SEKRETARIJAT ZA UREĐENJE PROSTORA I ZAŠTITU ŽIVOTNE SREDINE OPŠTINA NIKŠIĆ INFORMACIJA O STANJU ŽIVOTNE SREDINE ZA TERITORIJU

Transcription

1 SEKRETARIJAT ZA UREĐENJE PROSTORA I ZAŠTITU ŽIVOTNE SREDINE OPŠTINA NIKŠIĆ INFORMACIJA O STANJU ŽIVOTNE SREDINE ZA TERITORIJU OPŠTINE NIKŠIĆ ZA GODINU Novembar, godine

2 SADRŽAJ UVOD...5 I PRIKAZ STANJA ŽIVOTNE SREDINE PO SEGMENTIMA KVALITET VAZDUHA Ocjena kvaliteta vazduha KLIMATSKE PROMJENE VODE Ocjena stanja ZEMLJIŠTE Rezultati ispitivanja opasnih i štetnih materija u zemljištu na području opštine Nikšić Dječja igrališta BIODIVERZITET Zaštićena područja Krnovo BUKA Akustične zone Monitoring buke u životnoj sredini RADIOAKTIVNOST U ŽIVOTNOJ SREDINI Mjerenje jačine apsorbovane doze γ zračenja u vazduhu Ispitivanje sadržaja radionuklida u vazduhu Ispitivanje sadržaja radionuklida u padavinama Ispitivanje sadržaja radionuklida u zemljištu Ispitivanje radioaktivnosti u boravišnim i radnim prostorijama Procjena godišnje efektivne doze zračenja - mjere radiološke opterećenosti stanovništva kao posljedica izlaganja radonu u zatvorenim prostorijama Ispitivanje sadržaja radionuklida u građevinskom materijalu Ispitivanje sadržaja radionuklida u vodi za piće Ispitivanje sadržaja radionuklida u ljudskoj hrani Ispitivanje sadržaja radionuklida u stočnoj hrani Procjena prosječne efektivne doze zračenja koju je iz životne sredine primio stanovnik Crne Gore u toku godine...82 Sekretarijat za uređenje prostora i zaštitu životne sredine 1

3 II PREDLOG MJERA...84 Vazduh...84 Voda...84 Zemljište...85 Biodiverzitet...85 Buka...88 Radioaktivnost u životnoj sredini sa procjenom radiološkog opterećenja stanovništva...89 POJMOVNIK...91 LITERATURA P R I L O G Sekretarijat za uređenje prostora i zaštitu životne sredine 2

4 SEKRETARIJAT ZA UREĐENJE PROSTORA I ZAŠTITU ŽIVOTNE SREDINE OPŠTINA NIKŠIĆ INFORMACIJA O STANJU ŽIVOTNE SREDINE ZA TERITORIJU OPŠTINE NIKŠIĆ ZA GODINU Informaciju pripremili: Vera Mirković, dipl.ing- environmentalist Mr Milijana Eraković Karadžić, dipl.ing Aleksandar Perović, analitičar zaštite životne sredine Boro Vuković, dipl.biolog Dragutin Miić, dipl.ing V.D. SEKRETARA Nebojša Adžić, dipl.ing.arh Sekretarijat za uređenje prostora i zaštitu životne sredine 3

5 Na osnovu člana 13 stav 1 tačka 1 alineja 4 i člana 40 Statuta opštine Nikšić ( Sl. list RCG opštinski propisi, br. 20/04 i 43/06, Sl. list CG opštinski propisi, br. 24/10 i 26/10), člana 45 tačka 22 Zakona o lokalnoj samoupravi ( Sl. list RCG, br. 42/03, 28/04, 75/05 i 13/06, Sl. list CG br. 88/09, 03/10 i 38/12) i člana 28 Odluke o lokalnoj upravi ( Sl. list RCG - opštinski propisi, br. 28/05, 40/05, 18/06 i 4/07, Sl. list CG opštinski propisi, br. 2/07, 4/08, 34/08, 36/08 i 18/11), saglasno Programu rada Skupštine opštine Nikšić za godinu ( Sl. list CG opštinski propisi, br. 1/12), Sekretarijat za uređenje prostora i zaštitu životne sredine Nikšić podnosi INFORMACIJU O STANJU ŽIVOTNE SREDINE ZA TERITORIJU OPŠTINE NIKŠIĆ ZA GODINU Sekretarijat za uređenje prostora i zaštitu životne sredine 4

6 UVOD Opština Nikšić obuhvata centralni i zapadni dio Crne Gore sa površinom od km 2, odnosno oko 15% teritorije što je čini, po površini, najvećom opštinom države. Nalazi se na prosječnoj nadmorskoj visini od 630 m. Grad ima povoljan položaj, na pravcima koji povezuju primorje i kontinentalni dio Balkanskog poluostrva. Reljef se karakteriše brojnim elementima vertikalne razuđenosti, geološko-litološkog sastava, hidroloških i sl. Ovo je izrazito brdsko-planinsko područje sa razvijenim oblicima reljefa i složenošću hidroloških objekata. Nikšićko polje predstavlja zatvorenu krašku depresiju, okruženu višim zemljištem, prosječne visine 1200 m i razuđenog je oblika, sa brojnim uzvišenjima, kao što su Trebjesa, Studenačke glavice i dr. Teren polja predstavlja krečnjačku zaravan, prekrivenu fluvioglacijalnim naslagama prosječne debljine 15 m. Karstni reljef omogućio je raznovrsne, karakteristične hidrografske forme: oko 300 vrela, 30 tokova (od kojih nastaje rijeka Zeta, čije su najveće pritoke Bistrica, Mrkošnica i Gračanica), 866 ponora (najveći je Slivlje), oko 30 estavela (najveća je Gornjepoljski vir) i jedno intermitentno vrelo (Vidov potok). Na teritoriji opštine Nikšić nalaze se i vještačka jezera: Krupac, Slano, Vrtac, Liverovići, Grahovsko i Bilećko jezero. Klima Nikšićkog polja je ugodna, pošto se osjećaju primorski uticaji, a uticaj kontinentalnosti najvidljiviji je u većim dnevnim i godišnjim temperaturnim amplitudama. Informisanje o stanju životne sredine je važan faktor u procesu upravljanja zaštitom životne sredine. Kontinuirana kontrola i praćenje stanja životne sredine (monitoring životne sredine) zakonska je obaveza države, definisana Zakonom o životnoj sredini ( Sl. list RCG, br. 48/08). Članom 32 pomenutog zakona definisano je da država obezbjeđuje kontinuirano praćenje stanja životne sredine. Monitoring životne sredine predstavlja sistematsko mjerenje, ispitivanje, i ocjenjivanje indikatora stanja i zagađenja životne sredine, tj. praćenje parametara životne sredine (voda, vazduh, zemljište, biodiverzitet itd). Na osnovu dostupnih podataka sa mjernih mjesta o stanju životne sredine dobija se uvid u promjene kvaliteta i kvantiteta životne sredine, emisiju zagađujućih materija i korišćenje prirodnih resursa. Realizacija programa monitoringa životne sredine jedan je od osnovnih zadataka iz oblasti zaštite životne sredine, jer rezultati monitoringa čine osnovu za izradu godišnjeg izvještaja o stanju životne sredine - osnovnog dokumenta kojim se daje ocjena ukupnog stanja životne sredine u Crnoj Gori kao i preporuke u planiranju politike zaštite životne sredine. Sekretarijat za uređenje prostora i zaštitu životne sredine opštine Nikšić je pripremio Informaciju o stanju životne sredine na teritoriji opštine Nikšić za godinu koristeći podatke iz Informacije o stanju životne sredine u Crnoj Gori za godinu (Agencija za zaštitu životne sredine Crne Gore), kao i raspoložive podatke monitoringa od relevantnih institucija (Hidrometeorološki zavod Crne Gore i dr.). Informacija o stanju životne sredine za teritoriju opštine Nikšić za god. predstavlja prikaz stanja životne sredine, po pojedinim segmentima vazduh, voda, zemljište, otpad, Sekretarijat za uređenje prostora i zaštitu životne sredine 5

7 biodiverzitet i radioaktivnost, koji je baziran na dostupnim podacima iz različitih izvora, proračunima na osnovu dobijenih podataka kao i na stručnim analizama. Riječ je o jednom značajnom dokumenatu iz oblasti životne sredine u opštini, s obzirom da donosi procjenu kako trenutnog stanja životne sredine tako i preporuke u cilju poboljšanja postojećeg stanja i ublažavanja pritisaka na životnu sredinu putem sprovođenja adekvatnih mjera. I Prikaz stanja životne sredine po segmentima: Vazduh Klimatske promjene Vode Zemljište Otpad Biodiverzitet Buka u životnoj sredini Radioaktivnosti u životnoj sredini sa procjenom radiološkog opterećenja stanovništva II Predlog mjera u cilju poboljšanja postojećeg stanja I PRIKAZ STANJA ŽIVOTNE SREDINE PO SEGMENTIMA Prikaz stanja životne sredine po segmentima daje detaljan opis i ocjenu stanja prema pojedinim segmentima životne sredine za godinu. Na osnovu dostupnih podataka i detaljne analize rezultata ispitivanja, dobija se precizna i jasna informacija o stepenu zagađenja pojedinih segmenata životne sredine. Posebna pažnja posvećena je podacima koji upućuju na prekoračenje zakonom propisanih graničnih vrijednosti, jer su te vrijednosti osnov za pronalaženje uzroka zagađenja i definisanja prijedloga mjera za poboljšanje postojećeg stanja. Takođe, dobijeni podaci u najvećem broju slučajeva upoređivani su sa rezultatima iz prethodnih godina kako bi se uočile promjene u pojedinim segmentima životne sredine. Sekretarijat za uređenje prostora i zaštitu životne sredine 6

8 1. KVALITET VAZDUHA U skladu sa Uredbom o uspostavljanju mreže mjernih mjesta za praćenje kvaliteta vazduha ("Službeni list CG", br. 44/10 i 13/11), uspostavljena je Državna mreža za praćenje kvaliteta vazduha. Teritorija Crne Gore podijeljena je u tri zone, koje su određene preliminarnom procjenom kvaliteta vazduha u odnosu na granice ocjenjivanja zagađujućih materija na osnovu dostupnih podataka o koncentracijama zagađujućih materija i modeliranjem postojećih podataka. Granice zona kvaliteta vazduha podudaraju se sa spoljnim administrativnim granicama opština koje se nalaze u sastavu tih zona. Opština Nikšić se nalazi u južnoj zoni u kojoj je neophodno unaprijeđenje kvaliteta vazduha, zajedno sa opštinama Bar, Cetinje i Podgorica. Donošenjem Pravilnika o načinu i uslovima praćenja kvaliteta vazduha ("Službeni list CG", br. 21/2011) propisan je način praćenja kvaliteta vazduha i prikupljanje podataka, kao i referentne metode mjerenja, kriterijumi za postizanje kvaliteta podataka, obezbjeđivanje kvaliteta podataka i njihova validacija. Program kontrole kvaliteta vazduha u Crnoj Gori za godinu je realizovao Centar za ekotoksikološka ispitivanja Crne Gore (CETI). Programom je na teritoriji opštine Nikšić obuhvaćeno sistematsko mjerenje imisije zagađujućih materija u vazduhu na automatskoj mjernoj stanici (Slika 1.). Slika 1. Automatska stacionarna stanica Nikšić U Nikšiću je vršeno automatsko mjerenje: sumpor(iv)oksida (SO 2 ), azot(ii)oksida (NO), azot(iv)oksida (NO 2 ), ukupnih azotnih oksida (NO x ), ugljen(ii)oksida (CO), prizemnog ozona (O 3 ), PM 2,5 čestica, PM10 čestica, sadržaj teških metala, benzo (a) pirena (BaP), relevantnih predstavnika PAH-s (markera benzo (a) pirena), ukupnih PAH-s u PM 10 i meteoroloških parametara. Rezultati mjerenja se nalaze u Prilogu. Sekretarijat za uređenje prostora i zaštitu životne sredine 7

9 Na sledećem grafikonu (Slika 2.) su prikazane koncentracije sumpor(iv)oksida (SO 2 ) u vazduhu (maksimalne jednočasovne srednje koncentracije i srednje mjesečne koncentracije) izmjerene tokom godine. Slika 2. Koncentracija SO2 u vazduhu-nikšić Sve izmjerene vrijednosti sumpor (IV)oksida (SO 2 ) posmatrane u odnosu na granične vrijednosti (jednočasovne srednje vrijednosti i dnevne srednje vrijednosti ) za zaštitu zdravlja tokom godine bile su značajno ispod propisanih graničnih vrijednost od 350μg/m 3, odnosno 125μg/m 3. Na Slici 3. prikazane su koncentracije azot(iv)oksida (NO 2 ) u vazduhu (maksimalne jednočasovne srednje koncentracije i srednje mjesečne koncentracije) izmjerene tokom godine. Sekretarijat za uređenje prostora i zaštitu životne sredine 8

10 Slika 3. Koncentracija NO2 u vazduhu-nikšić Jednočasovne srednje koncentracije azot(iv)oksida (NO 2 ) bile su ispod propisanih graničnih vrijednosti (200μg/m 3 ). Srednja godišnja koncentracija azot dioksida je takođe bila ispod propisane granične vrijednosti od 40μg/m 3, i iznosila je 15 μg/m 3. Na Slici 4. prikazane su koncentracije prizemnog ozona (O 3 ) u vazduhu (maksimalne dnevne osmočasovne srednje koncentracije i srednje mjesečne koncentracije) izmjerene tokom godine. Slika 4. Koncentracija O3 u vazduhu-nikšić Sekretarijat za uređenje prostora i zaštitu životne sredine 9

11 Maksimalna dnevna osmočasovna srednja vrijednost prizemnog ozona (O 3 ) je 2 puta, tokom jula, prelazila propisanu ciljnu vrijednost (dozvoljeni broj je 25 prekoračenja tokom kalendarske godine). Srednja godišnja koncentracija iznosila je 56,96μg/m 3. Na Slici 5. prikazane su maksimalne osmočasovne srednje i srednje mjesečne koncentracije ugljen(ii)oksida (CO) u vazduhu izmjerene tokom godine. Slika 5. Koncentracija CO u vazduhu-nikšić Sve maksimalne osmočasovne srednje vrijednosti ugljen(ii)oksida (CO) na ovoj lokaciji bile su ispod propisane granične vrijednosti od 10mg/m 3. Srednja godišnja koncentracija od 0,90mg/m 3 ukazuje da je kvalitet vazduha zadovoljavajući sa aspekta uticaja koncentracije ugljen(ii)oksida (CO). Na Slici 6. prikazane su koncentracije PM 10 čestica u vazduhu (maksimalne dnevne srednje koncentracije i srednje mjesečne koncentracije) izmjerene tokom godine. Sekretarijat za uređenje prostora i zaštitu životne sredine 10

12 Slika 6. Koncentracija PM10 u vazduhu-nikšić Srednje dnevne vrijednosti PM 10 čestica su 107 puta (235 dana validnih mjerenja) prelazile propisanu graničnu vrijednost (50μg/m 3 ), odnosno 43 puta granicu tolerancije za dnevnu srednju vrijednost. Dozvoljeni broj prekoračenja je 35. Srednja godišnja koncentracija PM 10 čestica iznosila je 62,84μg/m 3, što je iznad propisane granične vrijednosti (40μg/m 3 ) i granice tolerancije za godinu (56μg/m 3 ). Na osnovu ovih rezultata može se konstatovati da je opterećenje ambijentalnog vazduha PM 10 česticama na ovoj lokaciji veliko, i iznad je propisanih graničnih vrijednosti i granica tolerancije. PM 10 čestice su analizirane na sadržaj teških metala za koje su propisani standardi kvaliteta vazduha na godišnjem nivou. Sadržaj olova, računat kao srednja vrijednost nedjeljnih uzoraka je bio ispod propisane granične vrijednosti. Na isti način vršene su analize uzoraka filtera na sadržaj arsena, kadmijuma, nikla i žive. Rezultati analize pokazuju da je sadržaj kadmijuma, nikla i arsena bio ispod ciljne vrijednosti propisane sa ciljem zaštite zdravlja ljudi i rokom postizanja do godine. Srednja godišnja vrijednost sadržaja benzo (a) pirena prelazila je propisanu ciljnu vrijednost od 1ng/m 3 i iznosila je 2,15ng/m 3. Validnih mjerenja PM 2.5 čestica je bilo 100 dana (oprema za mjerenje je instalirana početkom juna godine). Srednja godišnja koncentracija iznosila je 35,31μg/m 3, što je iznad granične godišnje vrijednosti od 25μg/m 3 i granice tolerancije za godinu (30μg/m 3 ). Sve maksimalne osmočasovne srednje koncentracije ugljen(ii)oksida (CO)su bile značajno ispod propisanih graničnih vrijednosti za zaštitu zdravlja (10mg/m 3 ). Permanentno praćenje kvaliteta vazduha (na tzv. poluautomatskim stanicama) u Crnoj Gori vrši Zavod za hidrometeorologiju i seizmologiju*) iz Podgorice, u skladu sa Zakonom o hidrometeorološkim poslovima (Sl.l.CG 26/10), Uredbi o organizaciji i načinu rada državne uprave Sekretarijat za uređenje prostora i zaštitu životne sredine 11

13 (Sl.l.CG 59/09) i programom Svjetske meteoorloške organizacije, čiji je Zavod punopravni član od 2007.g. Osnovna mreža monitoringa kvaliteta vazduha obuhvata 17 stanica na teritoriji Crne Gore. Osim fizičkohemijskih parametara, na ovim stanicama se mjere i neophodni klimatološki parametri prizemnog sloja vazduha, u standardnim sinoptičkim terminima. Na mjernoj stanici za kvalitet vazduha u opštini Nikšić se određuju parametri dati u Tabeli 1. Tabela 1. Mjerno mjesto u opštini Nikšić Fizičkohemijski parametri kvaliteta vazduha su kroz realizaciju programa mjerenja dima i sumpordioksida u operativnoj ZHMS mreži stanica je u objektivnim uslovima bila zadovoljavajuća i daje solidnu osnovu za pouzdanu i propisanu statističku obradu i ocjenu kvaliteta vazduha. Sadržaj sumpordioksida je bio vrlo nizak. Godišnje srednje vrijednosti su bile ispod granice detekcije. Maksimalne vrijednosti ovog gasa su tokom ljeta, kao posljedica emisije iz saobraćaja. Na svim stanicama su izmjerene relativno niske vrijednosti sadržaja dima. Lokacija i nadmorska visina stanice u Nikšiću uslovljavaju niže vrijednosti ovog parametra, nego u urbanoj zoni grada. Fizičkohemijski parametri kvaliteta padavina: - Srednja godišnja ph vrijednost je bila Iznad 7. - Prosječna vrijednost elektroprovodljivosti padavina (Ep) je bila relativno visoka. - Reprezentativne vrijednosti sadržaja jonskih vrsta: Sadržaj sulfata i kalijuma je bio povećan. Tabela 2. Mjerodavne vrijednosti sadržaja SO 2 u vazduhu, u mreži stanica ZHMS u g. Tabela 3. Mjerodavne vrijednosti sadržaja dima u vazduhu, u mreži stanica ZHMS u g. Sekretarijat za uređenje prostora i zaštitu životne sredine 12

14 Tabela 4. Srednja vrijednost kvaliteta padavina (mg/l) u 2012 g. Tabela 5. Kvalitet padavina (mg/l) u 2012.god Nikšić Tabela 6. Reprezentativne vrijednosti padavina za izabrane periode Sekretarijat za uređenje prostora i zaštitu životne sredine 13

15 Slika 7. Padavine 1.1. Ocjena kvaliteta vazduha Rezultati mjerenja kvaliteta vazduha pokazuju sljedeće: - Sve izmjerene vrijednosti sumpor(iv)oksida (SO 2 ) posmatrane u odnosu na granične vrijednosti (jednočasovne srednje vrijednosti i dnevne srednje vrijednosti ) za zaštitu zdravlja tokom godine bile su značajno ispod propisanih graničnih vrijednost od 350μg/m 3, odnosno 125μg/m 3. - Jednočasovne srednje koncentracije azot(iv)oksida (NO 2 ) bile su ispod propisanih graničnih vrijednosti (200μg/m 3 ). Srednja godišnja koncentracija azot dioksida je takođe bila ispod propisane granične vrijednosti od 40μg/m 3, i iznosila je 15 μg/m 3. Dnevne varijacije i periodično značajno visoke koncentracije ovog polutanta, upućuju na dominantan uticaj saobraćaja na kvalitet vazduha u urbanim zonama. Svakako treba istaći i visoke koncentracije azot monoksida, posebno u blizini prometnih raskrsnica, kao još jedan pokazatelj saobraćaja Sekretarijat za uređenje prostora i zaštitu životne sredine 14

16 kao najvećeg izvora azotnih oksida, što su mjerenja pokazala na tzv. urban trafic (UT) stanici za mjerenje zagađenja koje potiče od saobraćaja u gradskom području. - Maksimalna dnevna osmočasovna srednja vrijednost prizemnog ozona (O 3 ) je 2 puta, tokom jula, prelazila propisanu ciljnu vrijednost (dozvoljeni broj je 25 prekoračenja tokom kalendarske godine). Srednja godišnja koncentracija iznosila je 56,96μg/m 3. Mjerenja tokom prethodnih godina ukuzaju da se najveći broj prekoračenja javlja tokom ljetnjih mjeseci (jul i avgust) u primorskoj oblasti. - Sve maksimalne osmočasovne srednje vrijednosti ugljen(ii)oksida (CO) na ovoj lokaciji bile su ispod propisane granične vrijednosti od 10mg/m 3. Srednja godišnja koncentracija od 0,90mg/m 3 ukazuje da je kvalitet vazduha zadovoljavajući sa aspekta uticaja koncentracije ugljen(ii)oksida (CO). - Trend visokih koncentracija PM 10 čestica u urbanim i industrijsko-urbanim cjelinama nastavljen je i u godini. - Srednje dnevne vrijednosti PM 10 čestica su 107 puta (235 dana validnih mjerenja) prelazile propisanu graničnu vrijednost (50μg/m 3 ), odnosno 43 puta granicu tolerancije za dnevnu srednju vrijednost. Dozvoljeni broj prekoračenja je 35. Srednja godišnja koncentracija PM 10 čestica iznosila je 62,84μg/m 3, što je iznad propisane granične vrijednosti (40μg/m3) i granice tolerancije za godinu (56μg/m 3 ). Na osnovu ovih rezultata može se konstatovati da je opterećenje ambijentalnog vazduha PM 10 česticama na ovoj lokaciji veliko, i iznad je propisanih graničnih vrijednosti i granica tolerancije. - PM 10 čestice su analizirane na sadržaj teških metala za koje su propisani standardi kvaliteta vazduha na godišnjem nivou. - Sadržaj olova, računat kao srednja vrijednost nedjeljnih uzoraka je bio ispod propisane granične vrijednosti. - Na isti način vršene su analize uzoraka filtera na sadržaj arsena, kadmijuma, nikla i žive. - Rezultati analize pokazuju da je sadržaj kadmijuma, nikla i arsena bio ispod ciljne vrijednosti propisane sa ciljem zaštite zdravlja ljudi i rokom postizanja do godine. - Srednja godišnja vrijednost sadržaja benzo (a) pirena prelazila je propisanu ciljnu vrijednost od 1ng/m 3 i iznosila je 2,15ng/m 3. - Validnih mjerenja PM 2.5 čestica je bilo 100 dana (oprema za mjerenje je instalirana početkom juna godine). Srednja godišnja koncentracija iznosila je 35,31μg/m 3, što je iznad granične godišnje vrijednosti od 25μg/m 3 i granice tolerancije za godinu (30μg/m 3 ). - Sve maksimalne osmočasovne srednje koncentracije ugljen(ii)oksida (CO) su bile značajno ispod propisanih graničnih vrijednosti za zaštitu zdravlja (10mg/m 3 ). - Još jedan pokazatelj negativnog uticaja saobraćaja, ali i sagorijevanja čvrstih goriva na kvalitet vazduha urbanih zona su i visoke koncentacije policikličnih aromatičnih ugljovodonika, markera benzo (a) pirena i samog benzo (a) pirena, čija srednja godišnja koncentracija u Nikšiću prelazi propisanu ciljnu vrijednost. Sekretarijat za uređenje prostora i zaštitu životne sredine 15

