одлуки во Вашата организација? Бр / % на испитаници ВКУПЕН бр на одговори: 40 Користиме квантитативни модели и извештаи кои ги добиваме од софтверско решение кое го користиме во организацијата. Користиме дополнително изготвени извештаи и анализи во апликации како Excel и сл. Користиме комбинација на техники и модели (постоечко софтверско решение и дополнително изготвени извештаи) зависно од одлуките. Не користиме посебни модели и техники за донесување на одлуки. 5 13% 2 5% 20 50% 13 33% Видови на поддршка која ја користат вработените во организациите опфатени со истражувањето од типот на Јавни институции Користиме квантитативни модели и извештаи кои ги добиваме од 12% 5% софтверско решение кое го 33% користиме во организацијата. Користиме дополнително изготвени извештаи и анализи во апликации како Excel и сл. 50% Користиме комбинација на техники и модели (постоечко софтверско решение и дополнително изготвени извештаи) зависно од одлуките. Не користиме посебни модели и техники за донесување на одлуки. 128

129 Табела бр Колку вработените се запознати со Cloud технологијата во организациите опфатени со истражувањето 10. Дали сте запознати со постоењето на Cloud технологија? Бр / % на испитаници ВКУПЕН бр на одговори: 183 Да 85 46% Не 98 54% Колку вработените се запознати со Cloud технологијата во организациите опфатени со истражувањето 54% 46% Да Не 129

130 Табела бр Колку вработените се запознати со Cloud технологијата во организациите опфатени со истражувањето од типот на Граѓански организации 10. Дали сте запознати со постоењето на Cloud технологија? Бр / % на испитаници ВКУПЕН бр на одговори: 18 Да 13 72% Не 5 28% Колку вработените се запознати со Cloud технологијата во организациите опфатени со истражувањето од типот на Граѓански организации 28% 72% Да Не Табела бр Колку вработените се запознати со Cloud технологијата во организациите опфатени со истражувањето од типот на Бизнис субјекти 10. Дали сте запознати со постоењето на Cloud технологија? Бр / % на испитаници ВКУПЕН бр на одговори: 125 Да 64 51% Не 61 49% Колку вработените се запознати со Cloud технологијата во организациите опфатени со истражувањето од типот на Бизнис субјекти 49% 51% Да Не Табела бр Колку вработените се запознати со Cloud технологијата во организациите опфатени со истражувањето од типот на Јавни институции 10. Дали сте запознати со постоењето на Cloud технологија? Бр / % на испитаници ВКУПЕН бр на одговори: 40 Да 8 20% Не 32 80% Колку вработените се запознати со Cloud технологијата во организациите опфатени со истражувањето од типот на Јавни институции 80% 20% Да Не 130

131 Табела бр Дали вработените ја користат Cloud технологијата во организациите опфатени со истражувањето 12. Дали ја користите Cloud технологијата во Вашето работење? Бр / % на испитаници ВКУПЕН бр на одговори: 183 Да 47 26% Не % Дали вработените ја користат Cloud технологијата во организациите опфатени со истражувањето 26% Да Не 74% 131

132 Табела бр Дали вработените ја користат Cloud технологијата во организациите опфатени со истражувањето од типот на Граѓански организации Дали вработените ја користат Cloud технологијата во организациите опфатени со истражувањето од типот на Граѓански организации 12. Дали ја користите Cloud технологијата во Вашето работење? Бр / % на испитаници ВКУПЕН бр на одговори: 18 67% 33% Да Не Да 6 33% Не 12 67% Табела бр Дали вработените ја користат Cloud технологијата во организациите опфатени со истражувањето од типот на Бизнис субјекти Дали вработените ја користат Cloud технологијата во организациите опфатени со истражувањето од типот на Бизнис субјекти 12. Дали ја користите Cloud технологијата во Вашето работење? Бр / % на испитаници ВКУПЕН бр на одговори: % 29% Да Не Да 36 29% Не 89 71% Табела бр Дали вработените ја користат Cloud технологијата во организациите опфатени со истражувањето од типот на Јавни институции Дали вработените ја користат Cloud технологијата во организациите опфатени со истражувањето од типот на Јавни институции 12. Дали ја користите Cloud технологијата во Вашето работење? Бр / % на испитаници 12% Да Не ВКУПЕН бр на одговори: 40 88% Да 5 13% Не 35 88% 132

ЕНаука.мк 1 милион Сајт на годината ( Образование, Наука и Култура )

ЕНаука.мк 1 милион Сајт на годината ( Образование, Наука и Култура ) Инфо ЕНаука.мк е единствениoт интернет пoртал вo Р.Македoнија кoј ги следи и пренесува најактуелните нoвoсти, истражувања и достигнувања во повеќе научни области. Главни цели на порталот се враќање на

More information

Март Opinion research & Communications

Март Opinion research & Communications Март 2014 Opinion research & Communications Метод: Телефонска анкета Примерок: 800 испитаници кои следат македонски спорт стратификуван со репрезентативен опфат на сите етнички заедници, урбани и рурални

More information

Структурно програмирање

Структурно програмирање Аудиториски вежби 1 Верзија 1.0, 20 Септември, 2016 Содржина 1. Околини за развој.......................................................... 1 1.1. Околини за развој (Integrated Development Environment

More information

м-р Марјан Пејовски Сектор за регулатива

м-р Марјан Пејовски Сектор за регулатива Трета анализа на пазар за Физички пристап до мрежна инфраструктура (целосен и поделен разврзан пристап) на фиксна локација и четврта анализа на пазар за услуги со широк опсег м-р Марјан Пејовски Сектор

More information

Универзитет за туризам и менаџмент во Скопје 2014/2015. Проф. д-р Сашо Кожухаров

Универзитет за туризам и менаџмент во Скопје 2014/2015. Проф. д-р Сашо Кожухаров Универзитет за туризам и менаџмент во Скопје 2014/2015 Проф. д-р Сашо Кожухаров Детерминирање на менаџирањето на ризикот Процес на менаџирање на ризикот Одлучување и донесување одлуки Системи за поддржувањето

More information

ФОНД ЗА ЗДРАВСТВЕНО ОСИГУРУВАЊЕ НА МАКЕДОНИЈА ПРИРАЧНИК ЗА РАБОТА СО МОДУЛОТ ПОДНЕСУВАЊЕ НА БАРАЊЕ ЗА БОЛЕДУВАЊЕ ПРЕКУ ПОРТАЛОТ НА ФЗОМ

ФОНД ЗА ЗДРАВСТВЕНО ОСИГУРУВАЊЕ НА МАКЕДОНИЈА ПРИРАЧНИК ЗА РАБОТА СО МОДУЛОТ ПОДНЕСУВАЊЕ НА БАРАЊЕ ЗА БОЛЕДУВАЊЕ ПРЕКУ ПОРТАЛОТ НА ФЗОМ ФОНД ЗА ЗДРАВСТВЕНО ОСИГУРУВАЊЕ НА МАКЕДОНИЈА ПРИРАЧНИК ЗА РАБОТА СО МОДУЛОТ ПОДНЕСУВАЊЕ НА БАРАЊЕ ЗА БОЛЕДУВАЊЕ ПРЕКУ ПОРТАЛОТ НА ФЗОМ Скопје, март 2015 година Содржина 1 Процес на поднесување на барање

More information

Односот помеѓу интерната и екстерната ревизија. Презентира: Верица Костова

Односот помеѓу интерната и екстерната ревизија. Презентира: Верица Костова Односот помеѓу интерната и екстерната ревизија Презентира: Верица Костова Што е ревизија http://www.youtube.com/watch?v=rjmgrdjhufs&sns=em Регулирање на внатрешната ревизија Закон за банки Закон за супервизија

