GORIVE ĆELIJE EFIKASNA I OKOLINSKI PRIHVATLJIVA KONVERZIJA ENERGIJE

Transcription

1 GORIVE ĆELIJE EFIKASNA I OKOLINSKI PRIHVATLJIVA KONVERZIJA ENERGIJE Saša Zeljković 1, Jelena Penavin Škundrić 1, Toni Ivas 2, Goran Krummenacher 3 1 PMF, Univerzitet u Banjoj Luci, Banja Luka, BiH 2 ETH - Švajcarski Tehnički Univerzitet, Zürich, Švajcarska 3 Doerenkamp-Zbinden fondacija, Zürich, Švajcarska Rezime: Savremeno društvo nalazi se u fazi razvoja u kojoj je potrebno obezbijediti održivo, ekološki efikasnu i prihvatljivu konverziju energije. Pri tome se kao jedna od tehnološki najrazvijenijih tehnologija najčešće spominju gorive ćelije koje uz eliminaciju štetnih polutanata nude i visoku efikasnost, mobilnost i kompatibilnost sa klasičnim i alternativnim gorivima. U poređenju sa konvertorima tipa motora SUS, gorive ćelije proizvode bitno manje količine CO, CO 2 te NO X gasova. U ovom radu se daje pregled trenutnog razvoja gorivih ćelija uz analizu efikasnosti ali i status transfera tehnologije iz istraživačkih u komercijalna postrojenja. Navedeni su i neki od problema razvoja i primjene kao i predviđanje budućeg napretka ove tehnologije na osnovu trenutnog stanja sa posebnim akcentom na mikrogorive ćelije. Ključne riječi: gorive ćelije, efikasna konverzija energije, alternativna goriva, zaštita okoline, emisije polutanata FUEL CELLS EFFICIENT AND ENVIRONMENTALLY ACCEPTABLE ENERGY CONVERSION Abstract: Modern society is in the stage of development where it is necessary to provide sustainable, environmentally efficient and acceptable energy conversion. In this matter as one of the technologically most developed technologies are most often mentioned fuel cells which apart from the elimination of harmful pollutants also offer high efficiency, mobility and compatibility with the classic and alternative fuels. Compared with ICE, fuel cells produce significantly less amounts of CO, CO 2 and NO X gases. In this paper an overview of the current development of fuel cells is given with the analysis of efficiency and the status of technology transfer from research to commercial facilities. Some of the problems of development and implementation of fuel cells are listed together with prediction of the future progress of this technology on the basis of the current state with particular emphasis on micro - fuel cells. Key words: fuel cells; efficient energy conversion; alternative fuels; environment protection, pollutant emissions 1

2 Uvod [1] Ljudska populacije se danas procjenjuje na oko 6.7 milijardi. Sa prisutnom stopom rasta (koja do sada nije zabilježena u istoriji) predviđa se da će populacija dostići 9 ili čak 12 milijardi u narednih nekoliko decenija. Sa porastom broja stanovnika rastu i potrebe za energijom. Potrošnja nafte, uglja i plina raste a zajedno sa potrošnjom raste i količina CO 2 koji se ispušta u atmosferu. Upravo CO 2 se smatra odgovornim za promjenu globalne klime (Slika 1) [2]. Kod rasta koncentracije ugljen dioksida postoje različiti modeli, ali se svi slažu u jednom: koncentracija će rasti i stabilizacija se, uz najveći optimizam, može očekivati tek za 100 godina. Da bi do stabilizacije nivoa CO 2 došlo moraju se poboljšati tehnologije za proizvodnju i iskorištenje dostupne energije na način da se učini efikasnijom konverzija hemijske u električnu energiju te da se usavrše i učine jefininijim komponente za izradu obnovljivih izvora energije kao što su solarni paneli i gorive ćelije. Dodatan motiv za istraživanje gorivih ćelija predstavlja razvoj sistema koji treba da podrže rad malih mobilnih uređaja kakvi su mobilni telefoni i prenosni računari čije glavno ograničenje danas leži upravo u vremenski limitiranom napajanju električnom energijom koje dolazi iz baterija velike mase i male efikasnosti. 