17 Zaključak Vazduh u Nikšiću, ocjenjivan sa aspekta globalnog pokazatelja sumpor(iv)oksida (SO 2 ) je veoma dobrog kvaliteta. Koncentacija azot(iv)oksida (NO 2 ) na svim mjernim mjestima bila je u okviru propisanih kriterijuma. Dobra ocjena kvaliteta vazduha odnosi se i na koncentraciju prizemnog ozona (O 3 ) i ugljen(ii)oksida (CO). Koncentracije teških metala u PM 10 česticama bile su, takođe, u okviru propisanih normi. Na lošiji kvalitet vazduha najviše su uticala prekoračenja koncentracije praškastih materija PM 10 i PM 2,5. U Nikšiću su osim velikog broja prekoračenja evidentirane i visoke koncentracije na dnevnom nivou, kao i prekoračenje dozvoljene srednje godišnje koncentracije. Povećane koncentacije policikličnih aromatičnih ugljovodonika, markera benzo (a) pirena i samog benzo (a) pirena, čija srednja godišnja koncentracija prelazi propisanu ciljnu vrijednost, ukazuju na veliki uticaj sagorijevanja goriva na kvalitet vazduha. Na kvalitet vazduha najviše su uticale industrijske aktivnosti i emisije koje su rezultat sagorijevanja goriva u velikim i malim ložištima, i u motorima sa unutrašnjim sagorijevanjem. Prekoračenja se najčešće dešavaju tokom sezone grijanja i u slučajevima velikih šumskih požara tokom ljetnjih mjeseci. Sekretarijat za uređenje prostora i zaštitu životne sredine 16

18 2. KLIMATSKE PROMJENE Nacionalni Inventar gasova staklene bašte godina Nacionalni Inventar gasova staklene bašte godine je urađen u skladu sa EMEP/EEA Air Pollutant Emission Inventory Guidebook 2009 i 2006 IPCC Guidelines for National Greenhouse Gas Inventories. Inventar gasova staklene bašte predstavlja sastavni dio Nacionalnog Inventara emisija gasova. Metodologija izrade Inventara odnosi se na obradu godišnjih podataka o emisijama gasova, a istraživani interval je godine. Teritorijalni nivo je ukupna teritorija Crne Gore, što je i uslov kod izvještavanja prema Konvenciji o prekograničnom zagađenju vazduha na velikim udaljenostima (CLRTAP) i Okvirnoj konvenciji Ujedinjenih nacija o klimatskim promjenama (UNFCCC). Na sledećem grafiku prikazan je trend CH 4 emisija (u tonama) po makrosektorima za period godina, gdje se jasno vidi da je doprinos emisije ovog gasa najveći iz sektora poljoprivrede. Slika 8. Trend CH4 emisija(u tonama) po makrosektorima za period godina Na Slici 9. prikazan je trend CO 2 emisija (u tonama) po makrosektorima za period godina. Sagorijevanje u energetici i transformacionoj industriji ima najveći doprinos u emisijama CO 2. Sekretarijat za uređenje prostora i zaštitu životne sredine 17

19 Slika 9. Trend CO2 emisija(u tonama) po makrosektorima za period godina Na Slici 10. prikazan je trend N 2 O emisija (u tonama) po makrosektorima za period godina. Najveći doprinos u emisiji N 2 O ima sektor poljoprivrede. Slika 10. Trend N 2 O emisija (u tonama) po makrosektorima za period godina Sekretarijat za uređenje prostora i zaštitu životne sredine 18

20 Plan eliminacije HCFC supstanci koje oštećuju ozonski omotač pripremila je Agencija za zaštitu životne sredine Crne Gore u saradnji sa UNIDO-om, kao Implementacionom agencijom. Nakon usvajanja od strane Vlade Crne Gore (oktobar 2010.god), Plan odnosno sredstva za njegovu implementaciju odobrena su na 63. sastanku Izvršnog komiteta Multilateralnog fonda za implementaciju Montrealskog protokola (april.2011.god.). HCFC supstance (hidrohlorofluorougljovodonici) koje se koriste kao alternativa za CFC supstance, manje štetne su, ali njihov udio u tanjenju ozonskog omotača nije zanemarljiv. Pripadaju Aneksu C grupi i Montrealskog protokola i široko se koriste u nekoliko sektora, npr. rashladni i klima sektor, sektor za ispjenjavanje i sl. Aneks C grupa I ima 40 supstanci, ali najčešće se upotrebljavaju R-22, R-141b, R-142b,R-123, R-225. Tokom pripreme Plana utvrđeno je da se u Crnu Goru uvozi samo freon R 22, koji se koristi za servisiranje rashladnih i klima uređaja. Osnovna svrha donošenja Plana je da omogući Vladi Crne Gore da postepeno eliminiše potrošnju HCFC supstanci posebno u servisnom sektoru. Kao zemlja kandidat za pristupanje EU, Crna Gora će rokove za eliminaciju revidirati u skladu sa dinamikom procesa pristupanja EU za koju su ovi rokovi strožiji. Tokom godine u Crnu Goru je uvezeno ukupno 43.27t alternativnih supstanci-f gasova, čistih i u miješanom sastavu. Analiza temperature vazduha i količine padavina za 2012.godinu Tokom temperatura vazduha bila je iznad klimatske normale. Količina padavina se prema raspodjeli percentila kretala u kategorijama normalno, sušno i ekstremno sušno. Srednja temperatura vazduha u Crnoj Gori u godini se kretala od 7 C na Žabljaku do 18.2 C u Budvi, a u Podgorici 17.4 C. Odstupanja srednje temperature vazduha bila su iznad vrijednosti klimatske normale i kretala su se od 1 C u Ulcinju do 3 C u Rožajama, dok je u Podgorici za 1.7 C bilo toplije od klimatske normale. Na skali najvećih vrijednosti srednje temperature vazduha, godina je bila najtoplija na području Kolašina (do sada je bila najtoplija i godina sa prosječnom temperaturom od 9.1 C), Bijelog Polja (2011.godina, 11.4 C), Berana (najtoplija je bila 1994.godina, 11.1 C), Rožaja (do sada je najtoplija bila godina sa prosječnom temperaturom od 9.2 C), druga po redu u Nikšiću, Baru, Pljevljima, Žabljaku, Plavu, a u ostalim mjestima u deset najtoplijih godina. Tabela 7. Prosječna godišnja i petogodišnja temperatura u Nikšiću Tabela 8. Godišnje i petogodišnje količine padavina Sekretarijat za uređenje prostora i zaštitu životne sredine 19

21 3. VODE Usvajanjem Direktive o vodama (Water Framework Directive 2000/60/EC-WFD), Evropska unija je u potpunosti obnovila svoju politiku u domenu voda. U Direktivi su formulisani određeni uslovi koji treba da omoguće sprovođenje usvojene politike održivog korišćenja voda i zaštite voda. Osnovni cilj ove Direktive, je onaj koji se odnosi na dovođenje svih prirodnih voda u dobro stanje, tj. obezbjeđenje dobrog hidrološkog, hemijskog i ekološkog statusa voda. Namjena Direktive je da uspostavi okvire za zaštitu površinskih voda, ušća rijeka u more, morskih obalskih i podzemnih voda radi: Sprječavanja dalje degradacije, zaštite i unapređenja statusa akvatičnih ekosistema; Promovisanja održivog korišćenja voda koje se bazira na dugoročnoj politici zaštite raspoloživih vodnih resursa; Progresivnog smanjenja zagađenja površinskih i podzemnih voda; Smanjenje efekata poplava i suša, itd. Pored navedenog, radi korišćenja i zaštite površinskih i podzemnih voda Zakon o vodama ( Sl. List RCG, br.27/07), predviđa i obavezu praćenja kvantitativnih i kvalitativnih parametara voda. Voda je jedan od osnovnih i najugroženijih elemenata životne sredine i osnovni je pokazatelj opšteg stanja ambijenta. U tom smislu je potrebno u okviru regulative, organizovanja, planiranja, eksploatacije i drugih aktivnosti u vezi sa vodama ugraditi primjere i smjernice dobre prakse iz domena zaštite životne sredine, s obzirom na razvoj vodnih resursa i društva uopšte Ocjena stanja Zakon o vodama ( Sl. list RCG, br. 27/07), član 75 i član 76 predstavlja zakonsku osnovu za zaštitu površinskih i podzemnih voda u Crnoj Gori, kojom se definiše kategorizacija i klasifikacija površinskih i podzemnih voda. Ovim zakonskim propisima kao i Uredbom o klasifikaciji I kategorizaciji površinskih i podzemnih voda ( Sl. list CG, br. 2/07) izvršena je klasifikacija i kategorizacija površinskih i podzemnih voda na kopnu i priobalnih morskih voda u Crnoj Gori. Stalna kontrola kvaliteta površinskih voda u Crnoj Gori obavlja se radi procjene kvaliteta vode vodotoka, praćenja trenda zagađenja i očuvanja kvaliteta vodnih resursa. Ispitivanja kvaliteta vode na izvorištima služe za ocjenu ispravnosti voda za potrebe vodosnabdijevanja i rekreacije stanovništva u cilju zaštite izvorišta i zdravlja stanovništva. Prema namjeni vode se dijele na: Vode koje se mogu koristiti za piće i prehrambenu industriju na osnovu graničnih vrijednosti 50 parametara i razvrstavaju se u četiri klase, i to: Klasa A vode koje se u prirodnom stanju, uz eventualnu dezinfekciju, mogu koristiti za piće; Sekretarijat za uređenje prostora i zaštitu životne sredine 20

22 Klasu A1 vode koje se poslije jednostavnog fizičkog postupka prerade i dezinfekcije mogu koristiti za piće; Klasu A2 vode koje se mogu koristiti za piće nakon odgovarajućeg kondicioniranja (koagulacija, filtracija i dezinfekcija); Klasu A3 vode koje se mogu koristiti za piće nakon tretmana koji zahtijeva intenzivnu fizičku, hemijsku i biološku obradu sa produženom dezinfekcijom i hlorinacijom, odnosno koagulaciju, flokulaciju, dekantaciju, filtraciju, apsorbciju na aktivnom uglju i dezinfekciju ozonom ili hlorom. Vode koje se mogu koristiti za ribarstvo i uzgoj školjki klasifikuju se na osnovu 10 parametara u klase i to: Klasu S vode koje se mogu koristiti za uzgoj plemenitih vrsta ribe (salmonida); Klasu Š vode koje se mogu koristiti za uzgoj školjki; Klasu C- vode koje se mogu koristiti za uzgoj manje plemenitih vrsta riba (ciprinida). Vode koje se mogu koristiti za kupanje razvrstavaju se u dvije klase, i to: Klasa K1 odlične, Klasa K2 zadovoljavajuće. Da bi se utvrdilo da li se površinske i podzemne vode na kopnu i priobalne morske vode nalaze u određenoj klasi vrši se praćenje kvalitativnih i kvantitativnih parametara voda od strane organa državne uprave nadležnog za hidrometeorološke poslove (Zavod za hidrometeorologiju i seizmologiju Crne Gore), a prema godišnjem Programu sistematskog ispitivanja kvantiteta i kvaliteta površinskih i podzemnih voda. Mreža stanica za kvalitet površinskih voda na teritoriji Crne Gore obuhvata 13 vodotoka sa 36 mjernih profila, tri prirodna jezera sa 11 profila i obalno more sa 16 mjernih profila. Kvalitet voda Ispitivanje kvaliteta površinskih voda u Crnoj Gori u 2012.g. izvršeno je u 4 planirane serije, u periodu jun-okotobar, kojima je obuhvaćen period malih voda, kada je zagađenje voda najveće. U okviru ispitivanja kvaliteta površinskih voda na teritoriji opštine Nikšić u toku godine izvršena su ispitivanja vode rijeke Zete na profilima Vidrovan i Duklov most (Tabele ). Tabela 9. Klase kvaliteta voda u 2012.g. vodotok ZETA mjerni propisana Klasa kvaliteta vode profil klasa Elek. Odnos Suspen.mat. Temp 0 C % ph provod Ca/Mg mol Zas O 2 BPK 5 Vidrovan A 1 S K I A A A 2 A, S A A 1 S, A 2 Š Duklov A 2 C K 2 A A A 3 A 1, S A 2 A 3 C, A 3 most Š Sekretarijat za uređenje prostora i zaštitu životne sredine 21

23 Tabela 10. Klase kvaliteta voda u 2012.g. vodotok mjerni profil propisana klasa Klasa kvaliteta vode HPK Gvožđe Amonijak Hloridi Sulfati Fosfati ZETA Vidrovan A 1 S K I A 2 A A 1, S A A A 3 Duklov most A 2 C K 2 A 3 A A 2, C A 1 A A 3 Tabela 11. Klase kvaliteta voda u 2012.g. Klasa kvaliteta vode vodotok profil propisan a klasa Nitrati Nitriti Fenoli Det. Uk. koli bakt. Uk.fek.bakt. ZETA Vidrovan A 1 S K I A A 1, C A, S A 2 A 1, S, K 1 A 2, Š, K 2 Duk. most A 2 C K 2 A VK,VK A, S A 3 A 2, C, K 2 A 2, VK, K 2 Tabela 12.. Mjerodavne vrijednosti parametara kvaliteta voda god. Vodotok profil datum T H2O T VAZ ph el.provod. o C o C μs/cm ZETA 7.Vidrovan Duklov most Tabela nastavak - profil suvi ost. Rač. sus.mat. O 2 zas. O 2 BPK 5 HPK mg/l mg/l mg/l % mg/l mg/l 7.Vidrovan Duklov most profil HCO 3 - Tabela nastavak - tvrdoća Ca 2+ Mg 2+ Ca 2+ / Mg 2+ Na + K + Fe 2+ mg/l dh o mg/l mg/l mol mg/l mg/l mg/l 7.Vidrovan Duklov most Sekretarijat za uređenje prostora i zaštitu životne sredine 22

24 profil NH 4 + Cl - SO 4 2- Tabela nastavak PO 4 3- NO 3 - NO 2 - fenoli deterg. mg/l mg/l mg/l mg/l mg/l mgn/l mg/l mg/l 7.Vidrovan Duklov most Tabela nastavak profil aer.-žive bakterije ukupne koli. bakterije ukupne fek. bakterije na 1 ml vode na 100 ml vode na 100 ml vode 7.Vidrovan Duklov most BPK5- biološka potrošnja kiseonika Koncentracija BPK 5 predstavlja potrebu organizama, koji konzumiraju oksidovane organske materije za kiseonikom i osnovni je parametar za ocjenu zagađenosti površinskih voda organskim materijama i ukazuje na efikasnost prečišćavanja otpadnih voda. Slika 11. BPK5 u rijeci Zeti izraženo u mg/l Sadržaj fosfata Povećan sadržaj fosfata u vodama ukazuje na njihovo zagađenje jer jedinjenja fosfora nastaju kao rezultat raspadanja složenih organskih materija. Izvorišta mogu da posjeduju fosfate kao rezultat kontakta sa mineralima ili putem zagađenja od primjene vještačkih đubriva i otpadnih voda naselja. Fosfati stimulišu rast planktona i vodenih biljaka koje ribe koriste za ishranu. Ovaj rast može dovesti do povećanja broja riba i popravljanja opšteg stanja voda, ali pretjerana količina fosfata u vodotocima Sekretarijat za uređenje prostora i zaštitu životne sredine 23

25 izaziva nekontrolisano razmnožavanje algi i vodenih biljaka što povećava potrošnju kiseonika i dovodi do njegovog deficita. Sve navedeno dovodi do procesa eutrofikacije. Rezultati ispitivanja sadržaja fosfata za prethodnih pet godina dati su na sledećem grafikonu. Slika 12. Sadržaj fosfata u rijeci Zeti izraženo u mg/l Sadržaj nitrata Jedinjenja koja sadrže azot se u vodotocima ponašaju kao nutrijenti i izazivaju nedostatak kiseonika i time utiču na izumiranje živog svijeta. Glavni izvori zagađenja azotnim jedinjenjima su komunalne i industrijske otpadne vode, septičke jame, upotreba azotnih vještačkih đubriva u poljoprivredi i životinjski otpad. Bakterije u vodi veoma brzo prevode nitrate u nitrite. Uticaj nitrita na zdravlje ljudi je veoma negativan, jer reaguju direktno sa hemoglobinom u krvi proizvodeći met-hemoglobin koji uništava sposobnost crvenih krvnih zrnaca da prenose kiseonik. Na osnovu rezultata ispitivanja kvaliteta površinskih voda može se zaključiti da su izmjerene vrijednosti za nitrate u granicama dozvoljenih koncentracija. Sekretarijat za uređenje prostora i zaštitu životne sredine 24

26 Slika 13. Sadržaj nitrata u rijeci Zeti izraženo u mg/l Ocjena stanja površinskih voda Situacija u pogledu vrste izvora zagađenja nije se promijenila u odnosu na raniji period. Kao i prethodnih godina najveći izvori zagađenja površinskih i podzemnih voda su komunalne otpadne vode, koje se najčešće u neprečišćenom obliku, ispuštaju u recipijent, na koncentrisan ili difuzan način. Uočljiv je trend rasta uticaja industrije, prije svega prehrambene, kao i malih i srednjih preduzeća.treba pomenuti i uticaj saobraćajne infrastrukture i distribucije goriva. Na kratkoročnu (sezonsku), ali i dugoročnu (vremenski trend) promjenu prirodnog sastava vodotoka ukazuje poremećeni odnos jona Ca/Mg koji je često bio van propisanih granica. Kod ove grupe vodnih tijela povećane vrijednosti su često imali amonijum, fosfati i nitriti, zatim parametri kiseoničnog režima. Vodotok Zete je svrstan u A1 klasu uzvodno od Nikšića, a u A2, nizvodno. Najlošiji kvalitet je bio na profilima: Duklov most i Vranjske njive. Ocjena kvaliteta podzemnih voda Podzemne vode obezbjeđuju oko 92% ukupnih količina voda za snabdijevanje naselja. Generalno, kvalitet podzemnih voda u Crnoj Gori u prirodnim uslovima u najvećem dijelu godine (izuzimajući primorske izdani koje su pod uticajem mora) odgovara prvoj klasi. U kontinentalnom dijelu prirodni kvalitet voda skoro na svim izvorištima podzemnih voda pogoršan je dominantno antropogenim uticajima i rezultat je neadekvatne sanitarne zaštite i neodgovarajuće sanitacije slivnog područija. Indeks kvaliteta voda Water Quality Index Zbog porasta količine i raspoloživosti podataka o vodama potrebno je u kreiranju odgovarajuće politike zaštite voda izbjeći mnoštvo podataka upotrebom indeksa i indikatora kao sredstava za dobijanje informacija. Na taj način su indeksi i indikatori sredstva predviđena da smanje veliku količinu podataka na razumljivu mjeru, zadržavajući suštinsko značenje o pitanjima koja karakterišu date podatke. Indikator životne sredine je namijenjen javnosti pa treba da bude opisan, jasan i lak za razumijevanje, tako da pospješuje aktivnost ciljne grupe u očuvanju životne sredine. Važno je napomenuti da se pri kreiranju opisnih indikatora uvijek žrtvuje izvjesna preciznost izvornog numerickog indikatora životne sredine. U Agenciji za zaštitu životne sredine razvijen je indikator Water Quality Index koji je namijenjen izvještavanju javnosti. Indikator se zasniva na metodi Water Quality Index prema kojoj se deset parametara fizičko-hemijskog i mikrobiološkog kvaliteta (zasićenost kiseonikom, BPK 5, amonijum jon, ph vrijednost, ukupni oksidi azota, ortofosfati, suspendovane materije, temperatura, elektroprovodljivost i koliformne bakterije) sažimaju u kompozitni indikator kvaliteta površinskih voda. Udio svakog od deset parametara na ukupni kvalitet vode nema isti relativni značaj, zato je Sekretarijat za uređenje prostora i zaštitu životne sredine 25

27 svaki od njih dobio svoju težinu (w i) i broj bodova prema udijelu u ugrožavanju kvaliteta. Sumiranjem proizvoda (q i x w i ) dobija se indeks 100 kao idealan zbir udjela kvaliteta svih parametara. Broj i vrsta parametara, kao i njihovi težinski koeficijenti mogu biti modifikovani prema lokalnim uslovima i potrebama. Usvojene su vrijednosti za opisni indikator kvaliteta (Tabela 2) WQI = 0-38 veoma loš, WQI = loš, WQI = dobar, WQI = veoma dobar, iwqi = odlican. Indikatori kvaliteta površinskih voda su razvrstani uz kompatibilnost postojeće klasifikacije prema njihovoj namjeni i stepenu čistoće( tabela 4.): Odličan vode koje se u prirodnom stanju uz filtraciju i dezinfekciju, mogu upotrebljavati za snabdijevanje naselja vodom i u prehrambenoj industriji, a površinske i za gajenje plemenitih vrsta riba salmonide, Veoma dobar i dobar vode koje se u prirodnom stanju mogu upotrebljavati za kupanje i rekreaciju građana, za sportove na vodi, za gajenje drugih vrsta riba (ciprinide), ili koje se uz savremene metode prečišćavanja mogu upotrebljavati za snabdijevanje naselja vodom za piće i u prehrambenoj industriji, Loš vode koje se mogu upotrebljavati za navodnjavanje, a posle savremenih metoda prečišćavanja i u industriji, osim u prehrambenoj, Veoma loš vode koje svojim kvalitetom nepovoljno djeluju na životnu sredinu, i mogu se upotrebljavati samo posle primjene posebnih metoda prečišćavanja. Tabela 17. Klasifikacija površinskih voda metodom Water Quality Index (WQI) Sekretarijat za uređenje prostora i zaštitu životne sredine 26

28 Slika 12. Procentualno učešće WQI po slivovima Na osnovu prikazanih podataka se vidi da je indeks kvaliteta vode (WQI) rijeke Zete iznosi 84 što odgovara opisnom indikatoru kvaliteta "veoma dobar". Tabela 18. Opisni prikaz WQI Sekretarijat za uređenje prostora i zaštitu životne sredine 27

29 Ocjena kvaliteta vode za piće Pravilnikom o higijenskoj ispravnosti vode za piće, (Sl.list SRJ br.42/98) predviđena su sljedeća ispitivanja: osnovni, periodični pregled, pregled vode iz novih zahvata i pregled na osnovu higijensko-epidemioloških indikacija. Pregledi obuhvataju mikrobiološke, biološke, fizičke, fizičkohemijske i hemijske pokazatelje ispravnosti za cijelu teritoriju Crne Gore. U godini na teritoriji Crne Gore ukupno je analizirano uzoraka voda za piće sa gradskih vodovoda i drugih javnih objekata vodosnadbijevanja. Od navedenog broja kod 6383 uzoraka vršena je mikrobiološka analiza, a kod 6069 vršeno je fizičko-hemijsko ispitivanje. Prema rezultatima mikrobioloških ispitivanja, 12.83% ispitanih uzoraka hlorisanih voda u Nikšiću ne zadovoljava propisane norme higijenske ispravnosti, najčešće zbog povećanog ukupnog broja bakterija i identifikovanja fekalnih indikatora. Na osnovu rezultata fizičko-hemijskih ispitivanja 9.95% ispitanih uzoraka hlorisanih voda nije odgovaralo propisanim kriterijumima. Razvodna mreža u Nikšiću kao i većine gradskih vodovoda u Crnoj Gori je dosta stara i iz tog razloga su česti kvarovi, kao i značajni gubici na mreži što, pored ostalog, predstavlja i epidemiološki rizik. Dezinfekcija vode u Crnoj Gori se ne sprovodi kontinuirano na svim gradskim vodovodima (posebno oni koji imaju manji broj ekvivalent stanovnika). Sa izuzetkom nekoliko velikih gradskih vodovoda, ne postoji automatsko doziranje i registracija nivoa rezidualnog hlora. U skladu sa važećim propisima higijenske ispravnosti voda za piće se kontroliše kroz osnovna i periodična ispitivanja, a prema broju ekvivalent stanovnika, kompletna ispitivanja bezbjednosti vode se ne rade na većini vodovoda i ako ih na to obavezuje važeći Pravilnik o higijenskoj ispravnosti vode za piće. Slika 13. Rezultati fizičko-hemijskih ispitivanja uzoraka hlorisane vode za piće Sekretarijat za uređenje prostora i zaštitu životne sredine 28