More information

УПАТСТВО ЗА КОРИСТЕЊЕ НА СИСТЕМОТ ЗА ЕЛЕКТРОНСКО БАНКАРСТВО КОРПОРАТИВНО

УПАТСТВО ЗА КОРИСТЕЊЕ НА СИСТЕМОТ ЗА ЕЛЕКТРОНСКО БАНКАРСТВО КОРПОРАТИВНО УПАТСТВО ЗА КОРИСТЕЊЕ НА СИСТЕМОТ ЗА ЕЛЕКТРОНСКО БАНКАРСТВО КОРПОРАТИВНО Содржина: - Најава на системот...2 1. Сметки...3 2. Провизии...5 3. Курсна листа...5 4. Плаќања...6 НАЈАВА НА СИСТЕМОТ По добивањето

More information

ISA SERVER - ПОЛИТИКИ ЗА РЕГУЛИРАЊЕ НА ИНТЕРНЕТ СООБРАЌАЈ ВО МРЕЖИ Јасминка Сукаровска Костадиновска, Доц Др.Сашо Гелев

ISA SERVER - ПОЛИТИКИ ЗА РЕГУЛИРАЊЕ НА ИНТЕРНЕТ СООБРАЌАЈ ВО МРЕЖИ Јасминка Сукаровска Костадиновска, Доц Др.Сашо Гелев УДК: 004.738.056.057.4 ISA SERVER - ПОЛИТИКИ ЗА РЕГУЛИРАЊЕ НА ИНТЕРНЕТ СООБРАЌАЈ ВО МРЕЖИ Јасминка Сукаровска Костадиновска, Доц Др.Сашо Гелев 1 Европски Универзитет Скопје, Р. Македонија, sukarovska.jasminka@live.eurm.edu.mk

More information

Вовед во мрежата nbn. Што е тоа австралиска nbn мрежа? Што ќе се случи? Како да се префрлите на мрежата nbn. Што друго ќе биде засегнато?

Вовед во мрежата nbn. Што е тоа австралиска nbn мрежа? Што ќе се случи? Како да се префрлите на мрежата nbn. Што друго ќе биде засегнато? Вовед во мрежата nbn 1 Што е тоа австралиска nbn мрежа? 2 Што ќе се случи? 3 Како да се префрлите на мрежата nbn 4 Што друго ќе биде засегнато? 5 Што треба следно да сторите 1 Што е тоа австралиска nbn

More information

МОДЕЛИРАЊЕ И ЕВАЛУАЦИЈА НА ПЕРФОРМАНСИТЕ НА СИСТЕМИТЕ НА БИЗНИС ИНТЕЛИГЕНЦИЈА ВО КОМПАНИИТЕ

МОДЕЛИРАЊЕ И ЕВАЛУАЦИЈА НА ПЕРФОРМАНСИТЕ НА СИСТЕМИТЕ НА БИЗНИС ИНТЕЛИГЕНЦИЈА ВО КОМПАНИИТЕ Универзитет Св. Климент Охридски - Битола Економски факултет - Прилеп Дејан Здравески, м-р. МОДЕЛИРАЊЕ И ЕВАЛУАЦИЈА НА ПЕРФОРМАНСИТЕ НА СИСТЕМИТЕ НА БИЗНИС ИНТЕЛИГЕНЦИЈА ВО КОМПАНИИТЕ - ДОКТОРСКА ДИСЕРТАЦИЈА

More information

Упатство за инсталација на Gemalto.NET токен во Mozilla Firefox

Упатство за инсталација на Gemalto.NET токен во Mozilla Firefox Упатство за инсталација на Gemalto.NET токен во Mozilla Firefox Содржина Воведни препораки... 3 1. Подесување на Trust... 4 2. Инсталација на софтвер за Gemalto.NET токен... 5 3А. Инсталирање на драјвери

More information

Коисмение.Штозначиме.

Коисмение.Штозначиме. Коисмение.Штозначиме. Исто како стоките и податоците, така GW ги движи и луѓето кои доаѓаат во контакт со портокаловата мрежа, внатрешно или надворешно. Ние се движиме напред со нашите клиенти, со напреден

More information

МАГИСТЕРСКИ ТРУД. Значењето на е-crm за остварување на конкурентска предност на компаниите

МАГИСТЕРСКИ ТРУД. Значењето на е-crm за остварување на конкурентска предност на компаниите МАГИСТЕРСКИ ТРУД Значењето на е-crm за остварување на Кандидат Вршкоска Лидија Ментор Проф.Д-р.Маргарита Јанеска Прилеп, јуни, 2014 Содржина Вовед... 4 1.Предмет, цели и методологија на истражување...

More information

Структурирани бази на наставни материјали и дигитална трансформација. студија на случај Република Македонија

Структурирани бази на наставни материјали и дигитална трансформација. студија на случај Република Македонија Структурирани бази на наставни материјали и дигитална трансформација 2 Содржина Листа на табели... 7 Листа на графикони... 10 1. ВОВЕД... 11 1. 1. Мотивација, предмет и цел на истражувањето... 11 1. 2.

More information

Преземање сертификат користејќи Mozilla Firefox

Преземање сертификат користејќи Mozilla Firefox УПАТСТВО Преземање сертификат користејќи Mozilla Firefox Верзија: 4.0 Датум: 10.01.2018 103.11 КИБС АД Скопје 2017 КИБС АД Скопје, сите права задржани http://www.kibstrust.mk Содржина 1. Како да го преземам

More information

Siemens собни термостати. За максимален комфорт и енергетска ефикасност. siemens.com/seeteam

Siemens собни термостати. За максимален комфорт и енергетска ефикасност. siemens.com/seeteam . За максимален комфорт и енергетска ефикасност siemens.com/seeteam 1 СОБНИ ТЕРМОСТАТИ ЗА ФЕНКОЈЛЕРИ RAB11 / RAB21 / RAB31 СОБЕН ТЕРМОСТАТ ЗА ФЕНКОЈЛЕРИ RDF110.2 / RDF110 / RDF110/IR RAB11 Електромеханички

More information

Дизајнирање на архитектура на микросервиси: развој на бот базиран микросервис за управување со анкети

Дизајнирање на архитектура на микросервиси: развој на бот базиран микросервис за управување со анкети Универзитет Св. Климент Охридски - Битола Факултет за информатички и комуникациски технологии Битола Отсек за информатика и компкутерска техника Дизајнирање на архитектура на микросервиси: развој на бот

More information

ПОИМ ЗА КОМПЈУТЕРСКИ МРЕЖИ КАРАКТЕРИСТИКИ НА КОМПЈУТЕРСКИТЕ МРЕЖИ

ПОИМ ЗА КОМПЈУТЕРСКИ МРЕЖИ КАРАКТЕРИСТИКИ НА КОМПЈУТЕРСКИТЕ МРЕЖИ ПОИМ ЗА КОМПЈУТЕРСКИ МРЕЖИ КАРАКТЕРИСТИКИ НА КОМПЈУТЕРСКИТЕ МРЕЖИ 1. Компјутерски мрежи Компјутерска мрежа претставува збир од два или повеќе компјутери кои се поврзани преку комуникациски медиум и кои

More information

УПАТСТВО. Како да започнам со користење на сертификат издаден на Gemalto IDPrime PKI токен во Mozilla Firefox?