1. Cilj rada Slika 1. Koncentracija CO 2 i globalna temperatura Razvoj gorivnih ćelija i srodnih ekološki prihvatljivih izvora energije predstavlja primarni zahtjev čijom realizacijom se bave mnoge vrhunske naučne i stručne institucije. Proizvesti jeftinu i dostupnu energiju a pri tome ne pogoršati stanje klime je postalo veoma važno pitanje. U skladu sa navedenim - primarni cilj ovoga rada je dati sažet pregled trenutnog stanja razvoja gorivih ćelija uz analizu prednosti i mana ove tehnologije. Cilj je takođe dati jasan uvid u kvalitet, efikasnost i okolinsku prihvatljivost ove tehnologije u odnosu na konvencionalne konvertore energije kao što su motori SUS uz pojašnjenje problema u razvoju i primjeni. 2

3 2. Gorive ćelije princip rada, istorijat i podjela Goriva ćelija je elektrohemijski uređaj za konverziju energije sličan bateriji. Za razliku od baterije, goriva ćelija je predviđena za kontinualan rad tj. proizvodi električnu energiju zahvaljujući stalnom dotoku goriva i kisika. Dvije elektrode, jedna anoda i jedna katoda formiraju gorivu ćeliju (slika 02). Elektrode su postavljene oko elektrolita. Tipični reaktanti koji se koriste u gorivnim ćelijama su vodonik (na strani anode) i kiseonik (na strani katode). Teoretski, goriva ćelija može da radi sve dok je obezbijeđen dotok goriva i kisika. Kao najpoznatije gorivo koje se najduže koristi kod gorivih ćelija spominje se vodonik. Vodonik je najrasporostranjeniji element na Zemlji i u svemiru uopšte. Odlična stvar vezana za gorive ćelije je mogućnost korištenja vodonika iz vode, metanola, etanola, prirodnog gasa, benzina, dizel goriva ili amonijaka. Gorivo iz kojeg se uzima vodonik se generalno govoreći mora podvrgnuti procesu reformacije. Pored navedenog gorive ćelije se danas pokreću biogorivom [3] pri čemu rezultati jasno impliciraju tehnološku mogućnost proizvodnje energije u dužem vremenskom intervalu. Bitno je takođe napomenuti da se radom gorive ćelije u okviru farme ili industrije eliminira problem, za životnu sredinu štetnog, metana koji se na ovaj način korisno upotrebljava i postaje sirovina a ne otpadni gas sa efektom staklene bašte. Dodatno, zabilježena je i primjena tj pogon gorive ćelije u okviru postrojenja za preradu otpadnih voda [4]. Slika 2. Shema gorivne ćelije Prvu gorivu ćeliju je 1839 godine izradio Sir William Grove, sudija i naučnik [5]. I pored toga ozbiljno interesovanje za gorive ćelije nije počelo do šezdesetih godina dvadesetog vijeka kada se u okviru američkog svemirskog programa tehnologija gorivih ćelija ukazala boljom od rizične nuklearne i skupe solarne energije [6]. Postoji nekoliko različitih vrsta gorivnih ćelija. Sve se razlikuju po konstrukciji, energetskim efektima, iskorištenju te radnoj temperaturi, ali je njihova osnovna razlika u materijalu elektrolita [7]. Fosforno oksidna goriva ćelija (PAFC) Fosforno oksidna goriva ćelija je komercijalno dostupna i operabilna u mnogim komercijalnim i privatnim objektima. PAFC generiraju elektricitet sa više od 40% iskorištenja a ukoliko se vrši regeneracija pare iskorištenje raste na skoro 85%. Fosforno oksidna goriva ćelija koristi tečnu fosfornu kiselinu kao elektrolit i radi na 3

4 C. Jedna od glavnih prednosti ovog tipa gorivih ćelija, pored visoke efikasnosti je i velika tolerantnost ka nečistoćama u gorivu. Pored nečistog hidrogena ova goriva ćelija može koristiti i benzin ukoliko je prethodno uklonjen sumpor. Tolerancija ka ugljen monoksidu je do 1,5%. Polimerno elektrolitska membranska goriva ćelija (PEM) Ove gorive ćelije funkcionišu na relativno niskim temperaturama ( C) što pojednostavljuje tehnologiju, imaju veliku gustinu energije, mogu mijenjati proizvodnju energije brzo kako bi udovoljili različitim potrebama u toku vremena te tako odgovaraju aplikacijama poput automobila gdje je brzo stupanje u akciju od suštinske važnosti. Prema