30 Slika 14. Rezultati mikrobioloških ispitivanja uzoraka hlorisane vode za piće Slika 15. Rezultati fizičko-hemijskih ispitivanja uzoraka nehlorisane vode za piće Slika 16. Rezultati mikrobioloških ispitivanja uzoraka nehlorisane vode za piće Zaključak Iako se ispuštanje komunalnih i industrijskih otpadnih voda u prirodne prijemnike vrši gotovo bez ikakvog prečišćavanja, Crna Gora raspolaže kvalitetnim i obilnim podzemnim i površinskim vodama. Dodatni problem predstavlja i nedostatak pred-tretmana industrijskih otpadnih voda koje se ispuštaju u javne kanalizacione sisteme. Sekretarijat za uređenje prostora i zaštitu životne sredine 29

31 4. ZEMLJIŠTE Pod zemljištem se podrazumijeva površinski sloj zemljine kore. Nastalo je od matičnog supstrata iz litosfere pedogenskim procesima, djelovanjem klime, vode i živih organizama. Zemljište je obnovljivo ako se razumnim korištenjem ne uništava već obnavlja. I ako se zemljište ubraja u obnovljive resurse čovjek svojom aktivnošću sve više ugrožava zemljišni fond, pri čemu pored zagađivanja poseban problem predstavlja trajno uništavanje obradivih površina. U slučaju trajnog isključenja zemljišta, zemljište se više ne može dovesti u prvobitno stanje. Uzroci trajnog isključenja zemljišta su: izgradnja saobraćajnica, stanbenih naselja, industrijskih i energetskih objekata. Korišćenjem zemljišta često dolazi do poremećaja ravnoteže pojedinih sastojaka, što neminovno dovodi do njegovog oštećenja. Zemljište bi trebalo posmatrati kao multifunkcionalni sistem, a ne kao skup fizičkih i hemijskih svojstava.osim što je izvor hrane, vode, ono je izvor biodiverziteta i životna sredina za ljudska bića. Stoga, jedna od mjera zaštite i očuvanja zemljišta je sprovođenje monitoringa zemljišta, što predstavlja preduslov očuvanja kvalitetnog života ali i opstanka živog svijeta. Teški metali se prirodno nalaze u zemljištu, u određenim koncentracijama, i vode porijeklo od matične stijene, odnosno supstrata na kojem je zemljište nastalo. U površinskim horizontima zemljišta često se mogu naći i teški metali koji nijesu geohemijskog već antropogenog porijekla, odnosno, dospjeli su u zemljište kao posljedica različitih ljudskih aktivnosti (industrija, sagorijevanje fosilnih goriva, primjena agrohemikalija, atmosferska depozicija itd.). Pored ovih neorganskih zagađujućih materija u zemljištu su često prisutne i brojne organske zagađujuće materije koje zbog niske biodegradabilnosti nazivamo perzistentnim (perzistentni organski polutanti tzv. POPs) u koje spadaju policiklični aromatični ugljovodonici (PAH), polihlorovani bifenili (PCB) i ostaci pesticida i njihovih metabolita. Urbana zemljišta, u odnosu na ruralna, često su više izložena antropogenom uticaju zbog veće gustine naseljenosti, inteziteta saobraćaja, blizine industrije itd. Dugotrajno unošenje zagađujućih materija u zemljište može dovesti do smanjenja njegovog puferskog kapaciteta što kao posljedicu može imati trajnu kontaminaciju zemljišta i podzemne vode. Postoji nekoliko putanja kojima kontaminanti iz zemljišta mogu dospjeti u ljudski organizam. Najvažnija od njih je putanja zemljište-uobičajene ljudske aktivnosti, kada čovjek dolazi u kontakt sa zemljištem boraveći u parkovima, na igralištima, stambenim zonama, industrijskim, komercijalnim i drugim objektima. Druga po značaju je putanja zemljište-korisne biljke-čovjek, kada čovjek dolazi u dodir sa kontaminantima posredno, preko biljaka koje gaji na zagađenim zemljištima. U cilju određivanja kvaliteta zemljišta, odnosno utvrđivanja sadržaja opasnih i štetnih materija u zemljištu u toku 2012.godine, izvršeno je uzorkovanje i analiza zemljišta u blizini 10 gradskih naselja u Crnoj Gori, od toga na dječijim igralištima u tri opštine. U ovim uzorcima je izvršena analiza na moguće prisustvo neorganskih materija (kadmijum, olovo, živa, arsen, hrom, nikal, fluor, bakar, molibden, bor, cink i kobalt) i organskih materija (policiklični aromatični ugljovodonici, polihlorovani bifenili, PCB kongeneri, organokalajna jedinjenja, triazini, ditiokarbamati, karbamati, Sekretarijat za uređenje prostora i zaštitu životne sredine 30

32 hlorfenoksi i organohlorni pesticidi). Uzorci zemljišta u blizini trafostanica ispitivani su na mogući sadržaj PCB-a i na određenim lokacijama dioksina i furana. Rezultati ispitivanja su upoređivani sa maksimalno dozvoljenim koncentarcijama (u daljem tekstu MDK) normiranim Pravilnikom o dozvoljenim količinama opasnih i štetnih materija u zemljištu i metodama za njihovo ispitivanje (Sl.list RCG, 18/97). Zahvaljujući svom najvažnijem svojstvu-plodnosti, tj. sposobnosti da pruža uslove za rast biljaka, zemljište je, prije svega, neophodan uslov opstanka kopnenih biljaka, koje iz njega usvajaju vodu, mineralne materije i kiseonik. Kako su pak biljke osnovni izvor hrane za životinje i čovjeka, to je zemljište neophodan uslov za opstanak ljudske populacije. 4.1 Rezultati ispitivanja opasnih i štetnih materija u zemljištu na području opštine Nikšić Na području opštine Nikšić uzorkovanje je izvršeno na sljedećim lokacijama: Deponija Željezare-obradivo zemljište uzorkovano na udaljenosti 200m od deponije, Poljoprivredno zemljište uzorkovano uz saobraćajnicu Nikšić-Podgorica, Rubeža 1-zemljište uzorkovano uz saobraćajnicu ka Župi, Golija-Katun Latično. Slika 17.Odnos evidentiranih koncentracija hroma (Cr) u 2009, 2010, 2011 i 2012.god. Sekretarijat za uređenje prostora i zaštitu životne sredine 31

33 Slika 18. Odnos evidentiranih koncentracija nikla (Ni) u 2009, 2010, 2011 i 2012.god. Slika 19.Odnos evidentiranih koncentracija bakra (Cu) u 2009, 2010, 2011 i 2012.god. Slika 20. Odnos evidentiranih koncentracija cinka (Zn) u 2009, 2010, 2011 i 2012.god Sekretarijat za uređenje prostora i zaštitu životne sredine 32

34 Slika 21. Odnos evidentiranih koncentracija kadmijuma (Cd) u 2009, 2010, 2011 i 2012.god. Slika 22. Odnos evidentiranih koncentracija olova (Pb) u 2009, 2010, 2011 i 2012.god Rezultati analize uzoraka zemljišta na lokaciji Deponija Željezare (obradivo zemljište na udaljenosti 200 m) pokazuju povećan sadržaj hroma i nikla u odnosu na vrijednosti normirane Pravilnikom, ali u znatnom padu u odnosu na godinu. Sadržaj svih ostalih analiziranih supstanci je ispod maksimalno dozvoljenih koncentracija. U ostalim uzorcima zemljišta sadržaj svih analiziranih supstanci je ispod vrijednosti normiranih Pravilnikom. 4.2 Dječja igrališta Djeca su većinom više izložena uticaju kontaminanata iz zemljišta od odraslih ljudi. U jednoj studiji se precizira da djeca težine 10 kg koja borave u vrtiću 8 sati dnevno/250 dana godišnje u prosjeku dnevno unesu u digestivni sistem oko 0.2 g zemljišta dok je za maksimal ni iznos data vrijednost od 3 g zemlje na dan (Danish Standards Association, 1995), dok je za odrasle ljude Sekretarijat za uređenje prostora i zaštitu životne sredine 33

35 prosječan unos zemljišta u organizam procijenjen na 0.1g/dan (N & R Consult, 1990). Takođe, djeca su u odnosu na odrasle mnogo osjetljivija na negativne uticaje kontaminanata u organizmu. Prije svega djeca imaju malu tjelesnu masu, što uvećava njihovu relativnu izloženost kontaminentu (koja se izražava po kg tjelesne mase), zatim imaju mnogo veću gastrointestinalnu apsorbciju teških metala (Schutz et al., 1997) i na kraju, ali podjednako značajno, njihov nervni sistem nije u potpunosti razvijen pa su mnogo osetljiiviji na neurotoksične metale kao što su Pb i Hg (Klaassen, 1996). Poznato je n.pr, da predškolska djeca mogu imati značajne neurološke smetnje ako je koncentracija olova u njihovoj krvi viša od 10ƒ Ęl/dl krvi, pa se zbog toga u mnogim zemljama danas izrađuju posebne studije u kojima se procjenjuju maksimalno dozvoljene koncentracije ovog elementa u različitim medijumima (voda, zemljište, vazduh itd.) i njihov uticaj na sadržaj olova u krvi (Defra and Environment Agency, 2002 d,e). Monitoring kavaliteta zemljišta dječjih igrališta rađen je u 4 opštine u Crnoj Gori među kojima je i igralište u Nikšiću (Slika 23.). Slika 23. Dječje igralište u Nikšiću U uzorcima zemljišta uzorkovanim na lokacijama dječjih igrališta u navedenim opštinama konstatovano je sljedeće: Sadržaj svih opasnih i štetnih materija, kao i toksičnih i kancirogenih materija u uzorcima zemljišta uzorkovanih na lokacijama dječja igrališta u Nikšiću je ispod maksimalno dozvoljenih koncentracija normiranih Pravilnikom. Zaključak Sprovođenje monitoringa, tj. kontinuirano praćenje stanja promjena u zemljištu, poljoprivrednom i nepoljoprivrednom, jedna je od najznačajnijih mjera zaštite i očuvanja zemljišta, jednog od najvažnijih prirodnih resursa. Sekretarijat za uređenje prostora i zaštitu životne sredine 34

36 Rezultati ispitivanja uzoraka zemljišta iz Programa ispitivanja štetnih materija u zemljištu Crne Gore u godini utvrđenim lokacijama pokazuju više nego zadovoljavajuće rezultate kada je u pitanju sadržaj : opasnih i štetnih materija, toksičnih i kancerogenih materija i dioksina i furana. Zagađenje zemljišta porijeklom iz atmosfere (emisija iz različitih industrijskih tehnoloških procesa, emisija usljed sagorijevanja fosilnih goriva u industriji, individualnih i lokalnih kotlarnica, emisija od motornih vozila koji koriste naftu i derivate, emisija prilikom sagorijevanja različitih organskih materija- biomase i sl.) predstavlja jedan od najznačajnih izvora zagađenja. Programom za godinu, obuhvaćene su lokacije u Nikšiću kao i lokacija na kojoj je realizovano uništenje municije - Golija. U naselju Rubeža sadržaj opasnih i štetnih materija u uzorkovanom zemljištu nije iznad normiranih vrijednosti. Razlog tome je što je Željezara bila duže vremena van pogona, a i sada radi manjim kapacitetom. Uticaj emisije od motornih vozila koji koriste naftu i derivate sagledan je kroz analizu uzoraka zemljišta pored saobraćajnica. Rezultati analize i ove, kao i prethodne godine, pokazuju nepostojanje povećanog sadržaja olova (kao indikatora izduvnih gasova automobila od tipičnih neorganskih materija) i poliaromatskih ugljovodonika (od organskih materija) u uzorkovanom zemljištu. U uzorcima zemljišta nije utvrđeno prisustvo navedenih toksikanata kao indikatora zagađenja. Rezultati se mogu povezati sa sve većim korišćenjem bezolovnog goriva. Potencijalno zagađenje zemljišta zbog neselektovanog i nepropisno odloženog industrijskog ili komunalnog otpada sagledano je kroz fizičko hemijsku analizu zemljišta uzorkovanog u blizini deponije industrijskog otpada Željezare u Nikšiću. Ove godine u uzorku neobradivog zemljišta uzorkovanom dalje od industrijske deponije niti jedan od analiziranih parametara ne prevazilazi MDK normirane Pravilnikom. Prisustvo dioksina i furana kao ni nijednog od analiziranih polutanata sa liste POPs-ova (Aldrin, Dieldrin, Endrin, Chlordane, Heptachlor, Mirex, Hexachlorobenzene, alpha Hexachlorocyclohexane, beta Hexachlorocyclohexane, Lindane) nije utvrđeno niti u jednom od analziranih uzoraka. Ove godine Programom su obuhvaćene i odabrane lokacije dječjeg igrališta u Nikšiću. Rezultati analize uzoraka zemljišta uzorkovanih sa igrališta su više nego zadovoljavajući. Sadržaj svih opasnih i štetnih materija, kao i toksičnih i kancirogenih materija je ispod je maksimalno dozvoljenih koncentracija normiranih Pravilnikom. Sekretarijat za uređenje prostora i zaštitu životne sredine 35

37 5. BIODIVERZITET Biodiverzitet predstavlja biološku raznovrsnost flore i faune na našoj planeti i izvor je dobara, resursa i ekoloških servisa koji su neophodni za čovjekovo preživljavanje. Gubitkom biodiverziteta nestaju vrste, ekosistemi i genetička raznovrsnost, što naravno utiče na humanu populaciju. Raznovrsnost geološke podloge, predjela, klime i zemljišta, kao i sama pozicija Crne Gore na Balkanskom poluostrvu i Jadranu, stvorili su uslove za nastanak biološkog diverziteta sa veoma visokim vrijednostima, što Crnu Goru svrstava u biološke hot-spot -ove evropskog i svjetskog biodiverziteta. Indeks broja vrsta po jedinici površine u Crnoj Gori iznosi 0.837, što je najveći indeks zabilježen u svim evropskim zemljama. Praćenje stanja (monitoring) biodiverziteta ima za cilj njegovo očuvanje, unapređenje i zaštitu, kroz utvrđivanje stanja, promjena i glavnih pritisaka na ovaj važan prirodan resurs iz godine u godinu. Uvid u postojeće stanje biodiverziteta ostvaruje se putem praćenja stanja i procjene ugroženosti važnih parametara (u ovom slučaju vrsta i staništa), na nacionalnom i međunarodnom nivou što je preduslov za adekvatnu zaštitu i djelovanje. 5.1 Zaštićena područja Zaštićena prirodna dobra u Crnoj Gori pokrivaju ,24 ha, odnosno % njene teritorije od čega najveći dio ( ha ili 7,77%) čine 5 nacionalnih parkova. Preostali dio čini 47 zaštićenih prirodnih dobara u okviru sljedećih kategorija: opšti i posebni rezervati prirode, spomenici prirode, područja posebnih prirodnih karakteristika, područja zaštićena opštinskim odlukama. Opština Nikšić kao teritorijalno najveća opština se odlikuje veoma specifičnim geomorfološkim, hidrološkim, klimatskim, biodiverzitetskim i drugim karakteristikama sa aspekta zaštite životne sredine predstavlja jedno od najznačajnijih područja Crne Gore. To je bio jedan od opredjeljujućih uslova da opština Nikšić pokrene inicijativu o zaštiti prirodnih dobara na svojoj teritoriji. Strateškim planom Opštine Nikšić za period god. predviđena je izrada Plana biodiverziteta Opštine Nikšić. Praćenje stanja biodiverziteta na području opštine Nikšić se značajnije vrši od godine u objektima prirode koji su predloženi za zaštitu na osnovu stručnih analiza Službe za zaštitu životne sredine(sada Sektor za zaštitu životne sredine Sekretarijata za uređenje prostora i zaštitu životne srdine), Republičkog zavoda za zaštitu prirode, Agencije za zaštitu životne sredine i drugih institucija i pojedinaca. Zaštitu biodiverziteta treba usmjeriti ka uspostavljanju sistema zaštićenih površina u skladu sa medjunarodnim kriterijumima, zatim neophodno je održivo korišćenje resursa divlje flore i faune koja podrazumijeva uspostavljanje kontrole lova divljih životinja i sakupljanja divljih biljaka, te kontrolisanja rijetkih i ugroženih vrsta divlje flore i faune. Sekretarijat za uređenje prostora i zaštitu životne sredine 36

38 Na teritorije Opštine Nikšić postoje dva zaštićena objekta prirode i to: Park šuma Trebjesa posebni prirodni predio i Botanička bašta Arboretum spomenik prirode. U proceduri je zaštita Gornjepoljskog vira. Stanje Posebnog prirodnog predjela park-šume Trebjesa Na Trebjesi danas egzistira veliki broj biljnih vrsta, prisutno je više od 200 zeljastih i 40 drvenastih vrsta, od čega je 15 endemičnih vrsta Balkanskog poluostrva. Neke od njih imaju karakter vrsta od međunarodnog značaja ( zaštićene CITES konvencijom ) zbog činjenice da su endemične i vrlo rijetke. Ona je i značajno nalazište velikog broja životinjskih vrsta od kojih se mnoge nalaze na evropskim i svjetskim crvenim listama za koje su utvrđene kategorije ugroženosti. Istraživanjima je utvrđeno postajanje 6 vrsta puževa, 56 vrsta insekata, 54 vrste ptica kao i 14 vrsta gljiva od kojih neke imaju status međunarodno značajnih vrsta. SO Nikšić je na sjednici održanoj godine donijela Odluku o formiranju Odbora za zaštitu Trebjese kao posebnog prirodnog predjela sastavljenog od stručnih i kompentetnih lica. Odbor za zaštitu Trebjese će se starati o zaštićenom objektu prirode na način što mu se povjeravaju sledeći poslovi: - stara se o obezbjedjivanju uslova uredjenja i namjenskog korišćenja zaštićenog objekta; - stara se o ostvarivanju svih vidova zaštite zaštićenog objekta; - stara se o razvoju zaštićenog objekta. Na prostoru zaštićenog objekta prirode - park šume Trebjesa, redovnim praćenjem stanja, Sektor za zaštitu životne sredine Opštine Nikšić, uzevši u obzir svoje redovne aktivnosti, a imajući u vidu postojeće i buduće planirane funkcije ovog prostora, evidentirala je niz antropogenih i drugih uticaja koji su ostavili traga na vegetaciju i pejzažne vrijednosti ovog prostora, kao i na granične znake i oznake: Na prilazima objektu bilo je postavljeno 10 tabli ( sa informacijom o nazivu i kategoriji zaštićenog objekta ) i jedna velika informaciona tabla ( sa urađenim zonama zaštite, arealima zaštićenih, rijetkih, endemičnih i međunarodno značajnih vrsta, kao i podaci o kulturno- istorijskim vrijednostima ). Od ovih tabli samo je jedna ostala sa sjeverne strane ovog objekta,kao i informaciona tabla. Na liniji katastarskog razgraničenja ovog objekta postavljen je 61 granični znak ( stubić) i 36 međuznaka, u skladu sa Odlukom o načinu obilježavanja zaštićenih objekata prirode koji je donio Republički zavod za zaštitu prirode. Za svaki granični znak utvrđena je geografska koordinata GPS metodom. Utvrđeno je da je većina znaka oštećena ili potpuno uništena, a ima i primjera njihovog izmještanja. Sa sjevero istočne strane objekta došlo je do fizičke uzurpacije i proširivanja privatne imovine u zaštićeni objekat. Sekretarijat za uređenje prostora i zaštitu životne sredine 37

39 JKP - RJ Zelenilo prošle godine je sprovela akciju čišćenja i uklanjanja polomljenih i oborenih stabala, ali je ipak konstatovano je da ima parcela gdje je izražen lom stabala, koje je neophodno ukloniti u narednom periodu. Stručna komisija Sekretarijata za uređenje prostora i zaštitu životne sredine-sektor za zaštitu životne sredine redovno obavlja pregled park- šume Trebjesa ( pregledaju se samo posebno odabrani djelovi-ogledni ili kontrolni lokaliteti primjenjujući metodu kvantitativnog populacionog istraživanja ) u cilju određivanja populacione gustine borovog litijaša i procjene stepena ugroženosti šume od strane ove vrste štetočine. U toku je sprovođenje postupka utvrđivanja inteziteta napada ove štetočine za ovu godinu pri čemu se može konstatovati da nema velike najezde. Sekretarijat za uređenje prostora i zaštitu životne sredine-sektor za zaštitu životne sredine radi višegodišnje praćenje stanja i dinamike pojedinih najznačajnijih (endemičnih, rijetkih i medjunarodno značajnih) predstavnika biodiverziteta u saradnji sa relevantnim republičkim institucijama.u podnožju dominira sađena vegetacija u kojoj su najbrojniji Pinus nigra crni bor i Robinia pseudoacacia-bagrem.od nativnih vrsta najfrekfentije su :Ulmus sp.-brijest, Prunus cerasifera-džanja,carpinus orientalis-bjelograbić.na ovom lokalitetu zabilježena je populacija(oko dvadeset jedinki) endemičnih vrsta: Centaurea rupestris i Dioscorea balcanica-balkanska dioskeraja Vegetacija je otvorenog tipa. Sprat drveća je predstavljen prorijeđenim crnim borovima, dok je u donjim spratovima evidentirana zajednica Dioscoreo- Carpinetum orientalis. Ova asocijacija ima nacionalni značaj, jer je jedan od edifikatora Dioscorea balcanica-balkanska dioskeraja,endemoreliktna vrsta koja je zaštićena u Crnoj Gori.Najfrekfentnije vrste asocijacje su: Carpinus orientalis-bjelograbić,fraxinus ornus-crni jasen i Dioscorea balcanica-balkanska dioskeraja. Nešto manju učestalost imaju:cornus mas-drijen,clematis vitalba-pavit, Prunus cerasifera- džanja. U spratu zeljastih biljaka dominiraju:teucrium chamaedrys,t.montanum,veronica spicata Bromus erectus,asperula scutellaris,acanthus balcanicus,arum maculatum i td. Sa povećanjem nadmorske visine Ostrya carpintfoliacrni grab postaje dominantniji u odnosu na bjelograbić.vegetacija ima gušći sklop,drvenaste vrste imaju formu drveća a ne žbunja.dominantne drvenaste vrste su: Ostrya carpintfolia-crni grab, Fraxinus ornus-crni jasen, Quercus cerris- cer itd. Na više lokaliteta evidentirano je prisustvo divljih deponija ( komunalni otpad i šut ) o čemu Služba posjeduje precizne podatke ( lokacije ). Takođe je konstatovano i oštećenje mobilijara ( klupe i stolovi ), posebno u krugu hotela Trebjesa gdje je čitav uništen. Trebjesu svakodnevno posjeti veliki broj izletnika i šetača, kao i sportista i rekreativaca koji koriste postojeće sportske terene i trim stazu. Za učenike osnovnih i srednjih škola organizuju se ekološki kursevi i predavanja na Trebjesi kao i tradicionalne ekomanifestacije (organizovanje eko.kvizova i obilježavanje ekoloških datuma). Sekretarijat za uređenje prostora i zaštitu životne sredine 38