УПАТСТВО. Како да започнам со користење на сертификат издаден на Gemalto IDPrime PKI токен во Mozilla Firefox? УПАТСТВО Како да започнам со користење на сертификат издаден на Gemalto IDPrime PKI токен во Mozilla Firefox? Верзија: 4.0 Датум: 18.01.2018 103.29 КИБС АД Скопје 2018 КИБС АД Скопје, сите права задржани

More information

Функционалност и употреба на вметнување на зависности (Dependency Injection) во Java

Функционалност и употреба на вметнување на зависности (Dependency Injection) во Java Универзитет Св. Климент Охридски - Битола ТЕХНИЧКИ ФАКУЛТЕТ - БИТОЛА -магистерска работа - Функционалност и употреба на вметнување на зависности (Dependency Injection) во Java Ментор: Илија Јолевски Кандидат:

More information

Биланс на приходи и расходи

Биланс на приходи и расходи 1 of 5 06.03.2016 12:00 ЕМБС: 05196248 Целосно име: Здружение за советување,лекување,реинтеграција и ресоцијализација на лица зависни од психоактивни супстанции ИЗБОР-Струмица Вид на работа: 540 Тип на

More information

МОДЕЛИ И ТЕХНИКИ НА ГРУПНО ОДЛУЧУВАЊЕ И НИВНАТА ПРИМЕНА ВО ДЕЛОВНИТЕ СУБЈЕКТИ ОД ПЕЛАГОНИСКИОТ РЕГИОН

МОДЕЛИ И ТЕХНИКИ НА ГРУПНО ОДЛУЧУВАЊЕ И НИВНАТА ПРИМЕНА ВО ДЕЛОВНИТЕ СУБЈЕКТИ ОД ПЕЛАГОНИСКИОТ РЕГИОН У Н И В Е Р З И Т Е Т С В. К Л И М Е Н Т О Х Р И Д С К И Е К О Н О М С К И Ф А К У Л Т Е Т П Р И Л Е П МОДЕЛИ И ТЕХНИКИ НА ГРУПНО ОДЛУЧУВАЊЕ И НИВНАТА ПРИМЕНА ВО ДЕЛОВНИТЕ СУБЈЕКТИ ОД ПЕЛАГОНИСКИОТ РЕГИОН

More information

РЕПУБЛИКА МАКЕДОНИЈА. Универзитет Св. Климент Охридски Битола. Економски факултет - Прилеп

РЕПУБЛИКА МАКЕДОНИЈА. Универзитет Св. Климент Охридски Битола. Економски факултет - Прилеп РЕПУБЛИКА МАКЕДОНИЈА Универзитет Св. Климент Охридски Битола Економски факултет - Прилеп КВАЛИТЕТ НА УСЛУГИТЕ ЗА МОБИЛНА ТЕЛЕФОНИЈА И МОБИЛЕН МАРКЕТИНГ ВО РЕПУБЛИКА МАКЕДОНИЈА -магистерски труд - Кандидат:

More information

СОВРЕМЕНИ СТРАТЕГИИ ЗА УПРАВУВАЊЕ НА ИНТЕЛИГЕНТНИ ЕЛЕКТРОЕНЕРГЕТСКИ МРЕЖИ

СОВРЕМЕНИ СТРАТЕГИИ ЗА УПРАВУВАЊЕ НА ИНТЕЛИГЕНТНИ ЕЛЕКТРОЕНЕРГЕТСКИ МРЕЖИ 8. СОВЕТУВАЊЕ Охрид, 22 24 септември Александра Крколева Матеска Весна Борозан Факултет за електротехника и информациски технологии - Скопје СОВРЕМЕНИ СТРАТЕГИИ ЗА УПРАВУВАЊЕ НА ИНТЕЛИГЕНТНИ ЕЛЕКТРОЕНЕРГЕТСКИ

More information

СТАРИ ПРОМОТИВНИ ПОНУДИ ЗА ПОСТПЕЈД ТАРИФНИ МОДЕЛИ ЗА УСЛУГИ НА ФИКСНА ЛОКАЦИЈА И КОМБИНИРАНИ ПАКЕТИ УСЛУГИ

СТАРИ ПРОМОТИВНИ ПОНУДИ ЗА ПОСТПЕЈД ТАРИФНИ МОДЕЛИ ЗА УСЛУГИ НА ФИКСНА ЛОКАЦИЈА И КОМБИНИРАНИ ПАКЕТИ УСЛУГИ СТАРИ ПРОМОТИВНИ ПОНУДИ ЗА ПОСТПЕЈД ТАРИФНИ МОДЕЛИ ЗА УСЛУГИ НА ФИКСНА ЛОКАЦИЈА И КОМБИНИРАНИ ПАКЕТИ УСЛУГИ Промотивнo бесплатнo користење на дополнителен ТВ ресивер и NOW... 2 Промотивнo NOW бесплатно

More information

Биланс на приходи и расходи

Биланс на приходи и расходи 1 of 5 28.02.2015 23:20 ЕМБС: 05196248 Целосно име: Здружение за советување,лекување,реинтеграција и ресоцијализација на лица зависни од психоактивни супстанции ИЗБОР-Струмица Вид на работа: 540 Тип на

More information

ЛИСТА НА ЛЕКОВИ КОИ ПАЃААТ НА ТОВАР НА ФОНДОТ ЗА ЗДРАВСТВЕНО ОСИГУРУВАЊЕ НА МАКЕДОНИЈА

ЛИСТА НА ЛЕКОВИ КОИ ПАЃААТ НА ТОВАР НА ФОНДОТ ЗА ЗДРАВСТВЕНО ОСИГУРУВАЊЕ НА МАКЕДОНИЈА Врз основа на член 9 став 1а точка 8 и став 1в точка 2 и член 56 став 1 точка 3 од Законот за здравственото осигурување ( Службен весник на РМ бр. 25/2000, 34/2000, 96/2000, 50/2001, 11/2002, 31/2003,

More information

ПРОМЕНИ ВО РАКОВОДЕЊЕТО НА ОРГАНИЗАЦИЈА ЧИЈА ОСНОВНА ДЕЈНОСТ Е ИНЖЕНЕРИНГ

ПРОМЕНИ ВО РАКОВОДЕЊЕТО НА ОРГАНИЗАЦИЈА ЧИЈА ОСНОВНА ДЕЈНОСТ Е ИНЖЕНЕРИНГ 6. СОВЕТУВАЊЕ Охрид, 4-6 октомври 2009 Игор Трајковски, дипл.ел.инг. NETRA ltd. Telecommunication engineering, Скопје Проф.д-р. Атанас Илиев, дипл.ел.инг. ФЕИТ, Скопје ПРОМЕНИ ВО РАКОВОДЕЊЕТО НА ОРГАНИЗАЦИЈА

More information

СТАРИ ПРОМОТИВНИ ПОНУДИ ЗА ПОСТПЕЈД ТАРИФНИ МОДЕЛИ ЗА УСЛУГИ НА ФИКСНА ЛОКАЦИЈА И КОМБИНИРАНИ ПАКЕТИ УСЛУГИ

СТАРИ ПРОМОТИВНИ ПОНУДИ ЗА ПОСТПЕЈД ТАРИФНИ МОДЕЛИ ЗА УСЛУГИ НА ФИКСНА ЛОКАЦИЈА И КОМБИНИРАНИ ПАКЕТИ УСЛУГИ СТАРИ ПРОМОТИВНИ ПОНУДИ ЗА ПОСТПЕЈД ТАРИФНИ МОДЕЛИ ЗА УСЛУГИ НА ФИКСНА ЛОКАЦИЈА И КОМБИНИРАНИ ПАКЕТИ УСЛУГИ Промоција Pink и Balkan+ 1 месец бесплатно... 3 Промоција - Нарачајте онлајн Vip Комбо 4 пакет

More information

За обуката ВОВЕД ВО НОВИОТ ПРЕДМЕТ

За обуката ВОВЕД ВО НОВИОТ ПРЕДМЕТ За обуката ВОВЕД ВО НОВИОТ ПРЕДМЕТ Распоред на активности 10.00-11.30 прв блок часови 11.30-11.40 пауза 11.40 13.10 втор блок часови 13.10 13.50 пауза за ручек 13.50 15.20 трет блок часови 15.20 15.30

More information

КОСМО ИНОВАТИВЕН ЦЕНТАР

КОСМО ИНОВАТИВЕН ЦЕНТАР КОСМО ИНОВАТИВЕН ЦЕНТАР бул. Јане Сандански бр.113, 1000 Скопје фах.+389 2 244 8240 тел.+389 2 244 8077 contact@cosmoinnovate.com.mk ЦЕНОВНИК НА ОБУКИ ЗА 2011/2012 ГОДИНА Со овие обуки кандидатите ги надополнуваат

More information

Развојот и примената на UBUNTU оперативниот систем

Развојот и примената на UBUNTU оперативниот систем ФОН УНИВЕРЗИТЕТ ФАКУЛТЕТ ЗА ИНФОРМАЦИСКО-КОМУНИКАЦИСКИ ТЕХНОЛОГИИ Развојот и примената на UBUNTU оперативниот систем Семинарски труд КОМПЈУТЕРСКИ АЛАТКИ Ментор: Проф. Д-р Симе Арсеновски Студент: Влатко