Ministarstvu energetike SAD polimerno elektrolitska membranska goriva ćelija je glavni kandidat za manje opterećena vozila, zgrade te potencijalno za manje aplikacije kao zamjena za baterije. Ovaj tip gorivih ćelija je usljed niskih radnih temperatura senzitivan na nečistoće a niska temperatura implicira i upotrebu skupih katalizatora. Izlazna snaga ćelije se kreće od 50 W do 75 kw. Direktno metanolska goriva ćelija (DMFC) Ove ćelije su slične PEM ćelijama u tome da obe koriste polimernu membranu kao elektrolit. Međutim, kod DMFC, katalizator na anodi direktno djeluje na izdvajanju hidrogena iz tekućeg metanola eliminirajući tako process reformacije goriva. Ove gorive ćelije imaju efikasnost 20 do 30% a radne temperature se kreću od 90 do 120 C. Zahvaljujući niskoj radnoj temperature ove gorive ćelije su atraktivne za minijaturne aplikacije poput mobilnih telefona ili prenosnih računara. Svakako, veća radna temperature vodi i povećanoj efikasnosti. Rastopljeno karbonatna goriva ćelija (MCFC) Rastopljeno karbonatna goriva ćelija koristi elektrolit sastavljen od rastopljene mješavine karbonata suspendovane u poroznom hemijski inertnom matriksu MCFC su operabilne na visokim temperaturama od 600 do 650 ºC i imaju iskorištenje oko 50%. MCFC zahtijevaju isporuku karbon diosksida i kisika do katode. Do danas, MCFC su kao pogonsko gorivo koristile vodonik, ugljen monoksid, prirodni gas, propan i druga gasovita goriva. MCFC snage 10 kw do 2 MW su testirane sa više goriva. Alkalna goriva ćelija (AFC) AFC su se dugo koristile od strane NASA u svemirskim misijama. Efikasnost ovih gorivih ćelija se kreće i do 70% pri radnim temperaturama od 60 do 80 ºC. U Apolo misijama ove gorive ćelije su korištene kako za dobijanje energije tako i za dobijanje vode za piće. AFC koriste kalijum hidroksid kao elektrolit. Veoma su osjetljive na kontaminaciju karbonom i zahtjevaju čist vodonik i kiseonik za pravilan rad. Slika 3. Tipovi gorivih ćelija, pogonska goriva i aplikacije Goriva ćelija sa čvrstim oksidom (SOFC) Od svih navedenih gorivnih ćelija trenutno se najveće pažnja posvećuje gorivnim ćelijama sa čvrstim oksidom (Solide Oxide Fuell Cels). Gledano po jedinici mase i volumena SOFC nude više energije od baterija [8]. Zahvaljujući visokoj radnoj temperaturi SOFC imaju jako visoku efikasnost (oko 65%), snažne su i postojane konstrukcije i već se nalaze u fazi komercijalne primjene. Elektrolit kod SOFC je čvrsti provodnik O 2- jona. Zahvaljujući tome, cijela gorivna ćelija može biti sačinjena od čvrstog materijala što strukturu čini jednostavnom. Takođe se pojednostavljuje održavanje jer ne dolazi do curenja tečnosti. Međutim, i pored navedenih prednosti radna temperatura SOFC predstavlja jako veliki problem u pogledu konstrukcije samog sistema. Ipak, zahvaljujući visokoj radnoj temperaturi (od 600 do 1000 C) SOFC nemaju potrebu za skupim katalizatorima kao što je platina. Ovo takođe znači da SOFC nisu 4

5 osjetljive na ugljen monoksid što ih čini jako fleksibilnim u pogledu pogonskog goriva. SOFC su do sada kao gorivo koristile metan, propan, butan te gasovite produkte razlaganja biomase. Prije upotrebe potrebno je iz pogonskog gasa izdvojiti sumpor što se jednostavno postiže upotrebom aktivnog ugljena. Usljed visokih radnih temperatura te termalne ekspanzije SOFC zahtjevaju uniformno i lagano zagrijavanje na početku rada. Uobičajeno ovaj proces traje oko osam sati. Kao ni jedan drugi tip gorivnih ćelija, SOFC mogu biti izrađene u više geometrijskih formacija. Ipak, zahvaljujući boljim performansama, uglavnom dolaze sa planarnom geometrijom gdje je cijela ćelija u obliku sendviča, sa elektrolitom u sredini i elektrodama sa strane. Regenerativna goriva ćelija predstavlja interesantan samoodrživ sistem koji se trenutno ispituje od strane NASA. Zasniva se na