40 Za studente i posdiplomce se organizuju univerzitetki praktični nastavni programi iz oblasti biologije, geologije, geomorfologije, ekologije i šumarstva. U saradnji sa Agencijom za zaštitu životne sredine, Odborom za zaštitu Trebjese, a na osnovu stručnog nalaza o prirodnim i kulturnim vrijednostima Trebjese utvrdjen je Plan zaštite park-šume sa predlogom mjera i aktivnosti na njenoj revitalizaciji. Uzevši u obzir prethodno izložene probleme, status zaštite i funkcije ovog prostora osnovni programski ciljevi u okviru ovog projekta bi bili: - Zaštita, obnova i unapredjenje najznačajnijih ekosistema i prostora u cjelini. - Program uzgojnih radova park-šume Trebjesa, koji sadrži plan čišćenja i prorede u sastojni šume crnog bora sa planom pošumljavanja autohtonim vrstama (jasen, hrast, grab...) na nepošumljenom terenu; - Trajno rješavanje pitanja odlaganja, deponovanja i eliminisanja svih vrsta otpadnog materijala. - Povećanje rekreativne i turističke vrijednosti prostora i njihovo korišćenje na način koji će sačuvati i unaprijediti njegove temeljne vrijednosti. - Uredjenje i rekonstrukcija šetne staze i uredjenje trim staze sa pratećim rekreativnim sadržajima; uredjenje prostora oko groblja (ozelenjavanje). Stanje Spomenika prirode-arboretuma u Grahovu Arboretum predstavlja jedinstvenu hortikulturnu cjelinu sa oko 127 autohtonih i alohtonih vrsta drveća, žbunja i povijuša (uključujući niže sistematske kategorije) specifičnih fitogeografskih, taksonomskih i ekoloških osobina. Sastoji se iz tri cjeline: alpinetuma, dvorišta i parkovskog dijela. Skupština opštine Nikšić je na sjednici održanoj god. donijela Odluku o formiranju Odbora za zaštitu Arboretuma u Grahovu kao spomenika prirode. Odbor, koji čine predsjednik i četiri člana, stara se o zaštićenom objektu prirode na način što mu se povjeravaju sledeći poslovi: - stara se o obezbjeđenju uslova uređenja i namjenskog korišćenja zaštićenog objekta, - stara se o ostvarivanju svih vidova zaštite zaštićenog objekta, - stara se o razvoju zaštićenog objekta Danom Arboretuma proglašen je 20. septembar, koji je ujedno i Dan Ekološke države Crne Gore. U okviru redovnog programa održavanja Arboretuma u Grahovu, utvrđen je način nastavka redovnih poslova. Naime, zaokružen je dio aktivnosti, tj. preuređen je i odštampan novi prospekt o Arboretumu, urađen je CD, izrađeno je 60 identifikacionih tabli, izvršeno izmještanje postojećih putokaza i izrađene i postavljene su dvije table obavještenja na novoj saobraćajnici. Utvrđeno je stanje postojećeg biljnog fonda i definisan broj i lokacija novih vrsta koje bi bile unešene u Arboretum. Sekretarijat za uređenje prostora i zaštitu životne sredine 39

41 Povodom obilježavanja 21.godišnjice ekološke države Crne Gore kao i Dana Arboretuma, Služba za zaštitu životne sredine opštine Nikšić i Odbor za zaštitu Arboretuma u Grahovu, organizovali su posjetu predstavnika Diplomatskog kora Arboretumu-botaničkoj bašti, dana godine. Ambasadorima iz Rumunije, Bugarske, Poljske, Albanije i Azerbejdžana, kao i predstavnicima Ministarstva vanjskih poslova i evropskih integracija, Ministarstva održivog razvoja i turizma, Agencije za zaštitu životne sredine, Prijatelja i poštovalaca Nikšića, doček je upriličen u hotelu Trebjesa, koji je se nalazi u istoimenom zaštićenom prirodnom dobru u Nikšiću. Predstavnici Diplomatskog kora su zamoljeni da doniraju po jednu sadnicu iz svojih zemalja, što su oni svesrdno prihvatili.aktivnosti koje su planirane u budućem periodu su:uređenje parking površine na predhodno utvrđenoj lokaciji,utvrđivanja zdrastvenog stanja postojećeg biljnog fonda, postavljanje informacione table na ulazu u Arboretum kao i mogućnost proširenja Arboretuma i unošenja novih odgovarajućih vrsta i td. Za 2012 godinu Agencija za zaštitu životne sredine je izvršila analizu biodiverziteta sa ocjenom stanja za visoravan Krnovo. 5.1 Krnovo Opšti podaci o području Tabela 22. Krnovo Sekretarijat za uređenje prostora i zaštitu životne sredine 40

42 Slika 26. Ekosistemi na području sa površinom koju zauzimaju Slika27. Visoravan Krnovo, područje istraživanja Sekretarijat za uređenje prostora i zaštitu životne sredine 41

43 Staništa (habitati) Tabela 23. Staništa Sekretarijat za uređenje prostora i zaštitu životne sredine 42

44 Emerald i Natura 2000 staništa Tabela 24. Staništa Sekretarijat za uređenje prostora i zaštitu životne sredine 43

45 Biljke Vrste zaštićene na nacionalnom nivou Tabela 25. Vrste zaštićene u Crnoj Gori Faktori ugrožavanja populacije: Populaciju jedino ugrožava ispaša, ali ona sada nije intenzivna. Komentar:Zbog same procedure tendera preskočen je proljećni period terenskog rada kada se javljaju mnoge geofite, koje imaju kratak vegetacioni period, te nijesu registrovane na istraživanom području. Osim toga, dugi sušni periodi tokom proljeća/ljeta 2012.god. uticali su da se na terenu ne zabilježi nijedna vrsta orhideja (fam. Orchidaceae) koje su, inače, zaštićene na nacionalnom nivou. Za utvrđivanje stanja njihovih populacija neophodno je obaviti istraživanja u proljećnom i ranom ljetnjem periodu. Mahovine Tabela 26. Mahovine Sekretarijat za uređenje prostora i zaštitu životne sredine 44

46 Vrste zaštićene na nacionalnom nivou, sa spiska Direktive o staništima i Bernske Konvencije Tabela 27. Vrste-ocjena stanja Predlog vrsta za zaštitu Tabela 28. Mahovine- vrste kao predlog za stavljanje pod zaštitu Sekretarijat za uređenje prostora i zaštitu životne sredine 45

47 Komentar: Detaljnija istraživanja će pokazati da na Krnovu raste dva-tri puta veći broj taksona, od broja koji je dat u ovom Izvještaju. Jedan od najznačajnijih nalaza do kojeg se došlo je nalaz prave mahovine Dicranum viride. Nalazom samo ove vrste, Krnovo treba posmatrati kao važno briološko područje. U narednom periodu, potrebno je sprovesti duža i detaljnija terenska istraživanja. Lišajevi Tabela 29. Lišajevi Komentar: Visokoplaninska visoravan Krnovo nije bila predmet lihenoloških istraživanja u prethodnom periodu. Determinacija materijala, sakupljenog tokom ovog terenskog istraživanja, pokazala je da se Krnovo može okarakterisati kao lihenološki značajan lokalitet, te da bi dalja, sveobuhvatnija istraživanja, ukazala na veće bogatstvo flore lišajeva datog područja. Gljive Komentar: Obodom visoravni Krnovo prostiru se uglavnom bukove šume, koje su veoma interesantne sa mikološkog aspekta. Međutim, kao i prethodna godina, tako je i skoro cijela bila sušna. Iz tog razloga nijesu postojali uslovi za fruktifikaciju gljiva s obzirom da je za plodonošenje potrebna velika količina padavina i visočije temperature. Mikološkim istraživanjem koje je sprovedeno na Krnovu tokom 2011., a u okviru istog projekta (monitoringa biodiverziteta), nije zabilježena nijedna vrsta. Ove godine registrovano je 15 vrsta. Tabela 30. Gljive Sekretarijat za uređenje prostora i zaštitu životne sredine 46

48 Invertebrate (beskičmenjaci) Tabela31. Beskičmenjaci Vrste zaštićene na nacionalnom nivou Tabela 32. Beskičmenjaci-vrste zaštićene na nacionalnom nivou Herpetofauna (gmizavci i vodozemci) Vrste zaštićene na nacionalnom nivou Tabela 33. Vodozemci-vrste zaštićene na nacionalnom nivou Sekretarijat za uređenje prostora i zaštitu životne sredine 47

49 Vrste sa spiska Direktive o staništima i Bernske Konvencije Tabela 34. Vodozemci Vrsta Natrix natrix nije zaštićena Direktivom o staništima, dok je vrsta Vipera ammodytes zaštićena Direktivom o staništima i Bernskom Konvencijom. Sve ostale vrste su zaštićene na nacionalnom nivou, Direktivom o staništima i Bernskom konvencijom. Tabela 35. Gmizavci Sekretarijat za uređenje prostora i zaštitu životne sredine 48

50 Sekretarijat za uređenje prostora i zaštitu životne sredine 49

51 Ornitofauna (ptice) Tabela 36. Ptice Sekretarijat za uređenje prostora i zaštitu životne sredine 50

52 Vrste ptica iz literature koje su prisutne na Krnovu su sljedeće: Circus aeruginosus, Cuculus canorus, Erithacus rubecula, Garrulus glandarius, Motacilla flava, Muscicapa striata, Passer montanus, Phylloscopus collybita, Pica pica, Sitta europaea, Sturnus vulgaris, Tachymarptis melba, Troglodytes troglodytes, Streptopelia turtur. Mamofauna (sisari) Tabela 37. Sisari Sekretarijat za uređenje prostora i zaštitu životne sredine 51

53 Ocjena stanja Ovo područje je veoma očuvano jer je naseljenost veoma mala, zemljoradnja i stočarstvo su ekstenzivnog karaktera i samo jedan mali procenat livada kultivisan. Uzgoj stoke koji se vrši na tradicionalan način nema značajniji negativan uticaj na područje. Šume su takođe očuvane jer, iako ima nekontrolisane sječe, ona nije intenzivna. Ljudske aktivnosti, na ovoj visoravni, odvijaju se u periodu od maja do oktobra (prvi snijeg). U uslovima potpune izolacije tokom zimskog perioda, kada sniježni pokrivač dostiže visinu od preko 2 metra, na Krnovu ne postoje praktično nikakve ljudske aktivnosti. Tokom toplog dijela godine područje se koristi uglavnom za košenje i, u maloj mjeri, sadnju poljoprivrednih kultura. Ukupan uticaj poljoprivrede se, stoga, svodi na eksploataciju travnatih staništa i to jedino u dijelu koji je pristupačan i bez kamenjara. Generalno, stanje područja s aspekta ornitofaune može se smatrati povoljnim, jer nije utvrđeno prisustvo ugroženih populacija na području. Pri košenju livada postoje određeni gubici kod ptica koje gnijezde na tlu, a na Krnovu je to prepelica (Coturnix coturnix), što je utvrđeno anketom lokalnog stanovništva. Sekretarijat za uređenje prostora i zaštitu životne sredine 52

54 Tabela 38. Ocjena identifikovanih pritisaka na području Sekretarijat za uređenje prostora i zaštitu životne sredine 53

55 6. BUKA U skladu sa Zakonom o zaštiti od buke u životnoj sredini ( Službeni list CG, broj 28/11), buka u životnoj sredini je nepoželjan ili štetan zvuk na otvorenom prostoru koji je izazvan ljudskom aktivnošću, uključujući buku koja potiče iz drumskog, željezničkog i vazdušnog saobraćaja i od industrijskih postrojenja za koje se izdaje integrisana dozvola. Na osnovu Zakona je donesen Pravilnik o graničnim vrijednostima buke u životnoj sredini, načinu utvrđivanja indikatora buke i akustičkih zona i metodama ocjenjivanja štetnih efekata buke ( Službeni list CG, br. 60/11). Na osnovu gore navedene zakonske regulative, opštine su bile u obavezi, da do kraja 2012.godine donesu Rješenja o akustičkom zoniranju svojih teritorija, što je osnovni uslov za implementaciju Pravilnika o graničnim vrijednostima buke u životnoj sredini, načinu utvrđivanja indikatora buke i akustičkih zona i metodama ocjenjivanja štetnih efekata buke. Određivanjem akustičkih zona, propisane su granične vrijednosti pojedinačno u djelovima opštinske teritorije, što je od značaja za zaštitu od buke u životnoj sredini posebno definisanih oblasti (zona), a i za buduće planiranje izgradnje objekata i izdavanje dozvola za rad ugostiteljskim i drugim objektima. Opština Nikšić je dana godine donijela Rješenje o određivanju akustičnih zona na teritoriji opštine Nikšić, kojim se određuju akustične zone, u skladu sa postojećom i planiranom namjenom područja, granične vrijednosti nivoa buke procijenjenog u skladu sa izvorima buke koji se nalaze ili mogu nalaziti u određenoj zoni i njenoj neposrednoj blizini i sprovođenje mjera zaštite i primjene graničnih vrijednosti buke. U akustičnim zonama je zabranjeno prouzrokovati buku iznad propisanih graničnih vrijednosti za navedenu akustičnu zonu. U područjima razgraničenja akustičkih zona, nivo buke u svakoj akustičkoj zoni ne smije prelaziti najnižu graničnu vrijednost propisanu za zonu sa kojom se graniči. 6.1 Akustične zone Tiha zona u prirodi Kriterijumi za utvrđivanje tihe zona u prirodi Tiha zona u prirodi je zona koja nije pod uticajem buke saobraćaja, industrije ili rekreativnih aktivnosti. Tihe zone u prirodi uživaju strogi režim zaštite od buke radi očuvanja prirodnog bogatstva i biodiverziteta, a posebno i zaštićenih staništa. Tiha zona u prirodi obuhvata zaštićena prirodna dobra ili njihove djelove i to: 1) strogi rezervat prirode; 2) posebni rezervat prirode; 3) zaštićeno stanište; Sekretarijat za uređenje prostora i zaštitu životne sredine 54

56 4) međunarodno zaštićena prirodna dobra (UNESCO-Svjestska baština, Rezervat biosfere- MaB, vlažna staništa od međunarodnog značaja-ramsarska konvencija, Natura 2000, Emerald, značajna područja za ptice - IBA Important Bird Areas) i 5) djelovi nacionalnih parkova, regionalnih parkova i parkova prirode u kojima su odreñene zone stroge zaštite. Granične vrijednosti Granične vrijednosti buke Nivo buke u decibelima (db) Dnevna buka - od 7 do 19 časova 35 Večernja buka - od 19 do 23 časa 35 Noćna buka - od 23 do 7 časova 30 Opis područja Objekti prirode predviđeni za zaštitu: - Dio nacionalnog parka Orjen (Bijela gora) - Lukavica - Zabran Kralja Nikole i vrela Gračanice - Bjeloševska bara (kod gornjeg Morakova) Arheološko nalazište: - Crvena stijena (Petrovići) Tiha zona u aglomeraciji Kriterijumi za utvrđivanje tihe zona u aglomeraciji Tihim zonama u aglomeraciji određuju se površine u kojima je potrebno očuvati niži nivo buke u urbanom okruženju. Tihe zone u aglomeraciji mogu biti: - površine urbanog zelenila, odnosno zelene i slobodne površine javne i ograničene namjene i to: javni parkovi, park šume, uređene obale, parkovi prirode; skverovi;trgovi;šetališta, pješačke ulice; površine pod zelenilom i slobodne površine u turizmu (uz hotele i turistička naselja, zelenilo kampova, objekata nautičkog turizma, zdravstvenog turizma, odmarališta i hostela, planinarskih i lovačkih domova); površine pod zelenilom i slobodne površine uz obrazovne ustanove i zdravstvene objekte, specijalizovani parkovi (zoo parkovi, botaničke bašte, memorijalni parkovi, etnografski parkovi) i sl.; - zaštićena kulturna dobra i površine namjenjene razvoju kulture i umjetnosti: muzeji, galerije, biblioteke, etno-zbirke, arheološki, etnološki i memorijalniparkovi,i drugi objekti kulture koji nijesu direktno izloženi uticaju buke koja potiče od saobraćaja ili industrijskih aktivnosti. Tihim zonama u aglomeraciji mogu se odrediti i površine u urbanim područjima sa visokim indeksom izgrañenosti (bruto površina objekata/bruto površina zone) sa manje od stanovnika radi očuvanja nižeg nivoa buke u urbanom okruženju. Sekretarijat za uređenje prostora i zaštitu životne sredine 55

57 Granične vrijednosti Granične vrijednosti buke Nivo buke u decibelima (db) Dnevna buka - od 7 do 19 časova 40 Večernja buka - od 19 do 23 časa 40 Noćna buka - od 23 do 7 časova 35 Opis područja - Gradski park - Dvorac Kralja Nikole - Istorijski spomenik Bedem - Šetalište od Gimnazije do Ul. VI Crnogorske - Trg slobode i ulice koje gravitiraju ka Trgu: Manastirska, Novice Cerovića, Karađorđeva i Novaka Ramova - Njegoševa ulica ( od raskrsnica ulica Pete Proleterske i Narodnih Heroja do Lazara Sočice i Josipa Sladea), kao i pomenute ulice Zaštićeni objekti prirode: - Arboretum - botanička bašta u Grahovu - Posebni prirodni predio, park - šuma Trebjesa Objekti prirode predviđeni za zaštitu: - Estavela Gornjepoljski vir Zona povišenog režima zaštite od buke Kriterijumi za utvrđivanje zona povišenog režima zaštite od buke Kao zone povišenog režima zaštite od buke određuju se zone u kojima je neophodno zaštiti naročito osjetljive grupe stanovništva (djeca, stara lica, bolesnici i sl.) ili u smislu zaštite od buke obezbijediti neophodne uslove za rad odgovarajućim institucijama. Zone povišenog režima zaštite od buke mogu biti površine namijenjene: - za socijalnu zaštitu: predškolske ustanove (jaslice, dječji vrtići i dr), domovi starih, ustanove za lica sa posebnim potrebama; - za zdravstvenu zaštitu: klinički centri, bolnice, domovi zdravlja, ambulante, zdravstvene stanice, instituti, klinike i poliklinike, sanatorijumi i drugi zdravstveni objekti; - za školstvo: specijalne škole, fakulteti i akademije, naučni instituti i istraživački centri; - ambasade i druga diplomatska predstavništva - eksteritorijalne površine; - za objekte i komplekse u kojima se održavaju vjerski obredi i ostale vjerske djelatnosti (hramovi i druga zdanja za religijske potrebe, manastirske konake, samostane, administrativno-upravne zgrade, groblja i druge prateće sadržaje za potrebe vjerskih objekata). Granične vrijednosti Sekretarijat za uređenje prostora i zaštitu životne sredine 56

58 Granične vrijednosti buke Nivo buke u decibelima (db) Dnevna buka - od 7 do 19 časova 50 Večernja buka - od 19 do 23 časa 50 Noćna buka - od 23 do 7 časova 40 Opis područja Za socijalnu zaštitu: - Dječiji vrtić "Radost" - Dječi vrtić"sunce" - Dječi vrtić "Kosovka djevojka" - Dječi vrtić "Pčelica" - Dječi vrtić "Lastavica" - Dječi vrtić "Proljeće" - Dječi vrtić "Zvjezdica" - Dječi vrtić "Ciciban" - Dječi vrtić "Zvončić" - Dječi vrtić "Leptir" - Dječi vrtić "Bajka" - Jaslice "Neven" - Dnevni centar za djecu sa smetnjama u razvoju Za zdravstvenu zaštitu: - JZU Opšta bolnica Nikšić - JZU Dom zdravlja Nikšić - JZU Specijalizovana bolnica za plućne bolesti dr " Jovan Bulajić", Brezovik Za školstvo: - Osnovna škola "Olga Golović" - Osnovna škola "Ratko Žarić" - Osnovna škola "Luka Simonović" - Osnovna škola "Mileva Lajović" - Osnovna škola "Braća Ribar" - Osnovna škola "Braća Labudović" - Osnovna škola "Jagoš Kontić" - Osnovna škola "Milija Nikčević" - JU-Srednja stručna škola, Nikšić - Ekonomsko-ugostiteljska škola - Gimnazija "Stojan Cerović" - Škola za osnovno i srednje muzičko obrazovanje "Dara Čokorilo" - Studentski dom "Braća Vučinić" - Filozofski fakultet Sekretarijat za uređenje prostora i zaštitu životne sredine 57

59 - Fakultet za sport i fizičko vaspitanje Za objekte i komplekse u kojima se održavaju vjerski obredi: - Saborna crkva - Crkva Svetog Vasilija Ostroškog - Crkva Svetog Petra i Pavla - Katolička crkva - Hadži-Ismailova džamija - Crkva Svetog Đorđa - Gradsko groblje - Novo groblje pod Trebjesom - Prostor groblja Straševina - Prostor groblja Kočani - Prostor groblja kraj Bistrice - Prostor groblja u Dragovoj luci Stambene zone Kriterijumi za utvrđivanje stambene zone Stambene zone su površine koje su namjenjene za stanovanje, a mogu sadržati i objekte druge namjene koje ne predstavljaju značajnu smetnju stanovanju i to: trgovine, objekte za upravu, kulturu, školstvo, zdravstvenu i socijalnu zaštitu, sport i rekreaciju, vjerske objekte i ostale objekte društvenih djelatnosti koji služe potrebama stanovnika te zone. Granične vrijednosti Granične vrijednosti buke Nivo buke u decibelima (db) Dnevna buka - od 7 do 19 časova 55 Večernja buka - od 19 do 23 časa 55 Noćna buka - od 23 do 7 časova 45 Opis područja - Grudska mahala - Stara varoš sjever - Humci - Oštrovac - Naselje Budo Tomović - MZ Bistrica - Ćemenca - Dragova luka (osim Stadiona) Sekretarijat za uređenje prostora i zaštitu životne sredine 58

60 Zona mješovite namjene Kriterijumi za utvrđivanje zone mješovite namjene Zone mješovite namjene su zone sa površinama različitih namjena od kojih nijedna namjena nije preovlađujuća. Zone mješovite namjene su karakteristične za centre naselja, a mogu se nalaziti i na periferiji naselja. Zone mješovite namjene mogu sadržati stambene objekte i objekte koji ne predstavljaju značajnu smetnju stanovanju, ali i ugostiteljske objekte i objekte za smještaj turista, privredne objekte, skladišta, stovarišta, objekte komunalnih servisa, stanice za snadbijevanje motornih vozila gorivom, objekte i mreže infrastrukture, trgovačke (tržne) centre, izložbene centre i sajmišta, centre za sport i rekreaciju, stadione, sportske dvorane, sportske terene za sportove na otvorenom, kao i druge objkete koji zbog povišene buke mogu uticati na kvalitet stanovanja. Granične vrijednosti Granične vrijednosti buke Nivo buke u decibelima (db) Dnevna buka - od 7 do 19 časova 60 Večernja buka - od 19 do 23 časa 60 Noćna buka - od 23 do 7 časova 50 Opis područja - Centar 1 - Centar 2 - Naselje pod Trebjesom - Stara varoš (jug) - Mrkošnica 2 - Rastoci - Rudo polje - Kličevo - Straševina - Kočani - Gradski stadioni u Dragovoj luci - Sportski centar - Sportski tereni pod Trebjesom - Turističko sportski kompleks Krupac Zona pod jakim uticajem buke koja potiče od saobraćaja Kriterijumi za utvrđivanje zone pod jakim uticajem buke koja potiče od saobraćaja Zone pod jakim uticajem buke koja potiče od saobraćaja obuhvataju površine saobraćajne infrastrukture, objekte i koridore infrastrukture drumskog, željezničkog i vazdušnog saobraćaja, Sekretarijat za uređenje prostora i zaštitu životne sredine 59

61 uključujući i zaštitne pojaseve, odnosno zaštitne zone duž infrastrukturnih trasa, odnosno oko infrastrukturnih objekata. Granične vrijednosti Granične vrijednosti buke koja Nivo buke u decibelima (db) potiče od drumskog saobraćaja Dnevna buka - od 7 do 19 časova 60 Večernja buka - od 19 do 23 časa 60 Noćna buka - od 23 do 7 časova 55 Opis područja - Saobraćajne površine drumske infrastrukture u Opštini Nikšić - Magistralni put M 18 Božaj - Šćepan polje -Magistralni put M-6 Nikšić Vilusi Ilijino brdo - Regionalni putevi: - R-5 Nikšić - Krnovo - R-15 Riđani Ligunar - R-12 Vilusi Delevuša - R-11 Vilusi Osječenica Grahovo - Granica - R-23 Grahovo Nudo - Granica Republika Srpska - R-6 Gornje polje Krstac - Jasenovo polje - Vojnik Granične vrijednosti buke Nivo buke u decibelima (db) koja potiče od željezničkog saobraćaja Dnevna buka - od 7 do 19 časova 65 Večernja buka - od 19 do 23 časa 65 Noćna buka - od 23 do 7 časova 60 Opis područja - Saobraćajne površine željezničke infrastrukture u Opštini Nikšić - Željeznička stanica Nikšić - Koridor uz željezničku prugu Nikšić-Podgorica - Koridor uz industrijski kolosjek ka Željezari Granične vrijednosti buke koja potiče Nivo buke u decibelima (db) od vazdušnog saobraćaja Dnevna buka - od 7 do 19 časova 55 Večernja buka - od 19 do 23 časa 55 Noćna buka - od 23 do 7 časova 50 Opis područja Sekretarijat za uređenje prostora i zaštitu životne sredine 60