More information

ИНТЕРНЕТ ТЕХНОЛОГИИ ПРЕНОС НА ПОДАТОЦИ

ИНТЕРНЕТ ТЕХНОЛОГИИ ПРЕНОС НА ПОДАТОЦИ ИНТЕРНЕТ ТЕХНОЛОГИИ ПРЕНОС НА ПОДАТОЦИ Доц. д-р Иван Краљевски ПРЕНОС НА ПОДАТОЦИ FTP FTP (File Transfer Protocol) протокол за пренос на датотеки. Преземањето на датотеки (Down-Load) е само еден дел од

More information

на јавната свест за Архуска конвенција и еколошкото законодавство на Европската Унија

на јавната свест за Архуска конвенција и еколошкото законодавство на Европската Унија Анализа на наоди од истражување на јавната свест за Архуска конвенција и еколошкото законодавство на Европската Унија Justice and Environment 2013 a Udolni 33, 602 00, Brno, CZ e info@justiceandenvironment.org

More information

Универзитет Гоце Делчев - Штип. Факултет за информатика. Катедра за софтверско инженерство ЗОРАН МИЛЕВСКИ ЕДУКАТИВНО ПОДАТОЧНО РУДАРЕЊЕ СО MOODLE 2.

Универзитет Гоце Делчев - Штип. Факултет за информатика. Катедра за софтверско инженерство ЗОРАН МИЛЕВСКИ ЕДУКАТИВНО ПОДАТОЧНО РУДАРЕЊЕ СО MOODLE 2. Универзитет Гоце Делчев - Штип Факултет за информатика Катедра за софтверско инженерство ЗОРАН МИЛЕВСКИ ЕДУКАТИВНО ПОДАТОЧНО РУДАРЕЊЕ СО MOODLE 2.4 -МАГИСТЕРСКИ ТРУД- Штип, јули 2015 Комисија за оценка

More information

ПРИРАЧНИК ЗА ПРОЕКТЕН МЕНАЏМЕНТ

ПРИРАЧНИК ЗА ПРОЕКТЕН МЕНАЏМЕНТ ОБУКА ЗА ПРИРАЧНИК ЗА (пример од глава I) Предавач: Андријана Богдановска Ѓуровиќ KNOWLEDGE CENTER, 2011 ГЛАВА 1 ВОВЕД И КОНЦЕПТ НА ПРОЕКТНИОТ МЕНАЏМЕНТ Цели Целта на воведот е даде преглед на проектниот

More information

ПРОЦЕС НА ПРОМЕНИ ВО МАРКЕТИНГ СТРАТЕГИЈАТА И СТРУКТУРАТА

ПРОЦЕС НА ПРОМЕНИ ВО МАРКЕТИНГ СТРАТЕГИЈАТА И СТРУКТУРАТА ПРОЦЕС НА ПРОМЕНИ ВО МАРКЕТИНГ СТРАТЕГИЈАТА И СТРУКТУРАТА Апстракт Организациската промена е компонента на современото претпријатие,бидејќи се смета дека процесот на промените го подобрува работниот систем.при

More information

Д Е К Л А Р А Ц И Ј А за Вклученост на Заедницата

Д Е К Л А Р А Ц И Ј А за Вклученост на Заедницата Д Е К Л А Р А Ц И Ј А за Вклученост на Заедницата British Embassy Skopje Проектот е финансиран од Британска Амбасада - Скопје, а спроведен од Здружението за одржлив развој и соработка АЛКА од Скопје. The

More information

СМЕТКОВОДСТВЕНО-УПРАВУВАЧКИ ПРЕДИЗВИЦИ НА СТРАТЕГИСКИТЕ ТЕХНИКИ НА МЕНАЏЕРСКОТО СМЕТКОВОДСТВО. - докторска дисертација -

СМЕТКОВОДСТВЕНО-УПРАВУВАЧКИ ПРЕДИЗВИЦИ НА СТРАТЕГИСКИТЕ ТЕХНИКИ НА МЕНАЏЕРСКОТО СМЕТКОВОДСТВО. - докторска дисертација - УНИВЕРЗИТЕТ СВ. КЛИМЕНТ ОХРИДСКИ - БИТОЛА ЕКОНОМСКИ ФАКУЛТЕТ - ПРИЛЕП м-р Татјана Спасеска СМЕТКОВОДСТВЕНО-УПРАВУВАЧКИ ПРЕДИЗВИЦИ НА СТРАТЕГИСКИТЕ ТЕХНИКИ НА МЕНАЏЕРСКОТО СМЕТКОВОДСТВО - докторска дисертација

More information

МАГИСТЕРСКИ ТРУД АНАЛИЗА НА ПЕРФОРМАНСИТЕ НА КОНЦЕПТОТ Е-ВЛАДА ВО РЕПУБЛИКА МАКЕДОНИЈА

МАГИСТЕРСКИ ТРУД АНАЛИЗА НА ПЕРФОРМАНСИТЕ НА КОНЦЕПТОТ Е-ВЛАДА ВО РЕПУБЛИКА МАКЕДОНИЈА Универзитет Св. Климент Охридски - Битола ЕКОНОМСКИ ФАКУЛТЕТ ПРИЛЕП МАГИСТЕРСКИ ТРУД АНАЛИЗА НА ПЕРФОРМАНСИТЕ НА КОНЦЕПТОТ Е-ВЛАДА ВО РЕПУБЛИКА МАКЕДОНИЈА Ментор: Проф. д-р Марјан Ангелески Кандидат: Прилеп

More information

Бизнис информатика. Современи науки и технологии. Магистер по компјуерски науки / Oбласт: Бизнис информатика

Бизнис информатика. Современи науки и технологии. Магистер по компјуерски науки / Oбласт: Бизнис информатика Study program Факултет Циклус на студии Бизнис информатика Современи науки и технологии Втор циклус (Постдипломски) ЕКТС 120 Титула Магистер по компјуерски науки / Oбласт: Бизнис информатика Архивски број

More information

УПАТСТВО. Kористење безбедно средство за електронско потпишување на Gemalto (PKI Smart Card и PKI Token)

УПАТСТВО. Kористење безбедно средство за електронско потпишување на Gemalto (PKI Smart Card и PKI Token) УПАТСТВО Kористење безбедно средство за електронско потпишување на Gemalto (PKI Smart Card и PKI Token) Верзија: 3.0 Датум: 26.04.2012 КИБС АД Скопје 2012 КИБС АД Скопје, сите права задржани http://ca.kibs.com.mk

More information

Маркетинг комуникациите и односите со потрошувачите фактор за градење имиџ на компанијата

Маркетинг комуникациите и односите со потрошувачите фактор за градење имиџ на компанијата РЕПУБЛИКА МАКЕДОНИЈА Универзитет Св.Климент Охридски - Битола Економски факултет - Прилеп Маркетинг комуникациите и односите со потрошувачите фактор за градење имиџ на компанијата Кандидат: Васко Христовски

More information

УНИВЕРЗИТЕТ ГОЦЕ ДЕЛЧЕВ ШТИП

УНИВЕРЗИТЕТ ГОЦЕ ДЕЛЧЕВ ШТИП УНИВЕРЗИТЕТ ГОЦЕ ДЕЛЧЕВ ШТИП ЕКОНОМСКИ ФАКУЛТЕТ МБА Менаџмент Штип Ивица Костадинов ДИЗАЈНИРАЊЕ И ИНСТИТУЦИОНИРАЊЕ НА ОРГАНИЗАЦИСКА СТРУКТУРА И КУЛТУРА - МАГИСТЕРСКИ ТРУД- Штип, декември 2015 Апстракт