proizvodnji vodonika i kiseonika putem solarnog uređaja za elektrolizu vode. Vodonik i kiseonik se zatim u gorivoj ćeliji spajaju kako bi dali vodu, toplotu i elektricitet. Voda se zatim usmjerava ka solarnoj elektrolizi i proces se nastavlja. Pored navedenih gorivih ćelija a na osnovu iskustava i eksperimenata razvijeno je još nekoliko sistema poput Cink/zrak gorive ćelije (anoda izrađena od Zn) koja je veoma slična PEM gorivim ćelijama ali i baterijama u užem smislu. Za razliku od baterije, ovakva goriva ćelija daje više energije u dužem vremenskom intervalu posmatrano po jedinici mase. Po interesantnom pristupu izdvaja se i protonsko keramička goriva ćelija (PCFC) koja koristi prednosti SOFC i PEM kao i bio gorive ćelije koje koriste mikroorganizme kako bi proizvele gorivo iz teoretski bilo kojeg organskog materijala. Organske komponente su oksidirane od strane mikroba ili bakterija a elektroni dobijeni od komponente su sprovedeni u strujno kolo uz pomoć neorganskog medijatora. Velika prednost ovakvih gorivih ćelija bi mogla biti radna temperatura 20 do 40 C te efikasnost preko 50%. [9] Spomenuti, kao i drugi podtipovi gorivih ćelija se nalaze u procesu intenzivnog razvoja a varijaritet novorazvijenih gorivih ćelija ide u prilog primjeni tehnologije na mnogo više mjesta nego što je prvobitno bilo planirano. 3. Gorive ćelije komparativne prednosti Ekonomski problemi, rastuća zabrinutost za stanje okoline kao i radikalne fluktuacije u snabdijevanju i cijeni naftom utiču na pojačano interesovanje automobilskih kompanija za nove tehnologije u koje spadaju i gorive ćelije. Iz medija se može lako zaključiti da je u toku intenzivno prihvaćanje ove tehnologije u razvojne planove i pilot postrojenja velikih svjetskih automobilskih kompanija. Trenutno se neki od modela takozvanih hibridnih automobila već nalaze u serijskoj ili pred serijskoj proizvodnji. Vozila sa gorivim ćelijama trenutno postižu energetsku efikasnost od 40 do 50% i očekuje se da će daljnji razvoj uticati na povećanje ovih brojeva. Upravo u visokoj energetskoj efikasnosti leži najznačajnija komparativna prednost gorivih ćelija nad motorima sa unutrašnjim sagorjevanjem. Motori sa unutrašnjim sagorjevanjem se odlikuju efikasnošću koja se kreće od 10 do 20%. Iako podaci za efikasnost konverzije kod automobila variraju od proizvođača do proizvođača generalan je trend da su vozila sa gorivim ćelijama efikasnija od vozila sa motorom sa unutrašnjim sagorjevanjem što je potvrđeno i naučnim istraživanjima [10]. Toyota je tako objavila istraživanje u kojem stoji da konvencionalno vozilo na bezin ima efikasnost od 16% dok je vozilo sa pogonom na hidrogen zabilježilo efikasnost od 48% što je tri puta više. Istovremeno General Motors je objavio da njegov hibridni model sa pogonom na vodonik postiže dva puta veću efikasnost od konvencionalnog benzinskog modela iste kompanije. Zakoni termodinamike limitiraju iskorištenje motora SUS na 37%. Veliki dio energije u motorima SUS odlazi na otpadnu toplinu ali i trenje samog mehaničkog sistema što opet vodi stvaranju dodatne topline. Sa druge strane gorive ćelije nemaju otvoreni plamen i mehaničke pokretne dijelove već rade na principu direktne konverzije hemijske u električnu energiju. Veoma bitan zadatak prilikom komparacije efikasnosti tehnologije gorivih ćelija sa motorima sa unutrašnjim sagorjevanjem je posmatranje kompletne slike od momenta kada se neophodno gorivo uzima iz okoline do momenta njegovog korištenja. General Motors je skupa sa Argonne National Laboratory, BP, Shell i ExxonMobil sproveo cjelovitu studiju koja je pokazala da su vozila sa pogonom na vodonik najčišća i posjeduju najefikasniju kombinaciju goriva i pogonskog sistema za dugoročnu i efikasnu konverziju energije uz emisiju CO 2 ravnu nuli. Studija je takođe pokazala da ovakvo hibridno vozilo pokazuje dugoročni potencijal za redukciju troškova, mase i veličine što ga čini kompetitivnim sa trenutno razvijenim automobilima sa motorima sa unutrašnjim sagorjevanjem. 5