62 - Sportski aerodrom Kapino polje Industrijska zona Kriterijumi za utvrđivanje industrijske zone Industrijske zone su površine za industriju i proizvodnju koje su planskim dokumentom namjenjene razvoju privrede, koja nije dozvoljena u drugim područjima: 1) privredni objekti, odnosno zanatstvo, skladišta, stovarišta, robno-distributivni centri, rafinerije, flotacije, topionice, željezare, asfaltne i betonske baze, skladišta opasnih materija i eksploziva i slično; 2) servisne zone, 3) slobodne zone i skladišta; 4) objekti i mreže komunalne infrastrukture; 5) komunalno-servisni objekti javnih preduzeća i privrednih društava. Na granici ove zone buka ne smije prelaziti granične vrijednosti nivoa buke u zoni sa kojom se graniči. Opis područja - Industrijska zona Željezare - Industrijska zona obuhvaćena DUP-om Podtrebjesa - Industrijska zona uz korito Gračanice - Industrijska zona Brlja - Industrijska zona Grebice - Industrijska zona Kapino polje - Industrijska zona Mrkošnica 1 - Industrijska zona Pivare Zona eksploatacije mineralnih sirovina Kriterijumi za utvrđivanje zone eksploatacije mineralnih sirovina Zona eksploatacije mineralnih sirovina je površina u kojoj su smještene rezervemineralnih sirovina ( građevinsko-arhitektonski kamen), koje su namijenjenjene izvođenju radova, pripremi, eksrakciji, eksploataciji i transportu. Na granici ove zone buka ne smije prelaziti granične vrijednosti nivoa buke u zoni sa kojom se graniči. Opis područja - Kamenolom (kod Carevog mosta) - Gračanica (eksploatacija šljunka i pijeska) - Rudokopi Boksita, Župa Nikšićka Sekretarijat za uređenje prostora i zaštitu životne sredine 61

63 6.2 Monitoring buke u životnoj sredini Monitoring buke u životnoj sredini u Crnoj Gori vršen je u skladu s Programom monitoringa buke u životnoj sredini za godinu i u okviru tog programa je mjerena buka na teritoriji opštine Nikšić na lokaciji u blizini bolnice. Mjerenje u toku jednog dana u trajanju od 24 časa podijeljeno je na dnevno, večernje i noćno mjerenje, u skladu sa zakonski definisanim terminima mjerenja. Lden - ukupni indikator nivoa buke tokom dana, večeri i noći, Lday indikator dnevnog nivoa buke i odnosi se na vrijeme od 7 do 19 časova, Levening indikator nivoa buke tokom večernjih časova i odnosi se na vrijeme od 19 do 23 časova, Lnight indikator noćnog nivoa buke i odnosi se na vrijeme od 23 do 7 časova. Mjerenja su vršena u dva ciklusa: prvi ciklus tokom ljetnjeg perioda, i drugi ciklus u zimskom periodu godine. Za potrebe zoniranja, planiranja zvučne zaštite i ocjenu smetnji od buke u naseljenim mjestima, prema zonama naselja navedenih teritorija, pristupljeno je sistemskom mjerenju nivoa zvučnog pritiska i definisanju njegove vremenske zavisnosti na izabranim mjernim lokalitetima. Na svim mjernim tačkama izvršeno je registrovanje broja i strukture vozila u saobraćaju, kao i mikroklimatska mjerenja temperature vazduha, relativne vlažnosti vazduha, brzine strujanja vazduha i atmosferskog pritiska. Na teritoriji opštine Nikšić mjerenje nivoa buke vršeno je u blizini bolnice, u intervalu dnevnog (Lday) 7-19h, večernjeg (Levening) 19-23h i noćnog perioda (Lnight) 23-7h. Nivo buke u I ciklusu mjeren je u periodu godine. Nivo buke u II ciklusumjeren je u periodu od godine. Srednje vrijednosti nivoa buke za Lnight indikator noćnog nivoa buke koji se odnosi na vrijeme od 23 do 7 časova, prikazane su na Slici 29. Slika 29. Srednje vrijednosti nivoa buke (Lnight) na mjernom mjestu u Nikšiću Sekretarijat za uređenje prostora i zaštitu životne sredine 62

64 Imajući u vidu da je mjerno mjesto u neposrednoj blizini bolnice, izmjerene vrijednosti su visoke i iznad su propisanih graničnih vrijednosti. Na slici 30. prikazano je mjerno mjesto u blizini bolnice, visina mikrofona je na 4m iznad nivoa kolovoza. Slika 30. Mjerno mjesto u blizini bolnice u Nikšiću Rezultati mjerenja prikazani kao srednje vrijednosti za: Lden - ukupni indikator nivoa buke tokom dana, večeri i noći, Lday indikator dnevnog nivoa buke i odnosi se na vrijeme od 7 do 19 časova, Levening indikator nivoa buke tokom večernjih časova i odnosi se na vrijeme od 19 do 23 časova, Lnight indikator noćnog nivoa buke i odnosi se na vrijeme od 23 do 7 časova prikazani su u tabeli 122. Tabela 39.Srednji indikatori buke na mjernom mjestu u blizini bolnice, zona povišenog režima zaštite od buke Na osnovu Rješenja o utvrđivanju akustičhih zona u Opštini Nikšić mjerno mjesto u blizini bolnice pripada Zoni povišenog režima zaštite od buke. Rezultati mjerenja ukazuju da su odstupanja od propisanih graničnih vrijednosti velika tokom sva tri perioda dana. Neophodno je preduzeti mjere koje će za rezultat imati smanjenje nivoa buke i dostizanje propisanih vrijednosti. Sekretarijat za uređenje prostora i zaštitu životne sredine 63

65 7. RADIOAKTIVNOST U ŽIVOTNOJ SREDINI sa procjenom radiološkog opterećenja stanovništva Osnovni zadatak ovog Izvještaja štetnog uticaja jonizujućih zračenja, je da prikaže stanje i promjene životne sredine u Crnoj Gori sa stanovišta sadržaja radionuklida u svim segmentima životne sredine. Takođe, uključuje i prikaz radiološkog opterećenja stanovništva koje je definisano procjenom ukupne efektivne doze koju odrastao stanovnik Crne Gore primi u toku jedne godine i koja se izražava u msv/god. Program sistematskog ispitivanja radionuklida u životnoj sredini je definisala Agencija za zaštitu životne sredine Crne Gore, a realizovala JU Centar za ekotoksikološka ispitivanja Crne Gore. Monitoring radioaktivnosti životne sredine u Crnoj Gori obuhvata: ispitivanje jačine apsorbovane doze γ zračenja u vazduhu, sadržaja radionuklida u vazduhu, čvrstim i tečnim padavinama, rijekama, jezerima i moru, zemljištu, građevinskom materijalu, vodi za piće, životnim namirnicama i predmetima opšte upotrebe, stočnoj hrani, ispitivanje nivoa izlaganja jonizujućem zračenju u boravišnim prostorijama i radnoj sredini. Program sistematskog ispitivanja sadržaja radionuklida u životnoj sredini, koji se u Crnoj Gori sprovodi od godine, urađen je u skladu sa članom 32 Zakona o životnoj sredini ( Službeni list RCG, broj 48/08), Zakonom o zaštiti od jonizujućeg zračenja i radijacionoj sigurnosti ( Službeni list CG,broj 56/09, 58/09), Odlukom o sistematskom ispitivanju sadržaja radionuklida u životnoj sredini ("Službeni list SRJ", broj 45/97), Pravilnikom o granicama radioaktivne kontaminacije životne sredine i o načinu sprovođenja dekontaminacije ("Službeni list SRJ", broj 9/99) i zahtjevima EU za nuklearnom sigurnošću i zaštitom od zračenja EURATOM (89/618, 96/29, 87/3954, 90/737 i dr.). 7.1 Mjerenje jačine apsorbovane doze γ zračenja u vazduhu Srednja vrijednost jačine apsorbovane doze γ zračenja mjerena je na lokaciji u Podgorici i dobijena PC RM sistemom u toku 2012.god. je iznosila μgy/h. Treba imati na umu da su eksperti iz Međunarodna agencija za atomsku energiju ocijenili kao staru i nedovoljno osjetljivu, pa bi samim tim ovu vrijednost trebalo uzeti sa rezervom. Srednja vrijednost jačine apsorbovane doze γ zračenja dobijena TL dozimetrima u toku 2012.god. je iznosila 0.05 μgy/h na teritoriji Podgorice. Ukupna jačina apsorbovane doze γ (gama) zračenja u vazduhu je, pod normalnim okolnostima, tj okolnostima bez nuklearnog akcidenta, nekontrolisanog otpuštanja zračenja iz skladišta radioaktivnog otpada ili nekih drugih nuklearnih objekata, posljedica dejstva prirodnog spoljašnjeg zračenja (terestrijalnog) i kosmičkog. Sekretarijat za uređenje prostora i zaštitu životne sredine 64

66 Zaključak: Shodno Odluci o sistematskom ispitivanju sadržaja radionuklida u životnoj sredini vrše se ispitivanja kod sumnje na vanredni događaj i u toku vanrednog događaja ukoliko je izmjerena vrijednost jačine apsorbovane doze γ zračenja u vazduhu na nekoj lokaciji 20% veća od maksimalno izmjerene vrijednosti u proteklom periodu od jedne godine za datu lokaciju. S obzirom da je na području Crne Gore u toku god. vrijednosti jačine apsorbovane doze γ zračenja u vazduhu bile na istom nivou kao i prethodnih godina tj. na nivou fona, sa varijacijama koje su uobičajene, dolazi se do zaključka da nije bilo povećane vrijednosti jačine apsorbovane doze γ zračenja u vazduhu u toku godine. Kosmičko zračenje Za stanovnike sjeverne hemisfere koji žive između 40 i 50 stepeni geografske širine (Crna Gora se prostire između 41 i 44 stepena sjeverne geografske širine) jačina apsorbovane doze, na nivou mora, koja je posljedica kosmičkog zračenja je oko 40nSv/h na otvorenom prostoru (uticaj direktno jonizujuće fotonske komponente kosmičkog zračenja je 32 nsv/h, a neutronske komponente 7,8 nsv/h (podaci iz UNSCEAR 2000 Annex B Tabela 1 ). Efektivna doza za stanovnika Crne Gore, koja je rezultat dejstva fotonske i neutronske komponente kosmičkog zračenja je 0,30 msv/god. Ukoliko se na ovu vrijednost doda i efektivna doza koja je rezultat uticaja zračenja četiri (4) glavna kosmogena radionuklida: 14C, 22Na, 7Be,3H (UNSCEAR 2000 Annex B) koja je 0,01 msv/god. dobija se podatak da je ukupna efektivna doza za stanovnika Crne Gore koja je rezultat kosmičkog zračenja 0,31 msv/god. 7.2 Ispitivanje sadržaja radionuklida u vazduhu Godišnja efektivna doza, kao rezultat inhalacije radionuklida koji su prisutni u vazduhu, za odraslu osobu (stariju od 17 god.) se dobija proračunom, tj. korišćenjem činjenice da u toku jedne godine odrasla osoba inhalacijom unese 7200m 3 vazduha kao i korišćenjem podataka o efektivnom doznom koeficijentu e(g) koji predstavlja očekivanu efektivnu dozu po jediničnom unošenju radionuklida inhalacijom i izražen je u Sv/Bq (UNSCEAR 2000 i Pravilnik o granicama radioaktivne kontaminacije životne sredine i o načinu sprovođenja dekontaminacije ( Službeni list SRJ, broj 9/99)). Efektivne doze za inhalaciju po radionuklidima kao i srednje vrijednosti specifičnih aktivnosti analiziranih radionuklida ( izraženih u Bq/m 3 ) za 2012.god. su prikazane u Tabeli 40. Sekretarijat za uređenje prostora i zaštitu životne sredine 65

67 Tabela 40. Efektivne doze posljedica inhalacije po radionuklidima za god Inhalacijom radionuklida 40K, 226Ra, 232Th, 137Cs, 7Be iz vazduha, u toku god. Prosječan odrastao stanovnik Crne Gore je primio 0, msv. Maksimalno dozvoljene vrijednosti specifične aktivnosti radionuklida u vazduhu date su preko pojmova granice godišnjeg unosa (GGU) i izvedene koncentracije (IK) koje su date u Pravilniku o granicama radioaktivne kontaminacije životne sredine i o načinu sprovođenja dekontaminacije ( Službeni list SRJ, broj 9/99). GGU predstavlja ukupnu aktivnost određenog izotopa koju pojedinac smije da unese inhalacijom za period od jedne godine. Pojam IK predstavlja maksimalno dozvoljenu vrijednost koncentracije aktivnosti radionuklida u vazduhu preračunate na osnovu date GGU i procjene količine vazduha koju pojedinac udahne za godinu dana. Za proračun GGU i IK koristile su se vrijednosti očekivane efektivne doze po jediničnom unošenju (e(g) izražene u Sv/Bq) za onu inhalacionu klasu radionuklida koja predstavlja sporu apsorbciju iz pluća u tjelesnu tečnost. Tabela 41. Granice godišnjeg unosa (GGU) i izvedene koncentracije (IK) ZAKLJUČAK: Sve vrijednosti koncentracija aktivnosti radionuklida u uzorcima vazduha manje su od maksimalno dozvoljenih koje su date u domaćem zakonodavstvu što se zaključuje njihovim upoređivanjem sa vrijednostima IK (tabela 42). Takođe, ukupna efektivna doza koju primi stanovnik Crne Gore, koja predstavlja mjeru radiološke opterećenosti stanovništva i koja je posljedica Sekretarijat za uređenje prostora i zaštitu životne sredine 66

68 inhalacije analiziranih radionuklida prisutnih u vazduhu u opsegu je efektivnih doza koje su, kao relevantne, date u UNSCEAR 2000 Izvještaju. 7.3 Ispitivanje sadržaja radionuklida u padavinama Ispitivanje sadržaja radionuklida u padavinama se radi na zbirnim mjesečnim uzorcima. Za uzorkovanje padavina se koristi kolektor koji je konstruisan u skladu sa preporukama ICRP No.295 i postavljen je iza zgrade JU Centar za ekotoksikološka ispitivanja Crne Gore u Podgorici. Uzorkovanje se vrši svakodnevno i formiraju se zbirni mjesečni uzorci. Analiza je obuhvatila prirodne radionuklide 40K, 226Ra, 235U, 238U i 232Th, kao i vještački radionuklid 137Cs. Analiza je pokazala prisustvo i kosmogenog radionuklida 7Be. Zaključak: Upoređivanjem vrijednosti serije rezultata koncentracije radionuklida u padavinama sa izvedenim koncentracijama koje važe za vodu za piće, vidi se da su sve vrijednosti daleko ispod maksimalno dozvoljenih granica, odnosno padavine u Crnoj Gori su radiološki ispravne. 7.4 Ispitivanje sadržaja radionuklida u zemljištu Prirodni radionuklidi terestrijalnog porijekla, i produkti njihovih raspada, čije je vrijeme poluraspada komparabilno sa starošću Zemlje su prisutni i danas u različitim količinama kako u svim segmentima životne sredine, tako i u ljudskom organizmu. Ozračivanje ljudi od spoljašnjih izvora zračenja je uglavnom od γ zračenja radionuklida, niza radioaktivnih raspada 238U, 232Th i radionuklida 40K prisutnih u zemljištu. Osim ovih postoje i drugi radionuklidi terestrijalnog porijekla kao sto su: 235U, 87Rb,138La,147Sm,176Lu, ali u tako niskim specifičnim aktivnostima da nemaju značajan uticaj na ukupnu efektivnu dozu koja je posljedica izlaganja γ zračenju terestrijalnog porijekla. Izlaganje spoljašnjim izvorima zračenja na otvorenom prostoru varira i zavisi od tipa stijene odnosno od vrste zemljišta. Visoki nivoi zračenja potiču od stijena magmatskog porijekla kao što je granit dok se niži nivoi primjećuju kod sedimentnih stijena. Izlaganje spoljašnjim izvorima zračenja u zatvorenom prostoru je rezultat uticaja terestrijalnih radionuklida koji su prisutni u građevinskom materijalu i veće je od izlaganja na otvorenom prostoru. Kada se još uzme u obzir i činjenica da je boravak u zatvorenim prostorijama mnogo duži od boravka na otvorenom onda se zaključuje da je veoma važno uzeti u obzir i ovu vrstu izlaganja γ zračenju. Brzina doze kojoj je izložen najveći dio populacije svijeta u zatvorenim prostorijama je 84 ngy/h. Najniže vrijednosti su mjerene na Novom Zelandu, Islandu i USA i to ispod 40 ngy/h što je posljedica toga što najveći dio stanovništva živi u kućama od drveta. Najveće mjerene vrijednosti ( ngy/h) su mjerene u Mađarskoj, Maleziji, Kini, Albaniji, Portugaliji, Australiji, Španiji, Švedskoj i Iranu gdje je kao najčešće korišćeni građevinski materijal cigla ili kamen. Sekretarijat za uređenje prostora i zaštitu životne sredine 67

69 Zaključak je da je brzina doze γ zračenja u vazduhu od terestrijalnih radionuklida u zatvorenom prostoru za 40% veća od brzina doze γ zračenja u vazduhu od terestrijalnih radionuklida na otvorenom prostoru. Analiza u Crnoj Gori je tokom godine obuhvatila prirodne radionuklide 40K, 226Ra, 232Th, 235U i 238U. Takođe, data je vrijednost za 137Cs. Tabela 42. Specifične aktivnosti radionuklida u zemljištu Upoređivanjem svih rezultata sa rezultatima projekta Meneko (Meneko projektom je realizovano mapiranje fona γ- zračenja, metodom in-situ γ- spektrometrijom, na teritoriji Crne Gore.) može se uočiti da su sve izmjerene vrijednosti u granicama za prirodne radionuklide za teritoriju Crne Gore. Osim toga višestruko veća srednja vrijednost specifične aktivnosti 40K koja je iznosila 1286 Bq/kg (P.Vukotić, R. Svrkota, T. Anđelić, R. Zekić, N. Antović: Lokalnosti u Crnoj Gori sa povećanim fonom zračenja ) u Crnoj Gori izmjerena je na lokalitetu sa povećanim fonom zračenja u oblasti Durmitorske tektonske jedinice koja obuhvata sjevernoistočni dio Crne Gore sa terenima Pivske planine, Durmitora, Sinjajevine, Komova, Visitora, Prokletija, Ljubišnje i Kovača sa područjima Rožaja, Berana, Bijelog Polja, Pljevalja. Tabela 43. Specifične aktivnosti radionuklida u vodi rijeka II polugodište Efektivna doza koja je rezultat uticaja terestrijalnog zračenja za stanovništvo Crne Gore je 0,06 msv/god na otvorenom prostoru i 0,34 msv/god u zatvorenom prostoru, što rezultuje ukupnom vrijednošću od 0,40 msv/god. ZAKLJUČAK: Analiza prethodno definisanih radionuklida u zemljištu je pokazala da zemljište u Crnoj Gori nije radiološki opterećeno. Osim toga efektivna doza koju prosječan stanovnik Crne Gore dobije kao posljedica izlaganja terestrijalnom zračenju je uobičajena za većinu zemalja Evrope. Sekretarijat za uređenje prostora i zaštitu životne sredine 68

70 7.5 Ispitivanje radioaktivnosti u boravišnim i radnim prostorijama Procjena radiološkog opterećenja stanovništva kao posljedica izlaganja radonu Radon, najrasprostranjeniji prirodni radioaktivni gas se emituje iz zemljišta koje sadrži radijum i koncentriše u boravišnim i radnim prostorijama. Produkti koji nastaju raspadanjem radona proizvode fine aerosoli koje se udisanjem ugrađuju u pluća. Kako su produkti radona alfa i beta emiteri visokih energija, postoji velika opasnost po zdravlje stanovništva u slučaju povišenih koncentracija ovog gasa. Naučna istraživanja pokazuju da je radon drugi najčešći uzročnik kancera pluća, ili najčešci uzročnik kancera pluća kod nepušača. Slika 31. Način na koji radon dospjeva u boravišne prostorije Vrlo je važno primijetiti da je doprinos radona ukupnoj dozi zračenja koju godišnje primi prosječan stanovnik čak 50%. Globalna opasnost po zdravlje stanovništva i visok učinak ovog neprimjetnog gasa (bez boje i mirisa), su osnovni razlozi zašto je radon u posljednje vrijeme veoma aktuelan u svijetu. Visok učinak radona je moguće smanjiti sistematskim mjerama zaštite i regulativom čiju osnovu kod nas čini Zakon o zaštiti od jonizovanog zračenja i radijacionoj sigurnosti ( Sl. list CG, br. 56/09, 58/09) i prateći podzakonski akti. Program sistematskog ispitivanja radioaktivnosti životne sredine u Crnoj Gori uključuje ispitivanje nivoa izlaganja ljudi jonizujućem zračenju u boravišnim i radnim prostorijama mjerenjem koncentracija radona. Program sistematskog ispitivanja radioaktivnosti u životnoj sredini u Crnoj Gori, koji se radi svake godine, uključuje kratkoročna mjerenja (mjerenja koja traju do 48 h) kojima je obuhvaćeno samo 20-tak slučajno odabranih lokacija (individualne i zajedničke stambene zgrade, poslovni prostori, škole i dječiji vrtići). Ovakva mjerenja ne mogu dati realnu i preciznu sliku stanja kada je u pitanju opterećenost boravišnih prostorija gasom radonom, međutim, mogu da skrenu pažnju da ukoliko izmjerene vrijednosti budu iznad propisanih dozvoljenih nivoa, mjerenja treba ponoviti, Sekretarijat za uređenje prostora i zaštitu životne sredine 69

71 pogotovo ako se radi o vrtićima i školama. Ukoliko ponovljena mjerenja ukažu na isti problem predlaže se remedijacija prostora odnosno mitigacija radona u takvim prostorijama. Na Slici su prikazane izmjerene srednje godišnje koncentracije aktivnosti radona kratkoročnim mjerenjima u periodu od god. Slika 32. Srednje godišnje koncentracije radona (Bq/m 3)u boravišnim i radnim prostorijma na teritorijicrne Gore uzorkovanim u periodu godine Serija kratkoročnih mjerenja koncentracije aktivnosti radona na teritoriji Crne Gore u godini obavljena je na ukupno 20 lokacija koje uključuju sedam (7) škola, dva (2) vrtića, kao i 11 individualnih i zajedničkih stambenih zgrada na teritoriji Glavnog grada Podgorica. Na svim izabranim lokacijama mjerenja su vršena četiri puta, u različitim godišnjim dobima, kako bi se sagledale moguće varijacije u koncentracijama vezane za različite periode godine. Uočeno je da srednja godišnja koncentracija aktivnosti radona na lokacijama uzorkovanim u godini, iznosi 426 Bq/m3, što je za 113 % više od maksimalno dozvoljene granice za novoizgrađene objekte i za 6,5 % više od maksimalno dozvoljene za postojeće objekte. Na 45% mjernih mjesta (na 9 od ukupno 20) izmjerena je srednja vrijednost koncentracije aktivnosti radona koja je bila veća od interventnog nivoa za postojeći stambeni fond (veća od 400 Bq/m3). Na 20% mjernih mjesta (na 4 od ukupno 20) srednja vrijednost koncentracije radona bila je preko interventnog nivoa za novoizgrađene objekte, ali ispod interventnog nivoa za postojeći stambeni fond (u rasponu Bq/m3). Na 35% mjernih mjesta (na 7 od ukupno 20) izmjerena je srednja vrijednost koncentracije aktivnosti radona koja je bila manja od 200 Bq/m3. ZAKLJUČAK: Bez obzira što se radi o mjernoj metodi koja spada u kategoriju kratkoročnih testova na osnovu kojih se ne može dati procjena radiološke opterećenosti stanovništva Crne Gore, kao posljedica uticaja prisustva gasa radona u boravišnim prostorijama, treba imati na umu da je ipak ovogodišnje mjerenje u slučajno izabranim objektima za uzorkovanje pokazalo najveću srednju godišnju vrijednost koncentracije aktivnosti radona od god. Sekretarijat za uređenje prostora i zaštitu životne sredine 70