More information

Штип. Кристина Анчевска

Штип. Кристина Анчевска УНИВЕРЗИТЕТ ГОЦЕ ДЕЛЧЕВ - ШТИП ЕКОНОМСКИ ФАКУЛТЕТ МБА - Менаџмент Штип Кристина Анчевска ВЛИЈАНИЕТО НА МЕНАЏМЕНТ КОНТРОЛАТА ВРЗ УСПЕШНОСТА НА РАБОТЕЊЕТО НА КОМПАНИИТЕ (со посебен осврт на текстилната дејност

More information

М А Г И С Т Е Р С К И

М А Г И С Т Е Р С К И УНИВЕРЗИТЕТ СВ. КЛИМЕНТ ОХРИДСКИ - БИТОЛА ЕКОНОМСКИ ФАКУЛТЕТ - ПРИЛЕП М А Г И С Т Е Р С К И Т Р У Д ДЕТЕРМИНАНТИ ЗА РАЗВОЈ НА ЕЛЕКТРОНСКАТА ТРГОВИЈА ВО РЕПУБЛИКА МАКЕДОНИЈА Ментор Проф. д-р Марјан Ангелески

More information

СИСТЕМ ЗА УПРАВУВАЊЕ СО ДОКУМЕНТИ (DMS)

СИСТЕМ ЗА УПРАВУВАЊЕ СО ДОКУМЕНТИ (DMS) РЕПУБЛИКА МАКЕДОНИЈА УНИВЕРЗИТЕТ СВ. КЛИМЕНТ ОХРИДСКИ ФАКУЛТЕТ ЗА ИНФОРМАТИЧКИ И KОМУНИКАЦИСКИ ТЕХНОЛОГИИ - БИТОЛА Последипломски студии-информатика и компјутерска техника СИСТЕМ ЗА УПРАВУВАЊЕ СО ДОКУМЕНТИ

More information

Обука за електронски систем на учење МИКРОУЧЕЊЕ. Материјал за учесници

Обука за електронски систем на учење МИКРОУЧЕЊЕ. Материјал за учесници MIOA301-P5-Z2 Министерство за информатичко општество и администрација Обука за електронски систем на учење МИКРОУЧЕЊЕ Овој материјал е изработен од страна на Министерството за информатичко општество и

More information

Предуслови. Чекор 1. Централен регистар на Р.М. Упатство за пристап до системот за Е-Поднесување на годишни сметки 1

Предуслови. Чекор 1. Централен регистар на Р.М. Упатство за пристап до системот за Е-Поднесување на годишни сметки 1 Чекор 1 Предуслови Предуслпвите кпи е пптребнп да ги задпвплите за успешнп ппднесуваое на гпдишна сметки се: - Да имате пристап вп апликацијата за електрпнскп ппднесуваое на гпдишни сметки; - Вашипт правен

More information

Современи науки и технологии. Дипломиран по компјутерски науки

Современи науки и технологии. Дипломиран по компјутерски науки Study program Факултет Циклус на студии Компјутерски науки Современи науки и технологии Прв циклус (Додипломски) ЕКТС 180 Титула Дипломиран по компјутерски науки Архивски број [180] 03-680/2 Accreditation

More information

Зошто ни е потребен слободниот пристап до информации од јавен карактер и што претставува овој концепт?

Зошто ни е потребен слободниот пристап до информации од јавен карактер и што претставува овој концепт? ,,Secrecy, being an instrument of conspiracy, ought never to be the system of a regular government. Зошто ни е потребен слободниот пристап до информации од јавен карактер и што претставува овој концепт?

More information

ISUZU D-MAX SINGLE (2 ВРАТИ + ПИКАП ПРОСТОР ЗА ТОВАРАЊЕ) OПРЕМЕНОСТ МЕНУВАЧ ЦЕНА СО ДДВ

ISUZU D-MAX SINGLE (2 ВРАТИ + ПИКАП ПРОСТОР ЗА ТОВАРАЊЕ) OПРЕМЕНОСТ МЕНУВАЧ ЦЕНА СО ДДВ ISUZU D-MAX SINGLE (2 ВРАТИ + ПИКАП ПРОСТОР ЗА ТОВАРАЊЕ) SATELLITE, 4X2 Мануелен менувач 18.320 EUR / 1.132.176 ден SATELLITE, 4X2, СО КЛИМА УРЕД Мануелен менувач 18.969 EUR / 1.172.285 ден SATELLITE,

More information

University St.Kliment Ohridski - Bitola Scientific Tobacco Institute- Priep ABSTRACT

University St.Kliment Ohridski - Bitola Scientific Tobacco Institute- Priep   ABSTRACT Тутун / Tobacco, Vol.64, N⁰ 1-6, 46-55, 2014 ISSN 0494-3244 Тутун/Tobacco,Vol.64, N⁰1-6, 62-69, 2014 UDC: 633.71-152.61(497) 2008/2012 633.71-152.61(497.7) 2008/2012 Original Scientific paper DYNAMIC PRESENTATION

More information

KEY WORDS: knowledge, know-how, investment, entrepreneurship, productivity

KEY WORDS: knowledge, know-how, investment, entrepreneurship, productivity Др Ристо Фотов, Др Зоран Панов ЗНАЕЊЕТО КАКО НАЈВАЖЕН ПРЕТПРИЕМАЧКИ РЕСУРС Abstract Nowadays, it is really not necessary to elaborate why the modern time is all about knowledge. It is very important that

More information

КАРАКТЕРОТ НА МЕНАЏМЕНТОТ

КАРАКТЕРОТ НА МЕНАЏМЕНТОТ м-р Весна Гроздановска UDK/UDK 005 КАРАКТЕРОТ НА МЕНАЏМЕНТОТ ВОВЕД Менаџментот е создавање и одржување на систем. Компаниите зависат од можностите на менаџерите да постават визија на организацијата и да

More information

УНИВЕРЗИТЕТ ГОЦЕ ДЕЛЧЕВ ШТИП ФАКУЛТЕТ ЗА ИНФОРМАТИКА Информациски технологии Штип

УНИВЕРЗИТЕТ ГОЦЕ ДЕЛЧЕВ ШТИП ФАКУЛТЕТ ЗА ИНФОРМАТИКА Информациски технологии Штип УНИВЕРЗИТЕТ ГОЦЕ ДЕЛЧЕВ ШТИП ФАКУЛТЕТ ЗА ИНФОРМАТИКА Информациски технологии Штип ЃОРЃЕ ГИЧЕВ НАПРЕДНО ПРЕБАРУВАЊЕ ИНФОРМАЦИИ КАЈ ERP АПЛИКАЦИИ - МАГИСТЕРСКИ ТРУД - Штип, Јули 2014 КОМИСИЈА ЗА ОЦЕНКА И

More information

Современи науки и технологии. Магистер по компјутерски науки / Насока: Информациски системи

Современи науки и технологии. Магистер по компјутерски науки / Насока: Информациски системи Study program Факултет Циклус на студии Компјутерски науки Современи науки и технологии Втор циклус (Постдипломски) ЕКТС 120 Титула Магистер по компјутерски науки / Насока: Информациски системи Архивски

More information

Имплементација и користење на JDF

Имплементација и користење на JDF Универзитет Св. Климент Охридски - Битола ТЕХНИЧКИ ФАКУЛТЕТ - Факултет за информатички и комуникациски технологии - Тема: Имплементација и користење на JDF - Job Definition Formatстандард во печатарската

More information

Заштита на личните податоци во Република Македонија. Охрид, 27 мај 2014 година

Заштита на личните податоци во Република Македонија. Охрид, 27 мај 2014 година Заштита на личните податоци во Република Македонија Охрид, 27 мај 2014 година 1 1 Правна рамка за заштита на личните податоци 2 Закон за заштита на личните податоци ( Службен весник на Република Македонија

More information

НОВИТЕ МЕДИУМИ КАКО ПРЕДИЗВИК ЗА ТЕАТАРОТ Ана Стојаноска Универзитет Св. Кирил и Методиј, Скопје, Македонија