6 Tabela 1: Emisije CO, CO 2 i NO X iz vozila [11, 12] Tip vozila i motora CO 2 [g/ km] CO [g/ km] NO X [g/ km] Putničko vozilo sa benzinskim motorom SUS 258,17 12,99 0,86 Manji kamion sa benzinskim motorom SUS 324,13 17,21 1,12 Vozilo sa gorivom ćelijom gorivo metanol 42,28 0,01 0,002 Vozilo sa gorivom ćelijom gorivo vodonik 0,00 0,00 0,00 Poređenje vrijednosti za emisiju CO, CO 2 te NO X iz vozila sa motorom SUS i vozila sa gorivim ćelijama (kalkulacije Desert Research Instituta i prosjek emisija otpadnih gasova iz putničkih automobila i lakih kamiona u SAD za 2000 godinu) u tabeli 1. jasno pokazuje komparativnu prednost gorivih ćelija gledano po posmatranom kriteriju. 4. Problemi razvoja i primjene U razvoju i primjeni gorivih ćelija postoje mnogi tehnički i inžinjerski problemi. Komponente poput anode i katode te posebno elektrolita se još uvijek nalaze u procesu razvoja i ispitivanja nakon kojeg slijedi proces tehničkog učenja i eventualno masovne proizvodnje koja može da utiče na snižavanje cijene cijelog sistema. Neki od tipova gorivih ćelija (poput polimerno elektrolitske membranske gorive ćelije - PEM, alkalne gorive ćelije - AFC) zahtjevaju čist vodonik kao gorivo što samo po sebi predstavlja problem jer je dobijanje ali i čuvanje hemijski čistog vodonika svojevrstan problem. Niže radne temperature kakve imamo kod PEM i DMFC takođe znače i upotrebu skupih katalizatora što dodatno poskupljuje cijeli sistem. Sa druge strane rastopljeno karbonatna goriva ćelija - MCFC kao elektrolit koristi korozivnu karbonatnu tekućinu koja reaguje sa elektrodama i komplikuje fabrikaciju ovog sistema. Gorive ćelije sa čvrstim oksidom - SOFC sa druge strane imaju jako visoku radnu temperaturu koja komplikuje rad i održavanje cijelog sistema. Trenutna istraživanja su upravo usmjerena ka snižavanju temperature ovog tipa gorivih ćelija na 500 do 600 C što predstavlja optimalnu sredinu efikasnosti i izdržljivosti samog sistema. Goriva ćelija i materijali su skupi u poređenju sa motorima sa unutrašnjim sagorjevanjem ali i u poređenju sa drugim tipovima tradicionalnih i alternativnih generatora Tabela 2: Kapitalni troškovi elektriciteta ovisno o tipu generatora [13] Tip generatora Kapitalni troškovi ($ za kw) Gasna turbina Mikroturbina Parna turbina Turbina na vjetar Motor na prirodni gas Goriva ćelija > 2800 Solarna ćelija > 5000 Iz predstavljenih podataka (tabela 2) vidljivo je da je energija proizvedena iz gorive ćelije s obzirom na kapitalne troškove skuplja od većine tradicionalnih i alternativnih generatorskih postrojenja. Ova visoka cijena je ipak nešto umanjena ako se u obzir uzmu i visoka efikasnost gorivih ćelija i korištenje alternativnih goriva što značajno čini cijeli sistem rentabilnijim. Zaključak Ni jedna druga tehnologija konverzije energije nije višestruko povoljna kao tehnologija gorivih ćelija. Efikasnost konverzije hemijske energije sadržane u danas prisutnim gorivima u električnu odnosno mehaničku energiju predstavlja jedno od najbitnijih mjerila. Gorive ćelije danas u van laboratorijskim, komercijalnim uslovima iskazuju efikasnost od 40% do 50% pri čemu se misli na odnos gorivo električna struja. Ukoliko se kao gorivo koristi vodonik iskorištenje raste i do 60% a uz regeneraciju nastale topline može se govoriti i o iskorištenju koje prelazi 85%. Kada se govori o efikasnosti gorivih ćelija i same tehnologije u transportu očekivanja su da će iskorištenje hemijske energije goriva kod gorivih ćelija biti i do tri puta veće nego kod motora sa unutrašnjim sagorijevanjem koji danas rade sa efikasnošću od 10 do 20%. Većina gorivih ćelija kao pogonsko gorivo koristi vodonik koji se može/mora koristiti kao hemijski čist (ovisno o sistemu) ili iz različitih jedinjenja što zahtijeva proces reformacije. Pri tome se kao goriva koristite i prirodni gas, metanol, etanol, metan ali i druga goriva poput biogasa nastalog u postrojenjima za preradu otpada i otpadne vode. 6