72 7.6 Procjena godišnje efektivne doze zračenja - mjere radiološke opterećenosti stanovništva kao posljedica izlaganja radonu u zatvorenim prostorijama Kao najrealnija vrijednost za srednju godišnju koncentraciju aktivnosti radona u boravišnim prostorijama uzima se aritmetička sredina svih rezultata do sada realizovanog programa izrade radonske mape Crne Gore i iznosi 105 Bq/m3. Na ovaj način se može zaključiti da stanovnik Crne Gore kao posljedicu izlaganja radonu u zatvorenim boravišnim prostorijama dobija godišnje 2,65mSv Za razliku od drugih faktora koji doprinose godišnjoj dozi zračenja koju primi odrastao stanovnik Crne Gore, radon je faktor koji je moguće najjednostavnije sniziti preduzimanjem konkretnih remedijacionih mjera. Osnovne metode remedijacije su ugradnja efikasnog ventilacionog sistema koji bi uticao na smanjenje koncentracija aktivnosti radona u zatvorenim prostorijama, kao i povećanje otpornosti podova korišćenjem izolacionih materijala u cilju smanjenja emanacija radona, tj. protoka radona iz zemljišta u boravišne prostorije. Prilikom boravka na otvorenom prostoru, takođe, postoji izloženost stanovništva gasu radonu kao posljedica njegove emanacije iz zemljišta. Proračun efektivne doze koja je rezultat izlaganja radonu na otvorenom prostoru je isti kao i proračun za efektivnu dozu za zatvoreni prostor, samo se mijenja faktor koji govori o vremenu koje stanovnik provede na otvorenom i uzima se da je koncentracija radona na otvorenom prostoru 10 Bq/m3 (UNSCEAR 2000). Dakle, ukupna efektivna doza od radona na otvorenom prostoru je 0,095 msv za godinu dana. Proračun efektivnih doza za toron (220Rn) je definisan kao i za radon (222 Rn) uz naravno korišćenje podataka o ekvivalentnoj ravnoteži koncentracije torona, težinskog faktora za toron i činjenice koliko prosječan odrastao stanovnik provede na otvorenom i zatvorenom prostoru. Efektivna doza koja je posljedica izloženosti stanovnika Crne Gore toronu u zatvorenom prostoru je 0,084 msv za godinu dana, dok je efektivna doza koja je posljedica izloženosti stanovnika Crne Gore toronu na otvorenom prostoru 0,007 msv za godinu dana. Inhalacijom radona (222Rn) i torona (220Rn) na otvorenom i u zatvorenom prostoru stanovnik Crne Gore primi ukupnu efektivnu dozu od (2,65+0,095+0,084+0,007) msv/god tj 2,836 msv/god. ZAKLJUČAK: Inhalacijom radona u zatvorenom prostoru pojedinac primi efektivnu dozu od 2,65 msv/god (treba imati na umu da je ova vrijednost donesena na osnovu nezavršene radonske mape), što je skoro 70% od ukupno primljene efektivne doze koja je posljedica izlaganja jonizujućem zračenju prirodnog porijekla. Ova činjenica ukazuje da je neohodno što prije završti realizaciju radonske mape Crne Gore da bi se, prije svega, s većom tačnošću moglo zaključiti kolika je radiološka opterećenost stanovnika Crne Gore koja je posljedica izlaganja gasu radonu u zatvorenim prostorijama i da bi se moglo pristupti remedijacionim procesima na onim lokacijama gdje se zaključi da je to neophodno. Posljedica nedovršene radonske mape je nepromijenjena situacija u Crnoj Gori, tj. Nacionalna strategija s akcionim planom za smanjenje negativnog uticaja gasa radona još uvijek ne postoji, te stoga nacionalni zakonodavni okvir koji se bavi ovom problematikom nije rezultat Sekretarijat za uređenje prostora i zaštitu životne sredine 71

73 poznavanja kompletne realne situacije u našoj zemlji i nije usklađen s posljednjim direktivama Evropske komisije koje regulišu ovu oblast. 7.7 Ispitivanje sadržaja radionuklida u građevinskom materijalu Ograničenja na upotrebu građevinskog materijala uglavnom su povezana s γ zračenjem koje emituju radionuklidi koji su sastavni dio tog materijala. U Crnoj Gori se od godine vrši sistematsko ispitivanje sadržaja radionuklida u građevinskom materijalu, analiziranjem različitih uzoraka s teritorije Crne Gore. Mjere se aktivnosti prirodnih radionuklida: 40K, 226Ra, 232Th, kao i vještačkog radionuklida 137Cs. Granice radioaktivne kontaminacije građevinskog materijala su propisane Pravilnikom o granicama kontaminacije životne sredine i o načinu sprovođenja dekontaminacije ( Sl. list SRJ, br. 9/99). Tokom godine serija mjerenja specifičnih aktivnosti referentnih radionuklida je obavljena na samo dva različita uzorka materijala (šljunak i betonski blokovi). U oba uzorka specifične aktivnosti radijuma znatno su niže u odnosu na maksimalno dozvoljene granice za 226Ra koje se odnose na upotrebu za eksterijer (400 Bq/kg) i enterijer (200 Bq/kg). U oba uzorka specifične aktivnosti torijuma znatno su niže u odnosu na maksimalno dozvoljene granice za 232Th koje se odnose na upotrebu za eksterijer i enterijer (300 Bq/kg). U oba uzorka aktivnosti kalijuma su znatno niže u odnosu na maksimalno dozvoljene granice za 40K koje se odnose na upotrebu za eksterijer (5000 Bq/kg) i enterijer (3000 Bq/kg). Shodno članovima 21 i 22 Pravilnika o granicama kontaminacije životne sredine i o načinu sprovođenja dekontaminacije ( Sl. list SRJ, br. 9/99) mogu se izračunati gama indeksi za građevinske materijale za enterijer i eksterijer u visokogradnji koji ne smiju biti veći od 1. Gama indeksi za šljunak iznose 0,106 i 0,056 za enterijer i eksterijer, respektivno. Gama indeksi za betonski blok iznose 0,104 i 0,167 za enterijer i eksterijer, respektivno. ZAKLJUČAK: Rezultati ispitivanja u godini, kao i u prethodnim godinama,pokazuju da su nivoi specifičnih aktivnosti svih referentnih radionuklida znatno manji od maksimalno dozvoljenih vrijednosti koje su definisane u Pravilniku o granicama kontaminacije životne sredine i o načinu sprovođenja dekontaminacije ( Sl. list SRJ, br. 9/99), kao i da su gama indeksi za enterijer i eksterijer manji od 1, stoga se zaključuje da je analizirani građevinski materijal radiološki ispravan. 7.8 Ispitivanje sadržaja radionuklida u vodi za piće Količina i vrsta radionuklida unijeta u organizam vodom za piće jedan je od faktora koji doprinosi ukupnoj efektivnoj dozi zračenja koju primi prosječan odrastao stanovnik. Međutim, ozračivanje populacije radionuklidima iz vode za piće je vrlo malo i najčešće nastaje kao posljedica raspada prirodnih radionuklida uranovog i torijumovog niza. Sekretarijat za uređenje prostora i zaštitu životne sredine 72

74 Radionuklidi koji su rezultat primjene radioaktivnog materijala u medicini, industriji i nauci, takođe mogu dospjeti u pijaću vodu, međutim takav njihov uticaj se ograničava regulativnom kontrolom sigurnosti izvora jonizujućih zračenja. Kroz isti regulatorni mehanizam preduzimaju se i hitne intervencije u slučaju opasnosti kontaminacije vode za piće. U Crnoj Gori se od godine vrši sistematsko ispitivanje sadržaja radionuklida u vodi za piće, analiziranjem koncentracija aktivnosti prirodnih radionuklida 40K, 226Ra, 232Th, 235U i 238U i vještačkog radionuklida 137Cs. Maksimalno dozvoljeni nivoi koncentracija radionuklida za vodu za piće propisani su Pravilnikom o granicama kontaminacije životne sredine i o načinu sprovođenja dekontaminacije ( Sl. list SRJ, br. 9/9). Tabela 44. Koncentracija radionuklida u vodi za piće ZAKLJUČAK: Upoređivanjem vrijednosti serije rezultata koncentracija aktivnosti radionuklida u pijaćim vodama sa izvedenim koncentracijama koje važe za vodu za piće : 40K : 2,2 Bq/l, 137Cs :1,0 Bq/l, 226Ra: 0,2 Bq/l, 232Th: 0,1 Bq/l, 238U: 0,4 Bq/l dolazi se do zaključka da je voda za piće iz gradskih vodovoda radiološki ispravna. Godišnja efektivna doza za stanovništvo usljed unošenja vode za piće u organizam je procijenjena na osnovu doznih koeficijenata za unošenje pojedinačnih radionuklida ingestijom, izraženih u jedinicama Sv/Bq, definisanih Pravilnikom o granicama kontaminacije životne sredine i o načinu sprovođenja dekontaminacije ( Sl. list SRJ br. 9/99) i pretpostavke da je prosječno godišnje unošenje vode za piće po stanovniku 730 litara i naravno na osnovu srednjih vrijednosti koncentracija aktivnosti analiziranih radionuklida. Zbir kontribucija pomenutih radionuklida efektivnoj dozi zračenja iznosi msv/god i predstavlja ukupnu godišnju efektivnu dozu za stanovništvo usljed unošenja pijaće vode. EU Direktiva 98/83 o kvalitetu vode za piće od zemalja članica zahtijeva praćenje koncentracija radona koji je, takođe, sastavni dio vode za piće, jer postoje okolnosti kada produkti raspada radona, predstavljaju uporedive ili veće radijacione rizike u odnosu na ostale radionuklide, sastavne djelove pijaće vode. Posebno je važno istaći da je učinak radona u efektivnoj dozi zračenja stanovništva usljed unošenja vode za piće veći u odnosu na učinak od strane svih ostalih pojedinačnih radionuklida sastavnih djelova pijaće vode. Sekretarijat za uređenje prostora i zaštitu životne sredine 73

75 Dominantnost učinka radona je ilustrovana na sledećem grafikonu primjerom mjerenih rezultata na teritoriji Njemačke ( Bundesamt für Strahlenschutz, Deutschland 2009 ). Slični učinci radona su izvedeni u ostalim zemljama čiji program monitoringa uključuje određivanje koncentracija radona u vodi za piće. Slika 33. Učinak radionuklida ukupnoj efektivnoj dozi zračenja stanovništva kao posl jedica unošenja vode za piće, izvedena na osnovu mjerenja na teritoriji Njemačke Bundesamt für Strahlenschutz, Deutschland 2009 ) U toku godine urađeno je ukupno sedam (7) ispitivanja sadržaja koncentracije radona 222Rn u vodi za piće i svi uzorci su bili s šireg područja teritorije Glavnog grada Podgorice. Srednja vrijednost serije ispitivanja je bila 4,2 Bq/l. Za proračun efektivne doze koja je posljedica unošenja 222Rn iz vode za piće osim ovog podatka koristi se i podatak da prosječan odrastao stanovnik godišnje popije 730 l vode, kao i vrijednost težinskog faktora za 222Rn koji iznosi 3,5 nsv/bq - Efektivna doza koja je posljedica unošenja 222Rn iz vode za piće iznosi 0,011 msv/god. ZAKLJUČAK: Ukupna efektivna doza koja je rezultat ingestije vode za piće (a mjera je radiološke opterećenosti stanovništva), u kojoj su u određenoj mjeri prisutni prethodno analizirani radionuklidi 222Rn, 40K, 226Ra, 232Th i 137Cs iznosi 0,0159 msv za godinu dana. S obzirom da je ova vrijednost u opsegu vrijednosti predloženih UNSCEAR 2000 Izvještaju kojim je obuhvaćena većina zemalja svijeta može se i na ovaj način zaključiti da stanovništvo Crne Gore konzumira pijaću vodu koja je radiološki ispravna. 7.9 Ispitivanje sadržaja radionuklida u ljudskoj hrani Jedan od faktora koji doprinosi efektivnoj dozi zračenja za stanovništvo jeste količina i vrsta radionuklida unijetih hranom. Većina prirodne radioaktivnosti u hrani je posljedica prisustva radioaktivnog izotopa 40K, a ostatak je uglavnom posljedica raspada radionuklida uranovog i torijumovog niza. U Crnoj Gori se od godine vrši sistematsko ispitivanje sadržaja radionuklida Sekretarijat za uređenje prostora i zaštitu životne sredine 74

76 u ljudskoj hrani, analiziranjem specifičnih aktivnosti prirodnih radionuklida 40K, 226Ra, 232Th, kao i specifičnih aktivnosti vještačkog radionuklida 137Cs na uzorcima različitih vrsta namirnica koje se koriste (proizvode ili uvoze) na teritoriji Crne Gore. Maksimalno dozvoljene specifične aktivnosti radionuklida u hrani su propisane Pravilnikom o granicama kontaminacije životne sredine i o načinu sprovođenja dekontaminacije ( Sl. list SRJ br. 9/99). Iz širokog spektra analiziranih namirnica na čijim uzorcima se vrši analiza u Crnoj Gori, izdvojene su osnovne namirnice (meso, meso slatkovodnih riba, mlijeko i mliječni proizvodi, voće i povrće, hljeb i jaja) koje su prisutne u svakodnevnim obrocima, a učinak u ukupnoj dozi zračenja stanovništva je dominantan. Na sledećem grafikonu su prikazane specifične aktivnosti radionuklida 40K, 226Ra, 232Th i 137Cs, dobijenih analizom uzoraka mesa (goveđeg, jagnjećeg, svinjskog i pilećeg) na teritoriji Crne Gore u periodu godine. Na osnovu prikazanih rezultata može se izvesti zaključak da su specifične aktivnosti kalijuma dominantne, puta veće u odnosu na specifične aktivnosti ostalih analiziranih radionuklida u mesu (specifične aktivnosti kalijuma su iz tog razloga prikazane odvojenim grafikonom). Takođe, može se zaključiti da su varijacije koncentracija ostalih radionuklida male, s izuzecima specifičnih aktivnosti 137Cs u i godini, radijuma 226Ra u godini, kao i trenda porasta specifičnih aktivnosti 232Th od godine. Sekretarijat za uređenje prostora i zaštitu životne sredine 75

77 Slika 34. Specifična aktivnost radionuklida u mesu, u periodu godine izvedena analizom uzoraka s cijele teritorije Crne Gore. Specifične aktivnosti kalijuma 40K prikazane su odvojeno (gornji grafik). Sekretarijat za uređenje prostora i zaštitu životne sredine 76

78 Rezultati mjerenja koncentracija aktivnosti radionuklida u mlijeku, izvedenih analizom uzoraka iz mljekara na cijeloj teritoriji Crne Gore, prikazani su na grafikonu 13. Treba naglasiti da je do god. rađeno ispitivanje koncentracije aktivnosti radionuklida u mlijeku samo na uzorcima mlijeka s teritorije Podgorice, a da se od god. pa do danas uzorkuje i analizira mlijeko i sa teritorije opštine Nikšić. Koncentracije kalijuma u mlijeku su oko 2 puta manje u odnosu na koncentracije kalijuma u mesu. Varijacije koncentracija aktivnosti svih analiziranih radionuklida u mlijeku su male, s izuzetkom trenda porasta koncentracija aktivnosti 232Th od godine. Slične vrijednosti specifičnih aktivnosti radionuklida mjerene su u svim ostalim osnovnim namirnicama: voću i povrću, hljebu, jajima i mliječnim proizvodima. Slika 35. Koncentracija aktivnosti radionuklida u mlijeku izvedenih analizom uzoraka iz mljekara na cijeloj teritoriji Crne Gore u periodu godine. Koncentracije aktivnosti kalijuma K-40 prikazane su odvojeno (gornji dio grafika). Godišnja efektivna doza za stanovništvo usljed unošenja hrane u organizam: Potrošnja hrane po stanovniku varira širom svijeta u zavisnosti od niza faktora, kao što su klima, dostupnost hrane, kultura prehrane i prehrambene navike. Takođe, lokalno proizvedena hrana je znatno dopunjena uvoznim namirnicama proizvedenim u drugim regionima i državama. Radi procjene Sekretarijat za uređenje prostora i zaštitu životne sredine 77

79 izloženosti stanovništva zračenju nakon akcidenta u Černobilju, Međunarodna Komisija angažovana od strane UN-a je prikupila podatke o potrošnji hrane po stanovniku u većini zemalja. Podaci stope potrošnje su objavljeni u UNSCEAR 1988 i u ovom Izvještaju ti podaci su korišćeni kao ulazni podaci za proračun godišnje efektivne doze. Osim toga kao ulazni podaci za proračun efektivne doze korišćene su srednje godišnje specifične aktivnosti prethodno analiziranih prirodnih radionuklida u namirnicama koje se najviše koriste u prehrani na našem području: meso (goveđe, jagnjeće, svinjsko, pileće), mlijeko,sir, hljeb, slatkovodna riba, voće i povrće (pasulj, kupus, krompir, jabuke, g rožđe), jaja, kao i vrijednosti očekivane efektivne doze po jediničnom unošenju radionuklida ingestijom izraženih u jedinicama Sv/Bq, definisanih Pravilnikom o granicama kontaminacije životne sredine i o načinu sprovođenja dekontaminacije ( Sl. list SRJ br. 9/99). Slika 36. Procjena učinka radionuklida, sastavnih djelova hrane, u efektivnoj dozi (msv/god) zračenja koju primi prosječan stanovnik Crne Gore (stariji od 17 godina) ingestijom za 2012.god. Rezultati koji su posljedica prisustva kalijuma K-40 u hrani prikazani su posebno (gornji grafik). Efektivne doze zračenja za stanovništvo koje su rezultat unošenja hrane procjenjene su pojedinačno za svaki od analiziranih radionuklida u skladu s preporukama UNSCEAR (2000) Report, i prikazane su grafikonom 14. Rezultati su, takođe, izvedeni posebno za različite vrste namirnica koje su prisutne u svakodnevnim obrocima. Korišćene su vrijednosti stope potrošnje za Sekretarijat za uređenje prostora i zaštitu životne sredine 78

80 teritoriju bivše Jugoslavije, prikupljene od strane Međunarodne Komisije i objavljene u UNSCEAR 2000 izvještaju (meso 50 kg/god, mlijeko 105 lit/god, sir 10 kg/god. hleb 140 kg/god, voće i povrće 170 kg/god, jaja 7,5 kg (150 kom), riba 15 kg/god.). Važno je istaći da su ove vrijednosti usklađene s prosječnom potrošnjom hrane po stanovniku u južnoj Evropi (odstupanja su oko 10%). Prema rezultatima prikazanim na Slici 37. može se zaključiti da radioaktivni izotop 40K daje najveći doprinos efektivnoj dozi zračenja koju primi prosječan odrastao stanovnik unošenjem hrane. Slika 38.Efektivna doza zračenja koju primi prosječan stanovnik Crne Gore usljed unošenja, po pojedinačnim analiziranim radionuklidima, (msv/god) hrane u organizam. Rezultati su izvedeni na osnovu mjerenja u godini. ZAKLJUČAK: Ukupna efektivna doza zračenja koju primi odrastao stanovnik Crne Gore kao posljedica unošenja samo hrane u organizam iznosi msv/god. Ukupna efektivna doza zračenja koju prosječan stanovnik Crne Gore unese ingestijom (hranom i vodom za piće) iznosi msv/god, što je na nivou svjetskog prosjeka od oko 0.3 msv/god. Takođe je bitno istaći da se vrijednosti efektivnih doza po stanovniku u pojedinačnim zemljama širom svijeta kreću u rasponu od 0.2 do 0.8 msv/god, na osnovu čega se može zaključiti da Crna Gora spada u kategoriju zemalja s niskom vrijednošću efektivnih doza za stanovništvo, koja je posljedica ingestije vode za piće i hrane, odnosno konzumira vodu za piće i hranu koja je radiološki ispravna. Programom monitoringa obuhvaćene su i druge namirnice kao što su: pivo, vino, ulje, šećer, so, mineralna voda, orasi, borovnice, maline, pečurke, sipe, dagnje. Specifične aktivnosti analiziranih radionuklida i u ovim namirnicama su bile na nivou propisanih graničnih vrijednosti, odnosno radiološki su bile ispravne Ispitivanje sadržaja radionuklida u stočnoj hrani Program sistematskog ispitivanja radioaktivnosti životne sredine u Crnoj Gori uključuje sistematsko ispitivanje sadržaja radionuklida u stočnoj hrani, analiziranjem specifičnih aktivnosti prirodnih radionuklida 40K, 226Ra, 232Th, kao i specifičnih aktivnosti vještačkih radionuklida 137Cs i 90Sr na uzorcima hrane namjenjene stoci. Uzorkovano je i analizirano sljedeće: livadska Sekretarijat za uređenje prostora i zaštitu životne sredine 79

81 trava, sijeno, krmna smješa, hrana za kokoške, hrana za svinje i kukuruzno stočno brašno s teritorije Glavnog Grada Podgorica i opštine Pljevlja Maksimalno dozvoljene specifične aktivnosti radionuklida u stočnoj hrani propisane su Pravilnikom o granicama kontaminacije životne sredine i o načinu sprovođenja dekontaminacije ( Sl. list SRJ br. 9/99), članom 19 koji definiše da granice radioaktivne kontaminacije stočne hrane i sirovina za izradu krmnih smješa treba da budu jednake s granicama radioaktivne kontaminacije propisane za ljudsku hranu. Pregled specifičnih aktivnosti analiziranih radionuklida sastavnih djelova stočne hrane prikazan je na Slikama 39 i 40. Evolucija radionuklida 40K i 137Cs, izvedenih analizom različitih uzoraka stočne hrane koja se koristi na teritoriji Crne Gore prikazana je na grafikonu na Slici 39, dok su rezultati vezani za specifične aktivnosti 226Ra i 232Th prikazani odvojeno na grafikonu 40. Iz statistički obrađenih podataka prikazanih na Slici 16. može se zaključiti da su varijacije koncentracije aktivnosti male, s izuzetkom 137Cs mjerene u god. Slika 39. Specifične aktivnosti (Bq/kg) 40 K i 137Cs u stočnoj hrani, u periodu god., izvedene analizom uzoraka koji se koriste na teritoriji Crne Gore Slika 40. Specifične aktivnosti (Bq/kg) radionuklida 226Ra-226 i 232Th u stočnoj hrani, u periodu god., izvedene analizom uzoraka koji se koriste na teritoriji Crne Gore Sekretarijat za uređenje prostora i zaštitu životne sredine 80

82 Na Slici 40. prikazani su rezultati specifičnih aktivnosti 226Ra i 232Th u stočnoj hrani, izvedeni na osnovu statistički obrađenih podataka sakupljenih u periodu godine. Varijacije mjerenih vrijednosti relativno su male s izuzetkom 226Ra izmjerenih u godini. Kao i u slučaju ljudske hrane, specifične aktivnosti 40K, su dominantne u odnosu na specifične aktivnosti ostalih radionuklida sastavnih djelova stočne hrane. ZAKLJUČAK: Ukoliko bi se GGU podijelile s masama hrane koju stoka konzumira za godinu dana dobile bi se nerealno niske vrijednosti maksimalno dozvoljenog nivoa kontaminacije, odnosno izvedenih koncentracija (IK), pa se stoga ne moće uzeti isti princip proračuna ove veličine kao kod proračuna za ljudsku hranu. Upoređivanjem vrijednosti specifičnih koncentracija sličnih uzoraka stočne hrane iz zemalja u okruženju, prije svega susjeda (npr. Srbija), može se utvrditi da se radi o sličnim vrijednostima specifičnih koncentracija analiziranih radionuklid a u stočnoj hrani. Osim toga i sama činjenica da se u Crnoj Gori konzumira meso koje je radiološki ispravno navodi na to da se može potvrditi prethodno definisan zaključak koji se odnosi na radiološku ispravnost stočne hrane. Sekretarijat za uređenje prostora i zaštitu životne sredine 81

83 7.11 Procjena prosječne efektivne doze zračenja koju je iz životne sredine primio stanovnik Crne Gore u toku godine Tabela 45. b-opseg od nivoa mora do velikih nadmorskih visina, c-zavisi od kompozicije radionuklida u zemljištu i građevinskom materijalu, d-zavisi od koncentracije gasa radona u zatvorenim prostorijama, ezavisi od radionuklida u hrani i pijaćoj vodi Sekretarijat za uređenje prostora i zaštitu životne sredine 82