НОВИТЕ МЕДИУМИ КАКО ПРЕДИЗВИК ЗА ТЕАТАРОТ Ана Стојаноска Универзитет Св. Кирил и Методиј, Скопје, Македонија НОВИТЕ МЕДИУМИ КАКО НОВИТЕ МЕДИУМИ КАКО ПРЕДИЗВИК ЗА ТЕАТАРОТ Ана Стојаноска Универзитет Св. Кирил и Методиј, Скопје, Македонија UDC 316.774:792 Апстракт: Театарот како најстар медиум долго време го држеше

More information

РЕЦЕНЗИРАНА СКРИПТА СИСТЕМИ ЗА КВАЛИТЕТ И СТАНДАРДИ

РЕЦЕНЗИРАНА СКРИПТА СИСТЕМИ ЗА КВАЛИТЕТ И СТАНДАРДИ РЕЦЕНЗИРАНА СКРИПТА СИСТЕМИ ЗА КВАЛИТЕТ И СТАНДАРДИ Елизабета Митрева Сашка Голомеова Универзитет Гоце Делчев - Штип Технолошко-технички факултет Пробиштип д-р Елизабета Митрева м-р Сашка Голомеова Системи

More information

М-р Златко Бежовски. ОПТИМИЗАЦИЈА НА ПРЕБАРУВАЊЕТО (Привлекување посетители на комерцијалните Веб сајтови од Интернет пребарувачите)

М-р Златко Бежовски. ОПТИМИЗАЦИЈА НА ПРЕБАРУВАЊЕТО (Привлекување посетители на комерцијалните Веб сајтови од Интернет пребарувачите) М-р Златко Бежовски ОПТИМИЗАЦИЈА НА ПРЕБАРУВАЊЕТО (Привлекување посетители на комерцијалните Веб сајтови од Интернет пребарувачите) Штип, 2007 Автори: М-р Златко Бежовски Издавач: 2ри Август - Штип Рецензент:

More information

ФАКУЛТЕТ ЗА ЕЛЕКТРОТЕХНИКА И ИНФОРМАЦИСКИ ТЕХНОЛОГИИ АВТОМАТСКА КОМПОЗИЦИЈА НА СЕМАНТИЧКИ ВЕБ СЕРВИСИ

ФАКУЛТЕТ ЗА ЕЛЕКТРОТЕХНИКА И ИНФОРМАЦИСКИ ТЕХНОЛОГИИ АВТОМАТСКА КОМПОЗИЦИЈА НА СЕМАНТИЧКИ ВЕБ СЕРВИСИ Универзитет,,Св. Кирил и Методиј ФАКУЛТЕТ ЗА ЕЛЕКТРОТЕХНИКА И ИНФОРМАЦИСКИ ТЕХНОЛОГИИ Институт за компјутерска техника и информатика Милош Јовановиќ АВТОМАТСКА КОМПОЗИЦИЈА НА СЕМАНТИЧКИ ВЕБ СЕРВИСИ -магистерски

More information

СОЗДАВАЊЕ ИНОВАТИВНИ УЧИЛИШТА: ПОДГОТВУВАЊЕ НА УЧЕНИЦИТЕ ЗА 21-ОТ ВЕК

СОЗДАВАЊЕ ИНОВАТИВНИ УЧИЛИШТА: ПОДГОТВУВАЊЕ НА УЧЕНИЦИТЕ ЗА 21-ОТ ВЕК СОЗДАВАЊЕ ИНОВАТИВНИ УЧИЛИШТА: ПОДГОТВУВАЊЕ НА УЧЕНИЦИТЕ ЗА 21-ОТ ВЕК Скопје, 2009 Проект за основно образование ПРИРАЧНИК ЗА УЧИЛИШНИTE ТИМОВИ ЗА ПРОФЕСИОНАЛЕН РАЗВОЈ Скопје, 2009 Проект за основно образование

More information

УНИВЕРЗИТЕТ ГОЦЕ ДЕЛЧЕВ ШТИП ЕКОНОМСКИ ФАКУЛТЕТ. втор циклус на студии МАГИСТЕРСКИ ТРУД

УНИВЕРЗИТЕТ ГОЦЕ ДЕЛЧЕВ ШТИП ЕКОНОМСКИ ФАКУЛТЕТ. втор циклус на студии МАГИСТЕРСКИ ТРУД УНИВЕРЗИТЕТ ГОЦЕ ДЕЛЧЕВ ШТИП ЕКОНОМСКИ ФАКУЛТЕТ втор циклус на студии МАГИСТЕРСКИ ТРУД Маркетингот како функција и користење на промоцијата како маркетинг тактика за создавање профит и позитивен имиџ за

More information

ДОКУМЕНТ ЗА ДИСКУСИЈА ЗА 3Д ПЕЧАТЕЊЕТО И ОГНЕНОТО ОРУЖЈЕ

ДОКУМЕНТ ЗА ДИСКУСИЈА ЗА 3Д ПЕЧАТЕЊЕТО И ОГНЕНОТО ОРУЖЈЕ This project is funded by the European Union Empowered lives. Resilient nations. Вовед Тридимензионалното (3Д) печатење, исто така познато како производство со додавање (АМ), е технологија со која последователни

More information

Clip media group - Newsletter vol.vii - December

Clip media group - Newsletter vol.vii - December Clip media group - Newsletter vol.vii - December 2017 - www.clip.mk Агрегатор со најмногу линкувани вести од македонски извори. Најголема база на медиуми (портали, телевизии, радија, весници). Единствен

More information

IT02- KA Предлози и Стратегии за Жени Претприемачи. Интернет Маркетинг

IT02- KA Предлози и Стратегии за Жени Претприемачи. Интернет Маркетинг Предлози и Стратегии за Жени Претприемачи Интернет Маркетинг Изработено од: Eurosuccess Consulting Jуни 2016 1 Содржина Вовед: Што е Интернет маркетинг?... Errore. Il segnalibro non è definito. Компоненти

More information

УНИВЕРЗИТЕТ ГОЦЕ ДЕЛЧЕВ - ШТИП ЕКОНОМСКИ ФАКУЛТЕТ. МБА Менаџмент ШТИП. Весна Ефремова

УНИВЕРЗИТЕТ ГОЦЕ ДЕЛЧЕВ - ШТИП ЕКОНОМСКИ ФАКУЛТЕТ. МБА Менаџмент ШТИП. Весна Ефремова УНИВЕРЗИТЕТ ГОЦЕ ДЕЛЧЕВ - ШТИП ЕКОНОМСКИ ФАКУЛТЕТ МБА Менаџмент ШТИП Весна Ефремова ФОРМУЛИРАЊЕ И ИМПЛЕМЕНТАЦИЈА НА ОРГАНИЗАЦИСКА СТРАТЕГИЈА СО ФОКУС НА СТРУКТУРАТА, КУЛТУРАТА И СООДВЕТЕН СТИЛ НА ЛИДЕРСТВО

More information

КРЕИРАЊЕ НА СТАНДАРДИЗИРАНА ЛОКАЛИЗИРАНА ЗБИРКА НА ОБЈЕКТИ ЗА УЧЕЊЕ ОД АСПЕКТ НА ИНТЕРОПЕРАБИЛНОСТ

КРЕИРАЊЕ НА СТАНДАРДИЗИРАНА ЛОКАЛИЗИРАНА ЗБИРКА НА ОБЈЕКТИ ЗА УЧЕЊЕ ОД АСПЕКТ НА ИНТЕРОПЕРАБИЛНОСТ УНИВЕРЗИТЕТ СВ. КИРИЛ И МЕТОДИЈ ПРИРОДНО-МАТЕМАТИЧКИ ФАКУЛТЕТ СКОПЈЕ ИНСТИТУТ ЗА ИНФОРМАТИКА Зоран Здравев КРЕИРАЊЕ НА СТАНДАРДИЗИРАНА ЛОКАЛИЗИРАНА ЗБИРКА НА ОБЈЕКТИ ЗА УЧЕЊЕ ОД АСПЕКТ НА ИНТЕРОПЕРАБИЛНОСТ