7 Gorive ćelije se u konvencionalnom smislu posmatraju kao tehnologija koja ima najmanje emisije gasova poput CO, CO 2 te oksida nitrogena i otpadnih ugljenih hidrata. Pri tome se naravno treba imati na umu uslovljenost proizvedenog gasa samim gorivom (gorive ćelije koje koriste vodonik imaju emisije polutanata ravne nuli). Eventualnim značajnijim prelaskom na konverziju energije gorivim ćelijama a ne motorima sa unutrašnim sagorijevanje znatno bi se ublažio problem prekomjerne emisije gasova staklene bašte, kiselih kiša a u velikoj mjeri i zagađenja atmosfere generalno. Vezano za upotrebu u transportu i stacionarnim elektranama, a pored visoke efikasnosti i okolinske prihvatljivosti, mora se spomenuti i tih rad ovih sistema koji je značajan s obzirom na današnje sveprisutno zagađenje bukom. To je posebno značajno s obzirom da se gorive ćelije zavisno od svoje veličine smještaju u neposrednu blizinu ljudi. Veličina i energetski kapacitet gorivih ćelija mogu varirati te se same gorive ćelije danas mogu posmatrati kao stacionarne elektrane koje proizvode električnu energiju i spojene su na elektroenergetski sistem, te potpuno odvojene mobilne gorive ćelije prisutne u svemirskim stanicama te automobilima. Posebno interesantim se čine i mikrogorive ćelije previđene za pogon mobilnih telefona, prenosnih računara i svih uređaja koji zahtjevaju autonomno, kvalitetno, pozdano i dugotrajno snabdijevanje energijom, a pri tome imaju ograničenja vezana za volumen i masu samog izvora. Nabrojane prednosti predstavljaju veliku motivaciju za što brži prelaza i korištenje gorivih ćelija prije svega u transportu i mobilnim uređajima. I pored, u prethodnom poglavlju spomenutih ekonomskih i tehničkih problema razvoja i primjene, postoji naglašena potreba za ovom tehnologijom. Svakako, mora se imati na umu i prisutan otpor različitih lobija kojima odgovara korištenje nafte i derivata te osjetljivost pitanja cijelih industrijskih kompleksa posvećenih proizvodnji derivata nafte i vozila sa motorima SUS. Ova pitanja zahtjevaju ne samo tehničku već i dublju socio ekonomsku analizu koja treba da da odgovore na pitanje kako izvršiti prelaz od društva nafte ka energetski održivom društvu. Kao neki od prvih koraka mogu se predložiti povećano ulaganje u ispitivanje i razvoj gorivih ćelija kao i rad na edukaciji i razvoju neophodne infrastrukture i kadra. Literatura 1 Saša Zeljković, magistarski rad Modeliranje sinteze i karakterizacija odabranih jonskih provodnika tipa apatita- Komparacija sa perovskitima (2007) 2 Jouzel/Petit et al; Keeling et al; Neftel/Friedli et al., Global Temperature and CO2 Concentration Since 1880, Data from NOAA's National Climate Data Center (NCDC) and Oak Ridge National Laboratory, (2003). 3 Toward a Renewable Power Supply: The Use of Bio-based Fuels in Stationary Fuel Cells, citat: 4 FuelCell Energy, Inc., 5 Grove, William Robert, On Voltaic Series and the Combination of Gases by Platinum, Philosophical Magazine and Journal of Science vol. XIV, pp (1839). 6 Fuel Cells, (2007). 7 B. C. H. Steele, A. Heinzel, "Materials for Fuel-Cell Technologies", Nature, 414, [6861] (2001). 8 C. K. Dyer, Fuel Cells for Portable Applications, Journal of Power Sources, 106, [1-2] 31-4 (2002). 9 The Online Fuel Cell Information Resource, (2009). 10 N. Q. Minh, Ceramic Fuel Cells, Journal of the American Ceramic Society, 76, [3] (1993) U.S. EPA Average Annual Emission for Passenger Cars and Light Trucks 12 Calculations from Desert Research Institute,