84 Zaključak: Vrijednost ukupne efektivne doze za pojedinca starijeg od 17 godina, iz populacije Crne Gore je 3,89 msv/god. Ona je za oko 47 % veća od svjetskog prosjeka datog u Izvještaju UNSCEAR 2000, ali je ipak u donjem dijelu opsega godišnjih efektivnih doza u svijetu (1-10 msv /god). 1. Stanje životne sredine Crne Gore sa spekta nivoa jonizujućeg zračenja je generalno veoma povoljno, a odgovarajuće efektivne doze za stanovnišvo su na nivou svjetskog prosjeka. Jedini izuzetak u tom pogledu je efektivna doza koju stanovništvo prima udisanjem radona u zatvorenim boravišnim i radnim prostorima, a koja je nešto iznad prosječne u svijetu. 2. Ovogodišnji Program monitoringa radioaktivnosti u životnoj sredini Crne Gore je znatno manjeg obima od prošlogodišnjeg zbog nedostatka finansijskih sredstava. Sekretarijat za uređenje prostora i zaštitu životne sredine 83

85 II PREDLOG MJERA Vazduh Najviši nivoi zagađenja vazduha vezani su za industrijsku proizvodnju, komunalne probleme i saobraćaj. Da bi se poboljšao kvalitet vazduha neophodno je: Smanjenje otpadnih emisija iz industrijskih pogona koje je uslovljeno poboljšanjem tehnoloških procesa i precišćavanjem i kaptažom otpadnih emisija uz korišćenje goriva propisanog kvaliteta. Posebnu pažnju potrebno je posvetiti korektnom održavanju vozila i organizaciji saobraćaja (izmiještanje glavnih saobraćajnica van gradskog jezgra, izgradnja zaobilaznica). Veliki broj starih automobila sa lošim karakteristikama sagorijevanja, treba biti zamijenjen sa savremenijim vozilima. Kvalitet korišćenog goriva mora biti u skladu sa propisanim standardima. Potrebno je smanjiti broj nelegalnih deponija i izgraditi deponije u skladu sa zakonskim propisima. Voda U cilju poboljšanja kvaliteta voda potrebno je izraditi strategije zaštite voda, zaštite od voda i korišćenja voda. Neophodno je definisati sanitarne zone zaštite izvorišta i realizovati sve potrebne mjere za njihovu zaštitu. Neophodno je spriječiti nekontrolisanu eksploataciju materijala iz rječnog korita, kojom mogu da budu ugrožene nizvodne i uzvodne dionice vodotoka. U oblasti zaštite voda, potrebno je raditi na unapređenju programa monitoringa voda (ne postoje podaci o emisijskim zagađenjima), ne postoji biološki monitoring površinskih voda, uvođenje određenog broja automatskih stanica za kontinuirano praćenje stanja kvaliteta voda. U cilju adekvatne zaštite voda i očuvanja voda kao neobnovljivog resursa neophodno je preduzeti mjere, koje se odnose na izgradnju gradskog kolektora za prečišćavanje otpadnih voda, kao i obuhvatanje svih urbanih izvora zagađenja i povezivanje industrijskih otpadnih voda na gradski kanalizacioni sisteme, Pojačati inspekcijsku kontrolu vodnih objekata, Takode je neophodno unaprijediti postojeću zakonsku regulativu, a posebno je potrebno razviti saradnju institucija koje se bave vodama. Potrebno je i unaprijediti instrument politike zagadivač plaća, radi efikasnijeg sprovođenja postojeće zakonske regulative. Takode je Sekretarijat za uređenje prostora i zaštitu životne sredine 84

86 potrebno obezbijediti aktivno učešće javnosti i svih zainteresovanih strana u procesu upravljanja vodama. Zemljište Strateška dokumenta iz oblasti kvaliteta zemljišta (Nacionalna strategija održivog razvoja Crne Gore, Pravci razvoja Crne Gore ekološke države, Prostorni plan Crne Gore do 2020-te godine) upućuju da je poljoprivreda, zajedno sa turizmom i uslugama, na vrhu prioriteta privrednog razvoja Crne Gore. Na osnovu navedenog i rezultata analiza zemljišta u 2010.godini, a u smislu gazdovanja zemljištem na održiv način, kako bi se očuvala njegova sposobnost pružanja ekološke, ekonomske i društvene dobrobiti, a i sačuvala njegova vrijednost za buduće generacije potrebno je: Spriječiti pogoršanje statusa zemljišnih površina, Ubrzati redukciju zagađenja opasnim supstancama kao i sprječavati povećanje koncentracije zagađenja koje je rezultat uticaja aktivnosti čovjeka, Postepeno smanjiti ispuštanja, tj. emisije opasnih supstanci, Strogo kontrolisati odlaganje otpada, od momenta stvaranja, sakupljanja, transporta do konačnog adekvatnog odlaganja, Smanjiti zagađenje životne okoline u industrijskim zonama. Iz navedenih razloga je neophodno: Uspostaviti sistem stroge kontrole odlaganja otpada u skladu sa postojećim zakonskim rješenjima. Strogo kontrolisanje uvoza i upotrebe sredstava za zaštitu biljaka, kao i sredstava za poboljšanje kvaliteta zemljišta i dugoročno usklađivati propise sa EU direktivama. Uspostaviti zakonodavstvo u oblasti klimatskih promjena, kvaliteta vode, poljoprivrede i ruralnog razvoja koje će obavljati efikasan zakonski okvir za principe i ciljeve usmjerene na zaštitu i održivo iskorištavanja zemljišnih resursa - uskladiti propise sa EU direktivama. S obzirom da je naša zemlja ratifikovala Stokholmsku konvenciju (o dugotrajnim perzistentnim zagađujućim materijama POP-s) treba nastaviti sa realizacijom ovog monitoringa, jer se njime detektuju osnovni emiteri POP-sa u životnu sredinu, u cilju njihove redukcije do eliminacije iz ekosistema u predviđenom roku. Biodiverzitet U kontekstu efikasnije zaštite biodiverziteta i rješavanja identifikovanih problema na istraživanim područjima smatramo da bi bilo neophodno sprovesti sledeće mjere: Nastaviti detaljna istraživanja flore i faune Crne Gore, u skladu sa metodologijom i praksom koja se primjenjuje u Evropskoj Uniji, kao i u potpunosti realizovati izradu vegetacijskih karata staništa. U sklopu realizacije ove aktivnosti smatramo da bi bilo Sekretarijat za uređenje prostora i zaštitu životne sredine 85

87 neophodno realizovati i formiranje jedinstvene baze postojećih podataka o biodiverzitetu Crne Gore koja bi objedinila sve postojeće literarne podatke kao i one koji su prikupljeni terenskim istraživanjima u okviru realizacije relevantnih projekata, poput Inventure šuma Crne Gore. Realizacija ove aktivnosti je ujedno i neophodan preduslov za uspostavljanje mreže NATURA 2000 koja predstavlja jedan od najvažnijih zadataka i uslova koji moraju biti ispunjeni pri pristupanju Evropskoj Uniji. Iako su određene aktivnosti na polju formiranja i sprovođenja navedenih aktivnosti otpočele neophodno je povećanje izdvajanja sredstava za potrebe realizacije Programa monitoringa biodiverziteta u predstojećem periodu kako bi se započeto i realizovalo u potpunosti. Neophodno je i uvrstiti i definisati EMERALD mrežu područja od značaja kao ekološku mrežu na nacionalnom nivou imajuću u vidu da EMERALD područja predstavljaju u najvećem broju slučajeva buduća NATURA 2000 područja. Omogućiti kontinuirano unaprjeđenje i jačanje kapaciteta za implementaciju propisa, prethodno usklađenih sa evropskim zakonodavnim okvirom, kao i kapaciteta za efikasno upravljanje zaštićenim prirodnim dobrima na svim nivoima, ali sa posebnim akcentom na nivo lokalnih samouprava. S tim u vezi, posebno treba ojačati kapacitete inspekcijskih službi i čuvarskih službi kako u pogledu tehničke opremljenosti, tako i u pogledu kadrovskih kapaciteta. Unaprijediti sistem upravljanja zaštićenim prirodnim dobrima, kroz određivanje upravljača za sva zaštićena prirodna dobra po svim kategorijama zaštite i kroz izradu planova upravljanja za sva zaštićena prirodna dobra. Povećati nacionalno zaštićena prirodna dobra na 10% teritorije i zaštititi najmanje 10% obalnog područja što prethodno podrazumijeva identifikaciju morskih staništa značajnih za zaštitu biološkog diverziteta. Inkorporirati mjere i uslove za zaštitu biodiverziteta i zaštitu prirode u strategije, zakone, podzakonska akta, programe i planove, u svim ekonomskim granama koje su orijentisane na eksploataciju prirodnih (bioloških resursa) a posebno u šumarstvu, lovstvu, morskom i slatkovodnom ribarstvu. Takođe, neophodno je uskladiti i integrisati programe zaštite biodiverziteta sa ekonomskim razvojem, posebno u sektorima: turizma, prostornog planiranja i izgradnje krupne infrastrukture, a u vezi sa tim i sa funkcionisanjem sistema Procjene uticaja zahvata na životnu sredinu i Strateške procjene uticaja. Propisati obavezu izrade stručne podloge (bazne studije) vezane za zaštitu biološkog diverziteta i zaštitu prirode za potrebe izrade prostorno - planske dokumentacije. Takođe je neophodno propisati i obavezu vrednovanja prostora sa aspekta zaštite biodiverziteta i zaštite prirode u okviru programskih zadataka za izradu prostorno - planske dokumentacije, kao i sprovođenje te obaveze kroz prostorne i regulacione (urbanističke) planove. Utvrđivati metodologije za procjenu brojnosti populacija divljači kao brojnosti divljači za sva lovišta pojedinačno, angažovanjem stručnih organizacija i pojedinaca iz odgovarajućih stručnih oblasti (ornitolog, mamolog i dr). Sekretarijat za uređenje prostora i zaštitu životne sredine 86

88 Izgraditi neophodnu infrastrukturu za adekvatnu zaštitu biodiverziteta koja se prije svega odnosi na izgradnju: Sprovesti mjere zaštite ugroženih ekosistema, prvenstveno vodnih i šumskih, kao i određenih staništa i vrsta koje su vezane za ta staništa i ekosisteme, kao i identifikovati divlje biljne i životinjske vrste za koje je potrebno prioritetno izraditi akcione planove / programe zaštite. S tim u vezi neophodno je obezbijediti sredstva za aktivnosti na izradi Crvenih lista i knjiga. Preduzeti mjere u cilju podizanja svijesti službenika carinskih službi na svim graničnim prelazima o odredbama CITES konvencije, kao i o biljnim i životinjskim vrstama koje su obuhvaćene ovom konvencijom kako bi se spriječilo krijumčarenje zaštićenih vrsta. Obezbijediti sredstva za izradu detaljne studije potencijala i mogućnosti valorizacije prirodnih dobara u Crnoj Gori na održiv način. Pokrenuti kampanje čiji će cilj biti podizanja svijesti javnosti o značaju očuvanja i održivog korišćenja prirodnih resursa i vrijednosti biodiverziteta kao resursne osnove ekonomskog razvoja društva. Naprijed navedeno je od izuzetne važnosti ako se ima u vidu nepostojanje dovoljno izražene svijesti pojedinih sektora u pogledu ugrađivanja ovih principa i na njima zasnovanih kriterijuma, u sektorske planove i programe. Takođe, postoji potreba unaprjeđenja platforme za dijalog sa svim relevantnim subjektima (upravljači, vlasnici površina u zaštićenim prirodnim dobrima, lokalno stanovništvo, civilni sektor i relevantne međunarodne organizacije) u cilju stvaranja efikasnog sistema zaštite prirode i zaštićenih prirodnih dobara. Trebjesa Razmotriti potrebu uklanjanja oborenih stabla i polomljenih grana (osim u slučaju kad ometaju prolazak označenom stazom za pješake) jer ona predstavljaju značajna mikrostaništa za brojne beskičmenjake stoga ih treba uklanjati samo onda kad postoji potreba. Naime, ukoliko nije neophodno jedan broj suvih stabala i opalih grana bi trebalo ostaviti u šumama kako bi se omogućili adekvatni uslovi za održavanje populacija beskičnemjaka na ovom području. Krnovo Neophodno je ispitati mogućnosti planske valorizacije i promocije ovog područja s obzirom da Krnovo posjeduje veliki potencijal ne samo u smislu plodnog zemljišta, nego i bujne populacija brojnih ljekovitih biljaka (kao što su Achillea millefolium, Hypericum perforatum, Galium verum, Centaurium erythraea itd.) pri čemu se procjenjuje da bi površina bila idealna za uzgoj lincure i drugih planinskih ljekovitih biljaka. Sekretarijat za uređenje prostora i zaštitu životne sredine 87

89 Buka Kako je saobraćajna buka najveći izvor buke u životnoj sredini u Crnoj Gori, proizilazi potreba za kontrolom nivoa buke i planiranja mjera za zaštitu populacije od njenog štetnog dejstva. Kratkoročni prijedlozi mjera zaštite: Ograničenje brzine kretanja vozila znatno doprinosi smanjenju ukupnog nivoa buke. Međutim, prilikom ograničavanja brzine kretanja vozila treba imati u vidu da smanjenje brzine ispod 50 km/h ne utiče znatno na smanjenje nivoa buke, a može dovesti do zakrčenja saobraćaja. Zabrana saobraćaja za pojedine kategorije vozila i njihovo usmjeravanje na pravce manje osjetljive na buku. Kretanje kamiona i autobusa pravi veliku buku. Zabrana saobraćaja u nekom vremenskom periodu ili trajna zabrana saobraćaja za te kategorije vozila na pojedinim gradskim saobraćajnicama. Bolje regulisanje saobraćaja. Obezbijediti takvu regulaciju saobraćaja na raskrsnicama koja ne usporava protok vozila i ne dovodi do zastoja u saobraćaju. Postavljanje raskrsnica sa kružnim tokom je jedan od načina za brži protok vozila na raskrsnicama. Na raskrsnicama gdje je to moguće, postaviti vremenske semafore i obezbijediti poštovanje gašenja motora za vrijeme čekanja na semaforu. Na svim raskrsnicama gdje je to moguće uvesti zeleni talas. Dugoročni prijedlog mjera zaštite od buke: Pravilno planiranje namjene prostora, uključivanje mjera zaštite od buke u fazi projektovanja građevinskih objekata, ugradnja akustične izolacije u stambenim objektima u užem i širem području gradova, postavljanje objekata tipa magacina, garaža i slično, između izvora i primaoca buke, izgradnja vertikalnih zaštitnih zidova duž saobraćajnica, horitkulturnim uređenjem pojasa duž saobraćajnica. Kontrolom nivoa buke vozila i povoljnim izborom javnog gradskog prevoza. Donošenje zakonske regulative koja će regulisati nivo buke iz sistema izduvnih gasova motora sa unutrašnjim sagorijevanjem. Sekretarijat za uređenje prostora i zaštitu životne sredine 88

90 Radioaktivnost u životnoj sredini sa procjenom radiološkog opterećenja stanovništva Broj stanica koje vrše on-line monitoring jačine apsorbovane doze γ zračenja u vazduhu nije dovoljan i ne pokriva kompletnu teritoriju Crne Gore. Za sada postoji jedna mjerna stanica, u Podgorici koju su eksperti IAEA(Međunarodna agencija za atomsku energiju) i EU misije ocijenili kao staru i nedovoljno osjetljivu. Osim toga jedna sonda nije dovoljna ni u kvantitativnom ni u kvalitativnom smislu i neophodno je postaviti mrežu od ukupno barem 5 mjernih stanica koje bi pravilnim međusobnim rasporedom pokrile cijelu teritoriju Crne Gore. Na teritoriji naše zemlje postoji jedna pumpa koja vrši uzorkovanje vazduha i nabavka rezervne se smatra neophodnim, kao i nabavka i instaliranje više njih, na čitavoj teritoriji Crne Gore. S obzirom da postoji samo jedan kolektor koji uzorkuje padavine, instalacija više njih (pogotovo u regionima sa obilnim padavinama) se smatra neophodnim. U toku godine na 5 od ukupno 20 lokacija na kojima se u toku ove godine mjerila koncentracija radona u boravišnim prostorijama short-term mjerenjima (kratkoročna mjerenja koja traju do 48 sati), uočeno je prekoračenje interventnog nivoa za postojeće objekte, tj. staru gradnju, a koji iznosi 400 Bq/m3. Inhalacijom radona u zatvorenom prostoru pojedinac je izložen efektivnoj dozi od 2,65 msv/god (treba imati na umu da je ova vrijednost donešena na osnovu nezavršene radonske mape) što je skoro 70% od ukupne efektivne doze. Ova činjenica nam ukazuje da je neohodno što prije završti realizaciju Programa izrade radonske mape Crne Gore da bi tačno mogli zaključiti kolika je radiološka opterećenost stanovnika Crne Gore, koja je posljedica izlaganja gasu radonu u zatvorenim prostorijama i da bi se moglo pristupti remedijacionim procesima na onim lokacijama gdje se zaključi da je to neophodno. Kroz predstojeću reviziju podzakonskih akata vazanih za Zakon o zaštiti od jonizujućih zračenja i radijacionoj sigurnosti, treba uspostaviti određena ograničenja u smislu: uvođenja obaveze analize koncentracije gasa radona u zemljištu na kome se planira izgradnja nekog objekta. Takođe, za objekte koji su već izgrađeni treba regulisati način redukcije izlaganja radonu (ukoliko se procjeni da se prelazi interventni nivo koncentracije za staru gradnju) kroz poštovanje standarda koji definišu izolaciju i kvalitet betonskih ploča koje su u kontaktu sa zemljištem. Treba povećati broj i vrstu uzoraka građevinskog materijala (npr. analizirati opeku) na kome se vrše mjerenja koncentracije radionuklida. Posebno je važno istaći potrebu zvanične statistike podataka o potrošnji hrane po pojedincu u Crnoj Gori, što bi smanjilo sistematsku grešku ukupne efektivne doze zračenja po stanovniku unijetu ingetsijom. Osim toga, povećanje broja uzoraka hrane nad kojima se vrši analiza bi uticalo na povećanje tačnosti istraživanja. Sekretarijat za uređenje prostora i zaštitu životne sredine 89

91 Povećanje broja i vrste uzoraka stočne hrane na kojima se vrši analiza bi uticalo na povećanje reprezentativnosti istraživanja. Shodno Odluci o sistematskom ispitivanju sadržaja radionuklida u životnoj sredini ( Službeni list SRJ, broj 45/97) treba vršiti specifična mjerenja 90Sr u vazduhu, čvrstim i tečnim padavinama, rijekama, jezerima i moru, zemljištu, hrani i vodi za piće. (90Sr se ne može mjeriti gamaspektrometrijski jer je to beta emiter, fisioni produkt koji nastaje u procesu proizvodnje i testiranja nuklearnog oružja i u reaktorima i treba ga mjeriti beta brojačima kao što je i praksa i u zemljama u okruženju (Srbija, Hrvatska)). Kod nas se 90Sr ne mjeri nego se procjenjuje na osnovu sadržaja 137Cs. Sekretarijat za uređenje prostora i zaštitu životne sredine 90

92 POJMOVNIK A ADSORBCIJA - vezivanje supstanci iz gasovite ili tečne faze na površinu čvrstog tijela ili tečnosti, pri čemu je koncentracija ove supstance na njihovoj površini povećana. AEROSOLI - su čvrste čestice ili male tečne kapi iz dima, prašine, letećeg pepela i kondenzovanih gasovitih supstanci koje mogu da se nađu u vazduhu. Neke od tih čestica dovoljno su velike ili tamne da mogu biti viđene kao dim ili čađ. Nastaju u industrijskim procesima, na deponijama, sagorevanjem goriva, iz prašine sa puteva, građevinskim radovima, vulkanskim erupcijama, šumskim požarima itd. Neke čestice emituju se direktno iz svojih izvora, dok druge nastaju kada gasovi kao sumpordioksid, azotovi oksidi ili nemetanski organski gasovi i pare reaguju sa drugim jedinjenjima u vazduhu i formiraju manje isparljive supstance, a potom i najfinije mikrodispergovane čestice, sa kojima gasovi mogu ponovo stupati u reakcije. Aerosoli su veoma štetni po ljudsko zdravlje. ALOHTONA VRSTA- vrsta koju je čovjek unio na područje na kome prirodno nije bila rasprostranjena. AMONIJAK (NH3) bezbojan, zagušljiv, otrovan gas, oštrog mirisa. Udisanje i vrlo malih količina izazviva kašalj, a djeluje nadražujuće na služokožu i oči. Nastaje truljenjem organskih materija koje sadrže azot. AKCIDENT pojava neočekivanog ili nedozvoljenog događaja. ARBORETUM - skup velikog broja drvenastih i žbunastih vrsta koje su posađene u cilju ilustracije biodiverziteta. AREAL - dio teritorije ili akvatorije koju naseljava određena vrsta. ARHUSKA KONVENCIJA - konvencija o dostupnosti informacija, učešću javnosti u donošenju odluka i dostupnosti pravosuđu u oblastima koje se tiču životne sredine. Usvojena godine na četvrtoj Ministarskoj konferenciji u Arhusu, Danska. ARSEN (As) - elemenat V grupe periodnog sistema. Normalan je sastojak zemljišta (od 0-40 ppm). Smatra se da slobodni arsen nije otrovan već samo njegova jedinjenja. AZOTNI OKSIDI Azot-dioksid (NO 2 ) je crvenosmeđi zagušljiv gas karakterističnog mirisa. Nastaje prirodnim procesima, sagorijevanjem fosilnih goriva i pri nekim industriskim procesima. Izaziva povećanu frekfenciju respiratornih jedinjenja, a smatra se da može izazvati i neke vrste raka. Azot-dioksid u atmosferi ostaje kratko. Azot-monoksid (NO) nastaje u prirodi kao rezultat Sekretarijat za uređenje prostora i zaštitu životne sredine 91

93 mikrobiološke aktivnosti. Oslobađa se i sagorijevanjem fosilnih goriva, pri proizvodnji azotne kiseline i drugim tehnološkim procesima. Može da reaguje sa ozonom (O 3 ) smanjujući tako njegovu koncentraciju. AUTOHTONA VRSTA - vrsta koja je prirodno pasprostranjena na nekom području. B BAKAR (Cu) elemenat I grupe periodnog sistema periodnog sistema. U zemljištu se nalazi od 5 do 100 ppm, ali ekološki aktivnog bakra ima oko 0,2-2 ppm, dok ga u vodi ima 10 puta manje. BENZO (a) PIREN visoko mutagena i karcenogena supstanca. Spada u poliaromatične ugljovodonike koji u atmosferu dospijevaju sagorijevanje fosilnih goriva. BENTOS - životne zajednice dna vodenih ekosistema. Bentos obuhvata sve organizme koji život provode u dodiru s dnom, bilo da su za njega pričvršćeni (sesilni), bilo da se po njemu kreću (sedentarni, vagilni) ili se u njega zakopavaju. Bentos se može podijeliti prema tipu na fitobentos (biljke) i zoobentos (životinje), ili prema veličini makrobentos (vidljiv golim okom) ili mikrobentos (vidljiv tek mikroskopom). BIOAKUMULACIJA sposobnost organizama da nakupljaju određene hemijske materije u pojedinim tkivima svoga tijela. BIOCENOZA - visoko integrisana životna zajednica biljaka i životinja koje žive na određenom staništu. Zajednički život zasniva se na vrlo složenim uzajamnim odnosima i prilagođenosti uslovima životne sredine. BIOINDIKATORI biljne i životinjske vrste koje svojim prisustvom i karakteristikama ukazuju na osobine prostora u kome se nalaze. Njihovo prisustvo u određenim staništima ukazuje da taj faktor varira u tačno određenim granicama. BONITET vrijednost neke stvari (npr. zemljišta, vode) BIOTA - skup živih organizama iz neke sredine koji služe kao uzorak na osnovu koga procjenjujemo stanje sredine u kojoj žive. BIOLOŠKA POTROŠNJA KISEONIKA (BPK) - količina kiseonika koja potrebna da se izvrši biološka oksidacija prisutnih, biološki razgradljivih, sastojaka vode. BPK 5 biološka potrošnja kiseonika u uzorku nakon 5 dana inkubacije na 20 ºC. BPK 5 vrednosti ne prikazuju stvarnu vrednost ukupnog BPK, jer biološka oksidacija organskih materija zahteva dosta duže vreme od 5 dana. Oko % reakcija se završava posle 20 dana. Za većinu otpadnih voda vrednost BPK 5 se kreće u granicama između % ukupnog BPK. Sekretarijat za uređenje prostora i zaštitu životne sredine 92