More information

Основи и развој на. Основи и развој на е-влада

Основи и развој на. Основи и развој на е-влада Основи и развој на е-влада Основи и развој на е-влада 1 Издавачи: УСАИД/Проект за е-влада Министерство за информатичко општество Фондација Метаморфозис За издавачите: Елена Стаматоска, директор на УСАИД/Проект

More information

(ПРВА ГОДИНА) Д-р Радмил Поленаковиќ Д-р Драган Шутевски

(ПРВА ГОДИНА) Д-р Радмил Поленаковиќ Д-р Драган Шутевски ИНОВАЦИИ И ПРЕТПРИЕМНИШТВО (ПРВА ГОДИНА) Д-р Радмил Поленаковиќ Д-р Драган Шутевски д-р Радмил Поленаковиќ д-р Драган Шутевски ИНОВАЦИИ И ПРЕТПРИЕМНИШТВО за I година средно гимназиско и уметничко образование

More information

DDoS напади и DDoS напади врз DNS

DDoS напади и DDoS напади врз DNS DDoS напади и DDoS напади врз DNS Александар Николоски 1, Митко Богдановски 2 1 Европски Универзитет Скопје, Р. Македонија, nikoloski.aleksandar11@live.eurm.edu.mk 2 Воена академија Скопје, Р. Македонија,

More information

consultancy final presentation conceptual presentation of proposals projects Feasibility Cost Study for converting space

consultancy final presentation conceptual presentation of proposals projects Feasibility Cost Study for converting space recording existing state of the facility listening to client s requests real assessment of space capabilities assessment of state of structual elements recomendation for improvement of stability of existing

More information

Вовед во електронска трговија. ПОГЛАВЈЕ 1 Револуцијата само што започна ПОГЛАВЈЕ 2 Бизнис модели и концепти во елекгронската трговија

Вовед во електронска трговија. ПОГЛАВЈЕ 1 Револуцијата само што започна ПОГЛАВЈЕ 2 Бизнис модели и концепти во елекгронската трговија Вовед во електронска трговија ПОГЛАВЈЕ 1 Револуцијата само што започна ПОГЛАВЈЕ 2 Бизнис модели и концепти во елекгронската трговија 1 Револуцијата само што започна ЦЕЛИ Н А УЧЕЊЕ Откако ќе го прочитате

More information

Универзитет Св. Климент Охридски Битола Факултет за Информатички и Комуникациски Технологии. студиска програма

Универзитет Св. Климент Охридски Битола Факултет за Информатички и Комуникациски Технологии. студиска програма Универзитет Св. Климент Охридски Битола Факултет за Информатички и Комуникациски Технологии студиска програма Инженерство и менаџмент на софтверски апликации Магистерски труд Microsoft алатките за веб

More information

ИНТЕРНЕТ ТЕХНОЛОГИИ. Доц. д-р Иван Краљевски. Врските помеѓу локациите на Интернетот, (патеките) претставуваат комуникациски врски.

ИНТЕРНЕТ ТЕХНОЛОГИИ. Доц. д-р Иван Краљевски. Врските помеѓу локациите на Интернетот, (патеките) претставуваат комуникациски врски. ИНТЕРНЕТ ТЕХНОЛОГИИ ТЕХНИЧКИ АСПЕКТИ НА ИНТЕРНЕТOT Доц. д-р Иван Краљевски ТЕХНИЧКИ АСПЕКТИ НА ИНТЕРНЕТ ИНТЕРНЕТ СТРУКТУРА И ОРГАНИЗАЦИЈА Врските помеѓу локациите на Интернетот, (патеките) претставуваат

More information

A mysterious meeting. (Таинствена средба) Macedonian. List of characters. (Личности) Khalid, the birthday boy

A mysterious meeting. (Таинствена средба) Macedonian. List of characters. (Личности) Khalid, the birthday boy (Таинствена средба) List of characters (Личности) Khalid, the birthday boy (Калид, момчето на кое му е роденден) Leila, the mysterious girl and phone voice (Лејла, таинственото девојче и гласот на телефон)

More information

Биоелектрохемија: од биогоривни ќелии до електрохемија на мембрански процеси. Валентин Мирчески

Биоелектрохемија: од биогоривни ќелии до електрохемија на мембрански процеси. Валентин Мирчески Биоелектрохемија: од биогоривни ќелии до електрохемија на мембрански процеси 25 Цели: Добивање на електрична струја со користење на живи организми Проучување на врската помеѓу електричните и хемиските

More information

РЕПУБЛИКА МАКЕДОНИЈА. Економски Факултет - Прилеп МАГИСТЕРСКИ ТРУД

РЕПУБЛИКА МАКЕДОНИЈА. Економски Факултет - Прилеп МАГИСТЕРСКИ ТРУД РЕПУБЛИКА МАКЕДОНИЈА Универзитет "Св. Климент Охридски" - Битола Економски Факултет - Прилеп МАГИСТЕРСКИ ТРУД Маркетинг истражување во функција на донесување одлуки за избор на канали на дистрибуција на

More information

Западен Балкан - Препорака за учество на јавноста

Западен Балкан - Препорака за учество на јавноста Западен Балкан - Препорака за учество на јавноста Преамбула Министрите надлежни за реформите на јавната администрација во државите на Западниот Балкан, Согледувајќи дека реформата на јавната администрација

More information

Обука за менаџирање на стрес на работно место

Обука за менаџирање на стрес на работно место Обука за менаџирање на стрес на работно место Обуката за стрес се спроведува преку 27 часа теоретски дел -обука (спроведена во 6 сесии, секоја во траење од 4, 5 часа), и една индивидуална средба за поддршка

More information

РАЗВОЈ НА АНДРОИД АПЛИКАЦИЈА

РАЗВОЈ НА АНДРОИД АПЛИКАЦИЈА РАЗВОЈ НА АНДРОИД АПЛИКАЦИЈА ЗА БАЛАНСИРАНА ИСХРАНА Магистерски труд Павле Стојановски Број на индекс: 21068 КОМИСИЈА ЗА ОЦЕНКА И ОДБРАНА НА ТРУДОТ: 1. Проф. д-р Милка Здравковска претседател 2. Проф.

More information

УЛОГАТА НА Е-МАРКЕТИНГОТ ВО УСЛОВИ НА ПРОМЕНЕТА ДЕМОГРАФСКА СТРУКТУРА НА ПОТРОШУВАЧИТЕ, СО ОСВРТ НА РЕПУБЛИКА МАКЕДОНИЈА

УЛОГАТА НА Е-МАРКЕТИНГОТ ВО УСЛОВИ НА ПРОМЕНЕТА ДЕМОГРАФСКА СТРУКТУРА НА ПОТРОШУВАЧИТЕ, СО ОСВРТ НА РЕПУБЛИКА МАКЕДОНИЈА Трајко Мицески Економски факултет Универзитет Гоце Делчев Штип, Р. Македонија Наташа Стојовска Eкономски факултет Универзитет Гоце Делчев Штип, Р.Македонија УЛОГАТА НА Е-МАРКЕТИНГОТ ВО УСЛОВИ НА ПРОМЕНЕТА

More information

ФАКТОРИ КОИ ВЛИЈААТ НА ОДЛУКИТЕ ЗА ЦЕНИТЕ КАЈ ПРОИЗВОДИТЕ ЗА ЛИЧНА И ПРОИЗВОДНА ПОТРОШУВАЧКА

ФАКТОРИ КОИ ВЛИЈААТ НА ОДЛУКИТЕ ЗА ЦЕНИТЕ КАЈ ПРОИЗВОДИТЕ ЗА ЛИЧНА И ПРОИЗВОДНА ПОТРОШУВАЧКА РЕПУБЛИКА МАКЕДОНИЈА Универзитет Св. Климент Охридски Битола Економски факултет - Прилеп ФАКТОРИ КОИ ВЛИЈААТ НА ОДЛУКИТЕ ЗА ЦЕНИТЕ КАЈ ПРОИЗВОДИТЕ ЗА ЛИЧНА И ПРОИЗВОДНА ПОТРОШУВАЧКА - МАГИСТЕРСКИ ТРУД

More information

а) Сексуално и репродуктивно здравје - Пристап до информации - Лица со оштетен вид и слух - Македонија - Истражувања

а) Сексуално и репродуктивно здравје - Пристап до информации - Лица со оштетен вид и слух - Македонија - Истражувања 1 CIP - Каталогизација во публикација Национална и универзитетска библиотека «Св. Климент Охридски», Скопје 613.88-056.262/.263(497.7)(047.3) ПРИСТАП до информации и услуги за сексуално и репродуктивно

More information

INFORMATION SYSTEM PROPOSAL FOR CLOUD BASED FILE SYSTEM

INFORMATION SYSTEM PROPOSAL FOR CLOUD BASED FILE SYSTEM INFORMATION SYSTEM PROPOSAL FOR CLOUD BASED FILE SYSTEM Александар Соколовски 1, Сашо Гелев 1 1 Европски Универзитет Република Македонија Скопје, aleksandar.sokolovski@eurm.edu.mk saso.gelev@eurm.edu.mk

More information

ЗАКОН ЗА ЕЛЕКТРОНСКО УПРАВУВАЊЕ -ПОДЗАКОНСКИ АКТИ

ЗАКОН ЗА ЕЛЕКТРОНСКО УПРАВУВАЊЕ -ПОДЗАКОНСКИ АКТИ ЗАКОН ЗА ЕЛЕКТРОНСКО УПРАВУВАЊЕ -ПОДЗАКОНСКИ АКТИ Александар Цветановски Игор Црвенов 1 Единствен околина Насоки за техничките барања во однос на софтверската, хардверската и комуникациската инфраструктура

More information

Политика за приватност (анг. Privacy policy)

Политика за приватност (анг. Privacy policy) ВОДИЧ ЗА ИКТ НА Бр. 6 Како до Политика за приватност? ОБЈАВУВАЊЕТО ПОЛИТИКА ЗА ПРИВАТНОСТ ИМ ОВОЗМОЖУВА НА Е-ИЗДАВАЧИТЕ ОСНОВА ЗА СТЕКНУВАЊЕ НА ДОВЕРБАТА НА ПОСЕТИТЕЛИТЕ НА НИВНИТЕ ВЕБ-СТРАНИЦИ, ПРЕКУ

More information

Универзитет Св. Климент Охридски Битола Технички факултет Битола. Индустриско инженерство и менаџмент. М-р Фанче ЈОШЕВСКА. Докторска дисертација

Универзитет Св. Климент Охридски Битола Технички факултет Битола. Индустриско инженерство и менаџмент. М-р Фанче ЈОШЕВСКА. Докторска дисертација Универзитет Св. Климент Охридски Битола Технички факултет Битола Индустриско инженерство и менаџмент М-р Фанче ЈОШЕВСКА Докторска дисертација Моделот на тимско водство според Хил и организациската рамка

More information

ТЕМАТСКИ СОДРЖИНИ. 1. ИТ ИНФРАСТРУКТУРА, проблеми и решенија 2. ЗАШТИТА НА ИТ СИСТЕМОТ 3. ЗАШТИТА НА ПОДАТОЦИ , Владимир Георгиески

ТЕМАТСКИ СОДРЖИНИ. 1. ИТ ИНФРАСТРУКТУРА, проблеми и решенија 2. ЗАШТИТА НА ИТ СИСТЕМОТ 3. ЗАШТИТА НА ПОДАТОЦИ , Владимир Георгиески ТЕМАТСКИ СОДРЖИНИ 1. ИТ ИНФРАСТРУКТУРА, проблеми и решенија 2. ЗАШТИТА НА ИТ СИСТЕМОТ 3. ЗАШТИТА НА ПОДАТОЦИ 02.11.2017, Владимир Георгиески ИТ ИНФРАСТРУКТУРА, проблеми и решенија Што е ИТ инфраструктура?

More information

Општествена интеграција на жртвите на трговија со луѓе: Проценка на институционалните капацитети на Македонија за заштита на жртвите на трговија со

Општествена интеграција на жртвите на трговија со луѓе: Проценка на институционалните капацитети на Македонија за заштита на жртвите на трговија со Општествена интеграција на жртвите на трговија со луѓе: Проценка на институционалните капацитети на Македонија за заштита на жртвите на трговија со луѓе 06 Ноември 2009 Реинтеграцијата на жртвите на трговија

More information

INTELLECTUAL PROPERTY

INTELLECTUAL PROPERTY РАЗМЕНА НА ВРЕДНОСТ ПРЕГОВАРАЊЕ ДОГОВОРИ ЗА ЛИЦЕНЦИРАЊЕ ТЕХНОЛОГИЈА Прирачник за обука WIPO WORLD INTELLECTUAL PROPERTY ORGANIZATION SOIP State Office of Industrial Property Содржина 3 СОДРЖИНА ПРЕДГОВОР...

More information

УРБАНИСТИЧКО ПЛАНИРАЊЕ 2. Подвижни тротоари на Париската изложба во 1900 година

УРБАНИСТИЧКО ПЛАНИРАЊЕ 2. Подвижни тротоари на Париската изложба во 1900 година УРБАНИСТИЧКО ПЛАНИРАЊЕ 2 Подвижни тротоари на Париската изложба во 1900 година УРБАНИСТИЧКО ПЛАНИРАЊЕ 2 Schwebebahn во Вупертал, 1901 година Возило за комбинирана употреба на стандардна и автоматизирана

More information

ПРИМЕНА НА ЈАВНО ПРИВАТНО ПАРТНЕРСТО ПО МОДЕЛОТ BOTTOM UP ВО ИМПЛЕМЕНТАЦИЈА НА НГА ШИРОКОПОЈАСНА МРЕЖА

ПРИМЕНА НА ЈАВНО ПРИВАТНО ПАРТНЕРСТО ПО МОДЕЛОТ BOTTOM UP ВО ИМПЛЕМЕНТАЦИЈА НА НГА ШИРОКОПОЈАСНА МРЕЖА ПРИМЕНА НА ЈАВНО ПРИВАТНО ПАРТНЕРСТО ПО МОДЕЛОТ BOTTOM UP ВО ИМПЛЕМЕНТАЦИЈА НА НГА ШИРОКОПОЈАСНА МРЕЖА Финална Верзија, Ноември 2013 1 P a g e Содржина: Дефиниција и утврдување на ЈПП модел / ЈПП Модел

More information

Стратегија за развој на Македонски интегриран здравствен информатички систем

Стратегија за развој на Македонски интегриран здравствен информатички систем Министерство за здравство на РМ Проект за управување со здравствениот сектор Стратегија за развој на Македонски интегриран здравствен информатички систем Предговор и абстракт за менаџментот Примарната

More information

1. Наслов на наставниот предмет Имплементација на системи со отворен код. Implementation of open source systems. 7. Број на ЕКТС кредити

1. Наслов на наставниот предмет Имплементација на системи со отворен код. Implementation of open source systems. 7. Број на ЕКТС кредити 1. Наслов на наставниот предмет Имплементација на системи со отворен код Implementation of open source systems 2. Код CSEW514 3. Студиска програма ИКИ, КНИ, ЕТ 4. Организатор на студиската програма (единица,

More information

ГИС НАПРЕДНА СОФТВЕРСКА ОКОЛИНА ИМПЛЕМЕНТИРАНА ВО ФУНКЦИОНИРАЊЕТО НА АД МЕПСО

ГИС НАПРЕДНА СОФТВЕРСКА ОКОЛИНА ИМПЛЕМЕНТИРАНА ВО ФУНКЦИОНИРАЊЕТО НА АД МЕПСО ПЕТТО СОВЕТУВАЊЕ Охрид, 7 9 октомври 2007 Ванчо Трпевски Зоран Делев АД МЕПСО - Скопје ГИС НАПРЕДНА СОФТВЕРСКА ОКОЛИНА ИМПЛЕМЕНТИРАНА ВО ФУНКЦИОНИРАЊЕТО НА АД МЕПСО КУСА СОДРЖИНА : Познато е дека во 2005

More information