94 C CDM (Clean development mechanism) Mehanizam čistog razvoja (Kjoto protokol) CITES -Međunarodna konvencija o trgovini ugroženim divljim biljnim i životinjskim vrstama. CINK (Zn) - je metal IIB grupe, zastupljen je u zemljinoj kori u količini od 75 ppm u obliku minerala. CRVENA KNJIGA - naučna publikacija koja sadrži opširne podatke o osnovnim karakteristikama vrste, o stepenu njene ugroženosti, faktorima ugrožavanja, kao i prijedloge mjera za zaštitu same vrste. Predstavlja naučnu osnovu za pokretanje konkretnih vidova zaštite. CRVENA LISTA - naučna publikacija koja sadrži spisak ugroženih vrsta, sa najosonovnijim podacioma o stepenu ugroženosti i rasprostranjenju. Predstavlja osnovu za izradu Crvenih knjiga. Csr - srednja vrijednost koncentracije zagađujuće materije D DIOKSINI - spadaju u najtoksičnije ekološke zagađivače i visokokancerogene supstance. Najopasniji dioksin (TCDD) naučnici nazivaju najotrovnijim molekulom na planeti. Otrovniji je puta od smrtonosnog natrijum-cijanida. Dioksini se raznose vazduhom i talože u vodi i zemljištu. Odatle ulaze u lance ishrane i u tkiva svih živih bića. E EKOSISTEM - je prostor (biotop) naseljen organizmima i njihovim zajednicama (biocenoza) EKOTOKSIKOLOGIJA - ekološka toksikologija. Interdisciplinarna naučna oblast u okviru koje se proučavaju toksični efekti hemijskih supstanci na organizme, populacije, biocenoze. EKSPLOATACIJA - (iskorišćavanje) prirodnih resursa. Za razliku od korišćenja, sve češće se upotrebljava u smislu trajno neodrživog (neuravnoteženog) razvoja prirodnih bogatstava. EMISIJA - ispuštanje; odnosi se, prije svega na zagađujuće gasovite materije koje se antropogenim djelatnostima ispuštaju u atmosferu. ENDEMIČNA VRSTA - je vrsta divljih biljaka, životinja i gljiva čija je rasprostranjenost ograničena na određeno područje. EX SITU OČUVANJE - je očuvanje komponenata biološke raznovrsnosti van njihovih prirodnih nalazišta (staništa) u zoološkim vrtovima, akvarijumima, terarijumima, botaničkim baštama, i Sekretarijat za uređenje prostora i zaštitu životne sredine 93

95 očuvanje dokaza geološke raznovrsnosti (stijena, ruda, minerala, kristala i fosila) u muzejima ili zbirkama pojedinaca. ENDEMI biljne i životinjske vrste koje prirodno naseljavju neko ograničeno, veće ili manje geografsko područje. ENDEMO-RELIKTNA VRSTA - vrsta čije je prirodno rasprostranjenje veoma ograničeno, a za koju se pouzdano zna da je zaostala do danas iz dalje ili bliže prošlosti. EPIFITE su biljke koje naseljavaju površine drugih vodenih ili kopnenih biljaka. EUTROFIKACIJA proces povećavanja biološke produkcije živog svijeta usljed povećanog priliva hranjivih materija njihovim spiranjem sa okolnih terena ili putem padavina. EUTROFNA PODRUČJA - područja zahvaćena procesom eutrofikacije. EURATOM - The European Atomic Energy Community EVROPSKA AGENCIJA ZA OKOLINU - osnovana godine i smještena u Kopenhagenu, sa zadatkom da obezbijedi informacije (podatke) o kvalitetu zraka u Evropi i na taj način omogući ETC- AQ razvijanje informacionog sistema. Prioritetni zadatak EEA je da ustanovi stvarne i nezavisne izvore podataka o okolini. Glavni izvori ovih informacija proizilaziće od međunarodnih programa monitoringa. EVROPSKA MREŽA ZA POSMATRANJE I INFORMISANJE O OKOLINI - mreža Evropske agencije za okolinu ustanovljena u cilju sakupljanja podataka, informacija i izvještaja o stanju okoline. F FENOLI organska aromatska jedinjenja koja sadrže hidroksilne grupe direktno vezane za benzenov prsten. Imaju jak miris, veoma su otrovni i ubijaju ćelije s kojima dođu u kontakt. U vodenom rastvoru reaguju kiselo. Javljaju se u otpadnim vodama hemijske industrije. Prisustvo fenola, zbog baktericidnog djelovanja, onemogućava proces biološke razgradnje organskih materija u vodi. FITOBENTOS cjelokupnost biljnih organizama koji svoj životni ciklus provode na dnu vodenog bazena. Neke biljke su pričvršćene za podlogu, među njima najbrojnije su alge. Bentosnoj zajednici pripadaju i biljke koje nisu sesilne, već se kao slobodne nalaze na dnu. FITOPLANKTON biljke koje pasivno lebde u vodenoj masi. Najčešće su veoma sitne, mikroskopskih dimenzija i jednoćelijske, među kojima su najznačajnije alge. FLUORIDI soli fluorovodonične kiseline (HF), odnosno jedinjenja metala sa fluorom. Ulaze u atmosferu kao čvrsta ili kao gasovita jedinjenja. Fluoridi su kumulativni otrovi za biljke i životinje. Sekretarijat za uređenje prostora i zaštitu životne sredine 94

96 FURANI i dioksini razlikuju se međusobno samo po prisustvu ili odsustvu molekula kiseonika u svojoj strukturi, a uobičajeno se pod zajedničkim pojmom dioksini podrazumijevaju obje ove grupe jedinjenja. G GVZ granične vrijednosti zagađenja GAW- Program globalnog atmosferskog bdenja H HABITAT - prostor ili mjesto na kojem se u prirodi može naći neki organizam ili populacija, odnosno posebna sredina u kojem živi određena životinja ili biljka, sa ukupnim kompleksom flore, faune, zemljišta i klimatskih uslova na koje je ta vrsta, podvrsta ili populacija adaptirana HOROLOGIJA - je nauka o rasprostranjenju živih bića na Zemlji, gde je osnovni objekat istraživanja - areal (manje ili više ograničen prostor u kome se nalaze određene vrste biljaka i životinja) I IBA područja (Intenational Bird Areas) - međunarodno značajna staništa ptica koja zadovoljavaju stroge kriterijume IBA programa (vrijednovanje područja po značaju za ptice), čiji je nosilac organizacija Bird Life International. IMISIJA sva zagađenja životne sredine nastala prirodnim putem ili djelovanjem čovjeka mjerena na određenoj udaljenosti od izvora zagađenja. INDUSTRIJSKA OTPADNA VODA - voda ispuštena nakon upotrebe ili proizvedena u industrijskim procesima, koja se više ne koristi za dati proces. INDUSTRIJSKI OTPAD - otpad iz tehnoloških procesa same industrije: može biti neorganski ili organski. Često sadrži metalne komponente, organske ili neorganske kiseline, polimere, hemikalije, ostatke boja, katrana, sapuna, deterdženta i dr. IN-SITU ZAŠTITA, Očuvanje - očuvanje ekosistema i prirodnih staništa i održavanje i obnavljanje vitalnih populacija vrsta/podvrsta u svom prirodnom okruženju, a u slučaju domaćih vrsta, u okruženju u kome su se razvile njihove karakteristike. INTRODUKOVANA VRSTA/PODVRSTA - koja se aklimatizovala i razmnožava se u prirodi, pošto je voljnom ili nevoljnom djelatnošću čovjeka unijeta (npr. na prostore Crne Gore), gdje se prirodnim putem ne bi rasprostranila. Sekretarijat za uređenje prostora i zaštitu životne sredine 95

97 INDIKATORSKA VRSTA - je vrsta divljih biljaka, životinja i gljiva čiji ekološki status ukazuje na status drugih vrsta i opšte stanje u ekosistemu, a koje su osjetljive na promjene uslova u životnoj sredini i koriste se za procjenu opšteg stanja. IŠČEZLA VRSTA - je vrsta divljih biljaka, životinja i gljiva za koju postoji osnovana sumnja da je i posljednja jedinka te vrste mrtva. INVAZIVNA VRSTA - je strana vrsta divljih biljaka, životinja i gljiva čije naseljavanje ili širenje ugrožava biološku raznovrsnost određenog područja. IPCC (Intergovernmental Panel on Climate Change) Međuvladin panel za klimatske promjene K KADMIJUM (Cd) hemijski element dosta rijedak u prirodi. Ima tendenciju akumulacije u organizmu. KJOTO PROTOKOL - obaveze pojedinih zemalja, stranaka Okvirne konvencije o klimatskim promjenama, na bazi mandata Berlinske konferencije u sniženju emisije CO 2 u periodu godine u odnosu na nivo iz godine. KLIMATSKE PROMJENE - nekad se koristi da opiše sve oblike klimatskih promjena, ali zbog toga što Zemljina klima nikad nije statična, termin se koristi da se naznači važnost promjene od jednog klimatskog stanja do drugog. U nekim slučajevima, termin klimatske promjene može biti sinonim za globalno zagrijavanje. Međutim, naučnici nastoje da koriste ovaj termin u širem smislu, uključujući i prirodne promjene klime. KLASTOGENE SUPSTANCE su mutageni koji izazivaju promjene na hromozomima. KOBALT (Co) srebrnasto bijeli metal koji se u prirodi nalazi u jedinjenjima sa arsenom. Jedinjenja kobalta lokalno izazivaju dermatitis i senzibilnost kože, a izazivaju još pulmonarne, hematološke i digestivne promjene. Potencijalni je kancerogen. 40 K - radioaktivni izotop kalijuma L LRTAP Convention (Convention on Long Range Transboundary Air Pollution) Konvencija o prekograničnom zagađenju vazduha na velikoj udaljenosti Lihenoflora - uključuje sve vrste lišajeva koje se mogu naći na određenom području. M MANGAN (Mn) biogeni elemenat koji učestvuje u oksidoredikcijskim procesima Sekretarijat za uređenje prostora i zaštitu životne sredine 96

98 MAKSIMALNO DOZVOLJENA KONCENTRACIJA (MDK) - koncentracija štetnih gasova, para i aerosola u vazduhu radnih mjesta koja ne prouzrokuje oštećenja zdravlja pri svakodnevnom osmočasovnom radu (pri normalnim klimatskim uslovima i neforsiranom disanju). - maksimalno dozvoljena koncentracija α-mezosaprobne VODE karakteriše se snažnim zagađenjem. U vodi su prisutne znatne količine aminokiselina i njihovih degradacionih produkata (masnih kiselina) i uvećana količina kiseonika (naročito danju, usled intezivne fotosinteze), usled čega se redukcioni procesi odvijaju uglavnom u mulju, a ne u slobodnoj vodi. β-mezosaprobne VODE karakteriše se umjerenim organskim zagađenjem. U vodi su redukcioni procesi praktično već završeni, pa je uspostavljeno aerobno stanje. Amonijak može biti prisutan, ali u jako maloj količini, kao i aminokiseline - produkti razgradnje bjelančevina. Ugljendioksid i kiseonik su često prisutni u znatnoj količini. Boja i miris vode su normalni. Ponekad voda može da ima zelenkastu boju (usled razvića fitoplanktona) i miris zemlje N NIKAL (Ni) bijeli metal srebrnastog sjaja. Redovno se nalazi u zemljištu (5-500 ppm), biljkama i životinjama. Smatra se da nije esencijalan ni u biljnoj ni u životinjskoj fiziologiji. O OLOVO (Pb) hemijski element koji spada u teške metala. Kao zagađujuća materija u životnoj sredini najčešće se javlja iz 3 izvora: benzina prilikom sagorijevanja u motorima sa unutrašnjim sagorijevanjem, fabričkih dimnjaka hemijske industrije boja, prerade ruda i raznih pesticida. Olovo je veoma stimulativan otrov, pa unošenje i najmanjih količina njegovih soli sa hranom ugrožava životne funkcije organizma. Izaziva smanjenje broja eritrocita OLIGOSAPROBNE VODE označava čistu ili neznatno zagađenu vodu koja se karakteriše veoma uznapredovalim procesima mineralizacije, koji, ipak, nisu još uvijek dovedeni do kraja. U vodi mogu biti prisutne huminske kisjeline kao predstavnici stabilnih organskih komponenti razgradnje P PAH poliaromatični ugljovodonici PEDOLOŠKI POKRIVAČ - (pedosfera) је spoljašnji sloj Zemlje, koji se sastoji od zemljišta debljine od 1,5 do 2 metra PCB - Polihlorovani bifenili su organohlorna jedinjenje. Mogu sadržati 1 10 molekula hlora, supstituisani na prstenu bifenila, praveći 209 različitih komponenti ili kongenera. Zadržavaju se i nagomilavaju u životnoj sredini, a sa porastom broja atoma hlora raste im otpornost prema Sekretarijat za uređenje prostora i zaštitu životne sredine 97

99 biodegradaciji i sposobnost za bioakumulaciju. Najviše se upotrebljava u transformatorima kao rashladni medij (Piralensko ulje), ne provodi struju i podnosi visoke temperature (do 1700 C). Sintetizovan je u Americi (otprilike godine), a zabranjen godine zbog kancerogenog mutagenog i teratogenog efekta. U Evropi je zabranjen godine ph VRIJEDNOST negativan logaritam koncentracije vodonikovih jona u nekom rastvoru. Služi kao mjera za kiselost odnosno bazičnost vodenih rastvora. Neutralni rastvori imaju ph 7, kiseli ispod 7, a bazni od PLANKTON - sitni organizmi koji lebde u slobodnoj morskoj površini. Dijele se na fitoplankton i zooplankton. Prema veličini na mikro, nano i pikoplankton. Nalaze se na samom početku lanca ishrane i zato su jako bitni za život svih živih bića u vodenim ekosistemima. PM 10 praškaste materije veličine do 10 μm. POLIDOMINANTNE ZAJEDNICE - izgrađene su od većeg broja vrsta na pr. tropske kišne šume, polidominatna bukovo-jelovo-smrčeva šuma. POLIHLOROVANI BIFENILI (PCB) - hemijska jedinjenja koja se široko primjenjuju u industriji boja, kao komponente pesticida, dodaci materijalima za izgradnju silosa itd. Slabo se rastvaraju u vodi i zato se veoma dugo zadržavaju u životnoj sredini. POLISAPROBNE VODE karakteriše se izuzetno jakim zagađenjem i prisustvom organskih materija velikih molekulskih težina. Procesi truljenja su jako intezivni, tako da se javlja deficit kiseonika, pa preovlađuju u vodi procesi redukcije. U vodi su često prisutni sumpor-vodonik, ugljendioksid i amonijak u velikim količinama. Voda ima neugodan miris na trulež i fekalije i mutna je. Većina autotrofnih organizama odsustvuje, pa dominiraju neke modrozelene alge, bakterije i Ciliata. PRIZEMNI OZON Ozon koji nastaje u nižim slojevima atmosfere ili troposferski ozon je sastavni dio gradskoga smoga. Troposferski ozon je u neposrednom dodiru sa živim organizmima. Lako reaguje s drugim molekulama, oštećuje površinsko tkivo biljaka i životinja, pa štetno djeluje na ljudsko zdravlje (disajni organi), biljne usjeve i šume. R RADON (Rn-296) je plemeniti gas koji za vrijeme svog raspada emituje α-zrake (emituje i β zrake ali u maloj količini) velike jonizacione moći i ima štetan uticaj na zdravlje ljudi. Štetna delatnost se ogleda u poremećajima ćelijske strukture DNK izazivajući razvoj kancerogenih ćelija. Često izaziva rak pluća kod rudara. RELIKTI vrste koje su zaostale do danas iz bliže ili dalje prošlosti. Reliktne vrste su, gotovo po pravilu, nekad bile široko rasprostranjene i dobro prilagođene spoljašnim uslovima, a danas im Sekretarijat za uređenje prostora i zaštitu životne sredine 98

100 spoljašni uslovi često ne odgovarajuu potpunosti i po pravilu su sačuvane na malim prostorima ili prostorima izolovanim od glavne oblasti njihovog savremenog rasprostranjenja. S SUMPOR-DIOKSID (SO 2 ) bezbojan, nezapaljiv gas. Znatne količine SO2 u atmosferu dolaze vulkanskom aktivnošću, sagorijevanjem fosilnih goriva, procesima topljenja ruda, prerade papira i celuloze. Primarni efekat SO 2 se ispoljava u iritaciji očiju, nosa i grla. U respiratornom sistemu može izazvati edem pluća i respiratornu paralizu. SUPRALITORAL - stalno je izvan vode, a vlaži se samo prskanjem talasa. Visina te stepenice varira zavisno od izloženosti obale, od pola metra na zaštićenim mjestima pa do 10 metara i više, ako je obala izložena vjetru koji nosi kapljice mora. T TAKSON - uslovni termin koji obično označava vrstu ili niže taksonomske nivoe, uključujući i oblike koji još nisu formalno opisani. TEMPERATURNA INVERZIJA pojava gdje temperatura vazduha sa visinom raste umjesto da opada. Atmosfera se tada nalazi u ekstremno stabilnim uslovima, a sloj toplog vazduha u sendviču između slojeva hladnog vazduha.to je najgora moguća situacija sa aspekta zagađenja vazduha, jer ne može doći do znatnijeg raspršivanja zagađujućih materija. Sloj toplog vazduha, iznad sloja prizemnog vazduha postaje barijera za vertikalno strujanje vazduha, te se dimovi iz dimnjaka rasprostiru u prizemnom sloju i zagađujuće materije se nagomilavaju ispod tog inverzionog sloja, pa njihova koncentracija uskoro dostiže vrijednosti opasne po ljudsko zdravlje TERCIJARNI RELIKT - vrsta za koju postoje sigurni paleontološki nalazi da je živjela krajem Tercijara (Pliocen) i bila široko rasprostranjena, a čije je rasprostranjenje danas relativno usko i vezano za staništa refugijalnog tipa, odnosno reliktne biogeocenoze, u kakvima se smatra da je preživjela pleistocenske glacijacije. TSP (total suspended maters) ukupno suspendovane čestice u tekstu ukupne lebdeće čestice TRANSEKT - pozicija TRIX index - parametar koji nam služi kao pokazatelj nivoa prirodne produkcije akvatičnih ekosistema Sekretarijat za uređenje prostora i zaštitu životne sredine 99

101 U UNFCC (United Nations Framework Convention on Climate Change) - Konvencija Ujedinjenih nacija o klimatskim promjenama UNSCEAR (United Nations Scientific Committee on the Effects of Atomic Radiation to the General Assembly) Naučni odbor Generalne skupštine Ujedinjenih nacija o efektima atomskog Zračenja UPRAVLJANJE ČVRSTIM OTPADOM - aktivnosti koje osiguravaju sakupljanje, obradu i odlaganje čvrstog otpada. Upravljanje takođe uključuje i ponovno korištenje materijala i energije iz otpada. Čvrsti otpad nastaje u industriji, rudarstvu i poljoprivredi, kao i na mjestima stanovanja (komunalni otpad). V VASKULARNA FLORA - zajedničko ime koje objedinjuje biljke sa sprovodnim sistemima (vaskularni sistem), u koje spadaju sve paprati, golosjemenjače i skrivenosjemenjače. VOCs - isparljive organske supstance W WHO -Svjetska zdravstvena organizacija Z ZAGAĐUJUĆA MATERIJA - je svaka materija prisutna u vazduhu koja može nepovoljno uticati na ljudsko zdravlje i/ili životnu sredinu ZAŠTIĆENE BILJKE biljke koje su zaštićene kao prirodne rijetkosti ili su zaštićene kao prorijeđene ili ugrožene. Rijetke, prorijeđene, endemične i ugrožene biljne vrste zabranjeno je uklanjati sa njihovih staništa u bilo koje svrhe, oštećivati i uništavati na bilo koji način, kao i njihovo prodavanje ili iznošenje u inostranstvo. ZOOBENTOS cjelokupnost životinjskih organizama koji žive na dnu ili u podlozi dna vodenih ekosistema. ZOOPLANKTON - predstavljaju sićušni životinjski organizmi koji plutaju u površinskim slojevima vode nošeni talasima i vodenim strujama. Ž Sekretarijat za uređenje prostora i zaštitu životne sredine 100

102 ŽIVA (Hg) srebrnasto bijeli metal, jedini je koji je pri običnoj temperaturi u tečnom stanju. Isparava već pri sobnoj temperaturi, a pare su otrovne. Organska jedinjenja žive su toksičnija od neorganskih. Živa je snažan mutagen. Naslovna strana vrste sa Trebjese: Slika 1. Onosma stellulata (zvjezdičasta srčanica) Slika 2. Saturnia pyri (noćni leptir) Slika 3. Dendrocopos major (detlić) Sekretarijat za uređenje prostora i zaštitu životne sredine 101

103 LITERATURA 1. Agencija za zaštitu životne sredine Crne Gore, Informacija o stanju životne sredine Crne Gore za god., Podgorica (2011) 2. Hidrometeorološki zavod Crne Gore, Izvještaj o kvalitetu vazduha i voda u mreži stanica u Nikšiću za godinu., Podgorica, (2011) 3. Dr Nebojša Veljković dipl.inž., Mr Dragana Vidojević dipl.biolog, Milorad Jovičić dipl.inž., Ministarstvo životne sredine i prostornog planiranja, Agencija za zaštitu životne sredine, Uticaji zagađujućih materija iz urbanih otpadnih voda na životnu sredinu i zdravlje, Beograd. 4. Plan upravljanja otpadom u opštini Nikšić za period od god, Nikšić, (2008) Sekretarijat za uređenje prostora i zaštitu životne sredine 102

104 P R I L O G Sekretarijat za uređenje prostora i zaštitu životne sredine 103

105 Sekretarijat za uređenje prostora i zaštitu životne sredine 104

106 Sekretarijat za uređenje prostora i zaštitu životne sredine 105

107 Sekretarijat za uređenje prostora i zaštitu životne sredine 106

108 Sekretarijat za uređenje prostora i zaštitu životne sredine 107

109 Sekretarijat za uređenje prostora i zaštitu životne sredine 108

110 Sekretarijat za uređenje prostora i zaštitu životne sredine 109

111 Sekretarijat za uređenje prostora i zaštitu životne sredine 110

112 Sekretarijat za uređenje prostora i zaštitu životne sredine 111

113 Sekretarijat za uređenje prostora i zaštitu životne sredine 112

114 Sekretarijat za uređenje prostora i zaštitu životne sredine 113

115 Sekretarijat za uređenje prostora i zaštitu životne sredine 114

116 Sekretarijat za uređenje prostora i zaštitu životne sredine 115

117 Sekretarijat za uređenje prostora i zaštitu životne sredine 116

118 Sekretarijat za uređenje prostora i zaštitu životne sredine 117

119 Sekretarijat za uređenje prostora i zaštitu životne sredine 118

120 Sekretarijat za uređenje prostora i zaštitu životne sredine 119

121 Sekretarijat za uređenje prostora i zaštitu životne sredine 120

122 Sekretarijat za uređenje prostora i zaštitu životne sredine 121

123 Sekretarijat za uređenje prostora i zaštitu životne sredine 122

124 Sekretarijat za uređenje prostora i zaštitu životne sredine 123

125 Sekretarijat za uređenje prostora i zaštitu životne sredine 124

126 Sekretarijat za uređenje prostora i zaštitu životne sredine 125

127 Sekretarijat za uređenje prostora i zaštitu životne sredine 126

128 Sekretarijat za uređenje prostora i zaštitu životne sredine 127

129 Sekretarijat za uređenje prostora i zaštitu životne sredine 128

130 Sekretarijat za uređenje prostora i zaštitu životne sredine 129

131 Sekretarijat za uređenje prostora i zaštitu životne sredine 130

132 Sekretarijat za uređenje prostora i zaštitu životne sredine 131

133 Sekretarijat za uređenje prostora i zaštitu životne sredine 132

134 Sekretarijat za uređenje prostora i zaštitu životne sredine 133

135 Sekretarijat za uređenje prostora i zaštitu životne sredine 134

136 Sekretarijat za uređenje prostora i zaštitu životne sredine 135

137 Sekretarijat za uređenje prostora i zaštitu životne sredine 136

138 Sekretarijat za uređenje prostora i zaštitu životne sredine 137

139 Sekretarijat za uređenje prostora i zaštitu životne sredine 138

140 Sekretarijat za uređenje prostora i zaštitu životne sredine 139